Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. ચ્યા ! સારુ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
હ કમલે પ્રકાશન છે
આ પાનામાં
ભાવાનુવાદ મુનિશ્રી ચન્દ્રશેખરવિજયજી
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
: પ્રકાશક : સુબોધચન્દ્ર લાલભાઈ
મંત્રી, કમલ પ્રકાશન અમદાવાદ-૭
: લેખક પરિચય : સિદ્ધાન્ત મહોદધિ, સચ્ચારિત્રચૂડામણિ આ.ભગવંતશ્રીમદ્વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજા સાહેબશ્રીના વિનેય મુનિશ્રી
ચન્દ્રશેખરવિજયજી
પ્રથમવૃત્તિ ઃ નકલ ૧૦૦૦ વિ. સં. ૨૦૨૩, મૌન એકાદશી
સર્વાધિકાર સુરક્ષિત
* મુદ્રક : કાન્તિલાલ સોમાલાલ શાહ
સાધના પ્રિન્ટરી ઘીકાંટા રોડ, અમદાવાદ,
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
માહિતી કેન્દ્ર
(૧) સુબાધચન્દ્ર લાલભાઈ
બકુલ ’
સંજીવની પાસે
અમદાવાદ–9
'
(૨) જશવંતલાલ સાંકળચંદ્ર C/o એટલાસ એજન્સીઝ ૫૦૮૨૨, ગાંધીરેાડ,
ખીજે માળે
અમદાવાદ–૧.
મંત્રીઓ,
કમલ પ્રકાશન
લેખકશ્રીનાં પ્રકાશને
પ્રકાશિત
• સાધનાની પગઢ ડીએ
[ ચિંતન ] શરણાગતિ [ શક્તિયેાગ ] વિરાગની મસ્તી [ નિબંધ કથા ]
અધ્યાત્મસાર–ભાવાનુવાદ [ અધ્યયન ગ્રન્થ ] ઊંડા અંધારેથી
[ રૂપકકથા ]
પ્રકાશિત થશે
વૃત્તિસંઘષ [ મનેાવિશ્લેષણ ]
શ્રમજીવન
[ પત્રપ્રેરણા ]
વના
[ પત્રપ્રેરણા ]
ગુરુમાતા [ પત્રપ્રેરણા ]
• ન્યાયસિદ્ધાન્તમુક્તાવલિ [ ગુજરાતી વિવેચન ]
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્થાકીય
કમલ પ્રકાશન એટલે જૈનધર્મના અજોડ તત્ત્વજ્ઞાનનું પ્રકાશન.
કમલ પ્રકાશન સંસ્થાનું ધ્યેય અદ્યતન શૈલિમાં લખાએલા પુસ્તકોનું પ્રકાશન કરવાનું છે.
તેની સાથે સાથે પૂ. હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજ, ઉપાધ્યાય શ્રી યશવિજ્યજી આદિ મહર્ષિઓનાં પ્રાચીન સંસ્કૃત પ્રાકૃત સાહિત્યનું પણ પુનર્મુદ્રણ કરીને તે સાહિત્યને ભારતભરના ભંડારમાં સુરક્ષિત કરી દેવાની આ સંસ્થાની ઉમેદ છે. - તત્કાળ જેનું પુનર્મુદ્રણ કાર્ય ખૂબ જ જરૂરી છે તેવી લગભગ દોઢસે પ્રતો છે. જે એના પુનર્મુદ્રણ કાર્ય તરફ દુર્લક્ષ સેવવામાં આવે તે જિનશાસનના નિધાનસમું એ સાહિત્ય વિનાશ પામી જાય એ મોટો ભય ઉપસ્થિત થાય છે. અનેક સ્થાને જ્ઞાનખાતામાં અઢળક સંપત્તિ છે; અનેક પૂ. સાધુ-સાધ્વી ભગવંતો આ કાર્ય માટે પોતાનો અમૂલ્ય સમય ફાજલ પાડી શકે તેમ છે.
વહીવટદારે જ્ઞાનખાતાની સંપત્તિ છૂટી કરે અને પૂ. મુનિભગવંતે આ પુનર્મુદ્રણના કાર્યમાં શકય સહકાર આપે તે એ પ્રાચીન શાસ્ત્રગ્રંથની સુંદરમાં સુંદર સુરક્ષા થઈ જાય તેમ છે.
ભારતભરના સ્થાનિક સંધોના વહીવટદારને અમારી વિનમ્ર વિનંતી છે કે તેઓ જ્ઞાનખાતાની રકમો ઉદાર હાથે આ કાર્યમાં વાપરે. તે રકમનો સુંદરમાં સુંદર ઉપયોગ કરવાની આ તક જતી ન કરશે. અમારી પાસે જેટલી વધુ રકમ આવતી જશે તેટલા વધુ પ્રમાણમાં અને વધુ ઝડપથી અમે પુનર્મુદ્રણનું કાર્ય કરી શકીશું.
આપણું આત્મવિકાસમાં અન શરણરૂપ શ્રુતજ્ઞાનની સુરક્ષા કરી લેવાનું કાર્ય આ પળે ખૂબ જ અનિવાર્ય છે એટલું જ અમે જણાવીશું.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
C
"
દોઢ જ માસમાં જેની બે હજાર નકલાનું વેચાણ થઈ ગયું હતું તે વિરાગની મસ્તી ' (નિબંધ કથા)ની ચાર હજાર નકલા અમે વિ. સં. ૨૦૨૨ ની દીપાલિકાએ પ્રકાશિત કરી અને એ જ દિવસે એની દોઢ હજાર નકલ એક જ વ્યક્તિએ ખરીદી લીધી!
ત્યાર પછીના બહુ જ ટૂંકા ગાળામાં આ સંસ્થા એક અપૂર્વ અધ્યયન ગ્રંથને ભાવાનુવાદ આપના કરકમળમાં મૂકે છે.
ન્યાયવિશારદ મહામહેાપાધ્યાય મુનિભગવંત શ્રીમદ્ યશવિજયજી મહારાજા સાહેબે સંસ્કૃત ભાષામાં અધ્યાત્મસાર નામના ૯૪૯ શ્લોક પ્રમાણુ ગ્રંથની રચના કરી હતી. તેની ઉપર પૂ. મુનિરાજશ્રી ચન્દ્રશેખરવિજયજીએ અદ્યતન શૈલિમાં ભાવાનુવાદ તૈયાર કર્યાં છે. આ ગ્રંથના અતિગહન ક્ષેાકેાને શકય એટલા પ્રયાસ કરીને તેમણે સ્પષ્ટ કર્યાં છે.
આજે આ ભાવાનુવાદને લગભગ ૬૦૦ પૃષ્ઠના દળદાર ગ્રંથ પ્રકાશિત કરતાં અમે ખૂબ જ ગૌરવ અનુભવીએ છીએ.
આ એક અતીવ સુંદર અધ્યયન ગ્રંથ છે. અમે તે વધુ શુ કહીએ ? વિર્યું કે પૂજ્ય શ્રમણ-શ્રમણી ભગવંતા જ એ ગ્રંથના પરિશ્રમની કદર કરી શકશે.
જિનશાસનને વફાદાર કલમથી આલેખાએલુ કાઈ પણ સુંદર સાહિત્ય પ્રકાશિત કરવાની અમારી ઉમેદ છે. એવા કોઈ પણ કા અંગે વિદ્વાન લેખકે અમારા સ ંપર્ક સાધી શકે છે. અમે એવા પ્રકાશન માટે શકય વિચારણા કરીશું.
એક વાતની સહુ કાઈ નાંધ લે કે પુસ્તકાના પ્રકાશન દ્વારા નફા કરવાનું કે નાણાંકીય ભંડોળ ઊભું કરવાનું ધારણ અમારી સંસ્થાએ પહેલેથી જ રાખ્યુ નથી.
પ્રાચીન સાહિત્યનુ પુનર્મુદ્રણુ કરીને તેને ભંડારામાં સુરક્ષિત
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરવાનો અને અદ્યતન શૈલિએ આલેખાએલા શાસ્ત્રીય પદાર્થોના લેકમેગ્ય ચિંતનનો વધુ ને વધુ પ્રચાર કરવાને જ અમારે ઉદ્દેશ છે. આ સંસ્થાને કોઈ પણ આર્થિક સહકાર મળે તે અમે પુસ્તકનું મૂલ્ય પડતર કિંમત જેટલું જ કે તેથી પણ ઓછું રાખવાની જવાને મૂર્ણ બનાવીએ છીએ.
ટૂંકમાં અમારું પ્રકાશન એટલે શાસ્ત્રીય સાહિત્યનું સુંદર અને સસ્તુ પ્રકાશન.
અને હવે છેલ્લી વાત. જેનું નામ “ભવ–પ્રપંચ” રાખવામાં આવ્યું છે તે રૂપકથાનું નામ બદલીને અમે “ઊંડા અંધારેથી..” રાખેલ છે તેની અમારા પ્રકાશનના વાચકે નોંધ લે. એ પુસ્તક પણ હવે તૈયાર થઈ ચૂકયું છે. આપ સત્વર મંગાવી લેશે.
લિ.
સુબોધચન્દ્ર લાલભાઈ જશવંતલાલ સાંકળચંદ
મંત્રીઓ
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
_? કૃતજ્ઞતા દર્શન
અધ્યાત્મસાર જેવા અતિગંભીર ગ્રન્થનું આલેખન કરી શકનાર હું તે કોણ?, પરમતારક સદૈવસ્મરણીય પરમકૃપાળું મારા પૂજ્યપાદ ગુરૂ ભગવંતશ્રીજીની અસીમ કૃપાથી જ આ ગ્રન્થના આલેખનનો પાર પામી શકે છું. કઠણ પદાર્થોને અવબોધ કરવામાં જ્યારે મૂંઝવણ ઊભી થઈ છે ત્યારે એ પૂ. ગુરુમાતાની કૃપાએ જ પરેક્ષ રીતે મારા માનસમાં પ્રકાશનો લીસોટો ચમકાવી દઈને મને મૂંઝવણમુક્ત કર્યો છે. શી રીતે અદા કરી શકાય આ ઋણ? આનો શાબ્દિક ઉપકાર સ્વીકાર તે એ અનન્ત ઉપકારને વામણો જ બનાવી દે! એથી જ હું દૂર રહીશ એ આભાર પ્રદર્શનથી ! તે જ એની અનન્તતાનું ગૌરવ જળવાઈ રહેશે.
અને...... વિદ્વદર્ય, તપેમૂર્તિ પૂ.પાદ પં. શ્રીમદ્ભાનવિજયજી ગણિવરના વિનય, વિર્ય પૂ.મુનિશ્રીગુણનન્દવિજયજી મહારાજને સહકાર આ ગ્રન્થને પાર પમાડવામાં નાનેરુને નથી. શાસ્ત્રપાઠો પૂરા પાડવામાં એમની બહુશ્રુતતાની બહુમુખી પ્રતિભાને લાભ જે મને ન મળ્યો હોત તો કદાચ આ ગ્રંથ આ રીતે ન જ પ્રગટ થયા હતા. એમનું ઋણ કયા શબ્દોમાં અદા કરી શકું? સાચે જ ત્યાં અધૂરાં પડી જતાં લાગે છે શબ્દોનાં બીબાં; પાંગળી બનતી લાગે છે ભાષાની મઠારેલી રચના.
– ચન્દ્રશેખરવિજય
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાપ્તિસ્થાન
સેમચંદ ડી. શાહ જીવન નિવાસ સામે
પાલીતાણા
જશવંતલાલ ગિરધરલાલ દોશીવાડાની પોળ
અમદાવાદ
GO
સેવંતીલાલ વી, જૈન ૨૦, મહાજન ગલી
પહેલે માળે ઝવેરી બજાર
મુંબઈ–૨.
:
ભુરાલાલ પંડિત સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર,
હાથીખાના રતનપળ અમદાવાદ:
મૂલ્ય • ૩-૫૦
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
6 કમલ પછાત
આ ગ્રંથના પ્રકાશનમાં શેઠ શાન્તિદાસ ખેતસી ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ તરફથી રૂા. ૧૭૫૦ મળ્યા છે તે બદલ અમે સ્વર્ગત શેઠ શાન્તિદાસ તથા ટ્રસ્ટના ટ્રસ્ટીગણ પ્રત્યે અમારી નમ્ર કૃતજ્ઞતા વ્યક્ત કરીએ છીએ.
સુબોધચંદ્ર લાલભાઈ જશવંતલાલ સાંકળચંદ
મંત્રીઓ.
* *
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંવેદન
કલ્યાણમુખી જ્ઞાનને આવિર્ભાવ એટલે અધ્યાત્મને પ્રારંભ. અને અધ્યાત્મના પ્રારમ્ભ એટલે સાચા સુખની ઉજ્જવલી ઉપા. આ જ્ઞાનને વિકાસ જેમ જેમ વધુ સધાતા જાય છે તેમ તેમ અધ્યાત્મ વધુ ને વધુ જાજ્વલ્યમાન બનતું જાય છે. અને વધુ તે વધુ જાજવલ્યમાન બનતું જતું અધ્યાત્મ આત્મામાં અપરિમેય સુખનાં અભિનવ અજવાળાં પાથરતુ જાય છે અને અન્તે આત્માને સુખના પનેાતા પ્રકાશની પરાકાષ્ઠાથી પરિપૂર્ણ કરી દે છે.
સંસારમાં આમ સુખ તેા અનેકવિધ છે અને એ છે અનેક વ્યક્તિઆની અનેકવિધ લાગણીઓનુ પરિણામ. મેાહની ધેરી અસરના કારણે ભિન્ન ભિન્ન પ્રાણી ભિન્ન પદાર્થોમાં સુખ અનુભવે છે છતાં સામાન્ય રીતે એ બધા સુખપદાર્થાને સમાવેશ પાંચ ઈન્દ્રિયાના વિષયમાં થઈ જાય છે. પ્રશ્ન એ છે કે ઈન્દ્રિયજન્ય સુખ એ સાચા અથ'માં સુખ છે ખરું ? એમાં સુખ લાગવું એ લાગણીના પ્રશ્ન છે. જ્યારે એમાં સુખ હાવું, - હેતુ એ હકીકતને પ્રશ્ન છે. લાગણી હંમેશા હકીકત નથી હોતી જ્યારે હકીકત હમેશા હકીકત હાય છે.
આના ઉત્તર માટે આપણે ‘સુખ' સ્વયં શું ચીજ છે એ સમજવાની જરૂર રહે છે.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વાધીનતા એ જ સુખ.
કઈ પણ પર વસ્તુના આધાર વિના આત્મામાં ઊઠતાં આનજમાં સંવેદનો એ જ સુખ.
આવું સુખ ઈન્દ્રિયજન્ય અનુકૂળતામાં મળી શકે ખરું?
કોઈ પણ ઈન્દ્રિયજન્ય સુખ પર વસ્તુના આધાર વિના સંભવી શકે નહીં. અને પર વસ્તુને કઈ પણ આધાર સદાકાળ ટકે નહીં. માટે એ આધાર દૂર થતાં સુખ અદશ્ય થાય અને આ રીતે અદશ્ય થતું પરાધીન સુખ પોતાની પાછળ દુઃખની વણઝાર મૂકતું જાય છે એ ભાગ્યે જ કેઈન અનુભવથી પર હશે.
આમ ઈન્દ્રિયજન્ય સુખ પરાધીન છે અને પરાધીન સુખ એટલે દુ:ખ. એટલું જ નહીં પરંતુ દુઃખની એક દૂરગામી પરમ્પરા.
સમગ્ર વિશ્વમાં એક આત્માનાં આનન્દ સંવેદને જ એવી ચીજ છે કે જેને પર વસ્તુના આધારની જરૂર નથી અને એટલે જ એ ચિરસ્થાયી છે અને પૂર્ણ વિકસિત અવસ્થામાં એ શાશ્વત બની રહે છે.
આ આનન્દસંવેદનાનો પ્રારમ્ભ એ જ આત્માના સુખને પ્રારમ્ભકાલ. અલબત્ત અહીં એ સુખાનુભવની માત્રા એટલી બધી અલ્પ હોય છે કે એની ગણતરી નહીંવત જ કરી શકાય. પરંતુ આ નાસ્તિત્વ અતિમૂલક હોય છે એટલે કાળક્રમે એનો વિકાસ થવાને જ.
આનન્દસંવેદનને આ પ્રારમ્ભ આત્માને શરમાવત કાળમાં અપુનર્બન્ધક દશાની પ્રાપ્તિ પછી જ થાય છે. ચરમાવર્ત લે સંસારમાં અનન્ત આવોંની મુસાફરી કર્યા પછી સુખાનુભ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવા માટે વધુમાં વધુ એક જ આવર્તની મુસાફરી બાકી રહી હોય તે. અને અપુનર્બન્ધક દશા એટલે અનેકાનેક વાર ગાઢ મેહનીયકર્મની ઉત્કૃષ્ટ કાળની કેદ ભોગવી ચૂકેલે આત્મા, જ્યાર
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
પછી મેહકર્મની ઉત્કૃષ્ટ કેદ ભોગવવા જેટલો મેહાન્ત ફરી કયારેય નહીં બને છે. અર્થાત આત્મા મોહકારાગારમાં હજુ અનેક વાર ફસાશે. ખરે પરન્તુ એ કારાગાર ઉત્કૃષ્ટ એટલે સીતેર કલાકેડી સાગરોપમની સ્થિતિ ધરાવતું તો નહીં જ હોય. - વિશુદ્ધ અધ્યાત્મની તુલનાએ અપુનર્બન્ધક દશાનું અધ્યાત્મ ઘણું જ ઝાખું, મલિન અને અસ્પષ્ટ હોય છે. પરંતુ આવું આવું તોય એ ખાણમાંથી નીકળેલા માટીવાળા સુવર્ણ જેવું હોય છે. મલિન ખરું પણ સુવર્ણ. મલિનતાની અન્દર રહેલા સુવર્ણનું પણ ઓછું મૂલ્ય નથી. એનું સુવર્ણવ એક દિવસ અવશ્ય ઝળહળી ઊઠશે. એ જ રીતે અપુનબંધક દશાનું અધ્યાત્મ વધુમાં વધુ એક આવર્તકાળમાં પૂર્ણ પરાકાષ્ઠાએ પ્રકાશી રહેશે. બીજા શબ્દમાં એમ પણ કહી શકાય કે અહીં જે આત્મસ્વરૂપ ખીલે છે તેમાં અધ્યાત્મ નહીંવત હોવા છતાં એને આધ્યાત્મના આરહ્મ તરીકે ઓળખાવવામાં આવે છે તે આત્માની “અધ્યાત્મ ઝીલવાની યેગ્યતાને લક્ષમાં રાખીને જ. અર્થાત “અધ્યાત્મ ઝીલવાની યોગ્યતા એ પણ સાપેક્ષા દષ્ટિએ “અધ્યાત્મ જ છે.
ઊડીને આંખે વળગે એવો સ્પષ્ટ આત્મિક વિકાસ અહીં કશે જ નથી હોતો પરંતુ જે હોય છે તેનું મહત્ત્વ લેશ પણ અવગણી શકાય એવું નથી. એટલું જ નહીં પરંતુ ખરેખર તે પાયાના મહત્વને સાચો યશ તો આને જ આપવો જોઈએ કારણકે અનાદિકાલથી પ્રવાહ રૂપે ચાલ્યા આવતા આત્માના રૂઢ કુસંસ્કારોની ઊંડી જડ પર ઘા વાગવાનું અહીંથી જ શરૂ થાય છે. - અહીં આત્મા કાંઈ જ કરતો નથી એમ લાગે છે પણ ખરેખર તો એ ભગીરથ પુરુષાર્થ કરે છે અને એથી જ સંસારદર્શનના જુગ જૂના દષ્ટિબિન્દુને ત્યાગ કરીને નવા કાન્તિકારી દષ્ટિબિન્દુને અપનાવે છે.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
13.
આત્માની આ અભૂતપૂર્વ અને અદ્વિતીય ક્રાન્તિ એને એક જુદી જ દિશામાં દોરી જાય છે. અહીં આત્માની વિચારસરણીમાં મૂળભૂત પલટો આવે છે.
સંસાર પ્રત્યેના ગાઢ રાગનાં દઢ બન્ધને અહીં પીડાકારી થઈ પડે છે. વિષયભોગ અને અન્ય ઉપભોગ બહુ સારા નથી લાગતા. આમ ભોગપભોગ પ્રત્યે આદર ઘટવાથી પાપાચરણની તીવ્ર વૃત્તિ પણ મન્દ પડી જાય છે. અને પરિણામે આત્મા સાર્વત્રિક ઔચિત્યભાવનાં મધુર અજવાળાંથી ઉજજવલ–સમુજજવલ બની રહે છે. આમ અહીં આત્મા સંસારના ભોગોપભેગને બહુ આદરની દષ્ટિથી જેવાનું બંધ કરીને પાયાગત આત્મમુખી દષ્ટિથી નિહાળવાનું શરૂ કરી દે છે.
આ ક્રાન્તિકારી પરિવર્તન જ આત્માને સમુત્કાન્તિના પાન પર અગ્રેસર બનાવે છે. આમાં વાત તો એટલી જ છે કે આત્માએ વિચારની દિશા બદલી. પરંતુ આપણે ધારીએ એટલી એ સરલ વસ્તુ નથી. એટલું જ નહીં પણ કઠિનાતિકઠિન વસ્તુ જ આ છે. આગળ વર્ણવવામાં આવશે એ સમ્યક્ત્વ, વિરતિ અને જીવન્મુક્તિની ભૂમિકાઓ કરતાં પણ આ વિચાર પરિવર્તનની ક્રાન્તિકારી ભૂમિકા પર કદમ માંડવા એ કઠિનતર છે.
સાદા વિચાર માત્રથી સમજાઈ જાય એવી આ હકીકત છે. અપુનર્બન્ધક દશા તે આત્માને અનન્ત આવર્તાના પરિભ્રમણનું કપરું મૂલ્ય ચૂકવ્યા પછી જ મળે છે. જ્યારે આગળની તમામ ભૂમિકાઓને આત્મા અપુનબંધક બન્યા પછી માત્ર એક આવર્તના અપેક્ષાકૃત ટૂંકા ગાળામાં સ્પર્શીને પિતાના અનુત્તર સાધ્યને સિદ્ધ કરી અક્ષય આનન્દને શાશ્વત અધિકારી બને છે.
હૃદયંગમ સૌન્દર્યથી ઓપતી ભવ્ય ઈમારતની સ્થિરતાને આધાર
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
ઈંટ-ચૂનાથી નિર્માયેલા સૌન્દર્યનિરપેક્ષ પાયાની દૃઢતા પર અવલમ્બે છે; એ જ રીતે આત્માના નિઃશેષ અધ્યાત્મની ભવ્ય મહેલાતાનુ આધારભૂત અવલમ્બન અપુનઃન્વક દશા છે. ભલે ત્યાં અધ્યાત્મનુ સૌન્દર્ય પ્રગટ દશામાં ન ખીલ્યું હોય. પરન્તુ ભાવિ સૌન્દયની ખિલવટ આત્માની આ વિચારક્રાન્તિમાં જ સમાયેલી છે.
આ ક્રાન્તિકારી વિચારસરણી અનાદિકાલીન ગાઢતમ રાગમાં વિરાટ ખંડ સજે છે અને આત્મા અધ્યાત્મ તરફ અભિયાન આરંભે છે. અહીં આત્માના રાગભાવમાં વિરાટ ખડ સર્જાય છે એ સાચુ પરન્તુ વ્યવહારમાં દેખીતી રીતે ખાસ ફરક પડતા નથી, ભાગાપભાગમાં રાગવૃત્તિ કાયમ રહે છે; એની પ્રવૃત્તિ પણ કાયમ રહે છે. ફરક પડે છે માત્ર એની તીવ્ર પરિણતિમાં, અને એ જ એક મહત્ત્વની ક્રાન્તિ છે.
ચરમાવ`ગત આ ક્રાન્તિ વિદ્યુત્ રેખા સમી હેાય છે. તે સિવાય તે। પાછે! અજ્ઞાનના ગાઢ અન્ધકાર છવાયેલા રહે છે. વિદ્યુતના ક્ષણસ્થાયી ઝબકારામાં અહી આત્માને સૌ પ્રથમ મુક્તિનુ લક્ષ્યદર્શીન થાય છે. પરન્તુ અજ્ઞાનના અન્ધકારમાં હજુ એને લક્ષ્યવેધ કરવાનુ શુદ્ધ સાધન સાંપડયું નથી. લક્ષ્યદર્શીન થયા પછી પણ સાધન શુદ્ધિ ન સધાય તે એ દશાને તાત્ત્વિકતાની એક બાજૂ અનધ્યાત્મ તરીકે જ ઓળખાવે છે; જ્યારે બીજી બાજુ અધ્યાત્માભિમુખ અનધ્યાત્મ તરીકે ઓળખાવે છે, તાત્ત્વિક ઝીણવટને બાજુ પર રાખીને સ ંક્ષેપમાં આપણે એટલું સમજીએ કે આત્માને મોક્ષ, ધમ આદિ વસ્તુ જાણવા સમજવાની ક્રાન્તિકારી તક સૌ પ્રથમ આ ભૂમિકા ઉપર જ પ્રાપ્ત થાય છે. ત્યાર પછી આત્માને લક્ષ્યદશન ઉપરાન્ત સાધનની શુદ્ધિ પણ પ્રાપ્ત થાય છે. આમ છતાં મેાહનું પ્રાબલ્ય હોવાથી આત્મા આવશ્યક વિશિષ્ટ જ્ઞાનથી વંચિત હોય છે. અહીં પણ આત્મા અધ્યાત્માભિમુખ અનધ્યાત્મમાં હોય છે. અલબત્ત આગળ કરતાં અહીં એની દશા વધુ શુદ્ધ હોય છે.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
ચરમાવતમાં મુમુક્ષાને પ્રાદુર્ભાવ થાય છે. આ મુમુક્ષા અને મુમુક્ષાને લક્ષ્યવેધ સાધવા માટેની તમામ ક્રિયા એક રીતે અધ્યાત્મ છે. બીજી રીતે એનાં અવરોધક પાસાંઓ પણ છે તે આગળ યથા સમય જોઈશું.
આમ ક્રાન્તિનું આ મહાન અભિયાન ચરમાવતમાં અનન્તકાલ સુધી પ્રાયઃ ચાલ્યા જ કરે છે. અને આત્મા ધીમે ધીમે વધુ ને વધુ ઉજજવલ અને પુરુષાથી બનતું જાય છે. આત્મામાં પ્રગટેલી અધ્યાત્મની પ્રકાશરેખા અધિકાધિક તેજસ્વી બનતી જાય છે.
અનન્તકાળને તેજસંચય કર્યા પછી આત્મા મેહ ઉપર એક નિશ્ચિત પ્રકારને કાબૂ મેળવે છે જેમાં એ મેહકમથી ઊપજતી અનન્તકાળ સુધીની દૂરગામી અસરોને કઈને કઈ પ્રકારે રેકે છે યા નાબૂદ કરે છે. અને આમ આત્મામાં એક મહત્વને ગુણ પ્રકાશને પુંજ વેરી રહે છે. આ ગુણ છે સમ્યગદર્શન અથવા સમ્યકત્વ. આ સમ્યક્ત્વ ચરમાવતમાં ફરી એક વિરાટ ખંડ સજે છે. સમ્યક્ત્વની ભૂમિકા પ્રાપ્ત થયા પછી વધુમાં વધુ અર્ધઆવર્તાના કાળમાં આત્મા ચરમ લક્ષ્યવેધ કરવાની એક સિદ્ધિ અહીં હાંસલ કરી લે છે.
અહીં આત્માની આત્મસમ્પત્તિમાં સારી સરખી વૃદ્ધિ થઈ ચૂકી હોય છે. લક્ષ્મદર્શન તે એણે કરી લીધું જ હોય છે. શુદ્ધ સાધનનું સંયોજન પણ સુલભ બની ગયું હોય છે અને બાકી રહેલે જ્ઞાનયોગ પણ અહીં ઝળહળી ઊઠે છે. આમ આત્માની ગાડી અધ્યાત્મના સીધા અને સરલ માર્ગે આવી પહોંચે છે.
અપુનબંધક દશામાં આપણે અત્યાર સુધી અધ્યાત્મને અધ્યાત્માભિમુખ તરીકે ઓળખાવ્યો પરંતુ આ સમ્યક્ત્વ દશામાં તે આત્માની ઉપવનમાં સુમધુર સૌરભથી મહેકતી વાસ્તવિક અધ્યાત્મની લાખ લાખ પુષ્પક્ષીઓ પ્રસન્નમંગલ સ્મિત વેરવાનું શરૂ કરી દે છે.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
' વિષયભોગ આદિ પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે બહુ આદર ન ધરાવવા છતાં અપુનબંધક આત્માની રસવૃત્તિ અને પ્રવૃત્તિ તે જારી જ રહે છે. જ્યારે સમકિતી આત્માની વૈષયિક રસવૃત્તિની તમામ મસ્તી ઓગળી ગયેલા હિમાલયના અવશિષ્ટ હિમસમૂહશી બની રહે છે. વૈષયિક રસાનુભવ આત્માને અહીં થઈ જાય છે ખરે પરતુ આત્મા સ્વેચ્છાએ એમાં મસ્તી માણતો નથી. અહીં એને ભોગની અસારતાનું અતિસ્પષ્ટ ભાન થઈ ચૂક્યું હોય છે. ભોગાદિ મેળવવાની અને ભોગવવાની પ્રવૃત્તિ ચાલુ હોવા છતાં આત્માની મુખ્ય રસવૃત્તિનું કેન્દ્ર અધ્યાત્મ બની ચૂક્યું હોય છે. અને અહીં એ “અધ્યાત્મની ખિલવટ વૈરાગની કક્ષા સુધી પહોંચે છે. સમ્યક્ત્વની આમ તે અનેક ભૂમિકાઓ હોય છે. ભૂમિકાભેદે અનેકવિધ તારતમ્ય હોય છે. પરંતુ સમ્યક્ત્વની ઉચ્ચ ભૂમિકાનું દર્શન સ્પર્શન તે કાંઈ અનેરું જ હોય છે.
એને સમજીએ. . અનાદિકાલીન ચંચલતામાંથી અપુનબંધક દશામાં પ્રગટાવેલી સ્થિરતા વિકસતા વિકસતા અહીં આત્માને એવી પંચવટી પર લાવી મૂકે છે કે જ્યાં આત્મા શમના સુધાપાનમાં એટલે બધે રસલીન બની જાય છે કે બીજે બધેથી એની રસવૃત્તિ અહીં ખેંચાઈ આવે છે. સંગના રસસાગરમાં એવું અદ્ભુત સ્નાન માણતા હોય છે કે વૈષયિક ભોગપભોગની ઉપસ્થિતિ અને પ્રવૃત્તિમાં પણ આસક્તિનાં કઈ રજકણ એને લાગી શકતાં નથી. સંગરસનું સતત સ્નાન ચાલુ છે. તે શમના સુધાપાનથી અને સંવેગરના સ્નાનથી આત્મામાં એક અદ્ભુત બલ પ્રગટે છે; સ્કૃતિ અને તરવરાટ જાગે છે. ફલસ્વરૂપે આત્મા સંસારના તમામ બન્ધને છેદી નાંખીને મુક્ત થવાની તડપ - અનુભવે છે. ભગપિંજરમાં પડેલું આ આત્મપંખી પિંજરના સળિયા સાથે એકધારે સંઘર્ષ આરંભે છે અને પાંખો ફફડાટ કરી મૂકે છે. આ સંઘર્ષમાં આત્માને સહાયરૂપ થાય છે દયાનો દીપ અને શ્રદ્ધાની ત.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
આમ સમકિતી આત્મા ભેગેની અયોધ્યામાંથી વિદાય લઈને અધ્યાત્મની આ પંચવટીમાં આવીને વિશ્રામ કરે છે. કેવું ભવ્ય અભિયાન! કેવો ભવ્ય વિશ્રામ! આ અવસ્થામાં બધું ભવ્ય જ હોય છે.
અધ્યાત્મની પંચવટીના રમ્ય ઉદ્યાનમાં આત્મા અધ્યાત્મને મહાયજ્ઞ આરમ્ભ છે. આમાં આત્મા વિષયે અને કષાયને બલિ સતત ચઢાવે જ જાય છે અને નિર્મલતા પ્રાપ્ત કરતે જાય છે. આમ આત્મા સાંસારિક પળોજણ ભૂલતો જાય છે; ભોગપભેગની રસવૃત્તિને વધુ ને વધુ અભાવ સાધતું જાય છે. અને નિરન્તર સનુષ્ઠાનમાં રત રહે છે."
અપુનબંધક દશાથી આરંભેલા અભિયાન પછીના અને સમ્યફત્વ દશા પ્રાપ્ત કરતાં પહેલાના અનુષ્ઠાનોમાં અને આ અનુષ્ઠાનોમાં ઘણું અત્તર પડી જાય છે. પિશાચે જેમ હવનમાં હાડકું નાંખી જાય તેમ પહેલાના અનુષ્ઠાનમાં ભોગપિશાચ આલોક અને પરલોકના ભોગસુખની ઇચ્છારૂપ હાડકાં નાંખી અનુષ્ઠાનના યશને ભ્રષ્ટ કરી જતાં. પરિણામે આત્મા પાછે દીર્ઘકાળ સુધી અધ્યાત્મમાં પટકાઈ પડતો. જ્યારે સમ્યકત્વદશાના અનુષ્ઠાનમાં તે અધ્યાત્મયોગ એટલો પ્રબલ થઈ ચૂક્યું હોય છે કે ત્યાં ભેગપિશાચનો પડછાયો પણ પડી શકે એમ નથી. - પંચવટીના પગથારે આત્મા પ્રેમમત્રના જાપ કરે છે. કરણને ધોધ વહેવડાવે છે. આનન્દની છોળો ઉછાળે છે. અને માધ્યશ્ચનું મધુરતાન છેડે છે. અને આમ અસાર સંસારમાં સારદર્શન કરે છે.
એની જાતનું ખૂન કરવા આવનારમાં પણ એને શત્રુતા નથી જડતી. ભયંકર પાપીઓને પણ એ કારુણ્યવારિના મંગલજલથી પખાળે છે. ઉચ્ચ આત્માઓના ચરણમાં એ નિર્દષ્ણ આનન્દનો અર્થ ધરે છે. અધ્યાત્મના માર્ગે પ્રગતિ સાધતા સાધતા બને એટલું વિશ્વનું કલ્યાણ સાધે છે; ન સધાય ત્યાં મૌન–માધ્યસ્થ ધરે છે.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
એને કેઈની પીડા કે પંચાત નથી. કોઈની તથા કે કથા નથી. સંસારના છીછરા આત્માઓ જે વિષયસુખમાં આનન્દ માણે છે એમાં એ ભારોભાર દુઃખનાં દર્શન કરે છે. કારણ કે જેની તેલ કોઈ ન આવી શકે એવા અધ્યાત્મ સુખનાં સમપાનની મસ્તીમાં એ ચૂર રહે છે.
અધ્યાત્મનું સુખ જ એવું છે કે જે અનુભવે એને નિજાનન્દની અસ્તી ચઢે. નિજાનન્દની જેટલી મસ્તી વધુ ચઢે એટલી વધુ સ્થિરતા અધ્યાત્મ માર્ગમાં થાય અને જેટલી સ્થિરતા વધુ થાય એટલી મસ્તીની છેળો વધુ ઊછળે અને આમ પછી પરમ્પરા ચાલ્યા જ કરે અને આખરે આ ભવ્ય અભિયાન પિતાની આખરી મંઝિલ તય કરી લે.
ગુણવત્તા અને પ્રમાણે બન્ને દૃષ્ટિએ અધ્યાત્મને સુખને ગ- 1 તનું કોઈ પણ ભૌતિક સુખ આંબી શકે નહીં. ખરેખર તે આ બન્ને સુખની કઈ તુલના જ થઈ શકે એમ નથી કરી શકાય નહીં, કરાય જ નહીં. છતાં વિશ્વને સમજાવવા માટે કરવી પડે છે. ચણોઠીની સામે સુવર્ણ તોલવું પડે છે તેમ જ તે. પરંતુ એક ચણોઠી અને ચણોઠીભર સેનાની કઈ રીતે બરાબરી થઈ શકે એવી છે ખરી ? સેનું ચણેઠીભર ખરું પરંતુ એમાંથી કેટલી ચણોઠીઓ ખરીદી શકાય? કેઈ સુમાર છે ખરે એને ? અને સુવર્ણની ગુણવત્તાને એક કેટયંશ પણ ચણોઠીમાં છે? એવું જ છે અધ્યાત્મસુખનું અને વૈષયિક સુખનું.
અધ્યાત્મ સુખના એક બિન્દુનું પણ મૂલ્ય સમજવું સામાન્ય બુદ્ધિથી બહારની વસ્તુ છે. ત્રણ લેકનું સમગ્ર વૈષયિક સુખ સમકાળે એકત્ર કરીએ અને અનન્ત વડે એને કલ્પિત ગુણાકાર કરીને અધ્યાત્મસુખના એક બિન્દુ સામે ગોઠવીએ તે પણ પલું તે અધ્યાત્મ સુખનું જ નમવાનું. બેસે છે બુદ્ધિમાં વાત? આ વરતુ જ બુદ્ધિની નથી. આ તે છે અનુભવની વસ્તુ. આને તે એક અનુભવી જ
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
સમજી શકે. યા જેના હૃદયમાં કમમાં કમ શ્રદ્ધાદીપને મંગલપ્રકાશ ઝગમગ ઝગમગ અજવાળાં પાથરતે હેય એ માની શકે–સમજી તે. એ ય ન શકે. એટલે જેની બુદ્ધિમાં આ વાત ન બેસે એ હજુ શ્રદ્ધાની. ભૂમિકાથી પણ ઘણો દુર છે પછી અનુભવગમ્યતાની તો વાત જ શી ?
અધ્યાત્મના સુખનું એક બિન્દુ પણ જેણે આસ્વાદું અને તે વસન્તની મસ્તી અને શરદની શોભામાં ઉન્માદનાં જ દર્શન થાય. છે. ઉન્માદ એટલે જ વિકૃતિ. વિકૃતિ એટલે જ દુઃખ. આ છે અધ્યાત્મીઓનું સંસારદર્શન. એને હવે પ્રિયાના આલિંગનમાં અને અધરના અમૃતપાનમાં શો આનન્દ આવે ? આનન્દ ? બહુ આગળ. વધી ગયા. પ્રશ્ન તે એ છે કે કેટલું કિકું લાગે? ઉત્તર છે, સાવ ફિકકું; એકદમ નીરસ. એટલું જ નહીં પણ ખરેખર કષ્ટદાયી લાગે. અધ્યાત્મીને મન સંસારની સર્વોત્કૃષ્ટ સુખલીલા તો કાદવમાં ખરડાવાથી અને ઉકરડામાં આળોટવાથી વિશેષ કાંઈ જ નથી.
અધ્યાત્મના એક બિન્દુમાં જે આટલું સુખ ભર્યું હોય તે અધ્યાત્મના રસસાગરનું સુખપ્રમાણુ વર્ણવવું એ તે લેખિનીની. શક્તિ બહારની વસ્તુ છે.
જેમ પ્રમાણમાં અધ્યાત્મ સુખ ઘણું જ મોટું છે તેમ ગુણ વત્તામાં પણ એ ખૂબ જ ચઢિયાતું છે. સૌથી પ્રથમ અને અનુત્તર મહત્ત્વ ધરાવતી એની ગુણવત્તા એ છે કે એ સ્વાધીન અને સ્વયંભૂ છે એટલું જ નહીં પરન્તુ તેના અંશને આસ્વાદ બીજા વિશાલ અને વિરાટ અધ્યાત્મનું સર્જન કરે છે. છે આ ખૂબી કઈ ભૌતિક સુખમાં ? રસમય ભોજન કરવાથી ભોજન વધે છે ? ભાગ સામગ્રીના ઉપભેગથી એ વધે છે? અને પરની અપેક્ષા વિના કયાંય સુખ મળે છે? અહીં તો અધ્યાત્મના સ્વયંભૂ અને સ્વાધીન આનન્દના ઉપભોગથી એની વૃદ્ધિ થાય છે. ઉપરાન્ત વૈષયિકમુખ જેવી કોઈ
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
- આ જ રીતે કિશેર આત્મા પંચવટીના પાવન ઉપવનમાં ફરતે ફરતો યૌવનના આરે કદમ માંડે છે. આમ તે કેટકેટલાય બન્ધને તોડીને એણે પંચવટીમાં વિશ્રામ કર્યો હતો પરંતુ ત્યાં પણ ઘણું ઘણું બધુને હતાં. એ બધાને તેડવાની ઈચ્છા હોવા છતાં એનામાં હજુ હિમ્મત નહતી પ્રગટી. એને તે એક દિવસ પ્રગટી ગઈ આત્માની દૃષ્ટિસમક્ષ એક રૂપસુન્દરી આવી. એનું રૂપ ! એ રૂપ જોઈને તે આત્મા ઠરી જ ગયો. આત્માની પાસ કેઈ અમેય આનન્દની લહેર દોડી ગઈ. આત્માનું યૌવન થનગની ઊઠયું. ના થનગને? પંચવટીના પાવન ઉપવનનાં શાન્ત સરેવરમાં ઊંડી ડૂબકીઓ મારતાં મારતાં. લાધેલું આ રૂપરત્ન હતું. આ જ છે રહસ્ય અશાન્તિ વધવાનું, અનુભવાતી જતી શાન્તિ વચ્ચે.
આ રૂપસુન્દરીનું અમૃતદર્શન આત્મા માટે હૃદયવેધી નીવડયું. અહીં આત્મા આવ્યું છે યૌવનના આરે, તે પણ પંચવટીની પરમેધરી ભૂમિમાં. ત્યાં એને આકર્ષણ ન જાગે એક રૂપસુન્દરીના ? શાન્ત. સરોવરની પાવની પાળે સાંપડેલા રૂપમણિના?
એ હતી વિરતિ. નખશિખ અવિકલ સૌન્દર્યની સુરેખ મૂર્તિ ! અંદમ્ય આકર્ષણની અભિનવ ચન્દ્રકલા !
આવી રૂપગરિમા પર કોણ મુગ્ધ ન થાય ? કોને આકર્ષણ ન. જાગે આવી રસમૂર્તિના ? યૌવનને આંગણે ઊભેલા સૌને જાગે. ન. જાગે તો સમજવું કે હજુ એ આત્મા અધ્યાત્મ યૌવનથી ઘણે દૂર છે.
એ રૂપમૃતિ પ્રેમની પ્રતિમા અને રસની સરિતા હતી વિરતિ.. એની પારદશી આંખોમાં અપાર ધોધ વહેતા હતા પ્રેમના, ધ્યાનના. વાણીમાં નરી પદ્યમાધુરી નીતરતી હતી સત્યની. એના કરયુગલની મનોરમ શોભામાં સૌન્દર્ય ઝળકતું હતું અચૌર્યનું. એકેએક અંગમાંથી.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
આ જ રીતે કિશોર આત્મા પંચવટીના પાવન ઉપવનમાં ક્રૂરતા કરતા યૌવનના આરે કદમ માંડે છે. આમ તે કેટકેટલાંય અન્યના તેડીને એણે પંચવટીમાં વિશ્રામ કર્યું હતેા પરન્તુ ત્યાં પણુ ધણાં ઘણાં અન્યનેા હતાં. એ બન્ધને તેડવાની ઇચ્છા હોવા છતાં એનામાં હજુ હિમ્મત નહેાતી પ્રગટી. એને તે એક દિવસ પ્રગટી ગઈ આત્માની દૃષ્ટિસમક્ષ એક રૂપસુન્દરી આવી. એનું રૂપ ! એ રૂપ જોઈ ને તે। આત્મા રી જ ગયા. આત્માની ચેાપાસ કોઈ અમેય આનન્દની લહેર દોડી ગઈ. આત્માનું યૌવન થનગની ઊઠયું. ના થનગને ? પંચવટીના પાવન ઉપવનનાં શાન્તસરોવરમાં ઊંડી ડૂબકી મારતાં મારતાં લાધેલું આ રૂપરત્ન હતું. આ જ છે રહસ્ય અશાન્તિ વધવાનું, અનુભવાતી જતી શાન્તિ વચ્ચે.
આ રૂપસુન્દરીનું અમૃતદન આત્મા માટે હૃદયવેધી નીવડયું. અહીં આત્મા આવ્યા છે યૌવનના આરે, તે પણ પંચવટીની પરમેશ્વરી ભૂમિમાં, ત્યાં એને આકર્ષીણ ન જાગે એક રૂપસુન્દરીના ? શાન્ત સરાવરની પાવની પાળે સાંપડેલા રૂપમણના?
એ હતી વિરતિ.
નખશિખ અવિકલ સૌન્દની સુરેખ મૂતિ !
અંદમ્ય આકષ ણુની અભિનવ ચન્દ્રકલા !
આવી રૂપરિમા પર કાણુ મુગ્ધ ન થાય ? કેાને આકર્ષીણ ન. જાગે આવી રસમૂર્તિના ? યૌવનને આંગણે ઊભેલા સૌને જાગે. ન. જાગે તે સમજવું કે હજુ એ આત્મા અધ્યાત્મ યૌવનથી ઘણા દૂર છે.
એ રૂપમૃતિ પ્રેમની પ્રતિમા અને રસની સરિતા હતી વિરતિ. એની પારદર્શી આંખામાં અપાર ધાધ વહેતા હતા પ્રેમના, ધ્યાનના. વાણીમાં નરી પધ્યમાધુરી નીતરતી હતી સત્યની. એના કરયુગલની મનેારમ શાભામાં સૌ ઝળકતુ હતુ... અચૌય તુ.... એકેએક અગમાંથી
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઝરતું હતું સૌન્દર્યઝરણુ બ્રહ્મની પવિત્રતાનું. અકિંચનતાના અનેરા -ઓપથી એના નિષ્કલંક સૌન્દર્ય પર ચાર ચાંદ લાગતા હતા.
આવું હતું વિરતિનું સૌન્દર્ય.
આત્મા મુગ્ધ થઈ ગયે. એનામાં અદમ્ય ઉત્સાહ પ્રગટ વિરતિને પિતાની કરવાને. પણ વિરતિ એમ કાંઈ સહજમાં મળે એવી હતી. એ તો હતી પાકી રૂપગર્વિતા. એનું તો એલાન હતું કે સમગ્ર સંસાર ત્યજે એ એને મેળવે.
આત્માનો યૌવનને તનમનાટ વધી રહ્યો હતો. વિરતિ સાથે પ્રેમયોગ સાધ્યા વિના ચાલે એવું નહોતું. પળે પળે આત્માની પ્રેમવિવલતાની તાન તાસિક ભણી ઊછળતી હતી.
આત્માએ ભગીરથ પુરુષાર્થ આદર્યો.
ભગીરથ પુરુષાર્થ વિના સાંપડયા છે કેઈને અનુપમ સુન્દરીના સ્નેહ! કાયરના શા કામ અહીં? આ તો પ્રેમનો પત્થ છે. કામ છે અહીં પુરુષાથી મર્દનું !
આત્મા મર્દ બને.
સમગ્ર સંસારને એણે વહત મૂક એક વિરતિના પ્રેમ ખાતર. વિરતિને પ્રેમ સફળ કરવા માટે એણે ભેખ ધર્યો. ઘરબાર તજ્યાં. માલ-મિલકત તજી. સમ્બન્ધીઓને ત્યાગ કર્યો. એટલું જ નહીં પણ આ નવતર પ્રેમની પાવની સાધના ખાતર જાના પ્રેમનો સમૂલ ઉછેદ કર્યો. બધું વાળીચોળીને સાફ કરી નાંખ્યું.
આત્મા અને વિરતિએ આમ પ્રેમ. સા. આત્મા અને વિરતિ એક બન્યાં. બન્ને એકાકાર બન્યાં. એકરસ બન્યાં.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
ગુરુકુલની ચોપાસ રમ્ય ગુફામાં બન્ને માણે છે મેજ નિજાનન્દના મધુરસની ત્યાં એમને ભુલાઈ ગયું છે બધું–બધું જ. સ્મરણમાં છે એક માત્ર આત્મરમણ. રસિયાઓ રસમસ્તીએ ચઢે પછી બીજું યાદ પણ શું રહે? સંસારની કઈ તથા, કથા કે વ્યથાને ત્યાં સ્થાન જ નથી. આત્માનો અને વિરતિને રમેળ સધાય ત્યાં બીજી વસ્તુને સ્થાન જ શેનું હોય ? બીજી કઈ પણ વસ્તુને સ્થાન મળે તો વિરતિને રિસાતાં વાર પણ ન લાગે. આ તે આત્માના સ્વરૂપ રમણની જ સાથી. એમાં આત્માને એ જે રસમસ્તીને અનુભવ કરાવે એવો અનુભવ કરાવવાની બીજાની શક્તિ પણ નહીં.
અહીં જામી છે અદ્ભુત અને અપૂર્વ રસમસ્તી.
સંસારની રસમસ્તીમાં આત્મા ઉત્તરોત્તર મલિન થાય ત્યારે આત્મા અને વિરતિની રસમસ્તી તે આધ્યાત્મિક રસમસ્તી કહેવાય. એમાં તે આત્મા ઉત્તરોત્તર નિર્મલદશા સાધે. હવે આત્મા બનતો જાય છે નિર્મલ નિર્મલતર.
સંસારની રસમસ્તીમાં હોય છે ભોગની મસ્તી. અધ્યાત્મની રસમસ્તીમાં હોય છે ત્યાગની મસ્તી. ભગમસ્તીમાં ઊછળે છે કાદવની છોળો. અધ્યાત્મની મસ્તીમાં ઊડે છે અમૃતના કુવારા. એક મલિન. બીજું નિર્મલ.
નિર્મલ દશાની સાધનામાં મસ્ત આત્માનું સ્વરૂપમણ ગાઢગાઢતર બનતું જાય છે. મેહના ઉકરડા ઉલેચાતા જાય છે; શેષા જાય છે રાગને સાગર અને રોષનો દરિયે. ઉભરાતે જાય છે અધ્યાત્યરસને અમૃતકુંડ.
અહીં આત્માની સ્વરૂપશુદ્ધિ અને નિજાનન્દની મસ્તી સિદ્ધિના એક ઉચ્ચ શિખર પર રમમાણુ હોય છે. અહીંથી બેસીને આત્મા
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
સંસારનું એક અનેાખુન કરે છે. એ સંસારદર્શન કરે છે. અને એને અધ્યાત્મ થનગની ઊઠે છે એ સંસારના કીડાઓને આટલે ઊંચે લઈ આવવા માટે.
આ આત્માને ભાગની રસક્રીડામાં મસ્ત પ્રાણીએ કાદવમાં પેાતાને દેહ ખરડતી ભાન ભૂલેલી ભેસા જેવા લાગે છે. ભાગની પાછળ દોટ મૂકનારા એને નર્યાં. ઉન્માદમાં ડૂબેલા પામર ભાસે છે. ભૌતિક વિલા-સની રસલીલામાં એને દર્શન થાય છે માત્ર ચામ–માંસનાં ચૂંથણાંના. આમાં રાચનારાની આ આત્માને આવે છે અપાર કરુણા. વિરતિને પ્રેમયેાગ સાધ્યા છે તેથી જ તે ! વિરતિના પ્રેમના રસમસ્ત તમ પીધાં છે માટે જ તે ! આ જ તે એની સિદ્ધિ છે.
વિરતિનાં અધર—અમૃત આસ્વાદે એને થાય સંસારનાં વાસ્તવિક દન.
રાગ લાગે અને ભડકે બળતી આગ. સમગ્ર સંસારને ભરખી જવા માટે જવાલારૂપી જિહવાને લપલપાવતી બેઠી હોય તેવી ! દ્વેષ લાગે અને કાળાપાણીના દરિયા. નિઃશેષ પ્રાણીને એની ગાદમાં ડુબાડી દેવા ભયંકર મેાજે ઉછળતા હાય એવા ! રાગ અને દ્વેષની ભયંકર નાગચૂડમાં ભીંસાયેલા સંસારમાં કયા અધ્યાત્મીને શાન્તિદર્શન થાય ? આવા સંસારની વિશાલમાં વિશાલ સુખ સામગ્રીમાં કેણુ જ્ઞાની અધ્યાત્મી આકર્ષાય ?
રેતીનાં ધરા રમીને બાળક આનન્દ અનુભવે છે. એ તૂટી પડે ત્યારે બાળક આંસુ સારે છે. ત્યારે મેટેરાંઓ બાળકના આ અજ્ઞાનને ઉપહાસાસ્પદ માને છે. એ જ રીત છે સંસારની રસલીલાની અને જ્ઞાની અધ્યાત્મીની જ્ઞાનલીલાની—આત્મલીલાની. છ ખંડનું રાજ ગુમા વીને રાતા ખેઠેલા સમ્રાટ, જ્ઞાનીને-અધ્યાત્મીને પેન્ના બાળક જેવેશ લાગે છે. છ ખાંડનુ રાજ પણ આખરે છે રેતીનાં ધરા જેવું જ તે આ છે વેકદૃષ્ટિ અધ્યાત્મીઓની.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
: સંસારના પામર માનવીને જે વસ્તુ અત્યન્ત મહત્ત્વપૂર્ણ લાગે છે તે વસ્તુ જ્ઞાનીઓની દષ્ટિમાં વસ્તુતઃ બહુ મહત્ત્વની નથી હોતી રે! સાવ તુચ્છ હોય છે. આવી તુચ્છતાનો ભાસ જ્યારે સંસારી જીવને થ શરૂ થાય છે ત્યારે એનામાં અધ્યાત્મને આરંભ થાય છે. અને ક્રમે ક્રમે ઉપર વર્ણવી ગયા એ અવસ્થાની પ્રાપ્તિ થાય છે.
અધ્યાત્મ આગળ વધે છે. વિરતિના સંગથી આત્માના મધુર શીતલ ઉપવનમાં નિઃસંગતાનાં સોહામણું પારિજાતનાં પુષ્પગુચ્છે પમરાટ પસરાવી રહ્યાં છે. આમ અધ્યાત્મીને નિઃસંગભાવ અતુલ બળ પકડતો જાય છે. સંસારના સંગ અને વિશ્વના રંગ એને આત્મરસની અભંગ મસ્તીમાં જંગ મચાવતા યુદ્ધખારો જેવા લાગે છે. એટલે એનાથી એ સદા દૂર જ રહે છે એટલું જ નહીં પરંતુ આત્મા પિતાની નિઃસંગતાને હવે વ્યાપક રૂપ આપવા માગે છે. આ વાત સમજવી જ ઘણી કઠણ છે તે પછી એના આચરણની કઠિનતાની તે કલ્પના જ કરવી રહી.
નિઃસંગભાવની વ્યાપકતાનું સર્જન કરતાં કરતાં આત્મા એ વિચારને સંગ પણ ત્યજી દે છે કે હું નિઃસંગ બન્યો છું. હું નિઃસંગ બન્યો છું અથવા હું નિઃસંગ છું એ વિચારોનું સ્પન્દન પણ આત્મામાં વિકલ્પોનું મોજું ઉછાળે છે અને આત્માના અધ્યાત્મમાં ચંચલતાની લહરો ફેલાવે છે. અધ્યાત્મની પરાકાષ્ઠાએ તે આ પણ ન ખપે. જગતને સંગ છોડી ચૂકેલે આત્મા અહીં વિકલ્પને સંગ પણ ત્યજી દે છે અને અનુત્તર નિશ્ચલતા સિદ્ધ કરે છે. આ છે આત્માની એક બીજી મહાન સિદ્ધિ.
નિશ્ચલ આત્માને સારાં કે નરસાં કઈ વિચાર કરવાના રહેતાં નથી. અહીં તે એક વસ્તુ રહે છે અને તે એ છે કે સતત આત્મરમણ વિશુદ્ધ આત્મરમણ જ એક એવી ચીજ છે કે જ્યાં આત્મા સ્વભાવરમણની પ્રક્રિયામાં સતત લીન રહેવા છતાં સ્થિર, અચલ અને
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
અપ્રવૃત્ત છે. વૃત્તિ અને પ્રવૃત્તિ વિનાની આ અદ્ભુત પ્રક્રિયાને જગતનું કઈ વિજ્ઞાન આંબી શકે એમ છે ખરું ? રે ! સમજાવી શકે એમ પણ છે ? અરે જવા દો ને, સમજી શકવાની પણ યોગ્યતા છે ખરી ? આ અદ્ભુત પ્રક્રિયા તે આત્મરસનો ભેગી જ ભાણી શકે એમ છે. અધ્યાત્મની આ પ્રક્રિયા ભલે ને ગમે એટલી સેમ કે લધુ જણાતી હોય તો પણ જગતને કઈ પણ વિરાટ આ પ્રચ્છન્ન વિરાટ વામનની તુલનામાં આવી શકે એમ નથી.
હાલતા ચાલતા દેહના દુર્ગમાં આત્મા નિશ્ચલ બની ગયે. મેહરાજાના રાજમાં ખળભળાટ મચી ગયો.મોહસૈન્યના પ્રબલ ધસારા સામે પણ અહીં આત્માએ ઝીલેલી ટકકર ખરેખર અદ્ભુત, અત્યભુત હોય છે. પરંતુ આ કક્ષાએ આત્મામાં ચંચલતાના વમળ પેદા કરવાના મેહના તમામ પ્રયત્નો નિષ્ફળ જાય છે. અને મેહ અને વિદાય લે છે. આત્મા નિશ્ચલતાના બળ ઉપર નિર્મોહિતાની એક વધુ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરે છે. નિર્મોહિતાની સિદ્ધિ વિરે હજુ ઘડી બે ઘડી થઈ નથી કે આત્મામાં જ્ઞાનનો વિરાટ જાગે છે અને દર્શનની નિઃશેષ નિર્મલતા પ્રગટે છે. આમ આત્મા અધ્યાત્મની ચરમસીમાને આંબીને સંસાર સાગરના કપરા રણયુદ્ધને જીતીને સદા–સર્વદા માટે અપરાજેય બની જાય છે.
નિઃશેષ જ્ઞાનને અનુત્તર વિરાટ ! અશેષ દર્શનની નરી નિમલતા! અહીં પૂરો થાય છે આત્મવિજય. અહીં સંપૂર્ણ થાય છે અધ્યાત્મસિદ્ધિ.
આમ છતાં બાકી છે એક વસ્તુ. જગતને અધ્યાત્મની રસલ્હાણું કરવાની. શેષ સિદ્ધિનાં ચરણચુમ્બન માણી ચૂકેલા આત્મામાં સાહજિક ભાવે એક નવું અભિયાન આરંભાય છે. આત્મવિજયીને તે કશું
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭
આરંભવાનું રહેતું નથી પણ આ તે સહજભાવે આરંભાય છે. અને એ અભિયાનમાં આત્મવિજય કરી ચૂકેલા આત્મા દ્વારા થાય છે વિતરણ, સંસારતરણની એક માત્ર અદ્દભુત કલા અધ્યાત્મનું.
આ રીતે અધ્યાત્મના વિકાસને આપણે સમજ્યા. પરંતુ આ સાથે બીજું પણ ઘણું ઘણું સમજવા જેવું છે. અધ્યાત્મના વિકાસનું ઠેઠ સુધીનું આલેખન તે આપણે કરી આવ્યા પરંતુ આલેખન કર્યા માત્રથી કાર્યસિદ્ધિ છેડી જ થઈ જાય છે ?
અધ્યાત્મના પૂર્વે વર્ણવેલા પ્રારંભ વખતે જ અધ્યાત્મમાં વિદને ઊભા કરતા શત્રુઓને પણ ઓળખવાની જરૂર છે. અધ્યાત્મ સીધા ક્રમે આગળ વધે તે એ એના અપરિમેય સૌન્દર્યની ખૂબ જ સૌરભ ફેલાવે છે. અને એ જ રીતે અધ્યાત્મમાં કોઈ શત્રુ કારી ઘા મારવામાં ફાવી ગયે તે અધ્યાત્મના આંચળા હેઠળ નરી કુરુપતા તાંડવલીલા આરંભી દેતી હોય છે. આવું અધ્યાત્મ આત્માને ઊંચે લઈ જવાને બદલે દુર્ગતિની ઊંડી ખીણમાં કયાંય ફેંકી દે છે.
આધ્યાત્મિક પ્રગતિ અને નિર્મલતામાં અવરોધ ઊભો કરનાર આત્માનો ભયંકર શત્ર દભ છે. દલ્મ આત્માના સ્વરૂપદર્શનથી સ્વ તથા પર બન્નેને દૂર રાખે છે. સ્વરૂપદર્શનથી વંચિત આત્મા પ્રગતિ શું સાધી શકે, ધૂળ ! એટલે અધ્યાત્મના પ્રેમીએ એ દશ્મથી સદા સર્વદા બચવાનો પ્રયાસ કરવો જોઈએ. અને એ દશ્મનો નાશ કરવાનું સામર્થ્ય પાછું એક માત્ર અધ્યાત્મમાં જ છે. એટલે દલ્મને નાશ કરવા માટે અધ્યાત્મને જ નિર્મલ બનાવવો જોઈએ.
દર્ભે આત્મનગરને મોટામાં મેટ ગ છે. એટલે આત્મા સહેજ પણ ગાફેલ રહે તે દષ્ણ આત્માને ઠગ્યા વિના રહે જ નહીં. ઠગે તે ખરો પરતુ આત્મા અધ્યાત્મમાં છે એવા ભ્રમમાં જ રાખે. એટલે આત્માને અધ્યાત્મના પળે આગળ વધવાની સાચી દિશાનું
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાન પણ ન લાભવા દે. આ છે દુશ્મનો પ્રપંચ. દર્ભને બીજે પ્રપંચ છે ડોળ. આત્માને કદાચ થોડું ઘણું જ્ઞાન થઈ જાય કે અધ્યાત્મના પન્થથી એ ચૂકી ગયો છે તો દલ્મ એને ન હોય એવા અધ્યાત્મનો દેખાડો કરવાની પ્રેરણું આપે. આમ અધ્યાત્મના મહાન અભિયાનને તોડી પાડવા માટે દર્ભે સદા–સર્વદા તત્પર રહેતા હોય છે. આમાં આત્મા ઊંઘે તે દલ્મ ચકે ખરે ? ઘા માર્યા વિના રહે ખરે? અને એ ઘા કાંઈ જેવો તેવો ન હોય. એ તે આત્માને કેટલાય કાળ સુધી સંસાર ચક્રની આરી પર ફરતો મૂકી દે.
દલ્મ અધ્યાત્મમાં નડતર રૂપ ખરે પરંતુ એના ઉપર વિજય મેળવવાની કે એને સમજીને દૂર કરવાની કઈ રીતે ખરી? ચોકસ. પરિસ્થિતિ તથા ગુણદોષને વિવેકની સમતુલાએ સૂક્ષ્મ રીતે તેલવાની કુશલતા પ્રાપ્ત કરવાથી દમ્મરૂપી સાંઢ આત્માના અધ્યાત્મ ખેતરમાં ભાગ્યે જ ઘૂસી શકે છે. દરેક વસ્તુને વિવેકની સમતુલાએ તોલે. તેલ અને વિચારો. વિચારો અને સમજો. સમજે અને ફરી ફરી સમજે. અને પછી એ પ્રમાણે શક્ય એટલું વરતે. જુઓ પછી દર્ભ તમારા આત્મક્ષેત્રની આસપાસ ફરકી પણ શકે છે ખરા?
ન હોય એવી વસ્તુને દેખાડો કરવો એ દશ્ન. વસ્તુના ગુણદોષનું યથાતથ જ્ઞાન એટલે વિવેક. વિવેકથી દમ્ભનો નાશ થાય અને દષ્ણનાશથી અધ્યાત્મ વિકસે.
અવિવેક અને અહમ એકત્ર મળે એટલે દખ્ખદોષને પ્રાદુર્ભાવ થાય. એટલે અધ્યાત્મના પ્રેમીએ અવિવેક અને અહમ્ ઉપર પણ આવશ્યક કાબૂ મેળવવો અનિવાર્ય છે. અવિવેક અને અહમથી પિવાયેલા દમ્પની તાંડવવીલા ચાલતી હોય ત્યાં અધ્યાત્મનાં ખેતરો સાવ શુષ્ક જ રહે.
દમ્ભની નવરંગ રાસલીલાનું વર્ણન કરવા બેસીએ તે પાનાંનાં
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯
પાનાં ભરાઈ જાય એમ છે. અમગલ જ્ઞાનથી પોષાતા દર્ભ તે અતિભયંકર દમ્ભ હાય છે અને એ દૃમ્ભ તે આત્માને અધ્યાત્મના પ્રારમ્ભિક સીમાચિહ્નથી અનન્ત પ્રકાશવર્ષોં દૂર ફેંકી દેતા હોય છે.
આત્મા જાણતા જ ન હોય કે હું સારો નથી; અને એ પોતાની જાતને સારી જ માનતા હોય અને સારા તરીકે વર્ણવતા હાય એ તે આંધળેા જ છે. પરન્તુ બીજી બાજૂ આત્મા સમજતા હોય કે હું સારે। નથી છતાં એ પાતાની જાતને સારી દેખાડવાને અને દુનિયાની દૃષ્ટિમાં એવુ ઠસાવવાના પ્રયત્ન કરતા હાય. એ છે અમગલ જ્ઞાનથી પોષાતા દમ્બ. આવેા દમ્ભ સાચે જ બહુ ભયંકર હોય છે.
જેમ દર્મ્સને ત્યાગ અનિવાય છે એમ તૃષ્ણાને ત્યાગ પણ અનિવાય છે. તૃષ્ણા પણુ અધ્યાત્મની સિદ્ધિમાં બહુ મારુ વિઘ્ન ઊભુ કરનારી માહિની છે. માહરાજાએ અધ્યાત્મનાશ માટે યેાજેલી રસસરિતા તૃષ્ણા છે. તમે અધ્યાત્મની વાત કે વિચારણા કરે કે તૃષ્ણા તરત જ ઈન્દ્રિયજન્ય સુખાની મસ્તીની કલ્પનાથી ભરેલા જામ તમારા એપુટ સામે ધરશે. અને ધરેલા જામ તમે આઠે અડકાડયા કે અધ્યાત્મ દૂર રહી જશે. અધ્યાત્મની સિદ્ધિ મેળવવી હોય એને તૃષ્ણાક્ષય કર્યા વિના ચાલે જ નહીં. પુણ્યના યાગે પ્રાપ્ત થયેલી ભાગસામગ્રીનેા જામ અને અપ્રાપ્ત સમગ્રીની ઉત્કટ કલ્પનાના જામ ધર્યાં કરવા એ એનું કામ. આત્મામાં વૈયિક સુખને રસ લૂટવાની તીવ્ર વૃત્તિ પેદા કરવી એ તૃષ્ણાનું કામ. તૃષ્ણાના આ પ્રપંચમાં આત્મા અટવાયા કે અધ્યાત્મ કયાંય દૂરસુદૂર રહી જવાનું. માટે અધ્યાત્મના પન્થ અભિયાન કરનાર આત્માએ આ મેાહિનીને આમૂલસૂલ ઓળખી લેવી જરૂરી છે અને ઓળખ્યા પછી એના ઉપર વિજય મેળવવા આવશ્યક છે.
એના ઉપર વિજય મેળવવાની ગુરુચાવી છે વૈષયિક અપ્રવૃત્તિ.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦
સુખભેગની સામગ્રી દૂર કરવી; એની કલ્પનાને પણ હાંકી કાઢવી અને પ્રાપ્ત સુખભેગથી પણ દૂર રહેવું એનું નામ વૈષયિક અપ્રવૃત્તિ. પછી નવા મેળવવાની તે વાત જ ક્યાં રહી?
આમ અધ્યાત્મના પ્રેમી આત્માએ દખ્ખ અને તૃષ્ણથી દૂર રહેવાની આવશ્યકતા સમજી લેવી ઘટે. દમ્ભ અને તૃષ્ણ નિર્બલ પડતાં જાય એમ અધ્યાત્મ ખીલતું જાય; અધ્યાત્મને પિષક ગુણ ખીલતા જાય.
દમ્સ દૂર થતો જાય એમ આત્મામાં સૌહાર્દ પ્રગટે સરળતા જન્મ અને અહમ ચૂર ચૂર થતું જાય. અને તૃષ્ણક્ષય થતો જાય તેમ તેમ આત્મામાં સૉષનાં પારિજાતક ખીલતાં જાય. અને મેહની દુર્ગધ દૂર હટતી જાય. બાકી દર્ભના કાદવ અને તૃષ્ણની વિષ્ટાથી ખરડાયેલું અધ્યાત્મ આત્માને સિદ્ધિના સોપાન ઉપર ચઢાવવાને બદલે સંસારવૃદ્ધિની ગહન ગર્તામાં જ ધકેલી દે. આમ અવિવેકી આત્માનું અધ્યાત્મ પણ આત્માના શત્રુ તરીકેની ગરજ સારે. અને અનન્તસુખના ઉત્કૃષ્ટ અનુભવને બદલે સંસારની અનેકવિધ યાતનાઓથી ભરેલી સુદીર્ઘ મુસાફરીનું કારણ બને.
દલ્મ અને તૃષ્ણથી ખરડાયેલાં ધર્માનુષ્ઠાને પણ અધ્યાત્મના પષક ન બનતાં સંસારના જ પિષક બને છે. અને સંસાર એટલે જ દુઃખની ખાણ. તે એમ કહી શકાય કે વિવેકરહિત ધર્માનુષ્ઠાન પણ આત્મા માટે સરવાળે દુઃખદાયક જ નીવડે.
અધ્યાત્મની સિદ્ધિ માટે પાંડિત્ય કરતાં પણ વધુ જરૂરી છે નિર્મલ આત્મદર્શન. આમ બને તે જ અધ્યાત્મસિદ્ધીની વાત સમજમાં ઊતરે. અન્યથા સિદ્ધિનાં બધાં કારણો મેળવીને આત્મા દુઃખમાં ને દુઃખમાં જ સબડતો રહી જશે.
અખંડ અને અનન્ત સુખ પ્રાપ્ત કરવાની ઇચ્છા ધરાવનાર દરેક આત્માએ અધ્યાત્મ સમજવું જ રહ્યું. સમજીને એ પન્થ મહાન
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
અભિયાન આરમ્ભવું જ રહ્યું. એ સિવાય આ સુખનિધિ પ્રાપ્ત થાય એવો નથી. પિતાના આ ભવ્ય અભિયાનને સિદ્ધિના શિખરે પહેચાડવા માટે અવરોધક તરોને નાશ કરવો જ જોઈએ. એ માટે આત્માએ ભવ્ય અને ભગીરથ પુરુષાર્થ આદરવો જ રહ્યો.
આવે ત્યારે આપણે આવો પુરુષાર્થ આદરીએ. જુઓ પેલું સિદ્ધિનું શિખર આપણને સાદ દઈ રહ્યું છે.
જુઓ પેલો સુખને સાગર આપણું સ્વાગત કરવા ગગનચુમ્બી મેજે વધુ ને વધુ ઊછળી રહ્યો છે. થનગની રહ્યો છે. આવો ત્યારે આપણે આરંભીએ અધ્યાત્મસિદ્ધિનું ભવ્ય અભિયાન.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
=
=
e
o
o
છે
વિષયાનુક્રમ પ્રબંધ અધિકાર વિષય શ્લેક કમાંક પૃષ્ટ
૧ ૧ અધ્યાત્મ માહાસ્ય ૨૪ ૧ થી ૨૪ ૧-૨૨ ૧ ૨ અધ્યાત્મ સ્વરૂપ ૨૯ ૨૫–૫૩ ૧૩-૩૩ ૩ દંભ ત્યાગ
૨૨ ૫૪–૭૫ ૩૪–૪૨ ૪ ભવ સ્વરૂપ
૨૭ ૭૬–૧૦૨ ૪૩–૫૯ ૫ વૈરાગ્ય સંભવ ૩૬ ૧૦૩–૧૩૮ ૬૦-૭૯ ૬ વૈરાગ્ય ભેદ ૪૪ ૧૩૯–૧૮૨ ૮૨–૧૧૦ ૭ વૈરાગ્ય વિષય ૨૬ ૧૮૩–૨૦૮ ૧૧૧-૧૨૧
૮ મમત્વ ત્યાગ ૨૭ ૨૦૯-૨૩૫ ૧૨૨–૧૩૨. ૩ ૯ સમતા
૨૯ ૨૩૬–૨૬૪ ૧૩૩–૧૪૩ ૩ ૧૦ સદનુષ્ઠાન
૩૯ ૨૬૫-૩૦૩ ૧૪૪–૧૬: ૧૧ મનઃશુદ્ધિ
૨૨ ૨૦૪–૩૨૫ ૧૬૬–૧૭૭ ૪ ૧૨ સભ્યત્વ
૫૮ ૩૨૬-૩૮૩ ૧૭૮-૨૧૪ ૪ ૧૩ મિથ્યાત્વ ત્યાગ ૮૯ ૩૮૪-૪૭૨ ૨૧૫–૨૮૬
૧૪ કદાગ્રહ ત્યાગ ૨૨ ૪૭૩-૪૯૪ ૨૮૭–૧૯૫૫ ૫ ૧૫ યોગસ્વરૂપ
૮૩ ૪૯૫–૫૫૭ ૨૮૬-૩૩૭ ૧૬ ધ્યાન
૮૬ ૫૭૮-૬૬૩ ૩૩૮-૩૭ી ૫ ૧૭ ધ્યાનસ્તુતિ
૧૪ ૬૬૪-૬૭૭ ૩૭ર-૩૮૦ ૬ ૧૮ આત્મનિશ્ચય ૧૯૬ ૬૭૮-૮૭૩ ૩૮૧–૪૭૦ ૬ ૧૯ જિનમતસ્તુતિ ૧૫ ૮૭૪-૮૮૮ ૪૭૧–૪૮૩ ૭ ૨૦ સ્વાનુભવ
૫ ૮૮૯-૯૩૩ ૪૮૪–૫૦૧ ૧૭ ૨૧ સજજન સ્તુતિ ૧૬ ૯૩૪-૯૪૯ ૫૦૨–૫૧૪
(i) પારિભાષિક શબ્દસૂચિ પરિશિષ્ટ-૧ ૫૧૫-૫૧૯ (ii) શ્લોકને અકારાદિકમ , -૨ ૫૨૦-૫૩૮ (iii) સાક્ષીગ્રન્થનામાવલિ
૫૯-૫૪
જ
૨
૨
૨
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્યાત્મસાર
ભાવાનુવાદ
જિત
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્યાત્મ માહામ્ય
અલબેલું છે માહાત્મ, અધ્યાત્મનું!
દુઃખના વાવંટોળ ચેમેર વીંઝાયા હોય ત્યારે અધ્યાત્મને સંગી આત્મા જરા ય ધ્રુજી ન જાય!
એ તો ઠીક, પણ સુખના અત્તર હેજમાં એને કોઈ ફેંકી ? દે છે. ત્યાં એ લીન ન થાય....
દુઃખે દીન ન બનાવે, સુખે લીન ન થવા દે આ અધ્યાત્મ!
દુઃખની જેમ સુખને પણ સહવાની કળાની બક્ષિસ આપી જીવનને સુખમય કરી મૂકે આ અધ્યાત્મ!
વંદન હો! આવી અધ્યાત્મની મસ્તીને!
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
णमोत्थु णं समणस्ल भगवओ महावीरस्स
_ नमोनमः श्रीगुरुप्रेमसूरये ન્યાયવિશારદ–ન્યાયાચાર્ય–મહામહોપાધ્યાય
શ્રીમદ્દયશોવિજયગણિપ્રણીત શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
ભાવાનુવાદ પ્રબન્ધ-૧ લો
અધિકાર-૧ લો કર અધ્યાત્મમાહાભ્યા
મૂળી :क्रमांक ऐन्द्रश्रेणिनतः श्रीमान्नन्दतान्नाभिनन्दनः । R[] ઉપર યુગા યો નાટાનતા આશા
જય પામે, વિજ્ય પામે તે નાભિકુલકરના પુત્ર શ્રી ઋષભદેવ સ્વામી, જેઓને દેવેન્દ્રોની (પણ) પંક્તિ નમે છે, જેઓએ (આ) યુગની આદિમાં અજ્ઞાનરૂપી કાદવમાંથી જગતને ઉદ્ધાર કર્યો. [२] श्रीशान्तिस्तान्तिभिर्भूयाद्भविनां मृगलाञ्छनः ।
गावः कुवलयोल्लासं कुर्वते यस्य निर्मलाः ॥२॥ જેમની નિર્મળ વાણી ભૂમંડળ ઉપર ઉલ્લસિત બની
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ રહી છે, તે હરિણના લાંછનવાળા શ્રીશાન્તિનાથ ભગવંત ભવ્ય-જીવેના અજ્ઞાન–અંધકારને ભેદી નાંખનારા બને. [૩] શ્રીયં નિર્ન સ્તૌમિ, મુવ ચરાવ થા ___ मारुतेन मुखोत्थेन पाञ्चजन्यमपू पुरत् ॥३॥
તે શ્રી શિવદેવીના નંદન ભગવાન નેમનાથસ્વામીની હું સ્તવના કરું છું, જેમણે, મુખના પવનથી જેમ પાંચજન્ય શખને ભરી દીધો હતો તેમ આખા ભુવનને યશથી ભરી દીધું ! [४] जीयाकणिफणप्रान्त - सङक्रान्ततनुरेकदा।
उद्धर्तुमिव विश्वानि श्रीपार्थो बहुरूपभाक् ॥४॥
કેમ જાણે, એકી સાથે સઘળા ય વિશ્વોને ઉદ્ધાર કરી દેવા માટે જ, ફણિધરની સાત ફણાના અગ્રભાગમાં પ્રતિબિંબિત બન્યા ન હોય, એવા બહુરૂપ ધારણ કરતા શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવંત વિજયવંતા વ. [૫] વિનિન્દન વામી, જયતિ જ્ઞાતિના
उपजीवन्ति यद्वाचमद्यापि विबुधाः सुधाम् ।।५।।
સમગ્ર જગતને આનંદ આપવાનું સામર્થ્ય ધરાવતાં, ભગવાન જ્ઞાનન્દન–મહાવીર પરમાત્મા સર્વોત્કૃષ્ટતાને પામે છે, જેમની સુધાસમી વાણીને ડાહ્યા પુરૂષો આજે ય સેવી રહ્યા છે. દિ] પતનન િનિનામમા પુનષિા.
અધ્યાત્મસાધુના પ્રવર્તમુત્સદ્દા
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્યાત્મમાહાત્મ્ય
પૂર્વોક્ત પાંચે ય જિનેશ્વર-ભગવંતાને, ખીજા પણ સ જિનેશ્વરાને, તથા ગુરૂવર્યાને પણ નમીને હવે ( હૃદયસ્થ ) અધ્યાત્મસાર નામના શાસ્ત્રને પ્રગટ કરવા માટે હું (ઉપા. યશાવિજય) ઉત્સાહિત થઈશ.
[૭] શાહાત્યરિષિલાં સભ્ય, સમ્પ્રહાયાચ ધીમતામ્ । इहानुभवयोगाच्च प्रक्रियां कामपि ब्रुवे ॥७॥ શાસ્રથી સારી રીતે સમજી લીધેલી, ગીતા ગુરૂવર્યાની પરપરાથી સારી રીતે પ્રાપ્ત થયેલી અને મારી અનુભૂતિમાં પણ તેજ રીતે જણાએલી એવી (અધ્યાત્મની) પ્રક્રિયાના લેશ હું અહીઁ કહીશ. ૧
[८] योगिनां प्रीतये पद्यमध्यात्म र सपेशलम् । । भोगिनां भामिनीगीतं सङ्गीतकमयं यथा ॥ ८ ॥
જેમ કામિનીના સંગીતમય ગીતા ભાગીને આનદ આપનારા અને છે, તેમ અધ્યાત્મના રસથી ભરપુર, સુંદર મજેના પદ્ય યાગીને આનદ આપે છે.
[९] कान्ताधरसुधास्वादाद्यूनां यज्जायते सुखम् ।
विन्दुः पार्श्वे तदध्यात्मशास्त्रास्वाद सुखोदधेः || ९ ||
રંગીલા યુવાનાને લલનાના એષ્ટચુબનમાં જે સુખદ સંવેદ્યન થાય છે તે તેા અધ્યાત્મશાસ્ત્રીના આસ્વાદની મસ્તીના સાગર પાસે એક બિન્દુ માત્ર ગણાય. સાવ જ વામણું ગણાય. ૧. યોગશાસ્ત્ર-૧લો પ્રકાશ–પમો શ્લોક.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
[१०] अध्यात्मशास्त्रसम्भूत सन्तोषसुखशालिनः । गणयन्ति न राजानं न श्रीदं नापि वासवम् ॥१०॥ અધ્યાત્મ-શાસ્ત્રના રસાસ્વાદથી ઉત્પન્ન થએલા સ તાષના સુખને જે ચેાગીએ (એક વાર પણ) સ્પશી ગયા, રે ! પછી તેા એ મોટા ચમરબંધીની ય પરવા કરતા નથી, કુબેરને ય ગાંઠતા નથી અને મેાટા દેવેન્દ્રથી પણુ અજાતા નથી.૨ [११] यः किलाशिक्षिताध्यात्मशास्त्रः पाण्डित्यमिच्छति । उत्क्षिपत्यङ्गुलीं पङ्गुः स स्वर्तुफल लिप्सया || ११|| અધ્યાત્મ શાસ્ત્રના પૂરે અજાણુ માણસ કે પછી અધૂરા કાક જાણકાર, જો એટલા માત્રથી પંડિતની ‘ડીગ્રી’ મેળવી લેવા લલચાય તે સાચે જ તે બિચારા ઉપહાસ પાત્ર છે!
પાંગળા બિચારા ! કલ્પતરૂના ફળને આંબવાની ઈચ્છાથી પેાતાની આંગળી ઊંચી કરે તે કેવું હાસ્યાસ્પદ લાગે ?
[૨૨] ટૂક્ષ્મપર્વતમાોજિ: સૌહાર મ્યુધિરન્દ્રમાઃ । मोहजालवनानलः ॥१२॥
अध्यात्मशास्त्रमुत्ताल
અધ્યાત્મ શાસ્ત્રના તા શા શા ગુણ ગાવા ? દંભરૂપી પતને માટે તે તે વા છે વા !
અને મૈત્રી–ભાવનાના સાગરને હિલેાળે ચડાવતા આ તે પૂર્ણિમાના ચન્દ્ર જ જોઈ લ્યો !
ભયાનક માહના’ સસ્કારના જાળાંઓથી ખીચાખીચ ૨. યોગશાસ્ત્ર–રોપ્રકાશ-૧૧૪મા શ્લોક.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્યાત્મમાહાત્મ્ય
ભરેલા વનને ખાળીને ખાખ કરી દેવા સમર્થ એવા દાવાનળ છે દાવાનળ !
[૨૨] ખ્વા ધર્મસ્ય મુચઃ સ્થાવાનૌઃ વજાયતે । अध्यात्मशास्त्र सौराज्ये न स्यात्कश्चिदुपप्लवः ॥ १३॥ અધ્યાત્મ શાસ્ત્રના સુરાજ્યમાં જે મહર્ષિઓએ પોતાના વસવાટ કરી લીધેા એમના ધમ–માગ તા સાવ જ ભયવિહાણા બની જાય છે, કેમકે પછી ત્યાં પાપ-ચારટા ઉભા પણ રહી શકતા નથી. એટલે પછી તે, આ મહાત્માઓને કોઈ પણ આધિ-વ્યાધિ કે ઉપાધિના તાપ પીડી શક્તા નથી. [9] યેવામય્યાત્મશાસ્ત્રાર્થ – તત્ત્વો પતિ દૈવિ
कषायविषयावेश - क्लेशस्तेषां न कर्हिचित् ॥ १४ ॥ વિષય-કષાયની વાસનાના કારમા સંતાપ–કે જેએ જીવને ભવ-ચક્રમાંથી મુક્ત થવા દેતા નથી તેઓ-પેલા પુણ્યાભાઓને તે અડી પણ શકતા નથી જેમના હૃદયના અણુ આણુમાં અધ્યાત્મ શાસ્ત્રનું તત્ત્વજ્ઞાન પરિણામ પામી ગયુ છે. [१५] निर्दयः कामचण्डालः पण्डितानपि पीडयेत् ।
यदि नाध्यात्मशास्त्रार्थ - बोधयोधकृपा भवेत् ॥१५॥ અરે ! જો આ અધ્યાત્મ-શાસ્ત્રના અર્થના ધરૂપી ચેહાની કૃપા ન ઊતરે તેા ચતુર્દશ વિદ્યાના પારગામી ધુરંધર પંડિતને ય પેલા ક્રૂર કામચ’ડાલ ‘ત્રાહિ મામ્ ’પાકરાવી
દે હાં !
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર પ્રથ [१६] विषवल्लिसमां तृष्णां वर्धमानां मनोवने ।
अध्यात्मशास्त्रदात्रेण छिन्दन्ति परमर्षयः ॥१६॥
મન-વનમાં વિસ્તાર પામતી જતી તૃષ્ણની વિષ-વેલડીને ઋષિમુનિઓ અધ્યાત્મશાસ્ત્રના દાંતરડાથી છેદી નાખે છે. [१७] वने वेश्म, धनं दौस्थ्ये, तेनो ध्वान्ते, जलं मरौ ।
दुरापमाप्यते धन्यैः कलावाध्यात्मवाङ्मयम् ॥१७॥ અહે ! કેવી એ દુર્લભ બીના કે, ભેંકાર વનમાં ભૂલા પડેલાને ઝૂંપડી મળી જાય; કે, જનમના દરિદ્રીને અઢળક લક્ષમી મળી જાય;
કે, કાજળ વરસતી રજનીમાં પ્રકાશને ચમકારે જેવા મળી જાય;
કે, મરૂ-ભૂમિમાં મીઠી વીરડીનાં પાણી લાધી જાય,
રે! હજી એ બધું શક્ય છે પણ હડહડતા આ કીજુગમાં અધ્યાત્મશાસ્ત્રની વાત તે સાવ જ દુર્લભ છે.
કેટાનકોટિ ભના શુભના ભાથાં જેમણે બાંધ્યા હોય તે ધન્યાત્માઓને જ એના શ્રવણ મળી શકે ! [१८] वेदाऽन्यशास्त्रवित् क्लेशं रसमध्यात्मशास्त्रवित् ।
भाग्यभृद् भोगमाप्नोति वहते चन्दनं खरः ॥१८॥
અન્ય શાસ્ત્રોને જાણકાર તે ચિત્ત-કલેશને જ મેળવે છે. જ્યારે અધ્યાત્મ-શાસ્ત્રને જાણ તે અનુપમેય રસરાજની મસ્તી માણું જાય છે!
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્યાત્મમાહાભ્ય
વિશ્વમાં ય આવે જ ન્યાય પ્રવર્તે છે ને કે પિલે ગધેડે બિચારે બાવના–ચન્દનના બહુમૂલ્ય કાષ્ટને ભાર ઉપાડે, અને કઈ બડભાગી એને ભેગેની જ્યાફત ઉડાવે. [૧૧] મુરાદાતાશ્ય-વિજામિનાર પરે !
અધ્યામશાવિજ્ઞાસુ વસ્યવિતેલા III
જેમણે અધ્યાત્મ-શાસ્ત્ર જાણ્યું નથી એ વક્તાઓ જ્યારે ભાષણ કરે છે ત્યારે બાહુઓનું આસ્ફાલન કરે છે, હાથના અનેક ચાળાં કરે છે, મેં મલકાવે છે કે ખડખડાટ હસવાને અભિનય કરે છે;
જ્યારે અધ્યાત્મશાસ્ત્રને પીને પચાવી ગએલા મહાત્મા તે એ કઈ ચાળો કરતા નથી... રે! આંખની કીકીને લગીરે ચલ વિચલ થવા દેતા નથી. એમની વાણી એટલે જાણે ગંગેત્રીના નિર્મળ અને શીતલ નીરના ખળખળ વહી જતા પ્રવાહ જ જોઈ લે! [૨૦] ધ્યાત્મિશાદેમાદ્રિ – મથતાલીમોરા ___ भूयांसि गुणरत्नानि प्राप्यन्ते विबुधैन किम् ॥२०॥
પુરાણમાં જાણવા મળે છે કે એક વાર દેએ સમુદ્ર-મંથન કર્યું. ર બનાવ્યા મેરૂ પર્વતને ! અને બા વાસુકી નામના સર્પરાજથી; પછી મંડયા સમુદ્રનું વલેણું કરવા! અને નીકળ્યાં એમાંથી ચૌદ રત્ન !
પ્રાણ પુરૂષે પણ આવું જ કરે છે ને? અધ્યાત્મશારૂપી મેરૂથી આગમ-સાગરને મથી નાંખે છે. પછી તેઓ પણ અનેક ગુણને નથી મેળવતા શું?
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦.
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ [२१] रसो भोगावधिः कामे सद्भक्ष्ये भोजनावधिः।
अध्यात्मशास्त्रसेवायां रसो निरवधिः पुनः ॥२१॥
કામ-વાસનાને રસ રહી રહીને ય ક્યાં સુધી? ભેગ ભેગવતાં સુધી જ ને?
અને પકવાન્નને રસ? ગળેથી કેળીયે ઊતર્યો ન ઊતર્યો ત્યાં લગી જ ને?
જ્યારે અધ્યાત્મ–શાસ્ત્રની સેવાને રસાસ્વાદ તે અનંત છે....એને કઈ સીમાથી બાંધી શકાય તેમ નથી. [૨૨] તાન્યાહૂ – જગ્યવિજાતિ /
एति निर्मलीभाव-मध्यात्मग्रन्थभेषजात्॥२२॥ કુતર્કોથી ખીચોખીચ ભરેલા ગ્રન્થનું સર્વસ્વ શું? અહંકાર....
એ અહંકારના તાવથી તગતગી ગયેલી આંખને ઠારે કોણ? નિર્મળ કોણ કરી શકે ? અધ્યાત્મ-ગ્રન્થને સુરમ જ ને? [२३] धनिनां पुत्रदारादि यथा संसारवृद्धये ।। ___ तथा पाण्डित्यदृप्तानां शास्त्रमध्यात्मवर्जितम् ॥२३॥
એક તે મોટો કોટાનકોટિ ધનને સ્વામી હોય અને વળી પુત્ર-પત્ની વિગેરે પરિવારથી સજ્જ હોય....પછી તે એને સંસાર કૂદકે ને ભૂસકે વધતે જ જાય ને?
આ ય પંડિતાઈને અભિમાનથી છટકે બન્યું હોય અને અધુરામાં પૂરું, અધ્યાત્મભાવ વર્જિત પોથાઓને પારગામી હોય! પછી સંસાર ન વધે તે બીજું થાય શું? .
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્યાત્મમાહામ્ય [२४] अध्येतव्यं तदध्यात्म-शास्त्रं भाव्यं पुनः पुनः ।
अनुष्ठेयस्तदर्थश्च देयो योग्यस्य कस्यचित् ॥२४॥
આ સત્યની અવગણના થઈ શકે તેમ નથી માટે જ, દરેક મુમુક્ષુ આત્માએ અધ્યાત્મ-શાસ્ત્રનું અધ્યયન કરવું જ જોઈએ, એટલું જ નહિ પણ એ શાસ્ત્રનું ચિંતન-મનનાદિ કરીને આત્માને તેનાથી ભાવિત કરે જઈએ; જીવનમાં એ અધ્યાત્મભાવને પરિણાવ જોઈએ, અને પછી તેની. પાત્રતાવાળા કેક જીવને એ શાસ્ત્ર આપવું પણ જોઈએ..
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્યાત્મ–સ્વરૂપ
aaaaaaaaaaaaaaooon
સમગ્ર જગતને ભુલાવામાં નાંખી દેનાર મેહનીય કર્મની ઘેરી ભભક! જાણો છો ને ? એ ભભક...
(૧) જેની ઉપરથી જવા લાગી છે, કે ચાલી ગઈ છે...
(૨) એથી જ. જેણે બહિર્મુખ-જીવનને જલાંજલિ આપી છે.
(૩) એવા આત્માની જે કોઈ શુદ્ધ ક્રિયા..
એ ક્રિયા જ અધ્યાત્મ છે. અધ્યાત્મ એટલે કેરા રે સેહેન જપ નહિ અને માત્ર વાયડી વાતો નહિ...
એ તે છે શુદ્ધ ક્રિયાત્મક જીવનને કઠોર પ્રગ.
માર્ગાનુસારી” આત્માને પણ આ અધ્યાત્મને અંશ શું હોઈ શકે...
પછી ઉત્તરોત્તર વિકસતા જત એ અધ્યાત્મભાવ ૧૪મા ગુણસ્થાને તે આત્મસાત્ થઈને તદ્દન સહજ સ્વરૂપ બની રે ગય હોય.
waaaaaaaacccdcracraaaaaaaaacccaciadiacaan
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રબંધ-૧ લે
અધિકાર-૨ જે - અધ્યાત્મ સ્વરૂપ પર [२५] भगवन् किं तदध्यात्म यदित्थमुपवर्ण्यते ।
शृणु, वत्स यथाशास्त्रं वर्णयामि पुरस्तव ॥१॥
હે ગુરુદેવ! આપ જે અધ્યાત્મના ગુણ ગાઈ રહ્યા છે તે અધ્યાત્મ શું છે?
વત્સ! સાંભળ, જે રીતે શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે તે જ રીતે તે અધ્યાત્મનું સ્વરૂપ તારી આગળ કહીશ. [૨૬] મતાધિકાજા-મામાનધિન્ય થા ..
प्रवर्तते क्रिया शुद्धा तदध्यात्म जगुर्जिनाः ॥२॥
જે આત્મા ઉપર હવે મેહને બળવાન અધિકાર રહ્યો નથી, તે આત્માની, આત્માને અનુલક્ષીને કરાતી જે શુદ્ધ કિયા, તેને જિનેશ્વર ભગવંતેએ અધ્યાત્મ કહ્યો છે. [૨૭] સામાષિ યથા -પારિવનુવૃત્તિતું
अध्यात्म सर्वयोगेषु तथानुगतमिष्यते ॥३॥
સામાયિક-છેદોપસ્થાપનીય આદિ પાંચે ય ચારિત્રમાં જેમ સામાયિક ચારિત્ર વ્યાપેલું છે તેમ સર્વ પ્રકારના એક્ષસાધક યુગમાં અધ્યાત્મભાવ વ્યાપેલે છે. ૩. (૧) અધ્યાત્મપનિષત...૧ લે અધિકારક...૨, ૩, ૪. . (૨) ધર્મબિંદુ ૧ લો શ્લોક...
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
માળાના દરેક મણકામાં દોરા વ્યાપેલા હાય છે તેમ. [૨૮] લઘુનવધાવાવવું મુળસ્થાનં ચતુર્વંશમ્ । क्रमशुद्धिमती तावत् क्रियाध्यात्ममयी मता ||४|| ૧ લા ગુણસ્થાનકની અપુનઃન્ધક અવસ્થાથી માંડીને ૧૪ મા ગુણસ્થાનક સુધીની જેટલી ધ ક્રિયા છે તે ઉત્તરીત્તર વધુને વધુ વિશુદ્ધ બનતી જતી બધી ક્રિયા અધ્યાત્મમય હાય છે. આ વાત શિષ્ટ પુરૂષાને માન્ય છે. ૪ [૨૧] બાહારો ષવૃદ્ધિ - ગૌરવતિવન્યતઃ ।
भवाभिनन्दी यां कुर्यात् क्रियां साध्यात्मवैरिणी ||५|| આહારની લાલસાથી, વસ–પાત્રાદિની મૂર્છાથી, માન– પાનની કામનાથી, આમષો ષધિ વિગેરે ઋદ્ધિઓના અભિમાનથી, રસગારવાદિ ત્રણ પ્રકારના ગારવાના લેપથી, ભવાભિનન્દી આત્મા જે ક્રિયા કરે તે અધ્યાત્મભાવની વૈરિણી ક્રિયા કહેવાય.પ
૧૬
[૩૦] ક્ષુદ્રો એમતિીનો મરી મથવાનું શરુઃ | अज्ञो भवाभिनन्दी स्यान्निष्फलारम्भसङ्गतः ॥६॥ જે આત્મા કૃપણ હાય, માંગણીઓ હાય, સારૂં ન દેખવા-મળવાથી જે દીન-હીન બની જતા હાય, સારૂં જોઈ ને
૪. સાડા ત્રણસો ગાથાનું સ્તવન ઢાળ...ગાથા...
૫. (૧) યાગબિન્દુ ૮૭મા શ્લોકની ટીકા...
(૨) દ્વાત્રિંશદ્વાત્રિંશિકા (ઉપા.)...પાંચમા શ્લોકની ટીકા...
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
C
---=
=
અધ્યાત્મ સ્વરૂપ જે દાઝે બળતું હોય, હંમેશ ભયભીત રહેતા હોય, માયાવી હોય, મૂર્ખ હેય, કુતત્વના આગ્રહને લીધે સદૈવ નિઃસારનિષ્ફળ ક્રિયાઓમાં રચેપચ્ચે રહેતે હોય; એ આત્મા ભવાભિનન્દી કહેવાય...? ભવ એટલે સંસાર....સંસાર સદા અસાર છતાં તેને ય લલનાના ભેગથી અને પકવાન્નના ભેજનથી સારભૂત માને. તેમાં જ રમે તે ભવાભિનન્દી કહેવાય. [३१] शान्तो दान्तः सदा गुप्तो मोक्षार्थी विश्ववत्सलः ।
निर्दम्भां यां क्रियां कुर्यात् साऽध्यात्मगुणवृद्धये ॥७॥
જે શાન્ત (ક્રોધાદિથી પીડિત હોય, દાન્ત (ઈન્દ્રિથી અપરાજિત) હોય, સદા ગુપ્ત (ગ–ત્રયની સુરક્ષાવાળા) હોય, વિશ્વવત્સલ હોય એ મેક્ષાથી આત્મા નિષ્કપટભાવથી જે શુભ કિયા કરે તે કિયા અધ્યાત્મભાવની વૃદ્ધિ કરનારી હોય. [૨૨] તવ જન જીવનપંજ્ઞા વિઝિ
साधुपार्श्व जिगमिषुधर्म पृच्छन् क्रियास्थितः ॥८॥ [૨૨] પ્રતિપિશુ સત્ર પૂર્વ, પતિપન્ના ના
श्राद्धो यतिश्च त्रिविधोऽनन्तांशक्षपकस्तथा ॥९॥ (૩] દક્ષરો મોસમી જાન્સનો
) (૯) (૧૦) (૧૧) ક્ષપ નિનોડી જ વે ?
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
[રૂપ] યથામમમીત્રોા, અસક્་મુનિના | यतितव्यमतोध्यात्म-वृद्धये कलयाऽपि हि ॥ ११॥
પ્રસ્તુત અધિકારના ૪ થા (ક્રમાંક નંબરથી ૨૮ મા) શ્લોકમાં કહ્યુ કે, “ અપુનઃ ધક અવસ્થાથી લઈ ને ચૌદમા ગુણસ્થાનક સુધીની શુભ-ક્રિયાએ ઉત્તરાત્તર વધુને વધુ શુદ્ધિવાળી છે.” આ જ વાતની સાથે સબંધ જોડતા ગ્રન્થકાર અડી' ગત ન્ય....થી કહે છે....આના સંબંધ આગળ આવતાં પ્રસ્તુત અધિકારના અગિયારમા (ક્રમાંક પ્રમાણે ૩૫મા) શ્લાકમાં યથાક્રમમમી ' સાથે જોડાય છે....એટલે એ રીતે ગ્રન્થકાર કહે છે કે, “ અધ્યાત્મની દરેક ક્રિયા ક્રમશઃ અસખ્યગુણ-અસંખ્યગુણનિરાને કરનારી કહી છે. કહેવાનુ તાત્પર્ય એ છે કે ‘ગત વ' થી શરૂ થતા ત્રણ શ્લાકમાં ક્રમથી જે અધ્યાત્મની ક્રિયાઓ બતાવી છે તે બધી ઉત્તરાત્તર અસખ્યગુણનિ રા કરાવનારી છે....
,
6
અહી' ગ્રન્થકારે સમ્યકત્વાદિ પ્રાપ્તિની ૧૧ ગુણશ્રેણિ અતાવી છે. તેમાં ૧લી સમ્યક્ત્વપ્રાપ્તિની ગુણશ્રેણિમાં અવાન્તર સાત અધ્યાત્મક્રિયા બતાવી છે, ત્યાર બાદ દેશિવરતિ પ્રાપ્તિની ગુણશ્રેણિમાં અવાન્તર ત્રણ અધ્યાત્મક્રિયા બતાવી .........એ રીતે સર્વવિરતિ પ્રાપ્તિની ગુણશ્રેણિમાં પણ સમજી લેવુ.
જે જે અવાન્તર અધ્યાત્મક્રિયા બતાવી છે તે દરેક ઉત્તરાત્તર અસ`ખ્યગુણુ નિરાને કરાવે છે....અને જે
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્યાત્મ સ્વરૂપ
મુખ્ય ૧૧ ગુણશ્રેણિ છે તે તે ઉત્તરોત્તર અસંખ્યગુણ નિર્જરી કરાવનારી છે જ. હવે અવાન્તર અધ્યાત્મ ક્રિયાઓના નિર્દેશ પૂર્વક ૧૧ ગુણશ્રેણિ જોઈએ.... (૧) ધર્મ પૂછવાની સંજ્ઞા (થવા રૂપ આધ્યાત્મકિયા)..... (૨) ધર્મ પૂછવાની ઈચ્છા (૩) સાધુ પાસે જવાની ઈચ્છા.... (૪) વિનયાદિક્રિયામાં સ્થિર થઈને ધર્મ પૂછે.... (૫) સમ્યગ્દર્શનને પામવાની ઈચ્છા.... (૬) સમ્યગ્દર્શનને પામતે....(સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિક્ષણે.) (૭) સમ્યગ્દર્શનને પામી ચૂક....૧ લી ગુણશ્રેણિ.
(૧) દેશવિરતિ ધર્મને પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છા. - (૨) , ધર્મની પ્રાપ્તિ રૂપ કિયા.. (૩) , ધર્મને પ્રાપ્ત થઈ ચૂકવાની કિયા. ૨ જી
ગુણશ્રેણિ
એ જ રીતે યતિધર્મની પ્રાપ્તિની ઈચ્છા, યતિધર્મની પ્રાપ્તિની કિયા, અને યતિધર્મને પ્રાપ્ત થઈ ચૂક્યાની કક્ષા.... એમ ૩ પ્રકારની અવાન્તર કક્ષાવાળી ૩ જી ગુણશ્રેણિ થાય.
ત્યાર પછી અનન્તાનુબધિ કષાયની ક્ષપણાની ઈચ્છા, તેની ક્ષપણાની પ્રાપ્તિ, અને તે ક્ષપણાને પ્રાપ્ત થઈ ચુક્યાની (પૂર્વ પ્રતિપન) અવસ્થાવાળી ૪ થી ગુણશ્રેણિ સમજવી.
ત્યાર બાદ, એ જ રીતે દર્શનત્રિકની ક્ષપણાને પ્રતિ
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
શ્રી અધ્યાત્મસાર રાજ
પિસુ, ક્ષપણુ-પ્રતિપદ્યમાન અને પણ પ્રતિપન્ન-એવી ૩ અવસ્થાની ૫ મી ગુણશ્રેણિ સમજવી.
ત્યાર પછી મોહનીય કર્મની બાકીની ૨૧ પ્રકૃતિને ઉપશામક બને તે ૬ ઠી ગુણશ્રેણિ
મેહનીયની ૨૧ પ્રકૃતિને ઉપશામક બની ચુક્યાની. અવસ્થા (શાન્તહક) તે ૭ મી ગુણશ્રેણિ
હવે જે મેહની ૨૧ પ્રકૃતિની ક્ષપણ કરવા લાગે તેની મોહક્ષપક અવસ્થારૂપ ૮ મી ગુણશ્રેણિ કહેવાય.
એ આત્મા મહિને ક્ષેપક બની જાય ત્યારે તેની તે અવસ્થા ૯મી ગુણશ્રેણિ કહેવાય.
ત્યાર બાદ કેવલિ જિન (સગી કેવલી) અને અગી કેવલી એ કમશઃ ૧૦ મી અને ૧૧ મી ગુણશ્રેણિ કહેવાય.
અધ્યાત્મની આ દરેક અવસ્થા ઉત્તરોત્તર અસંખ્યગુણ નિર્જરાની સાધક છે માટે અંશતઃ પણ અધ્યાત્મની વૃદ્ધિ માટે સદૈવ યત્નશીલ બનવું જોઈએ.
[३६] ज्ञानं शुद्धं क्रिया शुद्धे-त्यंशौ द्वाविह सङ्गता।
चक्रे महारथस्येव पक्षाविव पतत्त्रिणः ॥१२॥
રખે, કોઈ એવું માની લેવાની ભૂલ કરે કે કેરી શુદ્ધ કિયા એ જ અધ્યાત્મનું સ્વરૂપ છે.....
ના, નહિ જ અધ્યાત્મના તે બે અંશે છે. () આચારાંગ સૂત્ર—શીલાંકવૃત્તિ-૪ શું સમ્યક્ત્વાધ્યયન ૧ લો ઉદ્દેશે
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્યાત્મ-સ્વરૂપ
જીવંત શુદ્ધ જ્ઞાન અને જીવંત શુદ્ધકિયા.. એકના પણ અભાવમાં અધ્યાત્મ હોઈ શકે નહિ. રથના ય બે જ ચક્ર છે ને? પક્ષીને ય બે જ પાંખો છે ને?
[३७] तत्पश्चमगुणस्थानादारभ्यैवैतदिच्छति।
निश्चयो, व्यवहारस्तु पूर्वमप्युपचारतः ॥१३॥ નિશ્ચય-નય તો દેશવિરતિ નામના પાંચમા ગુણસ્થાનથી જ અધ્યાત્મ–ભાવ હોય તેમ માને છે. પરંતુ પૂર્વે કહ્યા મુજબ ૧ લા ગુણસ્થાને રહેલા અપુનર્બન્ધકને કે ૪ થા ગુણસ્થાને રહેલા અવિરત સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માને અધ્યાત્મ માનતા નથી. હા, વ્યવહાર–ય તે અહીં પણ અધ્યાત્મ માને છે કેમકે અપુનબંધકની કે અવિરત સમ્યગ્દષ્ટિની શુભકિયાઓ પાંચમા વિગેરે ગુણકથાનની અધ્યાત્મ ક્રિયાના કારણ રૂપ તે બને જ છે. માટે કારણમાં કાર્યને ઉપચાર કરીને વ્યવહારનય આવું મન્તવ્ય ધરાવે છે. [૨૮] વતુર્થડષિ પુખસ્થાને, સુવાઘા કિવિતા |
अप्राप्तस्वर्णभूषाणां, रजताभूषणं यथा ॥१४॥
અહીં વ્યવહાર-નય પિતાના મન્તવ્યનું સમર્થન કરતાં કહે છે કે ચોથા ગુણસ્થાને પણ ઉચિત એવી દેવ-ગુરૂ શુશ્રુષાદિ સ્વરૂપ ક્રિયા હોય છે. ભલે અહીં વિરતિની ઉચ્ચ ક્રિયાઓ () સ્વાર્થ સૂત્ર ૧ લે અધ્યાય ૧ લા સૂત્રની સિદ્ધસેનીયા ટીકા.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
ન સંભવે પણ તેથી કાંઈ શુભકિયાને અભાવ છેડે જ થઈ
જાય છે?
જેને સુવર્ણના દાગીને ન મળે તે ચાંદીના દાગીના તે પહેરી શકે છે ને? કાંઈ સાવ દાગીના વિનાને જ થડે બની જાય છે? [३९] अपुनर्बन्धकस्यापि, या क्रिया शमसंयुता। . चित्रा दर्शनभेदेन, धर्मविघ्नक्षयाय सा ॥१५॥
જેમ ચેથા ગુણસ્થાને દેવ-ગુરૂ શુશ્રુષાદિ કિયારૂપ અધ્યાત્મ સંભવે છે તેમ પહેલા ગુણસ્થાને રહેલે અપુનબંધક આત્મા (જે હવે ભવ-ચક્રમાં કદી પણ ૭૦ કે. કે. સાગરે
મની મેહનીય-કર્મ સ્થિતિ બાંધવાને નથી તે) માં પણ શમ-સવેગાદિ યુક્ત શુભક્રિયા સંભવે છે. | દર્શનેના ભેદને લીધે એ શુભકિયાએ અનેક પ્રકારની હોય છે.
આ ક્રિયાને અધ્યાત્મ-સ્વરૂપ જરૂર કહી શકાય કેમકે તે પણ ઉપરના વિરતિ-વિગેરે ધર્મોની પ્રાપ્તિમાં આવતાં વિદનેને ક્ષય કરવા દ્વારા વિરતિ–ક્રિયાત્મક અધ્યાત્મનું કારણું બને છે.
વ્યવહારનય તે ઉપચારપરક છે માટે તેના મતે કાર્ય– ભૂત વિરતિક્રિયા જે અધ્યાત્મ કહેવાય છે તેના કારણભૂત શમા દિયુક્તક્રિયા પણ અધ્યાત્મ કહી શકાય.... - આ રીતે નિશ્ચયનયનું મન્તવ્ય કે, “અધ્યાત્મ પાંચમા
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્યાત્મ સ્વરૂપ
૨૩
વિગેરે ગુણસ્થાને જ સંભવે,' તેનું વ્યવહાર–નયે, અપુનઅન્ધનકાદ્ઘિમાં પણ અધ્યાત્મની સિદ્ધિ કરીને-ખંડન કર્યું..... અને સ્વમત સ્થિર કર્યાં....
[૪૦] અશુદ્ધાવિ હિં, શુદ્વાયા: ઉષાદેતુ: સહારાયામ્ ।
ताम्रं रसानुवेधेन स्वर्णत्वमधिगच्छति ॥ १६ ॥ પ્ર–અપુન ન્ધકાદિ આત્માઓની ક્રિયા તા સમ્યજ્ઞાન પૂર્ણાંકની નથી એટલે તેમાં તે ઘણી અશુદ્ધિઓ હાય એવી અશુદ્ધ ક્રિયા વિરતિ ધર્મની શુદ્ધ ક્રિયાના હેતુ શી રીતે બની શકે ? પછી કારણમાં કાર્યાંપચારની વાત જ ક્યાં રહી?
—અશુદ્ધક્રિયા પણ માક્ષાભિલાષના સુંદર આશય સાથે હાય તેા બેશક તે પણ શુદ્ધક્રિયાના હેતુ અની જાય.
તાંબા જેવા તાંખાને ય ધાતુવાદશાસ્ત્રમાં કહ્યા મુજબ સુવર્ણ રસ ચડાવવામાં આવે તે તે કયાં સાનુ નથી થઈ જતું ? અશુદ્ધક્રિયા છે તાંબુ, માક્ષાભિલાષ છે સુવર્ણ રસ અને શુદ્ધક્રિયા છે સુવર્ણ ૮
[૪] તો મામવેરાય, કાં મિશામપિ ।
द्रव्यसम्यक्त्वमारोप्य, ददते धीरबुद्धयः ॥ १७॥ અશુદ્ધયિા પણ મુક્તિની અભિલાષાના સુ ંદર આશયને લીધે શુદ્ધક્રિયા અને છે એ હકિક્તને લક્ષ્યમાં લઈ ને જ ધીર–બુદ્ધિમાન પુરૂષા મિથ્યાદૃષ્ટિ આત્માને પણ દ્રવ્યસમ્યક્ત્વ ૮. યાગવિશિકા શ્લોક ૧૬માની ટીકા...
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
ઉશ્ચરાવીને અણુવ્રતનું કે મહાવ્રતનું દાન કરે છે કેમકે આ રીતે જ તેમને શુદ્ધમાર્ગમાં પ્રવેશ થઈ શકે છે.' [૪૨] ઘ યુવા મવનબં, ધી ચા વ્રત
स योग्यो, भावभेदस्तु दुर्लक्ष्यो, नोपयुज्यते ॥१८॥
પ્રસ્તુત લેકમાં વ્રતની યોગ્યતા કોનામાં છે તે બતાવે છે કે જે આત્મા (1) ભવની નિસારતાને જાણતા હોય, અને તેથી (૨) વ્રતના પાલનમાં ધીર બને તે હોય તે આત્માને વ્રતનું દાન થઈ શકે.. - પ્ર–અંતરમાં વિરતિભાવ સ્પર્યો છે કે નહિ તે તે જાણવું જોઈએ ને ?
ઉ—આપણા જેવા છાને માટે આંતર-ભાવવિશેષને (અમુક ભાવને જાણવાનું ઘણું મુશ્કેલ છે. એટલે વ્રતની
ગ્યતા જાણવા માટે આંતરભાવને ઊપયોગ થઈ શકે તેમ નથી. માટે પૂર્વોક્ત ભવનૈણુણ્યના જ્ઞાનપૂર્વકનું વ્રત પાલનઘેર્ય જોઈને જ વ્રતની ગ્યતાને નિશ્ચય કરી શકાય [४३] नो चेद्भावापरिज्ञानात्सिद्धयसिद्धिपराहतेः ।
दीक्षाऽदानेन भव्यानां मार्गौच्छेदः प्रसज्यते॥१९॥
જે આ વાત સ્વીકારવામાં ન આવે અને આંતરભાવના જ્ઞાનથી જ, વ્રતની યોગ્યતા કે અગ્રતાને નિર્ણય કરવાને ૯. ગુરૂતત્વવિનિશ્ચય 1 લે ઉલ્લાસ ૬૫ થી ૬૯ મી ગાથા. (૧૦) (૧) ગુ. ત. વિનિશ્ચય 1 લે ઉલ્લાસ ૬૯મા ની ટીકા.
(૨) પંચવસ્તુ લેક ૧૬૪ થી ૧૭૮
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્યાત્મ-સ્વરૂપ
૨૫
આગ્રહ જારી રાખવામાં આવે–અર્થાત્ સુંદર આંતર–ભાવ સામી વ્યક્તિમાં હોય તે જ તે જાણીને દીક્ષા આપવી અને સુંદર આંતર પરિણામ ન હોય તો તે વ્યક્તિને દીક્ષા ન આપવી એ આગ્રહ રાખવામાં આવે–તો તે આંતર-ભાવનું જ્ઞાન આપણું જેવા છદ્મસ્થને માટે પ્રાયઃ શક્ય નથી માટે કેઈને પણ દીક્ષા આપી શકાશે જ નહિ. હવે તમે તો કહે છે કે જેનામાં સંયમને પરિણામ જણાય તેને દીક્ષા આપવી પણ સંયમને ભાવ તેનામાં છે કે નહિ તે તે જાણી શકાય તેમ નથી. આમ થતાં તે બે ય રીતે મુશીબત ઊભી થાય છે-એક આત્મામાં વ્રતને આંતર પરિણામ સિદ્ધ થઈ ગયો હોય તે તેને દીક્ષા આપવાની જરૂર જ રહેતી નથી! જેની સિદ્ધિ થઈ છે તેની હવે સાધના કેવી? સાધના તો અસિદ્ધને સાધવારૂપ હોય છે.
અને જે એક આત્માને વ્રતને આંતર–ભાવ પ્રાપ્ત જ થયે નથી (અસિદ્ધ જ છે) તે તેને તે સુતરા દીક્ષા આપી શકાશે નહિ કેમકે આંતરભાવ વિના દીક્ષા આપવાને તમે નિષેધ જ કરે છે.
આમ ભાવની સિદ્ધિમાં અને ભાવની અસિદ્ધિમાં બે ય રીતે ભવ્યાત્માઓને દીક્ષાનું દાન ઊડી જશે. એટલે ટૂંકમાં દીક્ષાના માર્ગને જ ઉછેદ થઈ જવાની આપત્તિ આવશે. ૧૧ (૧૧) (૧) ધર્મરન પ્રકરણ ૩૬મા શ્લોકની ટીકા. " (૨) માર્ગ પરિશુધ્ધિપ્રકરણ-૧ લે. ૫ થી ૭૮.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ [૪૪] વશુદ્ધાગનાખ્યાતાવાનો નાષિા
सिद्धयेन्निसर्गज मुक्त्वा, तदप्याभ्यासिकं यतः ॥२०॥
વળી જે આ રીતે અશુદ્ધ કિયાને અનાદર કરવામાં આવે તે પછી બાળ માં કિયાને જે અભ્યાસ છે તે અસિદ્ધ થઈ જશે કેમકે અભ્યાસ કાળની કિયા તે અશુદ્ધ જ હોય. અને જે આ રીતે અભ્યાસકાળની કિયા અસિદ્ધ થઈ જાય તે નિસર્ગસમ્યકૂવને છોડીને બાકીના અધિગમ સમ્યક્ત્વાદિ પણ અસિદ્ધ થઈ જશે કેમકે તે અધિગમસમ્યકત્વાદિ પણ અભ્યાસદશાથી જ સાધ્ય છે. (નિસર્ગસમ્યક્ત્વ તદ્ભવની અભ્યાસદશા વિના પણ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે માટે તેને છોડીને કહ્યું)
એટલે અશુદ્ધકિયાને અનાદર કરે ન જોઈએ. અર્થાત્ અભ્યાસકાળની અશુદ્ધકિયાને અભ્યાસદશામાં તે સન્તવ્ય ગણવી જ જોઈએ.
આમ મેક્ષાભિલાષના સુંદર આશયપૂર્વકની અશુદ્ધક્રિયા પણ શુદ્ધકિયાને હેતુ બનીને અધ્યાત્મસ્વરૂપ બને છે એ વાત સ્થિર થઈ.
[४५] शुद्धमार्गानुरागेगाशठानां यां तु शुद्धता ।
गुणवत्परतन्त्राणां सा न क्वापि विहन्यते ॥२१॥
પ્ર—દીક્ષાની ગ્યતા તપાસતા ગુરૂને, શિષ્યમાં ભવનૈગુણ્ય અને વ્રત પાલનબૅર્ય દેખાઈ આવે એવું કદાચ બને, પણ ખરેખર તે, જે એ શિષ્ય દંભી હોય અને એ દંભને
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્યાત્મસ્વરૂપ
ગુરૂને ખ્યાલ ન આવે તેા તેને દીક્ષા આપવામાં મૃષાવાદાદિ દોષ ન લાગે ? અચેાગ્યને ચેાગ કહેવા એ મૃષાવાદ જ છેને? અથવા તે ભલે મુમુક્ષુ દંભી ન હોય પરન્તુ એનામાં વિરતિને પરિણામ ન હેાય અને છતાં ગુરૂ તેને દીક્ષા આપે તે ત્યાં પણ મૃષાવાદાદિ દોષ લાગે ને ? વિરતિના પરિણામ વિનાના મુમુક્ષુને ગુરૂ, વિરતિના પરિણામવાળા કહે એ મૃષાવાદ જ કહેવાય ને ?
૨૭:
આ બે ય પ્રશ્નના ઉત્તરમાં આ શ્લોકમાં કહ્યું કે, જે ગુરૂ (૧) શુદ્ધમાના–જિનાજ્ઞાના-કટ્ટર અનુરાગી અને આરાધક છે (૨) જેઓ દભમુક્ત છે, (૩) અને જે પોતાના ગુણિયલ ગુરૂને પરતન્ત્ર છે એવા ગુરૂમાં જે શુદ્ધતા છે એ એવા પ્રસંગમાં પણ હણાતી નથી....કહેવાનું તાપ એ છે કે એવા ગુરૂમાં મૃષાવાદાદિ દોષ રૂપ અશુદ્ધિ સંભવતી નથી. ૧ ૨
[૪૬] વિષયાત્માનુëહિં, ત્રિધા શુદ્ધ થોત્તમ્ । તે શર્મ, તત્રાર્થ, મુચર્ચવતના વિર
હવે ગ્રન્થકાર પરમષિ` ૩ પ્રકારની ક્રિયાઓ કહે છે. (૧) વિષય શુદ્ધ ક્રિયા.
(૨) આત્મા-(સ્વરૂપ) શુદ્ધ ક્રિયા.
(૩) અનુઅન્ય શુદ્ધ ક્રિયા.
આ ક્રિયાઓ ઉત્તરાત્તર વધુને વધુ શુદ્ધ હૈાય છે.
(૧૨) (૧) ધ`રત્નપ્રકરણ ૩૬ મા શ્લાકની ટીકા. (૨) પંચવસ્તુ પ્રકરણ—શ્લા—૧૭૪૧૭૫
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ પહેલી વિષયશુદ્ધ ક્રિયા - જે ક્રિયાને વિષય (લક્ષ્ય) શુદ્ધ હોય તે કિયાને વિષયશુદ્ધકિયા કહેવાય.... મેક્ષના લક્ષ્યથી કાશીએ જઈને કરવત મુકાવવી અથવા ગીરનારની ભૈરવ શીલા ઉપરથી પડતું મૂકવું–આ બધી કિયાઓ વિષય શુદ્ધ કહેવાય.
- અહીં ક્યિાનો વિષય મેક્ષ છે તે તે શુદ્ધ જ છે માટે આ ક્રિયાને વિષયશુદ્ધકિયા કહી. [૪૭] જ્ઞાનિનાં દ્વિતીયં તુ, કોટ્યા વાઢિવાનું !
तृतीय शान्तवृत्या तत् , तत्वसंवेदनानुगम् ॥२३॥
બીજી સ્વરૂપ શુદ્ધ ક્રિયા-જે ક્રિયાનું પિતાનું સ્વરૂપ લેકદ્રષ્ટિમાં શુદ્ધ છે તે કિયા સ્વરૂપશુદ્ધ ક્રિયા કહેવાય. અજ્ઞાની આત્માઓ જે યમ-નિયમાદિની ક્રિયાઓ કરે છે તે બધી સ્વરૂપશુદ્ધકિયા કહેવાય. (આ કિયાને વિષય મેક્ષ છે માટે તે વિષયશુદ્ધ તે કહેવાય જ.) અહીં યમ નિયમાદિ કર્મો પિોતે (સ્વરૂપતઃ ) શુદ્ધ છે માટે અને સ્વરૂપશુદ્ધ કર્મ (કિયા) કહેવાય.
ત્રીજી અનુબંધ શુદ્ધ ક્રિયા જ્યાં ચિત્તની પ્રશાન્તવાહિતા હોય, અને જ્યાં –હોય અને ઉપાદેયનું શેય-હેય અને ઉપાદેય તરીકે જ્ઞાન હોય, એટલું જ નહિ પણ હેયને ત્યાગ હોય, અને ઉપાદેયને સ્વીકાર હોય એવી– સર્વવિરતિધર–આત્માની તત્વસંવેદન નામના ૩જા જ્ઞાનપૂર્વકની જે કિયા તે અનુબંધશુદ્ધ ક્રિયા કહેવાય...
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્યાત્મ સ્વરૂપ
આ કિયાથી ઉત્પન્ન થતી શુભ કર્માદિની પરંપરા પણ શુદ્ધ હોય છે માટે એને અનુબંધશુદ્ધ કિયા કહેવાય.
જે તત્વ જે હયાદિસ્વરૂપે હોય તે તત્વનું તે જ સ્વરૂપે જે પરિણુત જ્ઞાન થવું તે તત્વસંવેદનજ્ઞાન કહેવાય...જે સર્વવિરતને જ હોય.
[૪૮] વાદ્યાનાજ્ઞાનવાદુન્ય –મોક્ષાવિધિનમ્ |
सद्भावाशयलेशेनोचितं जन्न, परे जगुः ॥२४॥
અનન્તર બે લેકમાં ત્રણેય પ્રકારના શુદ્ધ કર્મ ક્રિયા)ના સ્વરૂપ કહ્યા. હવે અહીં પ્રશ્ન થાય કે શું આ ત્રણેય શુદ્ધ કિયાઓ અધ્યાત્મ સ્વરૂપ છે? કેમકે આ અધિકારના બીજા શ્લેકમાં શુદ્ધ ક્રિયાને અધ્યાત્મ કહેલ છે?
આ પ્રશ્નના સમાધાન રૂપે આ લેકમાં ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે ૧ લું વિષયશુદ્ધ કર્મ એ ભલે વિષયથી શુદ્ધ હોય તે પણ તેને અધ્યાત્મ સ્વરૂપ કહી શકાય નહિ કેમકે આ કર્મવાળા આત્મામાં અજ્ઞાનનું પ્રમાણ પુષ્કળ હોય છે એટલે મેક્ષના જે બાધક ગે (સંસાર ભાવ) તેને બાધ કરવાની–તેમને ખસેડવાની–આ કર્મમાં તાકાત હોતી નથી. જે તે તાકાત આ કર્મમાં હોત તે મેક્ષાનુકૂળ–અનુબન્ધ શુદ્ધ-કિયાઓનું કારણ બનવા દ્વારા આ કર્મ અધ્યાત્મ સ્વરૂપ બની જાત..
આ વિષયમાં બીજા કેટલાક એમ કહે છે કે ભલે
.
(૧૩) અષ્ટક પ્રકરણ–પૃ. ૩૬.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
વિષયશુદ્ધકિયાઓ સ્વતઃ મોક્ષનું કારણ ન બને પણ એ કિયા કરનાર આત્મા, મેક્ષાભિલાષના સુંદર ભાવપૂર્વક જ એ કર્મ કરે છે ને? આમ સદુભાવને લેશ પણ ત્યાં છે જ. એટલે તેવા સદ્ભાવવાળી તે કિયા, તે આત્માને ભવાંતરમાં મેક્ષને અનુકૂળ એવાં કુળ-જાતિ વગેરેવાળા સ્થાને જન્મ આપે અને ત્યાંથી તે આત્મા મેક્ષ પ્રાપ્ત કરે........આમ મિક્ષાનુકૂળ કિયામાં વિષયશુદ્ધ ક્રિયા પણ હેતુ બની શકે છે..
આ વાત ગ્રન્થકાર પરમર્ષિને પિતાને માન્ય નથી એ વાત બીજાઓ આમ કહે છે એમ કહીને તેમણે સૂચવી છે. એનું કારણ એ છે કે વિષયશુદ્ધકિયાઓ અત્યન્ત સાવદ્ય હોય છે ? માટે તેને તે અત્યન્ત નિરવદ્ય મેક્ષને હેતુ કહી શકાય જ નહિ. સામાન્યતઃ નિરવદ્યને હેતુ નિરવદ્ય જ હેય. એ દૃષ્ટિએ વિષયશુદ્ધકિયા મેક્ષને હેતુ નથી કિન્તુ એ ક્રિયાકારક આત્મામાં રહેલે મેક્ષાભિલાષ જ મિક્ષને હેતુ છે એમ કહેવું જોઈએ. ખેર..ગ્રન્થકાર પરમર્ષિ વિષયશુદ્ધકિયાને અધ્યાત્મ સ્વરૂપ કહેવાને સ્પષ્ટ ઈન્કાર કરે છે. [४९] द्वितीयाहोषहानिः स्यात्काचिन्मण्डूकचूर्णवत् ।
आत्यन्तिकी तृतीयात्तु गुरुलाघवचिन्तया ॥२५॥
બીજી સ્વરૂપશુદ્રક્રિયાથી કાંઈક દોષહાનિ થાય છે પણ તે દોષહાનિ મરેલા દેડકાના શરીરના કરેલા ચૂર્ણ જેવી હોય છે. એટલે જન્માન્તમાં નિમિત્ત પામતાની સાથે જ અગણિત દે એકદમ જાગી પડે છે.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્યાત્મ સ્વરૂપ
૩૧
, કહેવાય છે કે દેડકાના દેહનું ચૂર્ણ રેતીમાં મળી જાય પણ જ્યારે કયારે વરસાદ પડે ત્યારે તે ચૂર્ણના દરેક કણમાંથી એકે દેડકે ઊત્પન્ન થઈ જાય. આમ તત્કાળ એક દેડકાને નાશ થવા છતાં વર્ષોના જલને સ્પર્શ થતાં જ લાખો દેડકાઓ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે.
પણ જે ત્રીજી અનુબન્ધશુદ્ધ કિયા છે એનાથી તો સર્વથા દોષહાનિ થઈ જાય છે. કેમકે અહીં શાસ્ત્રોક્ત ગૌરવ લાઘવનું જ્ઞાન જોડાય છે.
દેડકાના દેહના જે ચૂર્ણની અગ્નિથી ભસ્મ બનાવી દીધી, તેમાંથી પછી લાખ વર્ષા–જલના સંગ થાય તો પણ એકે ચ દેડકે ઊત્પન્ન થઈ શક્તા નથી. તેવું જ આ દોષહાનિનું સમજવું.૧૪ [५०] अपि स्वरूपतः शुद्धा, क्रिया तस्माद्विशुद्धिकृत् ।
मौनीन्द्रव्यवहारेण मार्गबीजं दृढादरात् ॥२६॥ આ શ્લેકમાં સૂચવેલું ‘તરમાતું પદ ઉપસંહાર-સુચક છે.
અશુદ્ધક્રિયા પણ જે મેક્ષાભિલાષના સદાશયથી શુદ્ધ ક્રિયાને હેતુ બને તે તે અધ્યાત્મસ્વરૂપ કહેવાય એવું પ્રતિપાદન પ્રસ્તુત અધિકારના સોળમા શ્લેકમાં કર્યું છે એ વાતને અનુલક્ષીને ઉપસંહાર કરતાં ગ્રન્થકાર કહે છે કે, તેથી યમ(૧૪) (૧) ઉપદેશરહસ્ય ગા. ૭ મી (૨) યોગબિન્દુ ફ્લેક-૧૧
૨૧૭–૨૨૦. (૩) વિંશતિવિંશિકા ૨૨૧ શ્લેક ૨૦ મે. (૪) ઉપદેશ રહસ્ય પૃ. ૩.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
2
શ્રી અધ્યાત્મસાર
નિયમાદિની સ્વરૂપતઃ શુદ્ધકિયા પણ મેક્ષ પ્રત્યેના દઢ આદરને લીધે માર્ગનું બીજ (હેતુ) બને છે અને તે દઢાદરથી (જન્માતરમાં) જિનેશ્વરદેવને નિશ્ચય મુખી વ્યવહાર ધર્મ પ્રાપ્ત થાય છે અને એ વ્યવહાર ધર્મથી આત્મ વિશુદ્ધિ થાય છે. આમ અનુબન્ધશુદ્ધકિયાની જેમ સ્વરૂપશુદ્ધકિયા પણ (પરંપરયા) આત્મશુદ્ધિ કરનારી બને છે માટે તેને જરૂર અધ્યાત્મ સ્વરૂપ કહી શકાય.
આ રીતે ગ્રન્થકાર પરમર્ષિએ વિષયશુદ્રક્રિયા સિવાયની બાકીની બે-સ્વરૂપશુદ્ધ અને અનુબન્ધશુદ્ધ-ક્રિયાને અધ્યાત્મ
સ્વરૂપ કહી. [५१] गुर्वाज्ञापारतन्त्र्येण द्रव्यदीक्षाग्रहादपि ।
वीर्योल्लासक्रमात्प्राप्ता बहवः परमं पदम् ॥२७॥
અશુદ્ધ એવી પણ દ્રવ્યકિયા સદાશયને લીધે અનાદરણીય નથી કિન્તુ શુદ્ધકિયાને હેતુ બનવાથી આદરણીય છે એ વાત તદ્દન વાસ્તવિક છે કેમકે એવા અનન્ત આત્માઓ થઈ ગયા જેમનામાં માત્ર ગુરૂપારતત્ર્યને સદાશય હતા અને એ સદાશયપૂર્વક જેમણે અગણિત અશુદ્ધિવાળી દ્રવ્ય દીક્ષા લીધી હતી. છતાં પેલા સદાશયને લીધે અપૂર્વ વીયૅલ્લાસ ક્યારેક જાગી ગયો અને એ અનન્ત આત્માઓ શુદ્ધકિયાને પામી ગયા અને મુક્તિના મંગળ ધામે પહોંચી ગયા. [५२] अध्यात्माभ्यासकालेऽपि क्रिया काप्येवमस्ति हि ।
शुभौघसंज्ञानुगतं ज्ञानमध्यस्ति किञ्चन ॥२८॥
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્યાત્મ સ્વરૂપ
૩૩
એટલે અધ્યાત્મની અભ્યાસદશામાં અપુનર્બન્ધકાદિને પણ સમાદિયુક્ત કેટલીક શુદ્ધકિયા સંભવી શકે છે અને શુભઘસંજ્ઞાવાળું કાંઈક જ્ઞાન પણ હોઈ શકે છે.
વસ્તુતત્વનું-વિપર્યાસ વિનાનું-જ્ઞાન તે શુભજ્ઞાન કહેવાય.
વસ્તુતત્વના ઘણા વિશેનું અવધારણ કરવામાં અસમર્થ એવું જે સામાન્ય જ્ઞાન તે ઘજ્ઞાન કહેવાય. [૫૩] શતા જ્ઞાનશિયામધ્યાત્મ વ્યર્તિા
एतत्पवर्धमानं स्यान्निर्दम्भाचारशालिनाम् ॥२९॥
આમ અપુનર્બન્ધકાદિ અવસ્થાવત જેમાં પણ જ્ઞાન કિયાસ્વરૂપ અધ્યાત્મ હોઈ શકે છે એ વાત સ્થિર થઈ જાય છે.
આ અધ્યાત્મ-ભાવ, તેને જ ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ પામતે જાય જેને આત્મા દાંભિક આચારથી ખરડાએલે ન હોય.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
G
દમ્ભ-ત્યાગ ૩
GOOG
સમગ્ર સંસાર છેડી દેવાનુ હજી સહેલ છે... . પણ ભના આંચળાને ત્યાગી દેવાનું, એક મહાભારત કામ બની જાય છે. સારા ન હેાવા છતાં સારા તરીકે દેખાડવાની વૃત્તિમાંથી જ આવા દાંભિક જીવનના જન્મ થાય છે.
દંભ એટલે લેાઢાની નાવ. એમાં બેસનારા ત્યાગી હોય કે તપસ્વી હાય, નાની હોય કે ધ્યાની હાય...ગમે તે હોય. તે પણ તે આ સંસાર સમુદ્રને કદાપિ પાર ન પામી શકે.
GOOG
GOOG
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રેમધ–૧ લા
અધિકાર-૩ જો
૬ ૬શ્મ-ત્યાગ
[૧] દ્દશ્મો મુત્તિષ્ઠતાદિવો દુ:ત્રિયાવિયો । दौर्भाग्यकारणं दम्भो, दम्भोऽध्यात्मसुखार्गला ॥ १ ॥ દભ ત્યાગે એના અધ્યાત્મ-ભાવ સતત વધતા જાય એ વાત અનન્તર શ્લાકમાં કરી. અહી હવે એ પ્રસંગથી ગ્રન્થકાર પરમ િદંભ ત્યાગાધિકાર રજી કરે છે. દંભ એટલે ?
મુક્તિ–લતાને ખાળીને ખાખ કરી દેતા ભયાનક અગ્નિ ! ક્રિયા રૂપી ચન્દ્રને ગળી જતા રાહુ ! દૌર્ભાગ્યનુ જબ્બર કારણ ! અને....અધ્યાત્મ-સુખની તા લાહમયી ખેડી ! [] દ્દશ્મો જ્ઞાનાદ્રિયમ્મોહિતમ્મ: થામાનઙે વિ: । व्यसनानां सुहृदृम्भो, दम्भचौरो व्रतश्रियः ॥ २ ॥ ઈંભ એટલે ?
જ્ઞાન-પર્વતના ભુક્કો બોલાવી દેતુ વા ! કામાગ્નિને ભડકે ખાળતી આહૂતિ ! આપત્તિઓના દિલેાજાન દોસ્ત !
સંયમીની વ્રત–લક્ષ્મીને ઉઠાવી જતા નામચીન ધાડપાડુ ! [6] મેન વ્રતમાત્સ્યાય ચો વાગ્છતિ પર્વમ્ । लोहनावं समारुह्य सोऽब्धेः पारं यियासति ॥ ३ ॥
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
રે ! દભપૂર્વક વ્રતા લઈને પરમ પદની પ્રાપ્તિની અભિલાષા ! ના ના દીને વળી પરમપદ કેવું !
૩૬
લેાઢાના નાવમાં ચડીને સમુદ્રને પેલે પાર જવાની ઈચ્છા ! કેવી વાહિયાત વાત !
[ ५७ ] किं व्रतेन तपोभिर्वा दम्भन्न निराकृतः । किमादर्शेन किं दीप-द्यान्ध्यं न दृशोर्गतम् ॥ ४ ॥ રે ! સયું એ વ્રતાથી અને તપ-જપથી, જો જીવન માંથી દંભના પગઢડા ઊખેડી નાંખ્યા ન હાય !
શી જરૂર છે એલા દૃ ણુની કે મેટા દીવડાની; જો આંખે જ અધાપા હાય તે !
[૮] શોષધરાશા – મિક્ષાનવતાવિમ્ । दम्भेन दृष्यते सर्व, त्रासेनेव महामणिः ॥ ५ ॥ હાય ! આ દ ંભથી તેા બધુ ય ખરડાઈ જાય ! કેશલેાચ ! ધરતીએ સથારા ! ભિક્ષા ! અને બ્રહ્મચચાંદિ વ્રતા ! બધું ય નકામું થઈ જાય !
ભલે ને મહામૂલા મિણુ હાય પણ એને ય છાંટ (મણિના દોષ) લાગી જાય પછી એના મૂલ શા રહે ! [ ५९ ] सुत्यजं रसलाभ्पटयं सुत्यजं देहमूषणम् ।
सुत्यजाः कामभोगाद्या, दुस्त्यजं दम्भसेवनम् ॥ ६ ॥ હજી બહુ સહેલા છે રસની લેાલુપતાના ત્યાગ ! રે ! સરળ છે દેહની વિભૂષાના બહિષ્કાર !
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
દભ-ત્યાગ
૩૭
અને સુશક્ય છે કામ–ભેગોને ઈન્કાર !
પણ...લેઢાના ચણા ચાવવાથી ય વધુ મુશ્કેલ છે દાંભિતાને ધિક્કાર ! [૬૦] વોનિદ્દો ટોપૂના ચાર્લર તથા .
इयतैव कदयन्ते, दम्भेन बत बालिशाः ॥७॥
અરે ! આ મૂર્ખાઓની જમાત તે જુઓ ! એ લોકો દંભને આંચળો ઓઢે એટલે એમના દેશે ઢંકાઈ જાય, લેકે થોડો પૂજા-સત્કાર કરે અને આ રીતે દુનિયામાં થોડું માન-પાનનું ગૌરવ પણ મળી જાય! બસ, આટલી જ એમની સિદ્ધિ !
આટલામાં તે બિચારા કેટલા લેવાઈ જાય છે ! [६१] असतीनां यथा शील-मशीलस्यैव वृद्धये ।
दम्भेनाव्रतवृद्धयर्थं व्रत वेषभृतां तथा ॥८॥
અસતીને શીલ (પને આકર્ષવા માટેના), અશીલની જ વૃદ્ધિ કરે છે ને?
તેમ વેષધારીઓના વ્રત પણ દંભ દ્વારા પાપની જ વૃદ્ધિ કરે છે. [દર] નાનાના પિ મણ્ય રિક્ત વાશિ કના
तत्रैव धृतविश्वासाः प्रस्खलन्ति पदे पदे ॥९॥
રે ! કેવા નાદાન લેકે ! પ્રપંચી જીવનના આગામી કટુ વિપાકના ભડકાઓને જાણવા છતાં...તેવા જ જીવનમાં,
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ પિતાના સુખની દઢ કલ્પના કરતા ડગલે ને પગલે ઠેકરે
ખાતા રહે છે. [૬૩] રહો મોહ મહાન્ચે વીલાં માવતીમ |
दम्भेन यद्विलुम्पन्ति कज्जलेनेव रूपकम् ॥१०॥
રે ! મેહની તે આ કેવી અકળ લીલા! કે, તે પારમેશ્વરી ઉજવળ પ્રત્રજ્યાને પણ દંભના દોષથી ખરડી નાખે છે.
કાજળથી ચિત્ર ખરડાય તેમ ! [] બન્ને હિં, તનો રોજો, વને વદ્વિર્તિને નિશા . જો મૌર્થ, જિ: તળે,
ધર્મ ૩પવ: આશા શતદલ કમલ ઉપર હિમનું પતન એ ત્રાસરૂપ છે. શરીરમાં રેગ એ ઉપદ્રવ છે. વનમાં આગ લાગવી.... કે, ભરબપોરે અંધકાર છાઈ જે. કે, ગ્રન્થ-લેખનમાં મૂર્ખતાનું પ્રદર્શન થવું;
કે, સુખસભર સ્નેહીજનેમાં કલેશ મચ એ-બધા ય ઉપદ્રવે છે.
તે, ધર્મ–ચર્યામાં દાંભિક્તા હેવી એ ય ત્રાસ જ નથી શું ! [] શત વ ત થ ધર્ડ મૂકોત્તર કુળના
युक्ता सुश्राद्धता तस्य न तु दम्भेन जीवनम् ॥१२॥ દંભની ભયાનક્તા આટલી બધી છે માટે જ એમ
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
દલ્મ-ત્યાગ
૩૯
કહી શકાય કે જેઓ ચરણ સિત્તરી રૂપ મૂલગુણને અને કરણસિત્તરી રૂપ ઉત્તરગુણોને સારી પેઠે ધારણ કરવાને સમર્થ નથી તેમણે તે સુંદર એવું શ્રાવકપણું સ્વીકારી લેવું એ જગ્ય છે. પરન્તુ દંભને મહોરે પહેરીને સાધુ તરીકે
જીવવું એ તે બિલકુલ ઉચિત નથી. [૬૬] રહતું ને થો સિમ દરમિયાન
संविज्ञपाक्षिकः स स्या-निर्दम्भः साधुसेवकः ॥१३॥
ખેર, કેટલાક આત્મા એવા પણ હોય છે જેઓ સાધુવેષ ઉપર દઢરાગ ધરાવે છે અને તેથી સાધુ વેષ મૂકી દેવાનું તેમની તાકાત બહારનું કાર્ય બની જાય છે. ભલે, તે પણ આવા સાધુઓએ “સંવિજ્ઞ સાધુ તરીકે જગતમાં પંકાવાનું ત્યાગી દઈને “સંવિજ્ઞપાક્ષિક” તરીકે પિતાને જાહેર કરવા જોઈએ. અને દંભ મુક્ત બનીને સુવિહિત સાધુના સેવક બની રહેવું જોઈએ.૧૫ [૬૭] નિમવિનિયા–થી શુદ્ધાથમાવિખ: .
निर्जरां यतना दत्ते स्वल्पापि गुणरागिणः ॥१४॥
આવા સાધુસેવક સંવિજ્ઞપાક્ષિક “અવસર્જ’ કહેવાય છે. (૧) આવો સાધુ પણ દંભત્યાગ કરીને રહે અને (૨) આચારમાં શૈથિલ્ય છતાં જિનવચનની શુદ્ધ પ્રરૂપણ કરતા કદી ૧૫ (૧) દ્વા. ઠા. ૩જી શ્લોક ૨૮ મો.
(૨) ઉપદેશમાળા. ક. ૫૦૧ થી પ૦૪, તથા પ૧૩.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
ચ પાછા ન હટે (૩) અને ગુણરાગી હાય તેા તેમની ઘેાડી પણ યતના કર્મ-નિર્જરાને કરાવનારી બની રહે છે.૧૬
४०
[૬૮] વ્રતમારાસહત્ત્વ યે વિત્તોડગ્યાત્મન: તમ્ / दम्भाद्यतित्वमाख्यान्ति तेषां नामापि पाप्मने ॥ १५॥ પરન્તુ વ્રતના મેરૂભાર સહવાને પોતાના આત્મા તદ્ન અસમર્થ છે' એવું સારી રીતે જાણવા છતાં પણ જે વેષધારીઓ વિશ્વના ભાવુક આત્માએ સાથે પ્રપંચના ખેલ ખેલી પેાતાની જાતને ‘ સુવિહિત યતિ' તરીકે બીરદાવે છે તેમનું તેા નામ લેવું એ ય પાપ છે.
[ ६९ ] कुर्वते ये न यतनां सम्यक् कालोचितामपि ।
तैरहो यतिनाम्नैव दाम्भिकैर्वञ्च्यते जगत् ॥१६॥ તે તે કાળને ઉચિત એવી યતનાયુક્ત આવશ્યક ક્રિયાને પણ જેઓ કરતા નથી તે તેએ તે તિ’ ના નામથી જ આખા વિશ્વને ઠગ્યું !
[ ७०] धर्मीतिख्यातिलोभेन प्रच्छादितनिजाश्रवः । तृणाय मन्यते विश्व हीनोऽपि धृतकैतवः ॥ १७ ॥ ૨! કપટી દુનિયાની આ કેવી દુર્દશા !
લેાકેામાં પેાતાને ધમી કહેવડાવવાની મહત્વાકાંક્ષાથી પેાતાના પાપાના મેલાં ઢાંકી રાખે છે!
૧૬ ગચ્છાચાર પયત્ના ગા. ૩૨, ૩૩.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
દભ-ત્યાગ
અને એ દંભી પિતે જ તણખલાં જેવા દીન-હીન હેવા છતાં આખા વિશ્વને તણખલાં જેવું માને છે !!!
[७१] आत्मोत्कर्षात्ततो दम्भी परेषां चापवादतः ।
बध्नाति कठिनं कर्म बाधकं योगजन्मनः ॥१८॥
દંભી આત્મા આત્મશ્લાઘા અને પરનિન્દા કરી કરીને કાળા કર્મ બાંધે છે. જે કર્મ મુક્તિની યોગસાધના પરિપૂર્ણ
જીવનની પ્રાપ્તિને અટકાવી રાખનાર બને છે. [७२] आत्मार्थिना ततस्त्याज्यो दम्भोऽनर्थनिबन्धनम् ।
શુદ્ધિ: ચાંદડુમૂત-ચાપાને રિપવિતમ્ રૂા
માટે જ, આત્માથી જીવે, અગણિત અનર્થોના ઉત્પાદક આ દંભને ત્યાગ કરી દેવું જોઈએ. શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં કહ્યું છે કે, “આત્મ-શુદ્ધિ તે સરળ આત્માની જ થાય.” અને સરલાત્મામાં જ ધર્મ સ્થિર થાય છે. ૧૭ [७३] जिन नुमतं किंचि-निषिद्धं वा न सवथा ।
कार्ये भाव्यमदम्भेने-त्येषाऽऽज्ञा पारमेश्वरी ॥२०॥
જિનેશ્વર ભગવતેએ નથી તે કઈ ધર્મનું એકાંતે વિધાન કર્યું કે નથી તો કઈ બાબતને એકાંતે નિષેધ કર્યો! એ પરમતારકેની તે એ જ આજ્ઞા છે કે વિહિત બધું કરે, નિષિદ્ધ બધું ત્યાગે પણ દંભમુક્ત બનીને જ. જે દંભ છે તે તે ૧૭ ઉત્તરા. સુત્ર ૩ જું-શ્લેક ૧૨ મે.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
૪૨
બધું ય નિષ્ફળ છે. માટે દંભ–ત્યાગ એ જ સર્વ પ્રથમ અને સદાનુ કન્ય ખની રહે છે.૧૮
[૭૪] અધ્યાત્મચિત્તાનાં રૂમ્સ: સ્વોપ નોન્વિત: । छिद्रलेशोऽपि पोतस्य सिन्धुं लङ्घन्यतामिव ॥ २१ ॥
અધ્યાત્મ–ભાવમાં જેમના ચિત્ત મસ્તાન બની ગયા છે એ આત્માઓને તે દંભના લવલેશ પણ સ્પ`વાનું ઉચિત નથી, રે! દંભને એ સ્પશી શકતા જ નથી.
સમંદરને પાર ઉતરતા મુસાફરોની હાડીમાં એક નાનકડું' પણ છિદ્ર કેમ નભાવી લેવાય?
[ ७५ ] दम्भलेशोऽपि मल्ल्यादेः स्त्रीत्वानर्थ निबन्धनम् । अतस्तत्परिहाराय यतितव्यं महात्मना ||२२||
રે! આ રહ્યુ` સાક્ષાત્ દૃષ્ટાન્ત દંભની જીવલેણ ખતરનાકતાનું! મલ્લિનાથ ભગવતના એક પૂર્વભવ ! દ ંભના કણિયા જ અડી ગયા હતા ને?
અને તેનું પિરણામ ? ખુદ તીથંકરના ભવમાં જ સ્ત્રી તરીકે જન્મ લેવા પડયો! આ ગંભીર બાબતને લક્ષ્યમાં રાખીને મહાત્માઓએ પેાતાના જીવનમાંથી દંભના પાપને દૂર કરવા સતત યત્નશીલ બની રહેવુ જોઈ એ
卐
૧૮ (૧) ઉપ. પદ ગા. ૭૭૯.
(ર) અઢાર પાપસ્થાનકની સઝાય. ૮મી માયાસ્થાનક સજ્ઝાય.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવ સ્વરૂપ ચિન્તા
જાગતા રેજે! કદી ન વીસરી જશે ભવની ભયાનક્તાને!
જુદી જુદી ઉપમાઓ આપીને મહર્ષિઓએ એની ભયંકરતાને આપણી આંખ સામે ખડી કરી દીધી છે !
જરા આંખ મીંચે ! કેવા પસાર થઈ રહ્યા છે ભવના બીહામણું સ્વરૂપો !
જુઓ ઘૂઘવાટ કરતે ભીષણ મસ્તીએ ચડેલે ભવ સમંદર !
જાઓ સહને ભરખી જવા મથતી ચારેકેર ફેલાતી ભડભડ બળતી આગ !
જુઓ બિહામણુ આકૃતિવાળો ભયાનક ભવપિશાચ!
સાચે જગતમાં સુખી તો છે સંત જેણે આ ભવના ફેરા મીટાવી દીધા છે!
ભવમાં રહેવા છતાં જેમને એ ભવને પડછાયો પણ અડી શકતો નથી !
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રમન્ય-૧ લા
અધિકાર–૪ થા
મેં ભવસ્વરૂપ ચિન્તા ર
[૭૬] તહેવું નિષેન્મારાપટ્ટુના ઐત્તિ મવस्वरुपं संचिन्त्यं क्षणमपि समाधाय सुधिया | इयं चिन्ताऽध्यात्मप्रसरसरसीनीरलहरी, सतां वैराग्यास्थाप्रियपवनपीना सुखकृते ॥ १ ॥ નિમ્બ આચરણ કરવામાં પટુ એવા બુદ્ધિમાન પુરૂષ ચિત્તને ક્ષણભર પણ સમાધિમાં સ્થિર કરીને, ભવ-સ્વરૂપનુ ચિન્તન કરવું જોઈ એ. કેમકે અધ્યાત્મના પ્રસાર પામેલા સરવરીયાના નીરની લહરીએ સમી આ ભવ-સ્વરૂપ ચિન્તા છે. આ લહરીએ વૈરાગ્યની શ્રદ્ધારૂપ પ્રિયપવનથી પરિપુષ્ટ બનીને સજ્જનાના સુખ માટે અને છે.
[૭૭] ત: વામીિિનવૃતિ જીતો દુ:સહ ત: । पतन्ति ग्रावाणो विषयगिरिकूटाद्विघटिताः || इतः क्रोधावर्ती विकृतितटिनीसङ्गमकृतः । समुद्रे संसारे तदिह न भयं कस्य भवति ॥ २ ॥ અહા ! આ સંસાર-સાગર તેા જુઓ !
આ બાજુ દુઃસહ એવા કામ રાગરૂપી વડવાનળ ચેામેર ભડકે જલી રહ્યો છે,
ને આ તરફ તા જુએ ! વિષય-પ°તાના શિખરો ઉપરથી તૂટી પડેલા પત્થરોના વરસાદ વરસી રહ્યો છે !
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવ સ્વરૂપ ચિન્તા
૪૫.
અને આ શું! વિકારરૂપી નદીઓનાં નીર સાગરમાં ભળતા જ ત્યાં ઉત્પન્ન થતા કેધના વમળો કેવી ઘુમરીઓ લઈ રહ્યા છે!
ચારે બાજુ તેફાન જાગ્યું છે. કોણ આ સંસારસાગરથી ભયભીત ન થાય! [૭૪] ગિયા વીરા પત્રોઢમતિ તસન્તાપતા !
कटाक्षान् धूमौघान् कुवलयदलश्यामलरुचीन् ॥ अथाङ्गान्यङ्गाराः कृतबहुविकाराश्च विषयाः । दहन्त्यस्मिन् वह्नौ भववपुपि शर्म व सुलभम् ॥ ३॥
અહો ! આ સંસાર સ્વરૂપ (વપુષ) અગ્નિ કે પ્રજવળે છે!
રતિના સંતાપથી ચંચળ બનેલી પ્રિયારૂપી જવાળાઓ ભીષણ આગથી બહાર નીકળી રહી છે!
નિલકમલદળની શ્યામલકાન્તિવાળા લલનાના કટાક્ષરૂપી. ધુમાડાના સમૂહ તે જુઓ!
અને આ અંગે પાંગરૂપી અંગાર! પિલી અનેક વિકારને જન્મ દેતી ઈન્દ્રિયે!
આવા સર્વભક્ષી હતાશનસમા સંસાર વહ્નિમાં તે સુખ ક્યાંથી સુલભ હોય! [७९] गले दत्त्वा पाशं तनयवनितास्नेहघटितम् ।
નિશ્ચિત્તે યત્ર પ્રતિપળા: બાળપશિવ: |
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ नितान्त दुःखार्ता विषमविषयैर्घातकभट-। भवः सूनास्थानं तदहह महासाध्वसकरम् ॥४॥ ઓહ! આ સંસાર ! નર્યું કસાઈખાનું !
પુત્ર પત્ની આદિના સ્નેહનું દોરડું ગળામાં કચકચાવીને લગાવી દઈને સ્વભાવથી જ રાંકડા એવા જીવરૂપી પશુઓ પેલા ખાટકી દ્વારા કે ત્રાસ પામી રહ્યા છે!
કઈ પળ નહિ જ્યાં તેમને શાનિ હોય!
વિષમ-વિષરૂપી ખાટકીઓના ત્યાં ત્રાસ વણથંભ્યા ચાલ્યા જ કરવાના ! અહા ! અત્યન્ત ભયંકર છે આ કસાઈખાનું! [૮] વિદ્યામાં રાત્રી રતિ વહતે, મૂનિ વિષમ
कषायव्यालौघं क्षिपति विषयास्थीनि च गले ॥ महादोषान् दन्तान् प्रकटयति वक्रस्मरमुखो । न विश्वासार्होऽयं भवति भवनक्तञ्चर इति ॥५॥
મૈયારી! આ સંસારરૂપી રાક્ષસ કેટલે ભયાનક દેખાય છે!
અવિદ્યારૂપી અમાવસ્યાની કાજળ વરસતી રાત્રિએ ધમધમ કરતે ચાલ્યા જાય છે,
માથા ઉપર તે કષાયરૂપી ભયંકર ભેરીંગને ધારણ કર્યા છે,
વિષયરૂપી હાડકાંની માળા ગળે લટકાવી છે, અને મહાદોષરૂપી મેટા દાંત કેવા બહાર કાઢ્યા છે!
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭.
ભવ સ્વરૂપ ચિન્તા
અને આ કામસંન્નારૂપ એનું વિકરાળ મુખ!
આવા સંસાર ઉપર તે શે’ ભરેસ રખાય! [८१] जना लब्ध्वा धर्मद्रविणलवभिक्षां कथमपि ।
प्रयान्तो वामाक्षीस्तनविषमदुर्गस्थितिकृता । विलुटयन्ते यरयां कुसुमशरभिल्लेन बलिना । भवाटव्यां नास्यामुचितमसहायस्य गमनम् ॥६॥ અરે! ગજબ થઈ ગયે! સાંભળો.
કેટલાક માણસે કઈ ગુરૂ ભેમીયાની સહાય વિના જ સંસાર વનને પાર કરવાનું સાહસ કરવા તૈયાર થયા ! ગમે તે રીતે થોડા ધર્મરૂપી ધનની ભિક્ષા મહામુશીબતે મેળવીને ચાલવા લાગ્યા. ચાલતા ચાલતા રસ્તામાં એક વિકટ કિલ્લો આવ્યા. એનું નામ હતું લલના સ્તન. આ બંદાઓ ત્યાં બેઠા! પણ, થોડી જ વાર થઈ ત્યાં તે મહાબળવાન કામ– ભિલ્લ આવ્યું. અને એ બધા ય ને સાવ લુંટી લીધા! અંગ ઉપર એક ચીંદરડી ય ન રહેવા દીધી! માટે હે મુસાફરે! સમજી રાખજો કે આ ભવાટવીમાં કેઈની પણ સહાય વિના જવાનું બિલકુલ ઉચિત નથી. ૧૯ [८२] धनं मे गेहं मे मम सुतकलत्रादिकमतो।
विपर्यासादासादितविततदुःखा अपि मुहुः ॥ जना यस्मिन् मिथ्यासुखमदभृतः कूटघटना
मयोऽय संसारस्तदिह न विवेकी प्रसजति ॥७॥ ૧૯ ભતૃહરિશતક કામિનીકાયકાન્તરે.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ.
હે વિવેકી પુરૂષે ! સાંભળજે કાન દઈને પેલા પાગલને!
આ ધન મારૂં, આ ઘર પણ મારું ! હું બચરવાળ! હું ખેતરપાળ! આ મારી પત્ની! હું એને પતિ !
કે બુદ્ધિને ભ્રમ! આ ભ્રમને લીધે કેવા વિરાટ, દુખ બિચારાએ વારંવાર પ્રાપ્ત કર્યા! પણ તેમ છતાં એ પાગલ એમાં પણ સુખનું અભિમાન ધારણ કરે છે!
હે ! આ સંસાર ! કેવી કેવી ફૂટ ઘટનાઓથી ભર્યો પડે છે! વિવેકી પુરૂષે જ આ બલામાં અટવાય નહિ. [૮૩] ક્રિયાને સ્પિનિક સંદશો યામિ મો
पमः स्वीयो वर्गों धनमभिनवं बन्धनमिव । मदामेध्यापूर्ण व्यसनबिलसंसर्गविषमम् । भवः कारागेहं तदिह न रतिः कापि विदुषाम् ॥ ८॥
જ્ઞાની ભગવંતેને આ સંસાર કેદખાનામાં ક્યાં ય રતિ ન થાય એમાં શી નવાઈ છે!
પ્રિયાના સ્નેહપાશની લોખંડી બેડીઓ એમને આંખ સામે દેખાય છે,
પ્રહરે પ્રહરે બદલાતા “જેલર’ના જેવો સ્વજનવર્ગ જણાય છે !
ધન તે તાજા બંધનસમું દેખાય છે.
જ્યાં સર્વત્ર અભિમાનની ગંદકી ઠલવાએલી જુએ છે, : જેની ભૂમિ અનેક આપત્તિઓના બિલથી વિષમ બની છે. આવા કારાગેહમાં બુદ્ધિમાન પુરૂષને કયાં આનંદ થાય
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવ સ્વરૂપ ચિન્તા
[८४] महाक्रोधो गृध्रोऽनुपरति शृगाली च चपला ।
स्मरोलूको यत्र प्रकटकटुशब्दः प्रचरति ॥ प्रदीप्तः शोकाग्निरततमपयशो भस्म परितः । श्मशानं संसारस्तदभिरमणीयत्वमिह किम् ॥९॥
અહીં તે કોલ–ગીધડા ઊડી રહ્યા ચંચળ અરતિશિયાલણી દેખા દે છે, કામ-ઘુવડના કર્ણકટુ શબ્દો સંભળાઈ રહ્યા છે, શેકાગ્નિ ભડકે જલી રહ્યો છે, અપયશ ભમના ઢગલા રોમેર પડેલા છે.
રે! આ સંસારને સ્વર્ગ કહેવું કે મશાન ! કેઈ તે કહે કે અહીં સુંદર શું છે! [८५] धनाशा यच्छायाप्यतिविषममूर्छाप्रणयिनी ।
विलासो नारीणां गुरुविकृतये यत्सुमरसः ।। फलास्वादो यस्य प्रसरनरकव्याधिनिवहस्तदास्था नो युक्ता भवविषतरावत्र सुधियाम् ॥१०॥
હે બુદ્ધિમાન પુરૂષ ! આ સંસાર વિષવૃક્ષમાં લગીરે વિશ્વાસ મુકીશ મા!
આ વૃક્ષની ધનાશારૂપી છાયાને સંગમાત્ર અત્યન્ત ભયંકર રીતે મૂર્શિત કરી દેવા સમર્થ છે,
નારી-વિલાસરૂપ પુષ્પ-રસ તે મેટા દેત જેવડા વિકાશેને ઉત્પન્ન કરે છે, અને ફળને આસ્વાદ!
એહ! એ તે રૌરવ નારકેની વ્યાધિઓને અખૂટ ખજાને જ જોઈ લ્યો!
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
No
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
• હવે આ વૃક્ષમાં શે વિશ્વાસ મુકાય! [८६] क्वचित्प्राज्यं राज्यं वचन धनलेशोऽप्यसुलभः ।
क्वचिज्जातिस्फातिः कचिदपि च नीचत्वकुयशः ।। क्वचिल्लावण्यश्रीरतिशयवती क्यापि न वपुः । स्वरुपं वैषम्यं रतिकरमिदं कस्य नु भवे ॥११॥
કઈ પાસે વિશાળ રાજ્ય અદ્ધિ છે તે કયાંક ન પૈસો પણ મેળવી મુશ્કેલ બન્યું છે,
કેઈ કુળવાન નબીરે છે તો કોઈ નીચ-કુળના કલંકની કાળી ટીલીવાળો દેખાય છે;
ક્યાંક રૂપ લાવણ્યની છોળો ઉછાળા મારે છે તે ક્યાંક કૂબડું કંગાળ શરીર છે જાણે શરીર જ નથી !
આ વિષમતાભર્યા સંસારના સ્વરૂપમાં કેને રતિ થાય તેવું છે ! [૮૭] ફોદામ: વામ: વનતિ પરિપંથી ગુમહી–
मविश्रामः पार्थस्थितकुपरिणामस्य कलहः ॥ बिलान्यन्तःकामन्मदफणभृतां पामरमतं । वदामः किं नाम प्रकटभवधामस्थितिसुखम् ॥१२॥
પામર પુરૂષને સંસાર ગૃહમાં રહેવાનું જે પ્રકટસુખ મનપસંદ બન્યું છે તેને અમે શી રીતે સુખ કહીએ? કેમ કે....
એ ઘરમાં તે અત્યન્ત ઉછૂખલ એવો કામ શત્રુ, ગુણ–પૃથ્વીને ઊખેડી નાંખવા મથી રહ્યો છે
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવ સ્વરૂપ ચિન્તા
૫૧
પરિણામ-પડોશીના કકાસ તો છાલ છેડતા નથી,
અને........
પેલા અંદર ઊંડે ઊતરી જતા મદ-સર્પના મોટા દરો ! આવા ઘરમાં તે સુખ શા!
[૮] તણાત્તર્ક: વિદ્યત્તે વિષયવિદ્યા યંત્ર મવિન: । कारालक्रोधार्काच्छमसरसि शोषं गतवति ||
स्मरस्वेदक्लेदग्लपितगुणभेदस्यनुदिनम् । भवग्रीष्मे भीष्मे किमिह शरणं तापहरणम् ||१३|| કેવા સળગ્યા છે ભવ ઉનાળા ! ક્રોધરૂપી પ્રચણ્ડ સૂર્યના ધરખમ તાપમાં શમ સરેવરે સાવ સુકાઈ ગયા !
કામ-રાગના પરસેવાથી રેબઝેબ થઈ ગયેલા જીવીના ગુણુ મેદ તે પળે પળે ગળી રહ્યો છે,
ઈન્દ્રિયાના ગુલામ બનેલા ભવ્ય જીવોની તરસના તે કાંઈ આરેા જ નથી.
બિચારા ! આમતેમ તરફડીયા મારી રહ્યા છે. હાય ! આવા સંસારના બળબળતા બપોરે પણ તાપને હરી લેતી ઘેઘૂર વડલાની છાંયડીનું શરણું મળી જાય ખરૂ !
[ ८९] पिता माता भ्राताऽप्यभिलषित सिद्धावभिमतो ।
गुणग्रामज्ञाता न खलु धनदाता च धनवान् ॥ जनाः स्वार्थस्फातावनिशमवदाताशयभृतः ।
વના:
प्रमाता कः ख्याताविह भवसुखस्यास्तु रसिकः || १४ ||
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ પિતાના ઈચ્છિતની સિદ્ધિ કરી આપે તો જ તે પિતા પિતા બનતે હોય અને ભાઈ જ્યાં ભાઈ તરીકે વર્તતે હોય અને તે માતા “ખરી મા થઈને રહેતી હોય;
જ્યાં વસતો ધનપતિ, ગુણોને જાણ ન હોય અને દાતા પણ ન હોય; જ્યાં માત્ર પિતાના સ્વાર્થની વૃદ્ધિ ખાતર લેક સારે વ્યવહાર કરવાના આશયવાળા હોય ! સંસારના સુખની જે આવી જ પ્રસિદ્ધિ હોય તે કયે સમ્યગ્દષ્ટિ આત્મા
એમાં રસ ધરાવે! [૧૦] : પ્રાચિઠ્ઠ મતિ સ્વાર્થ થાન
त्यजत्युच्चैलॊकस्तृणवदघृणस्तानपरथा ॥ विषं स्वान्ते वक्त्रेऽमृतमिति च विश्वासहतिकृद्- . द्भवादित्युद्वेगो यदि न गदितैः किं तदधिकैः ॥१५॥
આ લેકમાં કેવા માણસો છે કે જેમને કોઈને સ્વાર્થ ઊભું થાય છે ત્યારે તે વ્યક્તિઓને પિતાના પ્રાણના સાટે પણ પકડી રાખે છે, અને જ્યારે તે સ્વાર્થ સધાઈ જાય છે ત્યારે એ નિષ્ફર માણસ તણખલાની જેમ તેમને એકદમ ત્યજી દે છે! મુખમાં અમૃત રાખે અને મનમાં હળાહળ વિષ! આવા વિશ્વાસ–ઘાતક સંસારથી જે ઉદ્વેગ ન થાય તે હવે વધુ કહેવાથી શું ! [8] શ શાન્ત: વન્તઃ કતિકૃ૯ શ્રોપર્તિ
જિ: વિજ ચાર્ ઘનપરિષીના ગુણી
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
પી
ભવ સ્વરૂપ ચિન્તા
उपायैः स्तुत्याधैरपनयति रोष कथमपीत्यहो मोहस्येयं भवभवनवैषम्यघटना ॥१६॥
અઢળક ધનના ભંડાવાળા શેઠીઆઓની આંખના ખૂણ જ્યારે સૌમ્ય હોય છે ત્યારે ગુણવાન માણસ મનની ખુશનુમા માણે જ છે પણ જ્યારે એ જ ખુણિયામાં રેષની લાલી જુવે છે ત્યારે તે ગુણવાન પણ ઉદ્વિગ્ન બની જાય છે.
પછી ખુશામતના અનેક ઉપાયે કરીને મહામુશીબતે એમને રેષ દૂર કરે છે!
અહો ભવ ભવનમાં મહરાજની આ કેવી વિષમ ઘટનાઓ !
९२] प्रिया प्रेक्षा, पुत्रो विनय, इह पुत्री गुणरति
विवेकाख्यस्तातः परिणतिरनिन्द्या च जननी ॥ विशुद्धस्य स्वस्य स्फुरति हि कुटुम्ब स्फुटमिदं । भवे तन्नो दृष्टं तदपि बत संयोगसुखधीः ॥१७॥ તચિન્તા નામની પ્રિયા છે, વિનય નામને પુત્ર છે, ગુણરતિ પુત્રી છે, વિવેક નામને પિતા છે, નિર્મલ પરિણતિ માતા છે. - વિશુદ્ધાત્માનું પિતાનું આ કુટુંબ આંતર જગતમાં ઝળહળી રહ્યું છે પણ અનાદિ સંસારમાં કયારેય તેણે તે જોયું નથી માટે જ એ બિચારે પૌગલિક સગમાં સુખને બ્રમ કરી રહ્યો છે !
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ [९३] पुरा प्रेमारम्भे तदनु तदविच्छेदघटने ।
तदुच्छेदे दुःखान्यथ कठिनचेता विषहते ॥ विपाकादापाकाहितकलशवत्तापबहुलाज्जनोयस्मिन्नस्मिन्ववचिदपि सुखं हन्त न भवे ॥१८॥
પ્રણયને આરંભ કરવામાં દુઃખ, પ્રણય થયા પછી તે નંદવાઈ ન જાય તે માટેની પ્રતિપળની ચિન્તા એ ય દુઃખ, અને છતાં ય નશ્વર પ્રણય નાશ પામે ત્યારે ય કારમું દુઃખ!
આ બધા ય દુઃખને વજહૃદયવાળે સંસારી જીવ સહ્યા જ કરે છે ! | કુંભારને ભઠ્ઠીમાં મુકેલા ઘડાને પકાવીને લાલચળ કરી દે તેવા પ્રચ૭ તાપરૂપી વિપાકની (ભવાંતરમાં) વેદનાનું ય પાછું ઘોર દુઃખ! [९४] मृगाक्षीदृग्बाणैरिह हि निहतं धर्मकटकं ।
विलिप्ता हृद्देशा इह च बहुलै रागरुधिरैः ॥ भ्रमन्त्यूचं क्रूरा व्यसनशतगृध्राश्च तदियं । महामोहक्षोणीरमणरणभूमिः खलु भवः ॥१९॥
લલનાઓના નેત્રના કટાક્ષ-બાણેથી જ્યાં ધર્મ-સૈન્યના ભુકકા બેલાઈ રહ્યા છે,
જ્યાં રાગ-રૂધિરના કુવારાઓની છળથી ધર્મસુભટના હૃદયે રંગાઈ ગયા છે, - જ્યાં સેંકડો આપત્તિઓના ક્રૂર ગીધડાં ગગને લટાર મારી રહ્યાં છે,
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવ સ્વરૂપ ચિન્તા
૫૫
આ તે શુ' સ’સાર, કે મેહમહારાજની સમરાંગણ ભૂમિ ! [ ९५] हसन्ति क्रीडन्ति क्षणमथ च खिद्यन्ति बहुधा । रुदन्ति कन्दन्ति क्षणमपि विवादं विधते || પછાયન્ત, મોઢું તિ, પરિનૃત્યન્તિ વિવશાઃ । भवे मोहोन्मादं कमपि तनुभाजः परिगताः ॥ २०॥ સંસારમાં ચારે બાજુ રહેલા આ દેહધારીએ તા જુઓ ! કેટલાક ખડખડાટ હસે છે આનંદ-પ્રમાદ કરે છે, પણ પળ–એ પળમાં જ તેએ, શી ખબર ! શેંગીયા માંવાળા થઈ જાય છે !
કેટલાક વળી પોક મૂકીને રડે છે, રાડા પાડે છે, અને એકદમ વળી લડવા ય મ`ડી જાય છે!
કેટલાક નાસભાગ કરતા દેખાય છે, તેા કેટલાક અમન– ચમન ઉડાવતા જણાય છે, કેટલાક વળી નાચતાનમાં પલેટાઈ ગયા જણાય છે.
આહ ! કર્મોને પરવશ આ જીવે વિવિધ પ્રકારના મેાહના ઉન્માદમાં કેવા ફસડાઈ પડયા છે !
[ ९६] अपूर्णा विद्येव प्रकटवलमैत्रीव कुनयप्रणालीवस्थाने
विधववनितायौवनमिव ॥
अनिष्णाते पत्यौ मृगदृश व स्नेहलहरी |
भवक्रीडा क्रीडा दहति हृदयं तात्त्विकदृशाम् ॥ २१ ॥ અધૂરૂ' જ્ઞાન, નામીચા દુષ્ટ માણસની મૈત્રી, રાજસભામાં અન્યાય ભર્યાં નીતિમા, વિધવાસીનું યૌવન, મૂર્ખ પતિની
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૬
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
સામે કામણગારી સ્ત્રીને સ્નેહાભિનય જેમ શરમ ભર્યા છે તેમ તાત્વિકદષ્ટિ આત્માઓને સંસારના ખેલ શરમાવા જેવા લાગે છે, એ નિસાર ખેલ (દર્શન) એમના હૃદયને બાળીને ખાખ કરી મૂકે છે! [39] મત્તે સાત્તિ મવતિ વિતથા વાપરના
द्विचन्द्रज्ञान वा तिमिरविरहे निर्मलदृशाम् ॥ तथा मिथ्यारूप: स्फुरति विदिते तत्त्वविषये । भवोऽय साधूनामुपरतविकल्पस्थिरधियाम् ॥२२॥
પ્રભાત થતા જ જેમ સ્વપ્નની સમૃદ્ધિ મિથ્યા થઈ જાય છે;
અથવા તે મતીયાને દોષ દૂર થતા, નિર્મળ ચક્ષુ ફરી પ્રાપ્ત કરનારને બે ચન્દ્રનું જ્ઞાન મિથ્યા બની જાય છે,
તેમ, જેમના વિકલ્પ ટળી ગયા છે અને જેમની બુદ્ધિ સ્થિર થઈ છે તેવા સાધુઓને તત્વનું જ્ઞાન થતા આ સંસાર મિથ્યા સ્વરૂપ બની જાય છે. [૧૮] પિયાવાળાશયનનું સન્માન[–
भवोऽयं पीयूषैटित इति पूर्व मतिरभूत् ।। अकस्मादस्माकं परिकलिततत्वोपनिषदामिदानीमेतस्मिन्च रतिरपितु स्वात्मनि रतिः ॥२३॥
(એ માન ! આ તત્વજ્ઞાનીઓને સાંભળે તેઓ શું કહે છે !)
પ્રિયાની મધુરવાણીની વીણ, શયન અને શરીર
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવ સ્વરૂપ ચિન્તા
૫૭
મર્દન વિગેરે સુખથી પહેલાં તે અમને એમ જ લાગતું હતું કે વિધાતાએ આ સંસાર અમૃતમાંથી જ બનાવ્યો છે. પણ તના રહસ્યને જાણ્યા પછી તે એકાએક અમને આ સંસારમાંથી રતિ સાવ ઊડી ગઈ છે.
હવે તે અમારા આત્મામાં જ રતિ લાગી છે. [९९] दधानाः काठिन्यं निरवधिकमाविद्यकभव
प्रपश्चाः पाञ्चालीकुचकलशवन्नातिरतिदाः ॥ गलत्यज्ञानाभ्रे प्रसृमररुचावात्मनि विधौ । चिदानन्दस्यन्दःसहज इति तेभ्योऽस्तु विरतिः ॥२४॥
અવિદ્યાજન્ય સંસાર પ્રપ, પુતળીના સ્તનની માફક ભારે કઠિનાઈને ધારણ કરતા હોવાથી અત્યન્ત રતિ કરનારા ન બને. અલ્પતિકર જ બને.
પરંતુ જ્યારે વિકસતી કળાવાળા આત્મ-ચન્દ્ર ઉપરથી અજ્ઞાનનું વાદળ ખસી જાય અને સહજ એવું ચિદાનન્દનું ઝરણું વહેવા લાગે ત્યારે તો તે ભવ પ્રપંચેથી સર્વથા વિરતિ થઈ જાય છે. [१००] भवे या राज्यश्रीर्गजतुरगगोसङ्ग्रहकृता ।
न सा ज्ञानध्यानप्रशमजनिता किं स्वमनसि ।। बहियाः प्रेयस्यः किमु मनसि ता नात्मरतयः । ततः स्वाधीन कस्त्यजति सुखमिच्छत्यथ परम् ॥२५॥
સંસારમાં હાથી, ઘેડા, ગાય વિગેરેના સંગ્રહવાળી રાજ્યલક્ષમી છે,
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
તેા શું પેાતાના ચિત્તમાં જ જ્ઞાન ધ્યાન અને પ્રશમથી ઉત્પન્ન થયેલી તેવી જ્ઞાનલક્ષ્મી નથી ?
૫૮
બાહ્ય જગતમાં વહાલી કહેવાતી સ્ત્રીઓ છે,
તે શુ ચિત્તમાં વહાલી આત્મરતિ નથી ?
જો છે, તેા પછી સ્વાધીન એવું સુખ જતું કરીને પરાધીન સુખની ઈચ્છા કોણ કરે ?
[૦૨] પરાધીન ગમ ક્ષયિ વિષયવાહીષમહિનમ્ । भवे भीतेः स्थानं तदपि कुमतिस्तत्र रमते || बुधास्तु स्वाधीनेऽक्षयिणि करणौत्सुक्यरहिते । निलीनास्तिष्ठन्ति प्रगलितभयाध्यात्मिक सुखे ||२६|| સંસાર સુખમાં તે કેટલા દોષા એઠા છે? તે પરાધીન છે, વિનશ્વર છે, વિષયાસક્તિથી મલિન અનેલુ છે, ભયનુ કારણ છે. આમ છતાં ય મલિનમતિવાળા માણસાને એમાં જ આનંદ આવે છે.
જ્યારે જ્ઞાની આત્મા તેા જે સ્વાધીન છે, શાશ્વત છે, ઈન્દ્રિયાની ઉત્સુકતાથી મુક્ત હાઈ ને નિર્મળ છે અને જે સ ભયથી મુક્ત છે તેવા આધ્યાત્મિક સુખમાં જ લયલીન બની રહે છે. ર
[१०२] तदेतद्भाषन्ते जगदभयदानं खलु भवस्वरूपानुध्यानं शमसुखनिदानं कृतधियः ||
૨૦. હારિ. અષ્ટક. ૩૨–૭.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવ સ્વરૂપ ચિન્તા
स्थिरीभूते यस्मिन्विधुकिरणकर्पूरविमला । यश:श्री:प्रौढा स्याज्जिनसमयतत्वस्थितिविदाम् ॥२७॥
એટલે જ બુદ્ધિમાન પુરૂષે કહે છે કે ભવ સ્વરૂપનું ચિંતન જગતને અભય દેનારૂં છે અને શમસુખને આપનારું છે.
જેમના ચિત્તમાં જ્યારે પણ આ ચિંતન સ્થિર થાય છે ત્યારે જિનેશ્વર દેવના સિદ્ધાન્તના તત્વના એ જાણકારની યશ લક્ષ્મી પ્રૌઢ બને છે,
જે ચકિરણ જેવી કે કપૂર જેવી નિર્મળ છે.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય-સંભવ
જરા કાન દો, સાચા વિરાગીના અંતરને ! (૧) કેટકેટલી કરૂણુતાભર્યો છે આ સંસાર ! (૨) રે! અવગુણોને જ ભંડાર! (૩) ધૂળ પડો આ સંસારમાં ! (૪) જરા ય ગોઠતો નથી આ સંસાર ! સાચો વિરાગી એટલે અનાસક્તિનો રાગી!
નિષ્કામ કર્મયેગી! વિરાગના ચાર પ્રકાર:
(૧) મનભાવતું મળી ગયા પછીને ક્ષણિક વિરાગ. ભેગાગ.
(૨) ઈચ્છિત ન મળતાં મનને કચડી નાંખવા દ્વારા ઉત્પન્ન થતે વિરાગ..દમનગ.
(૩) રાગના વિષયની ફેરબદલીથી જાગતે વિરાગ... ભકિતયોગ,
(૪) રાગના વિષયના સ્વરૂપ ચિંતનથી ઝળકતો વિરાગ... જ્ઞાનગ.
પહેલા બે વિરાગ હેય છે; છેલ્લા બે ઉપાદેય છે.
%
S
રૂe
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રબંધ-૨ જે
અધિકાર-૫ મે વૈરાગ્ય-સંભવ . [१०३] भवस्वरुप विज्ञानाद्-द्वेषान्नैर्गुण्यदृष्टिजात् ।
तदिच्छोच्छेदस्पं दाग़ वैराग्यमुपजायते ॥१॥
સંસારના સ્વરૂપનું જ્ઞાન થવાથી, સંસાર નિર્ગુણ છે એવી સ્પષ્ટ) દૃષ્ટિ પ્રાપ્ત થાય.
એવી દષ્ટિ પ્રાપ્ત થયા પછી એ સંસાર ઉપર દ્વેષ. (અરૂચિ) ઉત્પન્ન થાય.
અને એ નફરતમાંથી સંસાર ભેગની ઈચ્છાને નાશ થાય આ ભવેચ્છાનાશ એ જ વૈરાગ્ય છે. ટૂંકમાં કમ આ. પ્રમાણે થે.
(૧) ભવસ્વરૂપ વિજ્ઞાન. (૨) ભવમાં નૈધ્યદષ્ટિ. (૩) ભવ પ્રત્યે દ્વેષ. (૪) ભેચ્છા નાશ.
ભવેચ્છાનાશ એટલે વૈષયિક પદાર્થો પ્રત્યેના આસક્તિભાવને નાશ. એનું જ નામ વૈરાગ્ય.
ટૂંકમાં અનાસક્તિ એ જ વૈરાગ્ય. ૨૧ ૨૧ (૧) ધર્મબિન્દુ પો અધ્યાય. ર૭મો શ્લેક. (૨) ધર્મસંગ્રહ બીજો ભાગ. ત્રીજો અધિકાર કા
૭૪. ૭૫. ૭૬. . ..
છે ,
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ [१०४] सिद्धया विषयसौख्यस्य वैराग्यं वर्णयन्ति ये ।
मतं न युज्यते तेषां यावदर्थाप्रसिद्धितः ॥२॥
કેટલાક કહે કે, “ભવ સ્વરૂપનું જ્ઞાન થવાથી કાંઈ ભવ પ્રત્યે વૈરાગ્ય જાગી ન જાય પરંતુ ઈષ્ટ વિષય સુખની પ્રાપ્તિ (સિદ્ધિ) થઈ જાય એટલે તે વિષયે તરફ વૈરાગ્ય થાય.”
આ વાત બરાબર નથી. દરેક જીવને અગણિત વિષય ઈષ્ટ હોય છે. એ બધા ય વિષયેની પ્રાપ્તિ (સિદ્ધિ) શું શક્ય છે? નહિ જ. હવે જે તમામ ઈષ્ટ વિષની પ્રાપ્તિ ન થઈ શકે તે પછી તે બધા વિષયેની પ્રાપ્તિ પછી જ . થતે વૈરાગ્ય થાય જ શી રીતે ! માટે, “વિષયેની પ્રાપ્તિથી વૈરાગ્ય થાય એમ ન કહેવાય, કિન્તુ વિષેની (ભવની) જ્ઞપ્તિથી (જ્ઞાનથી) જ પૂર્વે કહેલા કમથી વૈરાગ્ય થાય એમ કહેવું તદ્દન સમુચિત છે. ૨૨ [૨૫] સાતત્વમાન્ચે-વાતેગનન્તાઃ |
कामभोगेषु मूढानां समीहा नोपशाम्यति ॥३॥
રે ! અનંતભવમાં અનંતી વખત એકેકા વિષય સુખની સિદ્ધિ જીવને થઈ ચૂકી છે છતાં પણ તેને એ જીવલેણ ભ્રમ થયો છે કે, “મને આ વિષયસુખ કદી પ્રાપ્ત થયું જ નથી.” એટલે અનંતશઃ પ્રાપ્ત થઈ ચૂકેલા કામોમાં પણ મૂઢ જીવની ઈચ્છા શાન્ત થઈ જ નથી. ૨૨ પંચસ્તુક પ્રકરણ પર થી ફ૨.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય–સંભવ
૬૩ એટલે વિષયસુખની સિદ્ધિથી વિષય પ્રત્યે વૈરાગ્ય થવાનું સંભવિત જ નથી. [१०६] विषयः क्षीयते कामो नेन्धनैरिव पावकः ।
प्रत्युत प्रोल्लसच्छक्ति-भूय एवोपवर्द्धते ॥४॥
રે ! વિના ભેગ માણવાથી તે શું કામ રાગ નાશ પામી જ હશે !
નાશ પામવાની વાત તે દૂર રહી પણ અગ્નિમાં ઈન્ધન નાંખતા જેમ અગ્નિ વધુને વધુ ભડકે બળે તેમ આ કામ પણ વિષય ભેગથી તે વધુ બળવાન બની જઈને વધુ ને વધુ પ્રજવળે છે. ૨૩ [१०७] सौम्यत्वमिव सिंहानां पन्नगानामिव क्षमा ।
विषयेषु प्रवृत्तानां वैराग्यं खलु दुर्लभम् ॥५॥
નહિ નહિ. વિષય સુખની સિદ્ધિથી વૈરાગ્ય સંભવે જ નહિ. વિષયમાં પ્રવૃત્ત હોય અને વિયેથી વિરક્ત હોય ? એ શી રીતે બને ?
જે વન કેસરીમાં સૌમ્યતા જોવા મળે, જે કાળોતરા નાગમાં ક્ષમા જોવા મળે તો વિષમાં પ્રવૃત્ત બનેલા આત્મામાં વૈરાગ્ય મળે !
રે વિષય ભેગીને વૈરાગ્ય ! અતિદુર્લભ ઘટના ! [૧૮] બધા વિષયથા વો વૈરાથ વિધીરિા
अपथ्यमपरित्यज्य स रोगोच्छेदमिच्छति ॥६॥ ૨૩ ન નાતુ મે માનાં......
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ.
વિષયના ભેગ છોડ્યા વિના વૈરાગ્યની સાધના કરવાની ઈચ્છા રાખનારે કુપથ્યને છોડ્યા વિના રેગનાશને ઈચ્છતા દરદી જે કહેવાય!
[१०९] न चित्ते विषयासक्ते वैराग्यं स्थातुमप्यलम् ।
अयोधन इवोत्तप्ते निपतन्विन्दुरम्भसः ॥७॥
વિષયાસક્ત ચિત્તમાં વૈરાગ્ય તે પળભર પણ ઊભે રહી શકતું નથી.
તપીને લાલચોળ થઈ ગએલા લોઢાના ગળા ઉપર પાણીનું એક બુંદ પડી જાય તે ત્યાં પળવાર પણ એ ટકી શકે ખરૂં ? [११०] यदीन्दुः स्यात् कुहरात्रौ फलं यद्यवकेशिनि ।
तदा विषयसंसर्गिचित्ते वैराग्यसङक्रमः ॥८॥ જે અમાવસ્યાની રાત્રિએ ગગનમાં ચાંદ ઉગે,. જે વાંઝીયા વૃક્ષ ઉપર ફળ બેસે તે.........
વિષયાસક્ત ચિત્તમાં વૈરાગ્ય સંભવે ! [१११] भवहेतुषु तवेषा-द्विषयेष्वप्रवृत्तितः ।
वैराग्यं स्यान्निराबाधं भवनैर्गुण्यदर्शनात् ॥९॥
એટલે પૂર્વે કહ્યા મુજબ ભવનર્ણયના દર્શનથી સંસારના હેતુભૂત સ્ત્રી આદિ ઉપર દ્વેષ થાય અને ત્યાર બાદ વિષયમાં અપ્રવૃત્તિ થાય તે જ વૈરાગ્ય અખંડ–અબાધિત બની રહે.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય-સંભવ
ટૂંકમાં ભવમાં નૈગુણ્યનું દર્શન હેય તે ભેચ્છાનાશરૂપ વૈરાગ્ય થાય અને તે વૈરાગ્ય પણ વિષયમાં અપ્રવૃત્તિથી જ સંભવે...
સારાંશ –(૧) ભવનૈયદર્શન હોય તે વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થાય........ (૨) જ્યાં વિષયોમાં પ્રવૃત્તિ હોય ત્યાં વૈરાગ્ય ન સંભવે. [११२] चतुर्थेऽपि गुणस्थाने नन्वेवं तत् प्रसज्यते ।
युक्तं खलु प्रमातृणां भवनैर्गुण्यदर्शनम् ॥१०॥
પ્ર...તે પછી હવે ચતુર્થ ગુણસ્થાને પણ વૈરાગ્ય (ભવેચ્છાનાશ) હોવાની આપત્તિ આવશે. કેમકે ચતુર્થ ગુણસ્થાને સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માઓને ભવનેગુંણ્યનું દર્શન તે હોય જ છે. ભવનેગૃષ્ય દર્શન એ વૈરાગ્યનું કારણ છે. કારણ હોય ત્યાં કાર્ય હોવું જ જોઈએ. પણ શું ચતુર્થ ગુણસ્થાને વિષય-વૈરાગ્ય હોઈ શકે ખરે? કેમકે ત્યાં વિષયમાં પ્રવૃત્તિ હોય છે.
તમે જ કહ્યું છે કે જે વિષયમાં પ્રવૃત્ત હોય તેને વૈરાગ્ય ન હોય.
પણ બીજી બાજુ વિચારતાં ભવનૈગુણ તે ત્યાં છે જ માટે ત્યાં ભવેચ્છાનાશરૂપ વૈરાગ્ય હોવાની આપત્તિ આવશે. [] , વારિત્રમોર્ચ મદિના વણથં વહુ
यदन्यहेतुयोगेऽपि फलायोगोत्र दृश्यते ॥११॥
તમારી વાત સાચી છે. ચતુર્થ ગુણસ્થાને વૈરાગ્યના બીજા બધા કારણે ભવસ્વરૂપવિજ્ઞાન ભવનેગૃષ્યદર્શનાદિ
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
હોવા છતાં ત્યાં વૈરાગ્ય રૂપી કાર્યને એગ થતું નથી. આમ થવામાં ચારિત્ર મેહનીય કર્મને ઉદય જ કારણ છે. કહેવાને આશય એ છે કે ભવનર્ગુણદર્શનરૂપી કારણ હાજર છતાં ત્યાં વૈરાગ્યનું કાર્ય નિષ્પન્ન થતું નથી તેમાં તે સમ્યદૃષ્ટિ આત્માનો અયુગ્ર મેહનીય કર્મને ઉદય પ્રતિબંધક બની જાય છે.
કાર્યના બીજા બધા કારણો ભલે હાજર થાય પણ છતાં જે કોઈ પ્રતિબંધક આવીને ઉભો રહે તે બાકીના કારણે ભેગા મળીને પણ કાર્ય ઉત્પન્ન કરી શકે નહિ. (એટલે જ પ્રતિબંધકાભાવને પણ તૈયાયિક કાર્ય માત્ર પ્રતિ સાધારણ કારણ ગણે છે.) સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માને ભવનૈણુણ્યનું દર્શન થાય પછી તે ભવ દ્વેષ અને વિષયમાં અપ્રવૃત્તિ પણ થવી જ જોઈએ. પરંતુ તેને તે વિષયમાં પ્રવૃત્તિ છે અને ભવનૈગુણ્યનું દર્શન છતાં ઉત્કટ ભવ વિરાગ (અનાસક્તિ) નથી. કેમકે ચારિત્ર્યમહનીય કર્મને જોરદાર ઉદય ભાવ ત્યાં બેઠો છે. [११४] दशाविशेष तत्रापि नचेदं नास्ति सर्वथा ।
स्वव्यापारहताऽऽसङगं तथा च स्तवभाषितम् ॥१२॥
પણ હા, જે સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માઓ ૬ઠ્ઠી ગદષ્ટિની અવસ્થા પ્રાપ્ત કરે છે તેમનામાં તે ભવનૈગુણદર્શનથી ભવેચ્છાનાશ સ્વરૂપ વૈરાગ્ય (અનાસક્તિ) ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. ભલે પછી તેઓ વિષયમાં પ્રવૃત્ત પણ હોય.
એટલે સમ્યગ્દર્શનની વિશિષ્ટ નિર્મળ અવસ્થામાં પણ વૈરાગ્ય સર્વથા ન હોય તેમ તે ન જ કહી શકાય. ત્યાં તે
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય-સંભવ વૈરાગ્ય (અનાસક્તિ)ની ક્રિયાથી તે આત્મા આસક્તિ (આસળ ભાવ)ને હરી લે છે-નષ્ટ કરી દે છે. એટલે તેઓ વિષયમાં પ્રવૃત્ત રહેવા છતાં પણ અનાસક્ત (વિરક્ત) હોઈ શકે છે. શ્રી વીતરાગતેત્રમાં ભગવાન હેમચન્દ્ર સૂરીશ્વરજી મહારાજાએ આ જ વાત કહી છે. આગામી શ્લેકમાં કહે છે.) [११५] यदा मरुन्नरेन्द्रश्री-स्त्वया नाथोपभुज्यते ।
यत्र तत्र रतिर्नाम विरक्तत्वं तदापि ते ॥१३॥
શ્રી વીતરાગસ્તેત્રમાં પરમાત્માની સ્તવના કરતાં કહ્યું છે કે, “હે દેવાધિદેવ ! જ્યારે આપ દેવેન્દ્રના કે નરેન્દ્રના પણ એશ્વર્યને ભગવે છે તે વખતે જ્યાં કયાં ય પણ અમને આપની રતિ જણાય છે તે વસ્તુતઃ તે આપની વિરક્તિ જ છે. ૨૪ (११६] भवेच्छा यस्य विच्छिन्ना प्रवृत्तिः कर्मभावजा ।
रतिस्तस्य विरक्तस्य सर्वत्र शुभवेद्यतः ॥१४॥
જેની ભવેચ્છા નાશ પામી ગઈ છે એવા એ વિશિષ્ટ દશાવાળા સમ્યગ્દષ્ટિ–વિરક્ત આત્મા–ની વિષમાં જે પ્રવૃત્તિ થાય તે નિકાચિત કર્મના ઉદયના પ્રભાવને લીધે થાય છે. અને તેથી જ તે વિરક્ત-સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માના વિષયમાં જ્યાં જયાં રતિભાવ છે તેમાં સર્વત્ર શાતા વેદનીય કર્મને ઉદય મુખ્ય કારણ બને છે. ૨૪ (૧) ૧લી રાગપાપસ્થાનક સઝાય.
(૨) ત્રિષષ્ટિ 1લું પર્વ રજે સર્ગ. ૯૬૨ થી ૯૬૮. (૩) ત્રિષષ્ટિ ૧૦મું પર્વ રજે સ. ૧૨૩ થી ૧૪૯. (૪) દ્વા. ઠા. ૭-૨૦.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ. - પ્ર.–શું રતિ મેહનીયકર્મના ઉદય વિના તેમને વિષયમાં રતિ થાય છે? ઉ–ના, રતિમોહને ઉદય તે તેમને હોય જ, પરંતુ તે કર્મને રસ અત્યન્ત મન્દ હેય. એનું કારણ એમને પ્રાપ્ત થયેલું વિશિષ્ટ કેટિનું વિવેક જ્ઞાન હોય છે.
સમ્યગ્દર્શનની વિશિષ્ટ દશાને નહિ પામેલા સમ્યગ્દષ્ટિ જીની વિષય રતિમાં રતિ મેહ કર્મને ઉદય પ્રાયઃ બળવાન હોય જ્યારે વિશિષ્ટજ્ઞાની સમ્યગ્દષ્ટિ છે નિકાચિત ભેગાવલિ કર્મોદયને લીધે જ સંસારના વિષયમાં રતિ કરતા હોય એટલે વસ્તુતઃ તેમને તે પદાર્થોમાં આનંદ ન હોય એટલે તેઓ જે વિષય સુખ માણે છે તેમાં શતાવેદનીયને નિકાચિત કર્મોદય જ પ્રધાન કારણ બને છે.
પ્ર–શું નીચેની કક્ષાના સમ્યગ્દષ્ટિ જીવેને વિષયમાં જે રતિ થાય તે અત્યન્ત બળવાન હોય? ઉ.–ના, અનંતાનુબંધી રાગના ઘરની અત્યન્ત બળવાન રતિ તે કોઈ પણ સમ્યગ્દષ્ટિ આત્મામાં સંભવી શકે જ નહિ. અન્યથા સમ્યદર્શન જ ન રહે. પરંતુ અપ્રત્યાખ્યાનાવરણાદિ રાગના ઘરની રતિ તે વિવેકજ્ઞાનના બળથી વિશિષ્ટ દશાને પ્રાપ્ત થએલા તીર્થંકરાદિના સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માઓને બહ મંદ પ્રમાણમાં હોય જ્યારે બીજા સામાન્ય સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માઓને તેનું બળ તેમની અપેક્ષાએ વધુ હેય. ૨૫
૨૫ (૧) વીતરાગસ્તોત્ર ૧રમો પ્રકાશ.
(૨) યોગશાસ્ત્ર ૩જે પ્રકાશ. પૃ. ૨૧૭
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય-સંભવ
૬૯
[૨૭] બતાક્ષવજ્ઞાનાર્ હાન્તાયાં મોવસન્નિધૌ । न शुद्धिप्रक्षयो - यस्माद्धारिभद्रं इदं वचः ॥ १५॥ આક્ષેપક જ્ઞાન એટલે ? રાગદશામાં રમતા ચિત્તને ત્યાંથી ખેંચી લેતુ વિષયા પ્રત્યેનું વિવેકવાળું જ્ઞાન.
આ આક્ષેપકજ્ઞાનના બળથી તે વિશિષ્ટ સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માની શુદ્ધિ ભાગના સાન્નિધ્યમાં પણ હણાતી નથી. કેમકે તન એમનું ભાગ પાસે હેાવા છતાં મન તેા શ્રુતધર્મ માં તલાલીન હેાય છે. યાગષ્ટિ સમુચ્ચયમાં કાન્તા નામની ૬ઠ્ઠી ચાગષ્ટિમાં ભગવાન હરિભદ્રસૂરિજીએ આમ જ કહ્યુ છે. (આગામીશ્લોકોમાં)૨૬
[११८ ] मायाम्भस्तत्त्वतः पश्यन्ननुद्विग्नस्ततो द्रुतम् ।
तन्मध्येन प्रयात्येव यथा व्याघातवर्जितः || १६ ॥ ૬ઠ્ઠી કાન્તા—દૃષ્ટિમાં કહ્યું છે કે, માયા–જલ (મૃગજલ)ને તત્વતઃ જાણી લેતા એક આત્મા ત્યાં ફસાઈ જતા નથી અને તેથી તે માયા–જલની વચ્ચેથી જ કોઈ પણ જાતની સ્ખલના પામ્યા વિના સપાટાબંધ પસાર થઈ જાય છે.
[૧૬] મોવાનું સ્વરુપતઃ પથ-તથા મોજોવમાન્ ।
भुजानोऽपि सङगः सन् प्रयात्येव परं पदम् ॥ १७ ॥ તે જ રીતે માયા–જલ જેવા ભાગાના સ્વરૂપને સારી રીતે ૨૬. (૧) હ્રા. ઠા. ૨૪–૧૦ (૨) યોગદૃષ્ટિની સજઝાય (ગુજરાતીમાં) ૬ઠ્ઠી કાન્તાદૃષ્ટિ. (૩) યો. દષ્ટિ. સમુ. શ્ર્લોક ૧૬૧ થી ૧૬૬
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
so
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
જાણી લેતે આત્મા તે ભેગોને ભેગવતે છતાં તેમાં ઉદ્વિગ્ન ન બન-અનાસક્ત રહીને મુક્તિ પદના સ્થાનને પામી જાય છે. [१२०] भोगतत्त्वस्य तु पुन-नं भवोदधिलङघनम् ।
मायोदकदृढावेशा-तेन यातीह कः पथा ॥१८॥
પણ જેણે ભેગમાં જ તત્વ માની લીધું એ આત્મા તે સંસાર સાગરને તરી શકો જ નથી. કેમકે ખરેખર જે માયાવી જલ છે એમાં જે સાચા જલને પાકે ભ્રમ થઈ જાય તે સાચા જલની બુદ્ધિથી ગભરાઈ ઉઠેલે ક માણસ તે માગે કદમ માંડવા તૈયાર થાય?
કદમ માંડયા વિના–સડસડાટ ચાલી નાખ્યા વિનાસંસારમાર્ગ પાર ઉતરાય પણ શી રીતે?
સંસારને પાર ઊતર્યા વિના વળી મિક્ષ કે?
[१२१] स तत्रैव भयोद्विग्नो यथा तिष्ठत्यसंशयं ।
मोक्षमार्गेऽपि हि तथा भोगजम्बालमोहितः ॥१९॥ * જેમ માયા જલને સાચું જ માની લેનારે તે આત્મા ભયભીત થઈ જાય છે અને ઉદ્વિગ્ન થઈ જાય છે (હવે આ માર્ગને શી રીતે પાર પમાશે?) અને તેથી જેમ તે આત્મા ત્યાં ને ત્યાં જ ઉભું રહે છે–એક ડગ પણ આગળ વધતો નથી, તેમ ભેગના કાદવમાં મુંઝાઈ ગએલી મતિવાળે આત્મા પણ મેક્ષમાર્ગમાં એક ડગ પણ આગળ વધી શક્ત નથી. ૨૫ • ૨૫ . દષ્ટિ. ૬-૮.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય–સંભવ
૭૧
[१२२] धर्म्मशक्ति न हन्त्यत्र भोगयोगो बलीयसीं । हन्ति दीपाyat वायु- ज्वलन्तं न दवानलम् ||२०|| પ્રસ્તુત અધિકારના ૧૫મા શ્લેાકમાં (ક્રમાંકથી ૧૧૭ મા શ્લોકમાં ) કહ્યું કે ૬ઠ્ઠી કાન્તાદષ્ટિને પામેલા જીવાને ભાગના યાગમાં ય શુદ્ધિને ક્ષય થતા નથી.’ એ હકીકતને વધુ સ્પષ્ટ કરતા ચેગાષ્ટિ સમુચ્ચયના ૪ શ્ર્લોકો અક્ષરશઃ ગ્રન્થકારે હમણાં જ રજૂ કર્યાં. એ ઉપરથી એ વાત સ્થિર થઈ કે ભાગના ચેાગમાં પણ એ આત્માએ ધ ચેગમાં સ્થિર રહે છે.
આ જ વાતને આ શ્લાકમાં રજુ કરવામાં આવી છે કે, દડ્ડી કાન્તા દૃષ્ટિની અવસ્થાને પામેલા અવિરત સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માઓને જે ભાગ–ચાગ (વિષયામાં પ્રવૃત્તિ) થાય છે તે ભાગ તેમની ધર્મશક્તિને હણી શકતા નથી, કેમ કે હવે એમની ધર્મશક્તિ મળવાન બની ગઈ હાય છે.
નાનકડા અગ્નિને વાયુ હણી શકે પણ એ અગ્નિ પ્રચણ્ડ દાવાનલ બની જાય તે? તેને તેા ન જ હણી શકે ને!
એ જ રીતે એક વખતની નાનકડી ધર્મશક્તિને જે ભાગયોગ હણી શકવા સમર્થ હતા તે, હવે ખૂબ બળવાન અની ગએલી વિરાટ ધ શક્તિને તે ન જ હણી શકે ને! [૨૩] વધ્યુંતે વામાસતો થયા માં
મક્ષા | बध्यते ॥ २१ ॥
शुष्क गोलवदलिष्ट विषयेभ्यो न વિષયામાં પ્રવૃત્ત થવા છતાં એ સમ્યગ્દષ્ટિ મહાત્માએ
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ કર્મથી કેમ ન બંધાય? એ પ્રશ્નના સમાધાનમાં અહીં કહે છે કે વિશ્વમાં પ્રવૃત્તિથી કર્મબંધ નથી કિન્તુ વિષમાં આસક્તિ રાખવાથી કર્મબંધ થાય છે. એ જ રીતે કર્મબંધ ન થવા દેનારી વસ્તુતઃ અનાસક્તિ જ છે.
જે આસક્ત છે એ જ બંધાય છે. લેબ્સમાં ફસાતી માખીની જેમ
જે અનાસક્ત છે તે વિષયના ભોગથી પણ બંધાતે નથી. ભીતે અફાળાતા સુકા ગોળાની જેમ. ૨૮ [૨૪] gોનિરોધાર્ય-નિવૃત્તિ વિર.
निवृत्तिखि नो दुष्टा योगानुभवशालिनाम् ॥२२॥
વળી વિષયમાં પ્રવૃત્તિ (અનિવૃત્તિ) પણ કેટલીક વાર તે મેટા દોષના નિવારણ કરવાની દૃષ્ટિએ પણ કરવામાં આવે છે. એટલે જેમ મોટા દેષની નિવૃત્તિ એ સારી વસ્તુ છે તેમ કેટલીકવાર યુગના સ્વામીઓને વિષયમાં પ્રવૃત્તિ પણ એટલી જ સારી બની રહે છે.
વિષમાં પ્રવૃત્તિ કરવા છતાં એ આત્માઓ વૈરાગ્ય (અનાસક્તિ)થી વાસિત બની રહે છે. १२५] यस्मिन्निषेव्यमाणेऽपि यस्याशुद्धिः कदाचन ।
तेनैव तस्य शुद्धिः स्यात् कदाचिदिति हि श्रुतिः ॥२३॥ ૨૮ (૧) ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર-અધ્યયન ૨૫મું-૪૨, ૪૩ શ્લેક.
(૨) નલ દમયંતી નાટકમાં-સ્વસ્થ હરિ સુધાસિક્ત.. (૩) પ્રથમ રતિ પ્રકરણ–૨૯. ૪૦, ૫૭.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૩
વિરાગ્ય-સંભવ
કૃતિમાં પણ કહ્યું છે કે જે એક ભેગને સેવતા એક આત્માને કર્મથી અશુદ્ધ થવું પડે તે જ આત્મા-કોઈ વિશિષ્ટ અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરી જાય પછી–તે જ ભોગ સેવવા દ્વારા શુદ્ધ બને છે. ૨૯ [१२६] विषयाणां ततो बन्ध-जनने नियमोऽस्ति न ।
अज्ञानिनां ततो बन्धो ज्ञानिनां तु न कर्हिचित् ॥२४॥
એટલે વિષયમાં પ્રવૃત્ત થવાથી કર્મને બંધ જ થાય, અને કર્મને ક્ષય તે વિષયથી નિવૃત્ત થવાથી જ થાય એ એકાત નથી. એકાન્ત વચન તે આ છે કે, “જે અજ્ઞાની છે તેને-વિષયમાં પ્રવૃત્ત થાય કે ન થાય, ઉભયથા-કર્મબન્ધ થયા જ કરે અને જે જ્ઞાની છે તે, વિષયમાં પ્રવૃત્ત થાય કે ન થાય છતાં કદી પણ કર્મને બંધ ન જ કરે.૩૦ [१२७] सेवतेऽसेवमानोऽपि सेवमानो न सेवते ।
कोपि पारजनो न स्या-च्छ्यन् परजनानपि ॥२५॥
જે અજ્ઞાની (મિથ્યાષ્ટિ) છે તે વિષયને ન સેવવા છતાં સેવે છે, (મનથી. જ્યારે જે જ્ઞાની (સમ્યગ્દષ્ટિ) છે તે વિષએને સેવવા છતાં વસ્તુતઃ નથી સેવ. વિશિષ્ટજ્ઞાની સમ્ય૨૯ (૧) આચારાંગ સૂત્ર નં. ૧૩૦.
(૨) ઓઘનિયુક્તિ શ્લે. ૫૩, ૫૬. | (૩) પ્રશમ રતિ પ્રકરણ–૧૪૩ થી ૧૪૬. ૩૦ (1) કવ્યગુણુપર્યાયનો રાસ. ૧ લી ઢાળ, જથી ગાથા. . (૨) સૂયગડાંગ સૂત્ર–૨૧મું અધ્યયન ૨–૯–. ૨-૫–૮.
(૩) પ્રવચનસાર ચારિત્રાધિકાર શ્લો. ૩૮-૩૯.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
દૃષ્ટિ આત્મા સંસારને આશ્રય લેવા માત્રથી સંસારી બની જ નથી.
કારણવશાત્ શત્રુઓને આશ્રય લેતે માણસ થોડો જ શત્રુ બની જાય છે? નહિ જ.૩૧
[૨૮] ગત વ મહાપુષ્યવિષાોતિરિયા | . गर्भादारभ्य वैराग्यं नोत्तमानां विहन्यते ॥२६॥
આથી જ પુણ્યાનુબંધી પુણ્યથી પ્રાપ્ત થયેલા સાંસારિક ઐશ્વર્ય વચ્ચે રહેલા ઉત્તમ આત્માઓને ગર્ભાવસ્થાથી જ માંડીને ભવેચ્છાનાશ રૂપ વૈરાગ્ય (અનાસક્તિ) હોઈ શકે છે એ વાત સ્પષ્ટ થાય છે.
[૨૬] વિષમ્યઃ પ્રશાન્તાનામાને વિપુઃ
करणैश्चारुवैराग्य-मेष राजपथः किल ॥२७॥ વરાગ્ય પ્રાપ્તિને રાજમાર્ગ- જેઓ સતત ઈન્દ્રિયને વિષયથી દૂર ને દૂર રાખી રહ્યા છે (વિષથી નાસી છૂટ્યા છે.) અને તેથી જ જેઓના ચિત્ત વિકાર શાન્ત થઈ ગયા છે તેમને વૈરાગ્ય સુંદર કહી શકાય. વૈરાગ્ય પ્રાપ્તિનો આ રાજમાર્ગ છે. ૩૧ (૧) સમયસાર...સેવંત વિ ણ સેવઈ ,
(૨) શાસ્ત્રવાર્તા... ૯-૮. ..(3) लौकिकैरपि, आहृता विषयकतानता, ज्ञानौतमनसं न
સિત છે -
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય-સંભવ
૭૫
અહીં ગ્રન્થકાર પરમર્ષિએ એ વાત સૂચિત કરી છે કે વૈરાગ્યને રાજમાર્ગ એ છે કે વિષયમાં પ્રવૃત્તિ ન કરવી. [१३०] स्वयं निवर्तमानैस्तै-रनुदीर्णैरयन्त्रितैः।।
तृप्तैनिवतां तत्स्या-दसावेकपदी मता ॥२८॥ વૈરાગ્યપ્રાપ્તિને કેડીમાર્ગ
જે જ્ઞાની મહાત્માઓએ વિષયમાં જતી ઈન્દ્રિ ઉપર કોઈ નિયત્રંણ લાવું નથી, ઈન્દ્રિયને વિષયથી પાછી ખેંચવા માટે કઈ યત્ન કર્યો નથી અને છતાં તે ઈન્દ્રિ, વિષયથી આપોઆપ પાછી ફરી ગઈ છે, તેવી તૃપ્ત બનેલી ઈન્દ્રિયોથી જે વૈરાગ્ય પ્રાપ્ત થાય તે વૈરાગ્યને કેડીમાર્ગ છે.
અહીં ગ્રન્થકાર પરમર્ષિ વિષયમાં પ્રવૃત્તિની સાથે રહેતા વૈરાગ્યને કેડીમાર્ગ બતાવે છે.
રાજમાર્ગ સહુને સામાન્યતઃ આચરવા જે કહેવાય.... કવચિત્ કોઈક, અમુક સગોમાં આચરી શકે તે કેડીમાર્ગ કહેવાય.૩૨ [१३१] बलेन प्रेर्यमाणानि करणानि वनेभवत् ।
न जातु वशतां यान्ति प्रत्युतानर्थवृद्धये ॥२९॥
બળપૂર્વક મનને મારી દઈને ઈન્દ્રિયેના આવેગેને દબાવવાથી તે કયારે પણ વશ થઈ શકતી નથી ઉલટું, જંગલી હાથીની જેમ ભયંકર ઉત્પાત મચાવનારી બને છે. ३२ १ घनाम्बुना मेघपथे हि पिच्छिले क्वचिबुधै रप्यपथेन गम्यते ।
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
વૈરાગ્યના–ઘણી બધી સાવધાની માંગી લેતા એવા કેડીમાર્ગને આડકતરી રીતે પુષ્ટ કરતે આ શ્લેક છે.૩૩ [१३२] पश्यन्ति लज्जया नीचै-दुनिं च प्रयुञ्जते ।
आत्मानं धार्मिकाभासाः क्षिपन्ति नरकावटे ॥३०॥
સાચી સમજણ વિના જ ઈન્દ્રિય ઉપર કેરે બલાત્કાર કરનારા આત્માઓ ધાર્મિક્તાને ડેળ જ કરતા હોય છે.
રે ! ચાલે છે તે જાણે ભારે લજ્જાથી સાવ નીચું જોઈને, પરંતુ અંતરમાં તે વિકારેના આર્તધ્યાનની હેળી ભભૂકતી હોય છે !
આવા જ પિતે જ પિતાની જાતને નારકના કુવામાં ફેંકી દે છે. [१३३] वञ्चनं करणानां तद्विरक्तः कर्तुमर्हति ।
सद्भावविनियोगेन सदा स्वान्यविभागवित् ॥३१॥
એટલે ઈન્દ્રિયની ઉપર કશી સૂઝ વિનાને બલાત્કાર કરે એ વૈરાગ્યને માર્ગ નથી.
વિરક્ત આત્મા તે અનિત્યાદિ સદ્ભાવનાઓથી ભાવિત બને. એ ભાવનાઓને આત્મા સાથે સંબંધ થાય એટલે - અવશ્યમેવ એ આત્મા પિતીકું શું ? અને પારકું શું? એને વિભાગ સારી રીતે કરી જાણે. એમ થતાં જે આહારાદિ દ્રવ્યો પર છે તેને પરાયા તરીકે વિચારતે, ઈન્દ્રિયોને કહે કે, “આ પરાયી વસ્તુમાં તારે શા માટે રાગ કરે જોઈએ? ૩૩. ૧. યે શાસ્ત્ર ૧ર-૨૬, ૨૭, ૨૮.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય-સંભવ
c૭
જવા દે એની મહેબૂત આમ સમજાવીને ઈન્દ્રિયેની ભેગ યાચનાને શાન્ત કરી દે. આનું નામ ઈન્દ્રિ સાથેની વિરક્ત આત્માની ઠગબાજી!
અથવા તો બીજો અર્થ એ પણ થઈ શકે કે જે ઈન્દ્રિયોને આહારાદિની લાલસા થઈ છે તેને વીતરાગદેવમાં કે જિનવાણી વિગેરે સભામાં જોડી દેવી. આમ વિષયની ફેરબદલી કરી દેવા દ્વારા સદેવ ઈન્દ્રિયોને ઠગવી. આવી હોશિયારી વિરક્ત આત્મા જ બતાવી શકે. કેમકે તે સ્વ પરના ભેદજ્ઞાનને સ્વામી બન્યા હોય છે.
[१३४] प्रवृत्तेर्वा निवृत्तेर्वा न सङकल्पो न च श्रमः ।
विकारो हीयतेऽक्षाणां-मिति वैराग्यमद्भूतम् ॥३२॥
પૂર્વે “ચારૂ વૈરાગ્યના બે માર્ગ-રાજમાર્ગ અને કેડી આ માર્ગ બતાવ્યા હતા.
- હવે અદ્ભુત વૈરાગ્યનું લક્ષણ બતાવે છે કે, “જ્યાં વિષમાં પ્રવૃત્તિ કરવાને વિચાર પણ ન હોય અને ઈન્દ્રિયને વિષયેથી દૂર રાખવાથી શ્રમ પણ કરવો પડતો ન હોય અને છતાં ઈન્ટિને વિકાર સહજરૂપે ક્ષીણ થઈ જતા હોય તે તે અદ્ભુત કેટિને વૈરાગ્ય કહેવાય.ચારૂ વૈરાગ્યના રાજમાર્ગમાં ઈન્દ્રિયને વિષયેથી અપ્રવૃત્ત રાખવાને શ્રમ હોય છે અને. વૈરાગ્યના કેડીમાર્ગમાં વિષયમાં પ્રવૃત્ત થવાને વિચાર (સંકલ્પ) હોઈ શકે છે. આ બે ય જ્યાં નથી છતાં જ્યાં વૈરાગ્ય છે તે. અદ્દભુત” વૈરાગ્ય કહેવાય.'
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭.
અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
[१३५] दारुयन्त्रस्थप्राञ्चाली - नृत्यतुलयाः प्रवृत्तयः । યોનિનો નૈવ વાષાવૈ, જ્ઞાનિનો જોવત્તિનઃ ॥૩॥ સંસારમાં રહેલા છતાં આ ક્ષેપક જ્ઞાનના સ્વામી, ૬ઠ્ઠી કાન્તાદૃષ્ટિની અવસ્થાને પામેલા અવિરત સમ્યગ્દષ્ટિ ચેાગીઆની વિષયભાગાદિની જે જે પ્રવૃત્તિ હાય છે તે બધી કઠપૂતળીના નૃત્યનુલ્ય હાય છે.
કઠપૂતળી નાચે, કુદે, પડે, કે ઊભી રહી જાય એ બધા ચ માં એના અંતરમાં કોઈ આનંદ કે શાકના સ્પર્શ નથી. એના સૂત્રધારથી પ્રેરાઈ ને જ સઘળું કરે છે—તેને કરવુ’ પડે છે.
વિશિષ્ટજ્ઞાની સમ્યગ્દષ્ટિ ચેાગી પણ આવા જ હાય છે. ભાગની તમામ પ્રવૃત્તિમાં એમને કોઈ રાગાદિભાવા લગભગ સ્પર્શીતા નથી. નિકાચિતાગાવલિ કર્મ રૂપી સૂત્રધારના પ્રેરાયેલા એ ચેાગીઓ ભાગે ભાગવે છે.
વિષયામાં પ્રવૃત્ત છતાં વિરકત રહેતાં એમને ભાગ પ્રવૃત્તિ કદાપિ બાધક બની શકતી નથી.
[१३६ ] इयं च योगमायेति प्रकटं गीयते परैः ।
लोकानुग्रहहेतुत्वा - न्नास्यामपि च दुषणम् || ३४ ॥ બીજા દાનિક પરમાત્મ શક્તિને યાગમાયા કહે છે. તેઓ કહે છે કે દુષ્ટ કંસના વધ કરવા પરમાત્મ શક્તિએ કૃષ્ણના રૂપે દેવકીને ત્યાં જન્મ લઈને એ કંસના સહાર કર્યાં હતા અહી દુષ્ટ કેસના સંહાર થવાથી ઢાકા ઉપર જે
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય–સંભવ
અનુગ્રહ થયા એ અનુગ્રહની દૃષ્ટિથી આ દુષ્ટ–વધની પ્રવૃત્તિમાં પણ કોઈ દુષણ નથી.૩૪
[૨૭] સિદ્ધાન્ત श्रुयते मृगपत्परित्रासनिरासफलसङ्गता
चेयमपवादपदेष्वपि ।
૨૧
॥॥
પ્ર-શું સિદ્ધાન્તમાં પણ આવી પ્રવૃત્તિ સંભળાય છે ? ઉ—હા, સિદ્ધાન્તમાં પણ અપવાદ પદે દુષ્ટોના વધ વિગેરે કરવાની લેાકાનુગ્રાહક પ્રવૃત્તિનું વિધાન સાંભળવા મળે છે. દુષ્ટોના સમૂહ (મૃગ=ધ ભીરૂ અગીતા =તામસભાવેાપેત સંસારી આત્મા) તરફથી શાસન ઉપર આક્રમણ (પરિત્રાસ) આવે ત્યારે તેને પાછા ખાળવાનુ ફળ અપવાદ પદના સેવનની પ્રવૃત્તિથી જ આવે છે. ભગવાન કાલક સૂરિજીએ સાધ્વી ઉપર (શાસન ઉપર) આક્રમણ આવતાં તેને પ્રતિકાર કરવા માટે અપવાદ-પદ્મની પ્રવૃત્તિ ક્યાં નથી સેવી !૩૫
[૨૮] ગૌવર્સીન્યરે ज्ञाने परिपाकमुपेयुषि । चतुर्थेऽपि गुणस्थाने तद्वैराग्यं व्यवस्थितम् ॥ ३६ ॥ સ્વ પર વિવેક જ્ઞાનનુ ફળ ઔદાસીન્ય છે.
એ જ્ઞાન જ્યારે પરિપકવ બની જાય છે ત્યારે પૂર્વોક્ત સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માઓનું મન વિષયસુખા ઉપરથી ઊઠી જાય છે.
આવુ' ઔદાસીન્ય પ્રાપ્ત થાય પછી પણ તે મહાત્માએ વિષયામાં જે પ્રવૃત્તિ કરે તે માત્ર નિકાચિતભાગાવલિ કર્મોની
૩૪. ભાગવત સ્કંધ ૧૦ મા અધ્યાય ૩ જે. ૩૫. જિતકલ્પસૂત્ર ૮૭ મી ગાથાની ચૂની વિષમપદવૃત્તિ.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૦
અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
કે
પરવશતાને લીધે કરે. એટલે વિષયસુખ ભેગવવા છતા એ ચતુર્થ ગુણસ્થાને પણ વૈરાગ્ય હોઈ શકે છે એ વાત હવે સ્થિર થઈ જાય છે.
આ શ્લેકમાં ગ્રન્થકાર પરમર્ષિએ પ્રસ્તુત અધિકારની ચર્ચાને ઉપસંહાર કરી લેતાં દશાવિશેષમાં ચતુર્થગુણ-- સ્થાને પણ વૈરાગ્ય હોઈ શકે છે એ વાત સિદ્ધ કરી છે.
પ્રસ્તુત અધિકારમાં વૈરાગ્ય પ્રાપ્તિના ચાર માર્ગ બતાવ્યા છે. જેમાંના પહેલા બે હેય છે અને છેલ્લા બે ઉપાદેય છે. ૬.
(૧) વિષયે ભગવાને વૈરાગ્યની સિદ્ધિ જુઓ શ્લેક ૨ જે (૧૦૪)
(૨) મનને પરાણે કચડીને વૈરાગ્યની સિદ્ધિ જુઓ લેક ૨૯ મે (૧૩૧)
(૩) વિષયની ફેરબદલી કરીને વૈરાગ્યની સિદ્ધિ જુઓ: શ્લેક ૩૧ મે (૧૩૩)
(૪) વિશિષ્ટજ્ઞાન દશામાત્રથી વૈરાગ્યની સિદ્ધિ જુએ શ્લેક ૨૮ મે (૧૩૦) ૩૬. (૧) પ્રમાણ નયતત્વાલકાલંકાર ૬-૪
(૨) હારિભદ્રી અષ્ટક ૧–૫ ની ટીકા.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિરાગ ૩ પ્રકારના :—
૧. દુ:ખગ
વેરાગ્ય ભેદ
દુઃખગ : માહગર્ભ : જ્ઞાનગભ :
(i) કોઈ દુઃખથી ફફડી ઊઠતા; (ii) સંસારના સુખને તેા હૃદયથી ચાહતા; (દુઃખવિરાગી સુખરાગી) આત્માનો વિરાગ.
૨. માગ .
માહ
= અજ્ઞાત = વિપરીતજ્ઞાન
(i) આત્માદિ પદાના ‘એકાન્ત નિત્ય’ વિગેરે વિપરીત સ્વરૂપના જ્ઞાનથી,
(ii) સંસારને અસાર જોતા તાપસ વિગેરેના વિરાગ. ૩. જ્ઞાનગ.
(i) સદ્ગુરુના સંગથી કે આવી પડેલા શરીરાદિના દુઃખથી જાગેલો.
(ii) દુ:ખના કારણમાં ભાગ સુખના પાપને જણાવીને તે સુખથી (પાપથી) પણ કારની સૂગ ઉત્પન્ન કરતાઃ સનત્કુમાર મિરાજ કે શાલિભદ્રજીને વિરાગ.
*****
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રબન્ધ ૨ જો.
અધિકાર
વેરગ્ય-ભેદ
[ફ°] તદ્રેશચં સ્વતં દુકાન-મૌજ્ઞાનાવાવિયા તત્રાર્થ વિષયાત્રાપ્ત, સંભારોઘે ક્ષમ્ ।। ૨ ।।
વૈરાગ્યના ત્રણ પ્રકાર છે ઃ
(૧) દુઃખગલ વૈરાગ્ય.
(૨) માહગલ વૈરાગ્યું. (૩) જ્ઞાનગભ વૈરાગ્ય.
દુઃખગર્ભિત વૈરાગ્યઃ—જેમાં દુઃખ કારણ બને છે તેવા જે વૈરાગ્ય તે દુ:ખગર્ભિત વૈરાગ્ય કહેવાય.
સાંસારિક વિષયેાની અપ્રાપ્તિથી સંસાર ઉપર ઉદ્વેગ થઈ જવા તે દુઃખભિત વૈરાગ્ય કહેવાય.૩૭
[૪૦] ત્રાગમનનો. લેવો, જ્ઞાનમાગ્યાયઃ ન યત્ । निजाभीप्सितलाभे च विनिपातोऽपि जायते ॥ २ ॥ ૧, દુઃખગ, વૈરાગ્યથી સંસાર ખેડતા જીવને, લેાચ
૩૭. મેતાય મુનિના ધાતક સોનીને થયેલા વૈરાગ્ય દુઃખગર્ભિત કહેવાય. પરન્તુ સનત્કુમાર, અનાથીમુનિ કે નમિરાજ આદિના વૈરાગ્યને દુઃખભિ ત ન કહેવાય કેમકે એમને જે દુઃખ પ્રાપ્ત થયું તેનાથી માત્ર તે વિરક્ત થયા ન હતા કન્તુ એ દુ;ખના કારણભૂત પાપને જાણી લઈ ને સાચા જ્ઞાની અતીને પાપમય સંસારથી પણ ઉગ્નિ અન્યા હતા. માટે એમના વૈરાગ્ય તે સાચે જ જ્ઞાનગર્ભિત હતેા.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય-ભેદ
વિહારાદિથી કાયાને અને ગુર્વાજ્ઞાપાલનથી મનને સતત ખેદ રહ્યા કરે છે! દુઃખથી ત્રાસેલાને આ દુખો ય શું ગમે!
વળી એને જે કાંઈ થોડું પણ શાસ્ત્રજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે તે પણ તેના આત્માને તૃપ્ત કરી શકતું નથી.
આવા આત્માને જે પિતાને મનગમતું કશુંક કયાંક મળી જાય છે તેનું બાહ્ય પતન થઈ જતા પણ વાર લાગતી નથી. [१४१] दुःखाद्विरक्ताः प्रागेवेच्छन्ति प्रत्यागतेः पदम् ।
अधीरा इव सङ्ग्रामे, प्रविशन्तो वनादिकम् ॥३॥ દુખથી કંટાળીને ભાગી છૂટેલા એ આત્માઓ સાધુ વેષ સ્વીકારવા પૂર્વે જ સાધુ વેષમાં ય વળી કષ્ટ પડે તે ત્યાંથી પાછા આવી જવા માટેનું એક સ્થાન શોધી રાખતા
ઉવિ
છે.
ન છૂટકે યુદ્ધે ચઢતા કાયર પુરૂષ, ચગ્ય તક મળતા જ ત્યાંથી નાસી છૂટીને કયાંક સંતાઈ જવા માટે જેમ કમલવનદિના સ્થાનને પહેલેથી જ નક્કી કરી રાખે છે તેમ. [१४२] शुष्कतर्कादिकं किञ्चि-द्वैद्यकादिकमप्यहो ।
पठन्ति ते शमनदी, न तु सिद्धान्तपद्धतिम् ॥४॥
આવા વૈરાગ્યવાળા છે ડા લુખ્ખા તર્ક વિગેરે ભણી લે છે, કાંઈક વૈદક-જ્યોતિષ વિગેરે પણ જાણી રાખે છે. પરંતુ એ બિચારા, શમના નીરથી ભરેલી નદી જેવા શાસ્ત્ર માર્ગને તે અતા ય નથી.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ [१४३] ग्रन्थपल्लवबोधेन, गर्वोष्माणं च बिभ्रति ।
તાન્ત નૈવ નિ, રામામૃતનિધિમ્ પો.
એકાદ ગ્રન્થનું અધકચરું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ જાય એટલામાં તે અભિમાનમાં આવી જઈને ધમધમી ઊઠે છે. પરંતુ પ્રશમ અમૃતના ઝરણું સમે શાસ્ત્રને પાર તે કદી. પામી શકતા નથી. [१४४] वेषमात्रभृतोऽप्येते, गृहस्थान्नातिशेरते ।
न पूर्वोत्थायिनो यस्मा-नापि पश्चानिपातिनः ॥६॥ - સાધુ વેષને ધારણ કરવા છતાં પણ આ જ ગૃહસ્થથી જરા ય ચડિયાતા નથી હોતા કેમકે ગૃહસ્થ ધર્મથી તેઓ ઊડ્યા જ નથી અને સાધુ ધર્મમાં (અંતરથી) પ્રવેશ્યા જ નથી. [૪૫] હેંડનમાત્રૌમ્ય, સભ્યન્ત મોક્ષ પ્રા.
वैराग्यस्यायमर्थों हि, दुःखगर्भस्य लक्षणम् ॥७॥
“ઘરમાં ખાવાનાં ય ફાંફા છે અને સાધુ થઈએ તે રેજ લાડુ ખાવા મળે છે !” આવી સમજણ જે વૈરાગ્યમાં
છે તે દુઃખગર્ભ વૈરાગ્ય કહેવાય. [૬] કુશાવાસ્યાસણભૂત-મૌજુથના ! __मोहगर्भ तु वैराग्यं, मतं बालतपस्विनाम् ॥ ८ ॥
બૌદ્ધ-શાક્યાદિના એકાન્તવાદી કુશાસ્ત્રોના એકાન્ત નિત્યાદિવાદના અભ્યાસથી ઉત્પન્ન થયેલા ભવનર્ણય દર્શનથી જે વૈરાગ્ય પ્રાપ્ત થાય તે મહગર્ભ-વૈરાગ્ય કહેવાય
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય ભેદ
૮૫
મેાહ એટલે અજ્ઞાન કે વિપરીતજ્ઞાન. એનાથી ઉત્પન્ન થએલા વૈરાગ્ય એ માહગર્ભ વૈરાગ્ય કહેવાય.
આ વૈરાગ્ય ખાલતપ કરતા સન્યાસી વિગેરેને હાય.
[૪૭] સટ્ટાન્તમુવઞીવ્યાપિ, જે વિદ્ધાર્થમાર્કાવળઃ ।
तेषामप्येतदेवेष्टं कुर्वतामपि दुष्करम् ॥ ९ ॥
વળી ‘હું જે કહું છું તે જ જિનેશ્વરના સિદ્ધાન્ત છે' એ રીતે જિન સિદ્ધાન્તનું નામ લઈને જ જિનસિદ્ધાન્તથી વિરૂદ્ધ અર્થનું પ્રતિપાદન, સ્વમતિ કલ્પનાથી કરતા હોય તે આભિનિવેશિક મિથ્યાત્વી (જમાલિ આદિ)ના વૈરાગ્ય પણ માહુગ કહેવાય. ભલેને પછી તેઓ દુષ્કર તપશ્ચરણાદિ કાં ન કરતા હાય ?
[૪૮] સત્તારમોરારીના મિવેતેવાં ન તાત્ત્વિક /
शुभोsपि परिणामो, यज्जाता नाज्ञारुचिस्थितिः ॥ १०॥
સસાર મેચક મતવાળા જવાના જીવયાદિ પરિણામ જેમ હકીકતમાં સાચા-પ્રશસ્ય-પરિણામ નથી તેમ આ આભિનિવેશિક મિથ્યાત્વી આત્માને દેખીતી રીતે શુભ એવા પિરણામ પણ તાત્ત્વિક નથી કેમકે તેના અંતરમાં જિનાજ્ઞાની રૂચિ સ્થિર થઈ હાતી નથી. એમની તપાદ્મિની પ્રવૃત્તિ પણ સ્વમતિપૂર્વક જ હાય છે.
સંસાર મેચકમતનું એ મન્તવ્ય છે કે દરેક જીવના ભવા તે નિયત જ હાય છે. એટલે રીખાતા-પીડાતા જીવને
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર અન્ય જલદી મારી નાંખવામાં આવે તો તે જીવને એક ભવ જલદી પૂરે થઈ જાય વળી લાંબા સમય સુધી એને દુઃખ ભેગવવું ન પડે. અને એ રીતે એ જીવ સંસારમાંથી એટલે જલદી મુક્ત થાય. અહીં સ્થૂલ દૃષ્ટિથી આ મન્તવ્ય જીવદયાના ભાવથી પ્રેરિત જણાય છે પણ વસ્તુતઃ તેમ નથી.૩૮ [१४९] अमीषां प्रशमोऽप्युच्चै-र्दोषपोषाय केवलम् ।
अन्तनिलीनविषम-ज्वरानुद्भवसन्निभः ॥११॥
આ આત્માઓને બહાર જણાતે પ્રશમ ભાવ પણ વસ્તુતઃ તે અંતરમાં દોષના પિષણનું જ કામ કરતો રહે છે.
એ પ્રશમભાવ છે, રેગીના શરીરમાં દબાઈ રહેલા એકાંતરીયા તાવ સમો!
કયારે ભડકો થઈ જાય તે કહી ન શકાય.
[१५०] कुशास्त्रार्थेषु दक्षत्वं, शाखार्थेषु विपर्ययः ।।
स्वच्छन्दता कुतर्कश्च, गुणवत्संस्तवोज्झनम् ॥१२॥ [4] ભૌત્તિ: વદ્દો રદ્દો મળીવનમાં
se
आश्रवाच्छादन शक्त्यु-लाइन्नेन क्रियादरः ॥१३॥ ૩૮. (૧) ઉપદેશ રહસ્ય ગાથા ૫, ૬ની ટીકા.
(૨) નંદી–મલયગિરિયા વૃત્તિ. પૃ. ૧૩ ૩.
-
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય-ભેદ
[१५२] गुणानुरागवैधुर्य-शुपकारस्य विस्मृतिः।
अनुबन्धाधचिन्ता च, प्रणिधानस्य विस्मृतिः ॥१४॥
૧૬ ૨૦ ૧૬ ૧દ [૩] શ્રદ્ધામૃદુત્વભૌમવિરિતા.
वैराग्यस्य द्वितीयस्य स्मृतेय लक्षणावली ॥१५॥ એ આત્માઓ કુશાસ્ત્રોના અધ્યયનમાં પ્રવીણ હોય છે, સત્ શાસ્ત્રના અર્થમાં અવળી મતિવાળા હોય છે,
તેઓ સ્વચ્છન્દી અને કુતર્કપ્રિય હોય છે, તથા ગુણિયલ પુરૂષના પરિચયથી વેગળા રહેતા હોય છે.
મોહગર્ભ વૈરાગ્યવાળા પિતાને ઉત્કર્ષ ગાનારા, બીજાને દ્રોહ કરનારા, કલહભર્યું અને દાંભિક જીવન જીવનારા, પાપને ઢાંકનારા, ગજા ઉપરાંત કિયાને આંખ મીંચીને કરનારા, ગુણાનુરાગ વિનાના, ઉપકારીના ઉપકારને ભૂલી જનારા, ભાવિ અનર્થોની પરમ્પરાની ચિંતા નહિ કરનારા, ધર્મગમાં ચિત્તની એકાગ્રતા નહિ જાળવનારા, જરાક નિમિત્ત મળતાં જ તૂટી જાય તેવી આછી પાતળી શ્રદ્ધાવાળા, ઉદ્ધત, અધીરા અને અવિવેકી હોય છે.
બીજા નંબરના મેહગર્ભ વૈરાગ્યના આ ૧૯ લક્ષણે છે. [१५४] ज्ञानगर्भ तु वैराग्यं, सम्यकतत्वपरिच्छिदः।
स्याद्वादिनः शिवोपाय-स्पर्शिनस्तत्वदर्शिनः ॥१६॥ જ્ઞાનગર્ભ વૈરાગ્ય તત્વના યથાસ્થિત જ્ઞાનવાળા,
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ સ્યાદ્વાદશૈલીના જ્ઞાતા, મોક્ષના ઉપાયભૂત રત્નત્રયીને સ્પર્શ નારા અને તત્વદશી આત્માને જ્ઞાનગર્ભ વૈરાગ્ય હોય છે.૩૯ . [१५५] मीमान्सा मान्सला यस्य स्वपरागमगोचरा ।
बुद्धिः स्यात्तस्य वैराग्य, ज्ञानगर्भमुदञ्चति ॥१७॥
જેમની તત્વ મીમાંસા પ્રઢ હય, જેમની પ્રજ્ઞા સ્વ–પર આગમને અવગાહતી હોય તેમને જ્ઞાનગર્ભ વૈરાગ્ય પ્રગટ થાય. [] = શાસ્ત્રાપારે પ્રાધાન્ય વચ, નિયા __नासौ निश्चयसंशुद्धं सारं प्राप्नोति कर्मणः ॥१८॥
પૂર્વકમાં કહ્યું કે જ્ઞાનગર્ભ વૈરાગ્ય માટે સ્વ–પર આગમને અવગાહતી બુદ્ધિ આવશ્યક છે. આ વિધાનને અનુલક્ષીને નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિથી આ લેકમાં ગ્રન્થકારપરમષિ કહે છે કે જે ચારિત્રધર આત્માને અનુષ્ઠાનમાં જ પ્રાધાન્ય દેખાય છે અને શાસ્ત્રોને અવગાહનરૂપ વ્યાપારમાં પ્રાધાન્ય દેખાતું નથી એ સંયમી આત્મા અનુષ્ઠાનના નિશ્ચયશુદ્ધ સારને પામી શકતો નથી.૪૦ ૩૯. (૧) યો. દષ્ટિસઝાય. ૪થી ઢાળ ૧૬, ૧૭, ૧૮.
(૨) પાડશક પ્રકરણ ૧૧મું લેક ૭, ૮, ૯, ૧૦, ૧૧. (૩) . દૃષ્ટિસમુ. લૈ. ૧૨૨ થી ૧૨૫. (૪) હારિ. અષ્ટક. ૧૦મું શ્લો. ૩ થી ૭. (૫) ,, ,, મું. (૬) દ્વા. ઠા. ૬ઠ્ઠી ૧ થી ૬, ૨૧ થી ર૪.
(૭) યો. દષ્ટિ સમુ. શ્વે. ૨૦૩, ર૦૪. ૪૦. (૧) સમ્મતિક ૩-૬૭. સટીક.
(ર) દ્રવ્યગુણુપર્યાયનો રાસ. ૧ લી ઢાળ ર જે શ્લેક.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય-ભેદ
[૨૭] સખ્યત્વમૌનથી , પત ત્યારે થતા
नियमो दर्शितस्तस्मात् , सारं सम्यक्त्वमेव हि ॥१९॥
અનુષ્ઠાનને સાર શું?” તે વાત આ લેકમાં કહે છે.
આચારાંગ સૂત્રમાં સમ્યકત્વ-મનની સમવ્યાપ્તિને નિયમ બતાવ્યા છે એટલે જે સમ્યકત્વ છે તે જ મુનિમણું છે અને જે મુનિપણું છે તે જ સમ્યકત્વ છે. આ નિયમથી એમ નક્કી થાય છે કે ચારિત્ર્યને સાર (શુદ્ધ) સમ્યકત્વ જ છે.
નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિએ સમ્યકત્વ સાતમા ગુણસ્થાને જ, સંભવે છે, એટલે એ દષ્ટિએ આ વિધાન સમજવું કે અનુષ્ઠાન–ચારિત્રને સાર શુદ્ધ સમ્યકત્વ છે. અને આ શુદ્ધ સમ્યકત્વ સ્વ–પર શાસ્ત્રના બોધ વિના પ્રાપ્ત થઈ શકતું નથી.૪૧
[१५८] अनाश्रवफलं ज्ञान-मव्युत्थानमनाश्रवः ।
सम्यक्त्वं तदभिव्यक्ति-रित्येकत्वविनिश्चयः ॥२०॥
જે સમ્યકત્વ છે તે જ મુનિપણું (ચારિત્ર) છે એમ પૂર્વ શ્લેકમાં કહ્યું તે વાતને જ અહીં સિદ્ધ કરે છે.
(૧) જ્ઞાનનું ફળ અનાશ્રવ છે.
અને (૨) અનાશ્રવ એટલે ચારિત્ર (અવ્યુત્થાન પાપાપ્રવૃત્તિ) ૪. (૧) આચારાંગસૂત્ર પમ્ અધ્ય. ૩જે ઉદેશ, ૧૫૫મું સત્ર. * (ર) સવાસે ગાથાનું સ્તવન ૩જી ઢાળ ર૬મી ગાથા. '
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
(૩) તે ચારિત્રની અભિવ્યક્તિ જ સમ્યકત્વ છે. આમ - સમ્યકત્વ જ્ઞાન અને ચારિત્ર એક થઈ ગયા.
જ્યાં જ્ઞાન છે ત્યાં તેનું કાર્ય ચારિત્ર હોય જ. અને ચારિત્રનું અભિવ્યંજક સમ્યકત્વ છે માટે ચારિત્ર હોય ત્યાં સમ્યકત્વ હેય જ.
અભિવ્યંજક પણ અભિવ્યય વિના તે સંભવે જ નહિ એટલે જ્યાં સમ્યકત્વ હોય ત્યાં ચારિત્ર પણ હોય જ. આમ પૂર્વોક્ત ગ્લૅકમાં બતાવેલી ચારિત્ર-સમ્યકત્વની સમવ્યાપ્તિ સ્થિર થઈ ગઈ.
[१५९] बहिनिवृत्तिमात्रं स्या-च्चारित्रं व्यावहारिकम् ।
अन्तःप्रवृत्तिसारं तु, सम्यक्प्रज्ञानमेव हि ॥२१॥
પ્રશ્ન...૪ થા ગુણસ્થાને સમ્યકત્વ તે હોય છે ત્યાં કયાં ચારિત્ર છે? અને જે છ મા ગુણસ્થાને જ સમ્યકત્વ અને ચારિત્ર હોય તે ૬ઠ્ઠા ગુણસ્થાને જે ચારિત્ર છે ત્યાં શું સમ્યકત્વ નથી ?
ઉ.૬ઠ્ઠા ગુણસ્થાને જે ચારિત્ર છે તે તો બાહ્ય પદાર્થોની નિવૃત્ત માત્ર સ્વરૂપ છે. વ્યવહારથી જ ત્યાં ચારિત્ર કહેવાય. એથી જ તેને વ્યવહારિક ચારિત્ર કહેવાય. ત્યાં વ્યાવહારિક સમ્યકત્વ પણ હોય છે. પરંતુ ત્યાં નિશ્ચયનયની દષ્ટિએ સમ્યકત્વ (સમ્યફ પ્રજ્ઞાન) હોઈ શકે નહિ કેમ કે સમ્યકત્વ તે અન્ત:પ્રવૃત્તિ = આત્મરમણતાના ફળ (સાર) વાળું છે, અને એ સમ્યકત્વ એ જ ચારિત્ર અને એ જ જ્ઞાન છે.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય-ભેદ
આત્મરમણતા તે છ મા જ ગુણસ્થાને સંભવે છે માટે વ્યાવહારિક ચારિત્ર સાથે આ સમ્યકત્વ સંભવતું નથી. એટલે એકતાને પ્રાપ્ત થતા નિશ્ચયશુદ્ધ સમ્યકત્વ, ચારિત્ર અને જ્ઞાન, સાતમા ગુણસ્થાનથી જ હેઈ શકે તેની નીચે તેમને સંભવ જ નથી. [१६०] एकान्तेन हि षट्कायश्रद्धानेऽपि न शुद्धता ।
सम्पूर्णपर्ययालाभाद्-यन्न याथात्म्यनिश्चयः ॥२२॥
ષડૂજીવનિકાયનું એકાન્ત શ્રદ્ધાન કરવું એમાં નિશ્ચયનયનું શુદ્ધ સમ્યકત્વ સંભવે નહિ.
(૧) “છ જ જીવે અને કાય છે” એ એકાન્ત શ્રદ્ધાન છે. આ ખોટું શ્રદ્ધાન છે કેમકે જીને અને તેમની કાર્યોને સમૂહ લઈએ તે તે એકેક જ છે. છ નથી.
(૨) હવે જે ષડ્રજવનિકાય છે” એ શ્રદ્ધાનમાં છ જવનિકાયમાં જીવત્વ જ માનીએ તે તે ય ખોટું છે કેમકે જીવ અને પુદ્ગલ પરસ્પર દૂધ પાણીની જેમ એકમેક થઈને રહેલા છે એટલે જીવમાં જીવત્વ છે તેમ અજીવત્વ (પુદ્ગલત્વ) પણ છે જ. | (૩) વળી ષડ્રજવનિકાયના શ્રદ્ધાનમાં “છે જેના સમૂહમાં નિકાયવ જ' માનીએ તે તે ય ખોટું છે કેમકે સમૂહમાં નિકાયત્વ હોવા છતાં દરેક જીવની પૃથક્ પૃથક પ્રધાનતાની વિવક્ષા કરીએ તે તેમને સમૂડ ન બને એટલે તેમનામાં એ અપેક્ષાએ અનિકાયત્વ પણ આવે.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
•૯૨
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
આમ “એવકારને “ષજવનિકાયમાં જુદી જુદી રીતે ચાઇને જે એકાન્ત પકડીએ તે એ એકાન્ત શ્રદ્ધાન એ શુદ્ધ સમ્યકત્વ નથી. નિશ્ચયનયથી એ આત્મા મિથ્યાષ્ટિ જ કહેવાય.
પદાર્થ અનન્તપર્યાયમય છે એટલે (૧) જીવમાં જીવવા છે તેમ અજીવ પણ છે, (૨) ષડૂજીવનિકાયમાં ષડુત્વ છે તેમ એકત્વ પણ છે, (૩) નિકાયત્વ છે તેમ અનિકાયત્વ પણ છે. આ રીતે પદાર્થનું જે યથાર્થ સ્વરૂપ (યથાત્મા) કે, ‘પદાર્થ સર્વ પર્યાયવાળે છે” તેને નિશ્ચય ન થવાથી એવું એકાન્તવાળું ષડૂજીવનિકાય શ્રદ્ધાન એ શુદ્ધસમ્યકત્વ સ્વરૂપ નથી. ૪૨
१६१] यावन्तः पर्यया वाचां, यावन्तवार्थपर्ययाः।
साम्प्रतानागतातीतास्तावद्र्व्यं किलैककम् ॥२३॥
વિશ્વનું કઈ પણ એક જ દ્રવ્ય સર્વપર્યાયમય છે એ વાત હવે સિદ્ધ કરવામાં આવે છે. શબ્દનય સમભિરૂઢનય અને એવંભૂતનય અથવા તેનાથી વાચ્ય વસ્તુના અંશે તે બધા વસ્તુના વચનપર્યાય કહેવાય.
જ્યારે સંગ્રહાદિ–નય અથવા તદ્વાએ બધા વસ્તુના -અંશે વસ્તુના અર્થપર્યાય કહેવાય.
પ્રત્યેક વસ્તુના અનન્તાનન્ત વચન-પર્યાય છે અને ૪૨. (૧) સમ્મતિ તર્ક-૩ જે કાષ્ઠ ૨૮ મે લોક.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય-ભેદ
અર્થ–પર્યાય પણ છે. કેમકે અતીતાદિ ત્રણેય કાળના સર્વ પર્યાયે પ્રત્યેક દ્રવ્યના બની રહે છે. દા. ત. ઘટ દ્રવ્યના ત્રણેય કાળના પર્યાયે જેમ વર્તમાન ઘટ દ્રવ્યના છે તેમ તે જ ઘટ દ્રવ્યના, પટાદિ સર્વ દ્રવ્યના સર્વ પર્યાયે પણ છે જ. કેમકે પટાદિ પર્યાય પણ ઘટાદિ દ્રવ્યમાં નાસ્તિત્વરૂપણ પરપર અનુગત બની જાય છે. આમ એક જ દ્રવ્ય સર્વકાળના સર્વ દ્રવ્યના સર્વ પર્યાયમય યુગપત્ બને છે. અને કમશઃ પણ બને છે. ૪૩. [१६२] स्यात्सर्वमयमित्येवं, युक्तं स्वपरपर्ययः।
___ अनुवृत्तिकृत स्वत्वं, परत्वं व्यतिरेकजम् ॥२४॥ - આ રીતે પ્રત્યેક દ્રવ્ય બધા સ્વપર્યાય અને બધા પર પર્યાયથી યુક્ત હેઈને સર્વ પર્યાયમય થાય છે.
પ્ર. પર્યાયમાં સ્વત્વ શું અને પરત્વ શું ? અર્થાત ઘટના અમુક પર્યાય સ્વ કહેવાય અને અમુક પર્યાયે પર કહેવાય એટલે શું?
ઉ. જે પર્યાની ઘટમાં અનુવૃત્તિ (સ્વનું અસ્તિત્વ) છે તે પર્યાયે ઘટના સ્વપર્યાય કહેવાય. અને ઘટમાં નહિ હવાથી (વ્યતિરેકજ) ઘટના પર્યાય બને છે તે પર્યાને ઘટના પરપર્યાય કહેવાય. દા.ત. ઘટમાં ઘટત્વ પર્યાય છે અને એજ ઘટમાં પટવ પર્યાય પણ છે. ફેર માત્ર એટલે જ કે ઘટવપર્યાય એ ઘટને સ્વપર્યાય છે જ્યારે પટવપર્યાય એ ઘટને પરપર્યાય છે. છે તે બે ય ઘટના જ પર્યાય.
૪૩. સમ્મતિત ૧ લો કાષ્ઠ ૩૧ શ્લોક સટીકા
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્ય
અહીં ઘટત્વની ઘટમાં વિદ્યમાનતા જ છે માટે એ ઘટને સ્વપર્યાય કહેવાય. અને પટવ એ ઘટને પરપર્યાય છે કેમકે એની તે ઘટમાં વિદ્યમાનતા જ નથી. પણ છતાં વિદ્યમાનતા ન હોવા રૂપ સંબંધથી જ પરત્વ એ ઘટને પર્યાય બની જાય છે. જેમાં વિદ્યમાનતા હોવાના સંબંધથી ઘટત્વ એ ઘટને પર્યાય બને છે તેમ.
ટૂંકમાં જે પર્યાનું ઘટમાં અસ્તિત્વ છે તે બધા પર્યાયે અસ્તિત્વસંબંધથી ઘટના સ્વપર્યાય કહેવાય, અને જે પર્યાનું ઘટમાં નાસ્તિત્વ છે તે બધા પર્યાયે નાસ્તિત્વ -સંબંધથી ઘટના પરપર્યાય કહેવાય. આમ ગમે તે સંબંધથી બનતા ઘટના સ્વપર્યાય કે પરપર્યાય-બધા ય ઘટના જ પર્યાય બન્યા. એટલે થદ્ધવ્ય સર્વ પર્યાયમય બન્યું. આ રીતે પ્રત્યેક દ્રવ્ય અનુવૃત્તિથી-(સદૂભાવથી) અસ્તિત્વ સંબંધ વડે, અને વ્યતિરેકથી-નાસ્તિત્વ સંબંધ વડે સર્વ પર્યાયમય બને છે. (પટમાં પટવાદિ પર્યાય છે અસ્તિત્વ સંબંધથી, અને એ જ પટમાં ઘટવાદિપર્યાયે છે નાસ્તિત્વ સંબંધથી)
[१६३] ये नाम परपर्यायाः, स्वास्तित्वायोगतो मताः ।
स्वकीया अप्यमी त्याग-स्वपर्यायविशेषणात् ॥२५॥
પ્ર. ઘટના જે ઘટવાદિ પર્યા છે તે તે જરૂર ઘટના સ્વપર્યાય કહી શકાય. એ તે સમજાયું. પરંતુ જે પટવાદિ પરપર્યાયે ઘટના નથી તેને ઘટના પર્યાય કેમ કહેવાય ? પટવાદિ એ ઘટના પરપર્યાય છે, એમ કહે છે અને એને
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય–ભેદ થટને પર્યાય કહે છે? ઘટને પર્યાય હોય તે એ ઘટને પરપર્યાય શા માટે કહેવું જોઈએ?
ઉ. ઘટને જે ઘટવાદિ પર્યાય છે એનું ઘટમાં અસ્તિત્વ છે માટે સ્વાસ્તિત્વ સંબંધથી એ ઘટત્યાદિ પર્યાય ઘટને સ્વપર્યાય કહો. હવે ઘટ સિવાયના તમામ પટાદિ દ્રવ્યના જે પટવાદિ અનંત પર્યાય છે તે યદ્યપિ ઘટમાં અસ્તિત્વ સંબંધથી તે નથી જ પણ ઘટના જે સ્વપર્યાય તેના ત્યાગ વિશેષણવાળા બનીને તે બધા ય ઘટના જ સ્વપર્યાય (પરપર્યાય રૂપ) બની જાય છે.
કહેવાને ભાવ એ છે કે ઘટવાદિ પર્યાયે ઘટમાં જેમ તાદામ્ય સંબંધથી રહીને ઘટના સ્વપર્યાય બને છે તેમ પટવાદિ પરપર્યાયે ઘટ સાથે તાદાત્મ્ય સંબંધવાળા ન હોવા છતાં ઘટના સ્વપર્યાય ત્યાગ (અભાવ) વાળા તે બધા પટપર્યાયે ઘટના જ પર્યાય બની જાય છે. ટૂંકમાં ઘટત્વાદિ અને પટત્યાદિ-બધા યઘટના પર્યાય છે. પરંતુ ઘટવાદિ સ્વપર્યાયે, એ સ્વપર્યાય સ્વીકાર વિશિષ્ટ છે જ્યારે પટવાદિ પર્યાયે, એ સ્વપર્યાયત્યાગ વિશિષ્ટ છે. સ્વપર્યાયસ્વીકાર કે સ્વપર્યાયત્યાગ ગમે તે-વિશેષણ હોય, પણ એ વિશેષણથી વિશિષ્ટ તે ઘટવાદિ પટવાદિ–સર્વ પર્યાયે ઘટના જ સ્વપર્યાય બની જાય છે. માત્ર વિશેષ સ્પષ્ટીકરણ માટે સ્વપર્યાયસ્વીકાર વિશેષણવાળા ઘટવાદિપર્યાયને ઘટના સ્વપર્યાય કહેવાય અને સ્વપર્યાય ત્યાગવિશેષણવાળા પટવાદિપર્યાયને એ ઘટના જ પરપર્યાય કહેવાય.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
પ્ર. જે પટત્યાદિ ઘટના પરપર્યાય છે એને નાસ્તિત્વસંબંધથી પણ ઘટના પર્યાય શા માટે કહેવા જોઈએ !
૯૬
ઉ. · ઘટમાં પટત્વ નાસ્તિત્વસબધથી રહે છે' તેમ ન કહેા તા ઘટ એ પટ બની જવાની આપત્તિ આવે. કેમકે જેમ ઘટવ એ, જે ઘટદ્રવ્યમાં નાસ્તિત્વસ બંધથી રહેનારા પર્યાય નથી અન્ય માટે જ તે દ્રવ્યને ઘટ કહેવાય છે તેા. તે દ્રવ્યમાં પટત્વ પણ જો નાસ્તિત્વસ ખ ધથી રહેનારા પર્યાય ન હેાય તેા તે ઘટ દ્રવ્યને પટ પણ કેમ ન કહેવાય ? માટે પટવાદિને નાસ્તિત્વ સંબંધથી ઘટમાં જ રહેનારા ઘટના પર્યાય માનવા જ જોઈ એ.૪૪
[૬] બતાવાત્મ્યવિસમ્બન્ધ-વ્યવહારોપયોત:।
तेषां स्वत्वं धनस्येव, व्यज्यते सूक्ष्मया धिया || २६॥ પ્ર. ઘટાઢિ પર્યાયનુ તેા ઘટમાં તાદાત્મ્ય છે માટે તે ઘટાઢિ—પર્યાયને ઘટના પર્યાય કહેવામાં કશે વાંધા નથી, પરન્તુ જે પટવાદિ પર્યાયનું ઘટમાં કોઈ તાદાત્મ્ય નથી છતાં તે પટત્યાદિને ઘટના સંબંધી સ્વપર્યાય કહેવા એ તે જયતુ નથી.
ઉ. જેમ એ અભિન્ન (તાદાત્મ્યવાળી) વસ્તુના સબંધ અને છે તેમ બે ભિન્ન (અતાદાત્મ્યવાળી) વસ્તુના પણ સબંધ ક્યાં નથી ખનતા ?
એક પુરૂષ છે. અને એના ઘરમાં પુષ્કળ ધન છે. ૪૪ વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય બૃહદ્ઘત્તિ શ્ર્લો-૪૮૦ સટીક,
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય-ભેદ પુરૂષ અને ધન તદ્દન ભિન્ન વસ્તુ હોવા છતાં ‘પુરૂષનું ધન એમ શું નથી કહેવાતું ? તે જ રીતે ઘટ અને પટવાદિ અનંત પરપર્યાય ભિન્ન છતાં એ પટવાદિ (પર) પર્યાયે ઘટના સ્વપર્યાય તરીકે સ્વત્વવાળ–કેમ ન કહી શકાય? આ વાત સૂમ બુદ્ધિથી જ સમજાય તેવી છે.
એક વસ્તુ, બીજી એક વસ્તુથી ભિન્ન હોય છતાં જે તેના ઉપગમાં આવતી હોય તે તે વસ્તુ બીજી વસ્તુની બની જાય. દેવદત્ત અને ધન ભિન્ન છે છતાં જે ધન દેવદત્તના ઉપગમાં આવે છે તે ધન દેવદત્તનું કહેવાય. આજ રીતે ઘટના સ્વપર્યાના અભાવ (ત્યાગ)વાળા-પટવાદિ, પરપર્યાય તરીકે ઘટના ઊપગમાં આવે છે.
જેમ કે, જ્યારે ઘટ મંગાવવાને વ્યવહાર થાય છે ત્યારે ઘટવવાનું ઘટ જ લાવવામાં આવે છે પણ પટાદિ લાવવામાં આવતા નથી. આ વ્યવહારથી સિદ્ધ થાય છે કે પટાદિમાં ઘટના સ્વપર્યાયનો અભાવ પડે છે, માટે જ તે પટાદિ તે વખતે લાવવામાં આવતા નથી, જેમાં ઘટના સ્વપર્યાયને સભાવ છે તે ઘટ દ્રવ્ય જ લાવવામાં આવે છે. એટલે આ રીતે ઘટના પરપર્યાયે પણ ઘટ લાવવા વિગેરે વ્યવહારમાં ઉપયેગી બને છે માટે તે પટાદિ પરપર્યાને ઘટ સાથે સંબંધ બને છે. એથી તે પટાદિપરપર્યાયે ઘટના. જ સ્વપર્યાય કહેવાય. ૪૫ ૪પ વિ. આ. ભાષ્ય. શ્વે. ૪૮૦મા શ્લોકની ટીકા.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
[] પર્યાયા: યુપુજ્ઞ-રિવારિત્રોવર:
યથા મિના લપિ તથ–પગાહુનો શ્રેમી રબા
જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્ર અંગેના તમામ દ્રવ્ય-પર્યાયે મુનિથી ભિન્ન હોવા છતાં મુનિના જ કહેવાય છે, કેમકે તે દ્રવ્ય-પર્યાયે શ્રદ્ધેયતરીકે—કેટલાકય તરીકે–અને કેટલાક ત્યાગ દ્વારા અને કેટલાક ગ્રહણરૂપ ચારિત્રક્રિયામાં-ઉપગી બનવા દ્વારા સંસારની મુક્તિના લક્ષને આંબવાનાં કામમાં આવે છે. એટલે સ્વકાર્યમાં ઉપયોગી બનવાથી એ બધા જ્ઞાનાદિ પર્યાયે મુનિથી ભિન્ન હોવા છતાં મુનિના જ પર્યાયે કહેવાય છે તેમ ઘટાદિના પટવાદિ-પરપર્યાયે ઘટાદિથી ભિન્ન હોવા છતાં ઘટાદિના સ્વપર્યાના ત્યાગવાળ પરપર્યાય તરીકે વ્યવહારમાં ઉપયોગી બનવાથી ઘટાદિના જ સ્વપર્યાય કહેવાય. [१६६] नो चेदभावसम्बन्धान्वेषणे का गतिर्भवेत ।
आधारप्रतियोगित्वे द्विष्ठे न हि, पृथग्द्वयोः ॥२८॥
જે બે વસ્તુનું અતાદામ્ય હેય તે બે વસ્તુને પણ સંબંધ બની શકે એ વાત તમે ન સ્વીકારે તે પછી તમને જ આપત્તિ આવશે.
તમે ઘટાભાવને ભૂતલ સાથે સંબંધ માને છે તે અમે તમને પૂછીએ છીએ કે ઘટાભાવને ભૂતલ સાથે સંબંધ શોધવા જતાં તમારી કયી ગતિ થશે?
તમે કહેશો કે ઘટાભાવને આધાર ભૂતલ છે અને ૪૬ વિ. આવ. ભાષ્ય. લે. ૪૮૨ સટીક.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય–ભેદ
પ્રતિયેગી ઘટ છે માટે ઘટાભાવ આધારતા સંબંધથી ભૂતલ સાથે સંબંધ કરે છે અને પ્રતિયોગિતા-સંબંધથી ઘટ સાથે સંબંધ કરે છે.
પણ તમે અહીં જાણો છો કે આ આધારતા અને પ્રતિયોગિતા કમશઃ માત્ર આધારમાં કે પ્રતિયેગીમાં રહે છે. અર્થાત્ ઘટાભાવની આધારતા આધારસ્વરૂપ ભૂતલમાં જ રહે છે પણ આધારતા નિરૂપક ઘટાભાવમાં નથી રહેતી, એ જ રીતે ઘટાભાવની (ઘટાભાવનિરૂપિત) પ્રતિયોગિતા, પ્રતિયેગી ઘટમાં જ રહે છે પણ પ્રતિયોગિતા નિરૂપક ઘટાભાવમાં નથી રહેતી. - ટૂંકમાં, આધારતા કે પ્રતિગિતા ક્રિષ્ઠ નથી. કિન્તુ માત્ર આધાર કે પ્રતિયેગીમાં જ રહે છે અને તેથી જ તે આધારતા–પ્રતિયોગિતા આધારતા નિરૂપક ઘટાભાવ અને પ્રતિયોગિતા નિરૂપક ઘટાભાવ-એ બે થી પૃથગ છે.
આમ કહીને અમે એ વાત તમને જણાવવા માંગીએ છીએ કે ઘટાભાવની આધારતા કે પ્રતિગિતા ઘટાભાવમાં રહેતી નથી, ઘટાભાવથી ભિન્ન છે, છતાં તમે એ અતાદામ્યવાળી આધારતા પ્રતિયોગિતાને ઘટાભાવના સંબંધસ્વરૂપ પર્યાય બનાવે છે.
હવે જે આ રીતે ભૂતલ કે ઘટમાં તાદાસ્ય પામેલા આધારતા કે પ્રતિયોગિતા ધર્મો, ઘટાભાવ સાથેના અતાદાત્મ્ય વાળા હોવા છતાં તેના સંબંધાત્મક પર્યાય બને છે તે તે હવે તમારા મતે શી રીતે બને છે? એટલે હવે જે તમે
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
આ વાત સ્વીકારી જ છે કે જે એનુ' અતાદાત્મ્ય હાય તે બે ના પણ વ્યવહારમાં ઉપયોગ થતાં સબંધ બની શકે છે તેા હવે ઘટને પટત્વાદ્વિપર્યાયે સાથે અતાદાત્મ્ય છે તે પણ ઘટધના વ્યવહારમાં પટત્વાદિ ઉપયાગી હોવાથી ઘટ સાથે. પટવાદિના સંબંધ કેમ ન બની શકે? અર્થાત્ પદ એ ઘટના સ્વપર્યાય કેમ ન બની શકે ?
[૬૭] સ્વાન્ધવર્યાયતંòવાત, સૂત્રેવ્યેય નિશ્ચિંતમ્ । सर्वमेकं विदन्वेद, सर्व जानस्तथैककम् ||२९||
પર્યાયે ના
607.
આ રીતે એક જ દ્રવ્યમાં સ્વપર તમામ સંબંધ થવાથી શ્રીઆચારાંગસૂત્રમાં પણ કહ્યું છે કે, ‘ જે એક દ્રવ્યને જાણે છે તે વસ્તુતઃ સર્વ દ્રવ્યને જાણે છે. જે સવદ્રવ્યને જાણે છે તે એકદ્રવ્યને જાણે છે.’
કોઈ પણ એક વસ્તુને તેના સ્વ અને પર તમામ પાંચાથી જાણતા આત્મા લેાકાલેાકગત સર્વ વસ્તુ સર્વ સ્વ –પર પર્યાયથી યુકત જાણે. કેમકે સવસ્તુના સર્વાં પર્યાયના જ્ઞાન વિના એક વસ્તુનું જ્ઞાન શકય જ નથી. પ્રત્યેક વસ્તુ સ સ્વપરપર્યાયમય છે. હવે સર્વાં પર્યાયને જાણ્યા વિના સ`પર્યાયમય તે એક વસ્તુ શી રીતે જાણી શકાય? અને સર્વાં પર્યાયને જાણવા સર્વ વસ્તુને જાણવી જ પડે. આમ થાય તા જ એક વસ્તુ જાણી શકાય. એટલે એકને જાણનાર સર્વને જાણે છે એમ એશક કહી શકાય.
એ જ રીતે સને જાણનારા એકને જાણતા જ હોય.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાગ્ય-ભેદ
૧૦૧
કેમકે એકના પણ અજ્ઞાનમાં સર્વનું જ્ઞાન સંભવી શકે છે નહિ. આ રીતે સર્વને જાણ્યા વિના સર્વ પર્યાયમય એકનું જ્ઞાન થઈ ન શકે અને એકને પણ જાણવાનું રહે તે સર્વનું જ્ઞાન થઈ ન શકે માટે જ કહ્યું કે “સર્વને જાણતા જ એકને જાણે છે અને એકને જાણ જ સર્વને જાણે છે.”૪૭ [१६८] आसत्तिपाटवाभ्यास-स्वकार्यादिभिराश्रयन् ।
पर्यायमेकमप्यर्थ, वेत्ति भावाद् बुधोऽखिलम् ॥३०॥ પ્રત્યેક વસ્તુ સર્વપર્યાયમય છે; સર્વ વસ્તુ સર્વપર્યાયમય છે.
પૂર્વે કહ્યું છે કે, સમ્યગ્દષ્ટિ આત્મા પ્રત્યેક વસ્તુના અનંતપર્યાયને જાણતા જ હોય. હવે અહીં એક પ્રશ્ન જાગે છે કે જે વખતે સમ્યગ્દષ્ટિ આત્મા સામે પડેલા ઘટને જોઈને કહે છે કે, “આ ઘટ છે તે વખતે તે તેની નજરમાં પણ ઘટને એક જ ઘટત્વપર્યાય આવે ને ? તે વખતે ઘટના અનંતપર્યાયે તે તેની નજરમાં પણ ન જ આવી શકે. હવે આ જ બાબત મિથ્યાદષ્ટિ આત્મામાં પણ બને છે. તે પણ સામે પડેલા ઘટને ઘટ તરીકે જુએ છે ત્યારે તેની નજરમાં તે વખતે ઘટને એક ઘટવપર્યાય જ આવે છે. તે પછી સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માના સમ્યગ્દર્શનમાં વસ્તુના અનંતપર્યાયનું દર્શન કયાં રહ્યું ?
આ પ્રશ્નના ઉત્તરરૂપે પ્રસ્તુત શ્લેક છે. ગ્રન્થકાર પરમષિ કહે છે કે વિવક્ષિત કાળે ભલે સમ્યગ્દષ્ટિ આત્મા ઘટના
૪૭. (૧) વિ. આવ. ભાષ્ય લે. ૩ર૦ સટીક. • (ર) આચારાંગ સૂત્ર. ૩જું અધ્ય, ૪ થે ઉદેશે. સુ. ૧રર.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
==
ઘટત્વપર્યાયને નજરમાં લાવતે દેખાતું હોય છતાં ભાવથી તે તે વખતે પણ તે ઘટને અનંત પર્યાયમય જ માનતે હેય છે. આ વાત મિથ્યાદૃષ્ટિમાં સંભવતી નથી.
પ્રશ્ન–જે સમ્યગ્દષ્ટિ આત્મા સામે પડેલા ઘટને અનંતપર્યાયમય જેતે હોય તે તેને તે વખતે (સ્થૂલદષ્ટિથી) એક, ઘટત્વપર્યાય જ નજર સામે તરવરતો કેમ દેખાય છે?
ઉ.–૧) આસક્તિ, (૨) પાટવ (બુદ્ધિપાટવ) (૩) અભ્યાસ અને (૪) પ્રજનાદિથી આમ બને છે.
(૧) આસત્તિ –બારણે બ્રાહ્મણ આવીને ઊભે છે તે વખતે તેની પાસે અધ્યયન કરનાર વિદ્યાથી, બ્રાહ્મણને જોતાંની સાથે જ તે બ્રાહ્મણમાં રહેલા ઉપાધ્યાયત્વ પર્યાયને જ આગળ કરશે અને તરત કહેશે કે “મારા ઉપાધ્યાય પધાર્યા અહીં આમ થવામાં “આસક્તિ” કારણ બને છે. આસત્તિ એટલે સંબંધઃ વિદ્યાર્થી અને બ્રાહ્મણને અધ્યયનકિયાથી થત સંબંધઃ છાત્ર ઉપાધ્યાય સંબંધ. (૨) બુદ્ધિપાટવઃ-બીજે એક માણસ અત્યન્ત બુદ્ધિશાલી
છે. તે પેલા બ્રાહ્મણને જોઈને એને વેશ ઉપરથી તરત કહી દેશે કે “આ બ્રાહ્મણ આવ્યું છે. અહીં બ્રાહ્મણ
ત્વપર્યાય મુખ્ય થયે તેમાં બુદ્ધિની પટુતા કારણ બની. (૩) અભ્યાસઃ-ત્રીજા માણસને, બારણે આવેલા ભિક્ષુકને
રોજ ભિક્ષા આપવાને અભ્યાસ થઈ ગયો છે. એ આ બ્રાહ્મણને જોતાં જ કહેશે કે, “ભિક્ષુક આવ્યા છે.”
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય-ભેદ
૧૦૩ અહીં ભિક્ષકત્વ પર્યાય આગળ થવામાં અભ્યાસ કારણ
બને છે. (૪) પ્રયોજન --ચેથા માણસે કથા કરાવવાના પ્રજનથી
તેને બેલા છે અને તેની રાહ જોઈને તે બેઠા છે. આ બ્રાહ્મણને બારણે જોતાં જ કહેશે, “કથક આવી ગયા છે. અહીં કથકત્વ પર્યાય સન્મુખ થયે. તેમાં પ્રજન કારણ બન્યું.
આમ આસક્તિ (સંબંધ) બુદ્ધિપાટવ, અભ્યાસ અને જિનાદિથી અનન્તપર્યાયમય વસ્તુમાંને એકાદ પર્યાય જ સન્મુખ થાય છે. તે વખતે પણ સમ્યગ્દષ્ટિ આત્મા ભાવથી તે તે વસ્તુને અનન્તપર્યાયમય જ માને છે જ્યારે મિથ્યાષ્ટિ આત્મા તે વખતે ભાવથી પણ વસ્તુને અનન્તપર્યાયમ્ય માનતું નથી.૮ શિદ્દ8] અન્તરા વેરાવજ્ઞાનં, તિવ્યૉર્ન યષિા
क्वापि ग्रहणमेकांश-द्वारं चातिप्रसक्तिमत् ॥३१॥ [१७०] अनेकान्तागमश्रद्धा, तथाऽप्यस्खलिता सदा ।
सम्यग्दृशस्तयैव स्यात् सम्पूर्णार्थविवेचनम् ॥३२॥
પ્ર-પ્રત્યેક વસ્તુ (વ્યક્તિ) માં રહેલા સર્વપર્યાનું જ્ઞાન તે કેવલિ ભગવંતને જ સંભવે ને ! સમ્યગ્દષ્ટિ આત્મા શી રીતે પ્રત્યેક વસ્તુને સર્વ પર્યાયમય તરીકે માને અને જાણે? - ૪૮. વિ. આવ. ભાષ્ય. . ૩૨૨ સટીકા
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
ઉ–તમારી વાત બરાબર છે. કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયા વિના “પ્રત્યેક વસ્તુમાં અનંતપર્યાય છે તેવું જ્ઞાન કોઈને ચ થઈ શકતું નથી. અને અનંતપર્યાયમય વસ્તુને એકાદ વિગેરે અંશનું જ્ઞાન થાય તે તે દોષદુષ્ટ જ્ઞાન કહેવાય. તે પણ સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માને અનેકાન્તવાદ મૂલક જૈનાગમ ઉપર
અવિચલ શ્રદ્ધા તે હોય જ છે. એટલે એ શ્રદ્ધાના બળથી પ્રત્યેક વસ્તુમાં રહેલા અનન્તાનન્તપર્યાયને ભાવથી તે તે અવશ્યમેવ માને છે અને જાણે છે. આથી જ જે પદાર્થને જે સ્વરૂપે કેવલિ ભગવંતે સાક્ષાત્ જોયા તે પદાર્થને તે જ સ્વરૂપે સમ્યગ્દષ્ટિ આત્મા સાક્ષાત્ નથી જેતે છતાં તેમના . વચન ઉપરની પરિપૂર્ણ શ્રદ્ધા દ્વારા તે કોઈ પણ કાળે, “પ્રત્યેક વસ્તુની અનન્તપર્યાયમયતાનું’ વિવેચન અવશ્ય કરી શકે છે, ૪૯
[१७१] आगमार्थोपनयनाद् , ज्ञान प्राज्ञस्य सर्वगम् ।
कार्यादेर्व्यवहारस्तु, नियतोल्लेखशेखरः ॥३३॥
આ રીતે આગમાર્થને પરિપૂર્ણ શ્રદ્ધા સાથે આગળ ધરવાથી સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માનું જ્ઞાન સર્વગત કહેવાય. અર્થાત્ જેમ કેવલિનું જ્ઞાન સર્વ પદાર્થ વિષયક-સર્વગત-છે તે જ રીતે સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માનું જ્ઞાન પણ આગમાર્થની શ્રદ્ધા દ્વારા સર્વગત જ છે. (કેવલિ સાક્ષાત્ જોઈને બટાટામાં અનન્ત જીવ કહે છે. એ જ વાત કેવલિ વચનની શ્રદ્ધા (ચક્ષુ)થી
૪૯. વિ. આવ. ભાષ્ય. શ્લો. ૩૨૦ ની ટીકા
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય-ભેદ
૧૦૫
સમ્યગ્દષ્ટિ આત્મા પણ કહે છે. આમ બે યનું જ્ઞાન સરખું થઈ જાય છે.)
પ્રજે આમ વસ્તુ અનન્તપર્યાયવાળી જાણવામાં આવે તે સામે પડેલી વસ્તુમાં ઘટ એ જ વ્યવહાર કેમ થાય છે?
ઉ–તે તે વિવક્ષિત વસ્તુમાં ઘટાદિ તરીકેને–તે તે કાળે નિયત ઉલ્લેખ પ્રધાન બન-વ્યવહાર થાય છે તે પૂર્વે કહ્યા મુજબ આસક્તિ આદિને કારણે થાય છે.
આમ હવે એ વાત નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિએ સ્થિર થઈ કે પ્રત્યેક વસ્તુ સર્વમય-અનન્તપર્યાયમય છે માટે પ્રત્યેક વસ્તુમાં અનન્તપર્યાયમયતાનું દર્શન એ જ સમ્યગ્દર્શન છે. એ જ સમ્યજ્ઞાન છે અને એવા સમ્યગ્દર્શનાદિ સાતમા ગુણસ્થાને જ સંભવે માટે એ સમ્યગ્દર્શન એ જ સમ્યફચારિત્ર છે. ટૂંકમાં ત્રણેય એક સ્વરૂપ જ છે.
[૨] તાન્તિન : ચિ–
ક્રિયાપિ કુદા शास्त्रार्थवाधनात्सोऽयं, जैनाभासस्य पापकृत् ॥३४॥ પ્રસ્તુત અધિકારના રરમા શ્લેકમાં (ક્રમાંકથી ૧૬૦ માં શ્લેકમાં) કહ્યું હતું કે જીવનિકાયનાં એકાન્ત શ્રદ્ધાનમાં પણ શુદ્ધસમ્યકત્વ ન કહી શકાય. એ વાતને ઉપસંહાર કરી લેતા આ શ્લેકમાં ગ્રન્થકાર પરમર્ષિ જણાવે છે કે વિરક્ત દેખાતા આત્માને કેઈ પણ મન્તવ્યમાં એકાન્તને જે કદાગ્રહ હોય તે તે અવશ્યમેવ શાસ્ત્ર બાધિત છે. પિતાને જૈન
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
કહેવડાવતા વિરક્ત આત્માને કદાગ્રહ તે પાપકર્મને બંધ કરાવનાર જ બને. [૭રૂ] ઉત્સલ વાગવા વા, એવાડથ નિશા
ज्ञाने कर्मणि वाऽयं चे-न तदा ज्ञानगर्भता ॥३५।।
જે કોઈ વિરક્ત જણાતો મુનિ ઉત્સર્ગ કે અપવાદને વિષયમાં, વ્યવહાર કે નિશ્ચયના વિષયમાં, જ્ઞાન કે કિયાના વિષયમાં કયાંય પણ એકાન્ત આગ્રહ, કદાગ્રહ સેવે તે તે
મુનિને વૈરાગ્ય જ્ઞાન ગર્ભ તે ન જ કહેવાય. [१७४] स्वागमेऽन्यागमार्थानां शतस्येव परायके ।
नावतारबुधत्वं चे-न तदा ज्ञानगर्भता ॥३६॥
જેમ પરાર્ધમાં સે સમાઈ જાય છે તેમ જિનાગમમાં અન્યાગમના અર્થ સમાવી દેવાનું કૌશલ જે ન હોય તે તે મુનિને વૈરાગ્ય જ્ઞાનગર્ભ ન કહેવાય.• [१७५] नयेषु स्वार्थसत्येषु, मोघेषु परचालने ।
माध्यस्थ्यं यदि नायातं, न तदा ज्ञानगभता॥३७॥
દરેક નય પિતાને અભિપ્રેત અર્થનું પ્રતિપાદન કરવા લાગે ત્યારે તેનું પ્રતિપાદન સાચું જ લાગે પણ જ્યારે ૫૦. (૧) ઉપ. પદ ગા. ૬૯૪ સટીક.
(૨) સમ્મતિ તર્ક-૩-૬૮, ૬૯ સટીક. (૩) વૈરાગ્ય કલ્પલતા-૯-૧૦૯૫ મે શ્લોક
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય-ભેદ
૧૦૭* તેની સામે તેને વિરોધી નય, તેનું ખંડન કરવા લાગે ત્યારે તે નય નિષ્ફળ-નકામે–અસત્ય ઠરી જાતે લાગે.. નિશ્ચયનય પિતાના મન્તવ્યને જેરશેરથી રજુ કરે ત્યારે તે. જ સારો લાગે પણ વ્યવહાર (પર) નય તરફથી તેનું ખંડન થવા લાગે એટલે તે નિશ્ચયનય સાવ ખેટો લાગે.
આ વખતે તે તે નયને એકાતે વળગી જઈને કે એકાન્ત તિરસ્કારી દઈને જે આત્મા તે નાના મન્તવ્ય પ્રત્યે માધ્યસ્થભાવ ધારણ કરી શકતા નથી, તે આત્માને. વૈરાગ્ય જ્ઞાનગર્ભ વૈરાગ્ય કહેવાય નહિ.' [१७६] आज्ञयागमिकार्थानां, यौक्तिकानां च युक्तितः ।
न स्थाने योजकत्वं चे-न तदा ज्ञानगर्भता ॥३८॥ વાદના બે પ્રકાર છે. હેતુવાદ અને આગમવાદ.
યુક્તિથી (પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણે આપવા દ્વારા) પદાર્થની સિદ્ધિ કરવા માટે થતો વાદ તે હેતુવાદ (યુક્તિવાદ) કહેવાય..
જ્યાં પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણને અવકાશ નથી અને માત્ર આગમ વચનને જ પ્રમાણ માનવા દ્વારા પદાર્થની સિદ્ધિ જે વાદથી થાય છે તે આગમવાદ કહેવાય. કેટલાક પદાર્થો. યુક્તિ સિદ્ધ કરી શકાય તેવા હોય તે ત્યાં હેતુવાદ જે. જોઈએ. અને જે કેટલાક પદાર્થો માત્ર આગમ-વચનથી જ ૫૧. (૧) ગુરૂતત્વ વિનિશ્ચય. ગા. ૪૫ સટીક.
(૨) સમ્મતિ તર્ક૧-૨૮. (૩) અધ્યાત્મસાર ક્રમાંક ૮૮૭.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ સિદ્ધ કરી શકાય તેવા હોય તે ત્યાં આજ્ઞા–આગમવાદ ચોજ જોઈએ.
જીવમાં ચૈતન્યની સિદ્ધિ હેતુવાદથી (યુક્તિવાદથી) કરવી જોઈએ.
નિગેદ શરીરમાં અનન્ત જીવની સિદ્ધિ આગમવાદથી કરવી જોઈએ. ટૂંકમાં પદાર્થ કે પદાર્થને જે અંશ, જે વાદથી સિદ્ધ થઈ શક્ત હોય તે વાદથી જ તે પદાર્થને કે તેના અંશને સિદ્ધ કરે જોઈએ. તેથી ઉલટું કરે-ઉચિત સ્થાને ઉચિત વાદની ચેજના ન કરે-તે તે આત્માને વૈરાગ્ય જ્ઞાન ગર્ભવૈરાગ્ય ન કહેવાય.૫૨ [१७७] गीतार्थस्यैव वैराग्यं ज्ञानगर्भ ततः स्थितम् ।
उपचारादगीतस्या-प्यभीष्टं तस्य निश्रया ॥३९॥
ઉપરોક્ત વાદની ઉચિત સ્થાને યોજના વિગેરે કરવાની તાકાત સ્વીપર સમયના જ્ઞાતા-ગીતાર્થમાં જ હોઈ શકે.
એટલે હવે એ જ વાત સ્થિર થાય છે કે જ્ઞાનગર્ભ વૈરાગ્ય ગીતાઈને જ હોઈ શકે. વ્યવહારનયથી તે ગીતાર્થની નિશ્રામાં રહેતા અગીતાર્થને પણ જ્ઞાનગર્ભવૈરાગ્ય કહી શકાય.
[१७८] सूक्ष्मेक्षिका च माध्यस्थ्यं, सर्वत्र हितचिन्तनम् ।
क्रियायामादरो भूयान् , धर्मे लोकस्य योजनम् ॥४०॥ પર. સમ્મતિ તક ૩-૪૩ થી ૪૫,
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય-ભેદ
૧૦૯
? ?
[१७९] चेष्टा परस्य वृत्तान्ते, मूकान्धबधिरोपमा ।
उत्साहः स्वगुणाभ्यासे, दुःस्थस्येव धनार्जने ॥४१॥ [૮] મનોભાવમ. મસમૃદ્ધિનમ્ ___असूयातन्तुविच्छेदः, समतामृतमज्जनम् ॥४२॥ [१८१] स्वभावान्नैव चलनं, चिदानन्दमयात्सदा ।
वैराग्यस्य तृतीयस्य, स्मृतेयं लक्षणावली ॥४३॥ જ્ઞાનગરિાગ્યવાળા મહાત્માના લક્ષણો -
(૧) સૂક્ષ્મદષ્ટિ (૨) માધ્યશ્મ (3) સર્વત્ર હિતચિન્તા (૪) કિયામાં ભારે આદર (૫) ભવ્યજીને ધર્મ સન્મુખ બનાવવાની પ્રવૃત્તિ.૫૩ (૬) પારકી વાર્તામાં મૂંગા આંધળા અને બહેરા માણસ જેવી પિતાની ચેષ્ટા હોય.૫૪ (૭) સ્વગુણના અભ્યાસમાં ઉત્સાહ, નિર્ધનને પૈસા કમાવવામાં હોય છે તે. (૮) કામના ઉન્માદનું વમન. (૯) અભિમાનનું મર્દન. (૧૦) અસૂયાના તત્ત્વનો છે. (૧૧) સમતા સાગરમાં ગળાબૂડ લીનતા (૧૨) ચિદાનંદમય સ્વભાવમાં નિશ્ચલતા. १८२] ज्ञानगर्भमिहादेयं, द्वयोस्तु स्वोपमर्दतः ।
उपयोगः कदाचित् स्या-निजाध्यात्मप्रसादतः ॥४४॥ ૫૩. ઠા. ઠા. ૧૦–૧૫. પy. (૧) વૈરાગ્ય કલ્પલતા ૧-૩૨૩, ૩૨૪,
(૨) અધ્યાત્મોપનિષત ૪-૨.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
ત્રણ પ્રકારના વિરાગમાં વસ્તુતઃ જ્ઞાનગવિરાગ જ આદેય છે.
*૧૧૦
બાકીના બે પ્રકારના—દુઃખગ અને મેહગ-વિરાગ પણ ક્યારેક ઉપયાગી બની જાય ખરા.
એક આત્મા દુઃખથી કે મેાહુથી સંસાર વિરક્ત થાય અને પછી તેને જો જ્ઞાનગવિરાગ થઈ જાય તે તે દુઃખગભ કે મેહગ’વિરાગ દૂર થઈ જાય. આમ દુ:ખાદિગર્ભિત વિરાગથી પણ દીક્ષા લીધી તે તે આત્માને જ્ઞાનગભ વૈરાગ્ય પ્રાપ્ત થવાના અવસર સાંપડયા. એટલે આ રીતે દુઃખાદિગર્ભ વિરાગ પણ કયારેક કેટલાકને આરાધના માર્ગે ચડવામાં ઉપયાગી મની જાય ખરા.
પણ એ માટે પેાતાના અધ્યાત્મભાવ રૂપી રાજાની કૃપા તા આવશ્યક છે જ.૧૫
૫૫. દ્વા. ઠા. ૬-૨૫.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
aaaaaaaaaasso amabasiaans
વૈરાગ્ય-વિષય
તે વિરાગના બે વિષય (લો)
(૧) પાંચ ઈન્દ્રિયોના વિષય (૨) ગુણ (લબ્ધિઓ) = (૧) વિષય વિરાગ = (૨) ગુણ વિરાગ
હજી સહેલ છે વિષયેથી વિરાગ; પરન્તુ વિષય-વિરાગથી નિષ્પન્ન થતા ગુણો (લબ્ધિઓ)થી વિરાગી બની રહેવાનું તે સાચે જ મહાભારત કામ છે.
ભગવાન સ્થૂલભદ્રજી ! જમ્બર કામવિજેતા !
બહેને વંદનાર્થે આવતા–ાડી પળ માટે-એય ગુણ – વિરાગી મટી ગયા ન હતા શું ?
onaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaniaaaaaaaaaaa
aaaaaaaaaaaaaaaaaaa
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રબંધ-૨ જે
અધિકાર-૭ મે. વેરાગ્ય-વિષય ક.
[१८३] विषयेषु गुणेषु च द्विधा, भुवि वैराग्यमिदं प्रवर्तते ।
अपरं प्रथमं प्रकीर्तितं, परमध्यात्मबुधैर्द्वितीयकम् ॥१॥ આ વિશ્વમાં વિષયના ભેદથી વૈરાગ્ય બે પ્રકારના છે. (૧) પંચેન્દ્રિયના વિષયેથી વૈરાગ્ય : વિષયવિરાગ.
(૨) તપ-સંયમની સાધનાથી ઉત્પન્ન થયેલે લબ્ધિ(ગુણા)ને વૈરાગ્ય. ગુણવિરાગ. અધ્યાત્મ શાસ્ત્રના જાણકારોએ. પહેલા વિષય વૈરાગ્યને અપર (નીચલી કક્ષાને) વૈરાગ્ય કહ્યો છે. જ્યારે બીજા ગુણ-વૈરાગ્યને પર (ઉત્કૃષ્ટ કક્ષા)
વૈરાગ્ય કહ્યું છે. [१८४] विषया उपलम्भगोचरा अपि चानुश्रविका विकारिणः ।
न भवन्ति विरक्तचेतसां, विषधारेव सुधासु मज्जताम् ॥२॥
વિષય-વૈરાગ્ય :-(૧) ઈન્દ્રિયેના પ્રત્યક્ષ અનુભવમાં આવી શક્તા શબ્દાદિ વિષય અને (૨) શાસ્ત્ર (અનુશ્રવ) વચનથી જણાતા દેવગતિ વિગેરેના વિષયે–આ બેય આત્મા. ઉપર વિકાર કરનારા છે. તેમ છતાં વિરાગભર્યા ચિત્તને તે આ વિષયે વિકારની એકાદ છાંટ પણ આપી શકતા નથી.
૫૬. વૈરાગ્ય કલ્પલતા. ૨-૨૫૩, ૨૬૧, ૨૬૨.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય-વિષય
૧૧૩
અમૃતના હાજમાં ગળાબૂડ ડુબેલાને વિષની ધારા બિચારી શુ કરી શકે ?પછ
[૮] સુવિશારસામગ્રી – ત્રિપોાિછીમ: । किमु माद्यति योगिनां मनो, निभृतानाहतनादसारमम् ॥३॥ કણેન્દ્રિય—વિષય :
વિરાટકાય આંખાની મંજરીઓ ઉપર ાજ માણતી કોયલની કાકલીઓનુ વણથંભ્યુ. સંગીત, શું યાગીઓના દિલને મદમસ્ત કરી શકે ખરૂ? ના રે ના. એમના મન તેા અનાહત નાદના મધમધુર ધ્વનિમાં જ રસતરમેળ થઈ ગયા છે.૫૮
[૧૮૬] મળમૂતુ—િવળનાળનપૂર્ણભૂળના: ૫ अनुभूतिनटीस्फुटीकृत- प्रियसङ्गीतरता न योगिनः ॥४॥
સંસારના રંગીલા યુવાન, નવાઢાના કોમળ કરના કંકણાના મધુર રણકાર સુણીને ઘેલા બની જઈ એકદમ માથુ ડોલાવવા લાગી જાય; પરન્તુ અનુભૂતિ (અનુભવ જ્ઞાન )રૂપ નકીના પાયલના રણકારથી પ્રગટેલા પ્રિય સંગીતમાં ડોલી ઊઠેલા ચેાગીઓને તેા એ કંકણના રણકારે શું જરાય હલાવી શકશે?
૫૭. પાત-જલ યોગદન. મૂ. ૧-૧૫, ૧૬.
૫૮. (૧) જ્ઞાનસાર ૭મું અષ્ટક. (૩) યોગશાસ્ત્ર ૪–૨૪થી ૩૪.
(૨) અધ્યાત્મ કલ્પદ્રુમ પૃ. ૨૭૭. (૪) પ્રશમરતિપ્રક. શ્લોક ૧૦૩થી ૧૧૧.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
[१८७] स्खलनाय न शुद्धचेतसां, ललनापञ्चमचारुघोलना ।
यदियं समतापदावली-मधुरालापरतेन रोचते ॥५॥
સમાધિ પદોના એક પછી એક નીકળતા મધુર આલાપિમાં જેનું દિલ એક્તાન થઈ ગયું છે અને તે યુવતીના પંચમસ્વરની સિદ્ધ હલક પણ શે ? વિશુદ્ધચિત્તના
સ્વામીઓને એ કોકિલ કંઠ લગીરે બહેકાવી શક્તિ નથી. [૨૮૮] સતતં ક્ષય સુરત–માં રામપિ પ્રિય ન હિ
अविनाशिनिसर्गनिर्मल- प्रथमानस्वकरूपदर्शिनः ॥६॥ (૨) ચક્ષુરિન્દ્રિય-વિષય:
કદી વિનાશ ન પામતાં, સ્વભાવથી જ નિર્મળ, અને વિસ્તાર પામતા પિતાના આન્તરરૂપને નીહાળતા ગીમહાત્માઓને લલનાનું રૂપ પણ શે” ગમે?
કે, જે પ્રતિક્ષણ વિનાશ પામી રહ્યું હોય અને
લેહી તથા વીર્ય જેવી ગંદી ધાતુઓમાંથી ઉત્પન્ન થયું હોય! [१८९] परदृश्यमपायसङ्कलं विषयो यत्खलु चर्मचक्षुषः ।
न हि रूपमिदं मुदे यथा निरपायानुभवैकगोचरः ॥७॥ - જે બીજાઓથી પણ જોઈ શકાય છે જેને જોવા દ્વારા, બધા ભેગવી શકે છે;
જે અનેક આપત્તિઓની સંભાવનાથી પલેટાએલું છે; જે ચામડે મઢેલી આંખેથી જ દેખાય છે તે
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય-વિષય
૧૧૫ રૂપનું દર્શન તે આનંદ તે ન જ આપી શકે જે પેલું અપાયમુક્ત અને માત્ર સ્વાનુભવથી ભેગવી શકાય તેવું આત્મસ્વરૂપ (દર્શન) આનંદ આપે ! [१९०] गतिविभ्रमहास्यचेष्टिते-ललनानामिह मोदतेऽबुधः ।
सुकृताद्रिपविष्वमीषु नो, विरतानां प्रसरन्ति दृष्टयः ॥८॥
રે! અંગનાના ગતિવિભ્રમ, એની હાસ્યાદિ ચેષ્ટાઓ તે પાગલને આનંદ આપી શકે
જન્મ-જન્માન્તરના એકઠા થએલા સુકૃતના પહાડને તેડી પાડનાર વજશા એ અભિનયે તરફ વિરક્ત આત્માઓની
તે નજર પણ પડતી નથી. [१९१] न मुदे मृगनाभिमल्लिका-लवलीचन्दनचन्द्रसौरभम् ।
विदुषां निरूपाधिबाधित-स्मरशीलेन सुगन्धिवर्मणाम् ॥९॥ (૩) ઘ્રાણેન્દ્રિય-વિષય:
કામના પ્રચારને જેના વડે બાધિત કરી દેવામાં આવ્યું છે તે નિરૂપધિકભાવના સ્વભાવથી સુગંધિત બનેલા શરીરવાળા પંડિત પુરૂષને કસ્તુરી, માલતી પુષ્પ, એલચી, ચન્દન કે કપૂરની સુગધી પણ કશું આકર્ષણ કરી શક્તી નથી. [१९२] उपयोगमुपैति यच्चिरं, हरते यन्न विभावमारुतः ।
न ततः खलु शीलसौरभा-दपरस्मिन्निह युज्यते रतिः ॥१०॥ ઘણા લાંબા સમય સુધી જે ઉપયોગમાં આવે છે, વિભાવપવન પણ જેને નાશ કરી શક્તા નથી.........
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ તેવી શીલ સુગંધિ મૂકીને, આ લેકમાં બીજી કોઈ પણ સુગંધમાં રાગ કરે એ તે બિલકુલ ઉચિત નથી. [१९३] मधुरैर्न रसैरधीरता, कचनाध्यात्मसुधालिहां सताम् ।
अरसैः कुसुमैरिवालिनां, प्रसरत्पद्मपरागमोदिनाम् ॥११॥ (૪) રસનેન્દ્રિય-વિષય –
અધ્યાત્મની સુધાનું આચમન કરતા સજ્જને, સંસારના કહેવાતા મધુર રસમાં અધીરા કેમ બની જાય?
ચોમેર ફેલાતી કમળની પરાગમાં લખલૂટ આનંદ માણતા ભ્રમર, નીરસ પુષ્પ તરફ દોડી જવા કદી અધીરા બનશે? [१९४] विषमायतिभिर्नु किं रसैः, स्फुटमापातसुखैर्विकारिभिः ।
नवमेऽनवमे रसे मनो, यदि मग्नं सतताविकारिणी ॥१२॥
રે! સદેવ નિર્ભેળ એવા વિપુલ સમાધિ રસમાં જે મન મસ્તાન બની જતું હોય છે.......... - પેલા, પહેલાં તો આનંદ આનંદ દેખાડી દઈને પછી ભયંકર સીતમ ગુજારતા વિકારી (ભેળસેળવાળા) રસથી
આપણને શી નિસ્બત ! [१९५] मधुरं रसमाप्य निष्पते-द्रसनातो रसलोभिनां जलम् ।
परिभाव्य विपाकसाध्वसं, विरतानां तु ततो दृशोर्जलम् ॥१३॥ મધુર રસને પામે છે તે બે ય-રાગી અને વિરાગી ! બેયને પાણી છૂટે છે!
રસરાગીને જીભમાંથી પાણી ચાલ્યું જાય છે! - રસ વિરાગીને આંખમાંથી પાણી વહ્યું જાય છે !
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય વિષય
૧૧૭
એ વિચારે છે, રસ રાગના તે કેવા કેવા કરૂણ અજામે !
[૧૬]૬ યે મુળપુષ્પતિ, વૃત્તિવનીમયુદ્ધ શેતે । विमले सुविकल्प तल्पके, व बहि: स्पर्शरता भवन्तु ते ॥ १४॥ (૫) સ્પર્શીનેન્દ્રિય વિષય :–વિશ્વના પામર જન્તુએને મન આ એક સમસ્યા બની ચૂકી છે કે હરિહર પુરન્દરને ય મહાત કરનાર લલનાના કામળ સ્પર્શી માં ચેાગીઆને કેમ મૂઝારા નિહ થતા હાય !
પણ એમને એ વાતની તેા ખબર જ નથી કે, આ યાગીએ શુભ વિકલ્પાના પલંગમાં ગુણ પુષ્પાના ઢગલા પાથરી દઈ ને, તેની બનેલી તે કામળ પથારીમાં, ધૃતિ નામની પેાતાની પ્રિયતમાને આલિંગન દઈ ને આરામથી પેાઢી ગયા છે!
હવે એમને બાહ્ય જગતની લલનાએના સ્પર્શીમાં કયી રીતે મૂંઝવણ થાય ?
[१९७] हृदि निर्वृतिमेव बिभ्रतां, न मुदे चन्दनलेपनाविधिः । विमलत्वमुपेयुषां सदा, सलिलस्नानकलाऽपि निष्फला ॥१५॥ હૃદયમાં અફાટ આનંદને ધારણ કરતા યોગીના શરીરે કોઈ બાવનાચન્હનના શીતલ લેપ કરી જાય, તે તેથી તેને આનંદ થઈ જતા નથી.
અને જેઓ સદૈવ નિ`ળ જ છે તેમને વળી પાણીનાં ડાંય સ્નાન પણ શા કામના ?
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
[૧૮] ગળત્તિ નનુ: સ્વમર્થવ જીવતોહાતમુલેન મોનિ:। मदनाहिविषोग्रमूर्च्छना - मयतुल्यं तु तदेव योगिनः ॥ १६ ॥ ૨! દૃષ્ટિ દૃષ્ટિમાં કેટલુ અંતર !
-
એક ભાગી જીવડા ! કામના વધતા જતા સુખાનુભવથી પોતાના જન્મારાને સફ્ળ માને છે!
અને ચેાગી! એ તે કહે છે, ' અહા! કામ-સર્પના જીવલેણ–ઝેરી ડંખી તા ભાગીના જીવન મૂતિપ્રાયઃ થઈ જાય ! આવી મૃત્યુદાયિની મૂર્છામાં તે જન્મારાની સફળતાની કલ્પના ! અસ’ભવ ! ?
',
[oLL]તિમે વિષયા: હેિાિ, નમ્રુતે હેવિ વિશ્વેતસામ્ परलोकसुखेऽपि निःस्पृहाः, परमानन्दरसालसा अमी ||१७|| આમ પાંચેય ઇન્દ્રિયાના હિલૌકિક વિષયા તે વિરાણી આત્માઓને આનંદના લેશ પણ આસ્વાદ ચખાડી શકતા નથી. આ વિરાગી મહાત્મા તે પરમાનંદના રસમાં મસ્તાન બન્યા છે.
એએ તો પરલેાકના સ્વર્ગાદિ સુખાને પણ ‘થૂ’ કરે છે. [૨૦૦] મલમોહવિષાવમસ—ચવાયાવિધુરા: મુળ વિ । विषमिश्रितपायसान्नवत्, सुखमेतेष्वपि नैति रम्यताम् ॥ १८ ॥ આનુશ્રવિક વિષયો :
પ્ર.-શું પાંચ ઈન્દ્રિયાના દૈવી વિષયે પણ આનંદ આપી શકતા નથી?
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય-વિષય
૧૧૯ ઉ–રે! દેવે પણ અભિમાન, મેહ, વિષાદ, ઈર્ષ્યાદિ અનેક પ્રકારના તાવની પીડાથી સંતપ્ત રહ્યા કરે છે, પછી એમના વિષય-સુખ પણ શેર મનહર બની શકે?
બેશક, સ્વરૂપત એ સુખ કહેવાતું હશે પણ એની વિપાક-કટૂતા કેટલી ભયાનક હોય છે! | માટે જ એ સુખો ય તાલપુટવિષના કણિયાથી મિશ્રિત
દૂધપાકની જેમ (ગીઓને) અપ્રિય થઈ પડે છે. પલ [२०१] रमणीविरहेण वह्निना, बहुबाष्पानिलदीपितेन यत् ।
त्रिदशैदिवि दुःखमाप्यते, घटते तत्र कथं सुखस्थितिः ॥१९॥
અનેક નસાસાઓના વાયુથી વધુને વધુ પ્રજવળતા જતા દેવીના વિરહાગ્નિથી તો દેવલોકમાં ય દેવે કામે સન્તાપ અનુભવે છે. !
ત્યાં સુખની કલ્પના પણ શેર કરવી! [२०२] प्रथमानविमानसम्पदां, च्यवनस्यापि दिवो विचिन्तनात् ।
हृदयं न हि यद्विदीयते, घुसदा तत्कुलिशाणुनिर्मितम् ॥२०॥
દૈવી વિમાનની અઢળક સંપત્તિને ભોગ માણતા દેવેનું હૃદય તે શું વજનું બનેલું હશે!
કે, એવા પણ સ્વર્ગમાંથી ચવી જવાની પળને વિચાર કરવા છતાં તેમનું હૃદય કટકે કટકા થઈને તૂટી પડતું નથી !
૫૯. શાસ્ત્રવાર્તાસમુચ્ચય–૯-૧રની ટીકા. - ૬૦. શાસ્ત્રવાર્તા સમુ–૯. ૧૨ ની ટીકા.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
[२०३] विषयेषु रतिः शिवार्थिनो, न गतिष्वस्ति किलाऽखिलास्वपि।
घननन्दनचन्दनार्थिनो, गिरिभूमिष्वपरद्रुमेष्विव ॥२१॥
મુક્તિના સુખની જેને રઢણ લાગી છે તે વિરાગી મહાત્માને કેઈ પણ ગતિના વિષય સુખમાં રાગ થતો નથી.
ગાઢ નંદન વનના બાવનચન્દનના વૃક્ષોની જ જેને લાલસા જાગી છે તેને બીજા બધાય વૃક્ષોથી ખીચખીચ
ભરેલી ગિરિકન્દરાઓમાં કેઈ આકર્ષણ જાગે ખરું? [२०४] इति शुद्धमतिस्थिरीकृताऽ-परवैराग्यरसस्य योगिनः ।।
स्वगुणेषु वितृष्णतावहं, परवैराग्यमपि प्रवर्तते ॥२२॥
આ રીતે, જે યેગીઓ વિશુદ્ધ પ્રજ્ઞાથી અપર(નીચલી) કેટિના વિષય વિરાગથી ભાવિત બન્યા છે તેમને (જ) સાધનાના બળથી આત્મામાં ઉત્પન્ન થયેલી લબ્ધિ (ગુણ) પ્રત્યે રાગ ન થવા રૂપ પર (ઉચ્ચ) કક્ષાને ગુણ
વૈરાગ્ય પણ પ્રાપ્ત થાય છે. [२०५] विपुलर्द्धिपुलाकचारण-प्रबलाशीविषमुख्यलब्धयः ।
न मदाय विरक्तचेतसा-मनुषङ्गोपनताः पलालवत् ॥२३॥
વિપુલઋદ્ધિ સ્વરૂપ પુલાક-લબ્ધિ, ચારણ લબ્ધિ, પ્રબળ આશીવિષ લબ્ધિ, વિગેરે વિગેરે પ્રાપ્ત થવા છતાં વિરાગી આત્માઓને તેનું અભિમાન થતું નથી.
દાણું મેળવવાના લક્ષથી ખેતી કરતા ખેડૂતને સાથે સાથે ઘાસ પ્રાપ્ત થઈ જાય તેનું ખેડૂતને કોઈ અભિમાન હેતું નથી.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય-વિષય
૧૨૧ મોક્ષના લક્ષ્યથી સાધના કરતા યેગીઓને પ્રાપ્ત થતી લબ્ધિનું પણ કોઈ ગુમાન સંભવતું નથી. [२०६] कलितातिशयोऽपि कोऽपि नो, विबुधानां मकृद्गुणत्रजः।
अधिकं न विदन्त्यमी यतो, निजभावे समुदञ्चति स्वतः॥४॥
વિરાગીઓને પ્રાપ્ત થયેલ લબ્ધિ(ગુણ)ભંડાર અનેક વિશિષ્ટતાઓથી ભરપૂર હોવા છતાં તેમને અભિમાન કરાવી શક્તો નથી. એનું રહસ્ય એ છે કે એ મહાત્માઓ સદૈવ આત્મરમણતામાં સ્વયં લયલીન રહે છે. તેઓ આથી અધિક
બીજું કાંઈ જાણવાથી કે જેવાથી લાપરવા જ રહેતા હોય છે. [२०७] हृदये न शिवेऽपि लुब्धता, सदनुष्ठानमसङ्गमङ्गति ।
पुरुषस्य दशेयमिष्यते, सहजानन्दतरङ्गसङ्गता ॥२५॥
અને જ્યારે એ મહાત્માઓનું સદનુષ્ઠાન (વચનાનુષ્ઠાન), અસંગાનુષ્ઠાનમાં પરિણામ પામે છે ત્યારે તે તેમના હૃદયમાં મુક્તિ સુખની પણ કામના ઉભી રહેતી નથી.
સહજાનન્દના તરને સંગ પામતી આ દશા જ, મુમુક્ષુ પુરૂષને ઈચ્છવા જેવી છે. [૮] ફરિયસ્થ મહામ- િરાવાસમૃન્મના
उपयन्ति वरीतुमुच्चकै-स्तमुदारप्रकृतिं यश:श्रियः ॥२६॥
આમ જે મહાત્માનું મન, વૈરાગ્યના વિલાસથી ભરપૂર બને છે, તે ઉદાર ચરિત સાધુરાજને કઠે વરમાળા આપવા યશલક્ષ્મી રૂમઝુમ કરતી એકદમ ચાલી આવે છે.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
મમત્વ
--
ત્યાગ
વિરાગની ઝબૂકતી બાળ ન્યાત મમત્વભાવના પવનના સપાટે ચડી જાય તેા પળ એ પળમાં જ નિર્વાણ પામી જાય ! માટે વિરક્ત આત્માએ તે। એ ન્યાતમાંથી મહાનલ પ્રગટાવવા માટે મમત્વભાવના પવનના ભયાનક સૂસવાટાથી સદા આધાને આધા જ રહેવુ જોઇએ.
મમત્વ ભાવને ભુક્કો ખેાલાવી દેવાની પ્રચણ્ડ તાકાત છે, તત્ત્વજિજ્ઞાસામાં અને વિવેક જ્ઞાનમાં !
અધ્યાત્મભાવને શત્રુ મમત્વભાવ; અને એના શત્રુ આ મે–જિજ્ઞાસા અને વિવેક !
આપણા શત્રુને શત્રુ, તે આપણા મિત્ર !
તા, સદા સેવીએ તત્ત્વજિજ્ઞાસાને અને વિવેક જ્ઞાનને !
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રબંધ–૩ જે
અધિકાર- મે
કા મમત્વ–ત્યાગ 1
[૨૧] નિમજ્જૈવ વૈરાને સ્થિરમવા
परित्यजेत्ततः प्राज्ञो ममतामत्यनर्थदाम् ॥१॥
પૂર્વોક્ત વૈરાગ્ય નિર્મમ આત્મામાં જ સ્થિરતા પ્રાપ્ત કરી શકે છે, માટે અત્યન્ત અનર્થકારિણી મમતાને પ્રાજ્ઞપુરૂષોએ ત્યજી દેવી જોઈએ. [२१०] विषयैः किं परित्यक्तैर्जागति ममता यदि ।
त्यागात्कञ्चुकमात्रस्य भुजङ्गो न हि निर्विषः ॥२॥
જે અંતરમાં મમતા જીવતી બેઠી છે તે બાહ્યવિષયને ત્યાગ માત્ર કરી દેવાથી કશું વળવાનું નથી.
કાંચળીને ત્યાગ કરી દેવા માત્રથી સર્ષ નિર્વિષ થઈ જતે નથી. [२११] कष्टेन हि गुणग्राम, प्रगुणीकुरुते मुनिः।।
ममताराक्षसी सर्व, भक्षयत्येकहेलया ॥३॥
અહા ! કેવી ઘર સાધનાઓના કષ્ટ વેઠીને મુનિ પિતાના ગુણોને સમૂહ પુષ્ટ કરતું જાય છે ! અને
એક જ સપાટે મમતા-રાક્ષસી આ બધાયને કોળીયે. કરી જાય છે!
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
[૨૨] નરસુન્ત, પત્ય, ટ્રામવિદ્યૌષધિવત્રતા
उपायैबहुभिः पत्नी, ममता क्रीडयत्यहो ॥४॥
આ મમતાપત્ની તે પિતાના પતિને અવિદ્યારૂપી ઔષધિ ખવડાવી દઈને તરત જ બળદીઓ બનાવી દે છે, અને પછી અનેક ઉપાથી એ વિવિધ કીડાઓ કરે છે. [२१३] एकः परभवे याति, जायते चैक एव हि ।
ममतोद्रेकतः सर्व, सम्बन्धं कल्पयत्यथ ॥५॥ એકત્વ–ભાવના
બિચારે જીવ! એકલે જ પરભવમાં જાય છે, એટલે જ જન્મ પામે છે, તેમ છતાં જન્મ મરણ વચ્ચે ઝોલાં ખાતા એ જીવનમાં મમતાના આવેગોથી અનેક સંબંધે ઉભા કરે છે. [२१४] व्याप्नोति महती भूमि, वटबीजाद्यथा वटः ।
तथैकममताबीजा - त्प्रपञ्चस्यापि कल्पना ॥६॥
વડલાના એક જ બીજથી ઉભે થ વડલો વિશાળ ભૂમિમાં પથરાઈ જાય છે, તેમ મમતાના બીથી જીવને સંસાર ખૂબ લાંબો પહોળો થઈ જાય છે. [२१५] माता पिता मे भ्राता मे, भगिनी वल्लभा च मे।
પુત્રી: સુતી જે મિત્રાળ, જ્ઞાતિ : સંતુત છે આથી [२१६] इत्येवं ममताव्याधि, वर्द्धमानं प्रतिक्षणम् ।
जनः शक्नोति नोच्छेत्तुं, विना ज्ञानमहौषधम् ॥८॥
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
મમત્વ ત્યાગ
૧૨૫.
સ્વજન-મમત્વ
મારી મા, મારા બાપ, મારો ભાઈ, મારી બહેન, મારી પત્ની, મારાં છોકરાં, મારા મિત્રે, મારી જ્ઞાતિ, મારે નેહી વર્ગ'...આવો આવો લવારે, એ છે મમતાને વ્યાધિ. પળે પળે વધતો જ રહે છે !
હશે કે એનું ઓસડ ! હા, તે છે જ્ઞાન ઔષધ! એના વિના તે કોઈ પણ રીતે કોઈ પણ માણસ આ
વ્યાધિને વિનાશ કરી શકે તેમ નથી. [૨૨] મમવેનવ નિ:ભારમલ પ્રવર્તતા
कालाकालसमुत्थायी, धनलोभेन धावति ॥९॥ ધન–મમત્વ
માતા પિતા પત્ની આદિ ઉપરની મમતાના પાપે જ આ જીવ કશાય ડર વિના ઘેરહિંસાને આરંભ-સમારંભ ઉભા કરે છે. ધન ઉપરની મમતાના પાપે કાળ કે અકાળ. કશુંય જોયા વિના ચારે બાજુ દેડાદોડ કરી મૂકે છે. [૨૮] સ્વયે શેષાં જ ઉપાય, વિદ્યd મમતાવિશ: .
इहामुत्र च ते न स्युस्त्राणाय शरणाय वा ॥१०॥ અશરણ-ભાવના
રે! મમતાના કારણે જે સ્વજનાદિના પિષણ માટે જીવ ભારે કષ્ટો વેઠે છે, તીવ્ર સંતાપ પામે છે તે સ્વજને નથી તે અહીં તેની વૃદ્ધાવસ્થામાંથી તેને બચાવી શકતા કે. નથી તે ગાદિ આપત્તિમાંથી તેને ઉગારતા!
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ નિર્ભયતાપૂર્વક જીવાડે દે તેવું કઈ શરણ પણ બની શતું નથી.
એટલું જ નહિ પણ પરલોકમાં ય એ સ્વજને તેના પ્રાણભૂત કે શરણભૂત બની શક્તા નથી. २१९] ममत्वेन बहून लोकान् , पुष्णात्येकोर्जितैधनैः।
सोढा नरकदुःखानां तीव्राणामेक एव तु ॥११॥
આપ કમાઈથી મેળવેલી અઢળક સંપત્તિથી નેહી સ્વજનેનું પિષણ કરવા માટે જીવ તત્પર બનતો હોય તે તેમાં તેની મમતા જ કારણ છે. પણ જ્યારે એ મમતાના પાપે રૌરવ નારકના ભીષણ દુઃખે એના લમણે ઝીંકાય છે ત્યારે તે તે તીવ્ર દુખે ભોગવવાનું કમભાગ્ય તેને એકલાને જ પ્રાપ્ત થાય છે હોં ! [२२०] ममतान्धो हि यनास्ति, तत्पश्यति, न पश्यति ।
जात्यन्धस्तु यदस्त्येत-भेद इत्यनयोर्महान् ॥१२॥
જાતિથી અધે અને મમતાથી અંધ-એ બેમાં કેટલું મેટું અંતર છે!
જાત્યન્ત તે આ વિશ્વમાં જે છે તેને જોઈ શકતા નથી અને મમતાન્ત તે જે નથી તેને જુવે છે. (સ્વજને વિગેરે પિતાના નથી છતાં તેમને પિતાના તરીકે જુવે છે) કલ. આચારાંગસૂત્ર–રનું અધ્યયન, લો ઉદ્દેશ-નિયુકિત શ્લે.
૧૭૬ની ટીકા.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
મમત્વ-ત્યાગ
૧૨૭
[२२१] प्राणानभिन्नताध्यानात् , प्रेमभूम्ना ततोऽधिकाम् ।
प्राणापहां प्रियां मत्वा, मोदते ममतावशः ॥१३॥ સીમમત્વ
મમત્વના આવેગથી જીવ પોતાની પ્રિયતમાને પિતાનાથી અભિન્ન તરીકે માને છે. અને તેથી તેની ઉપરને તેને પ્રેમ પુષ્કળ વધતું જાય છે, અને છેવટે તે તેને પ્રાણથી પણ અધિક માનવા લાગે છે! - જે સ્ત્રી (સૂર્યકાન્તા વિગેરે) ક્યારેક તેના જ પ્રાણ હરી લેવા શક્તિમાન બનનારી છે તેની ઉપર મમતાબ્ધ પતિને અઢળક પ્રેમ ઉભરાઈ જાય છે! રિરર રૂાનિ ની, પુર્વ મૃદું વિષમ્
मांसग्रन्थी कुचौ कुम्भौ, हेम्नो वेत्ति ममत्ववान् ॥१४॥ ઓરે ! આ મમતાનું કામણ તે કેવું છે !
મમત્વવાળે જીવ પ્રિયતમાના દાંત કે જે નર્યા હાડકાં જ છે તેને મચકુંદ પુષ્પની કળીઓ કહે છે!
કે, જેનું મુખ શ્લેષ્મનું જ ઘર છે તેને ચન્દ્ર કહે છે! (ચન્દ્રમુખી) " કે, જે બે સ્તને માંસના લટક્તા લેચા છે તેને સુવર્ણના બે કુંભ કહે છે!૬૨ કર. આચારાંગસૂત્ર-રનું અધ્યયન, ૧લે ઉદ્દેશે-નિર્યુકિત શ્લે.. . ૧૭૬ની ટીકા.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
[२२३] मनस्यन्यद्वचस्यन्यत्, क्रियायामन्यदेव च ।
यस्यास्तामपि लोलाक्षी साध्वीं वेत्ति ममत्ववान् ॥१५॥
જેના મનમાં જૂદું, વાણીમાં જૂદું, અને ક્રિયામાં વળી કાંઈક “ઓર જ હોય તેવી–ગમે ત્યાં આંખના ડેળા ભમાવતી સ્ત્રીને મમત્વાન્ય જીવ સાધ્વી સ્ત્રી તરીકે બીરદાવે છે! [२२४] या रोपयत्यकार्येऽपि, रागिणं प्राणसंशये ।
दुवृत्तां स्त्री ममत्वान्ध-स्तां मुग्धामेव मन्यते ॥१६॥
અરે ! અરે! મમત્વાન્યની આ મહામૂર્ખતા તે જુઓ! જે દુરાચારિણી સ્ત્રી પિતાના ઉપરના આંધળા રાગવાળા પતિને એવા અકાર્યના ખાડામાં ધકકો મારી દે કે જ્યાં તે જીવતો રહેશે કે કેમ એય એક ભારે સમસ્યા થઈ પડે! તે પણ... - તે સ્ત્રીને પેલે મમત્વા ભેળી–ગભરૂ અબળા તરીકે જ જોયા કરે! [૨૬] છાતિમાંનાથિ – વિભુત્રદિર ધ્વરિત
वनितासु प्रियत्वं य-त्तन्ममत्वविजृम्भितम् ॥१७॥
ચામડાથી ઢંકાએલી હાડ, માંસ, મળ અને મૂત્રની પિટી સમી સ્ત્રીને પિતાની પ્રિયતમા મનાવવી એ તે સાચે
આ મમત્વભાવને જ મહિમા છે. [२२६] लालयन् बालकं ताते-त्येवं ब्रूते ममत्ववान् ।
वेत्ति च श्लेष्मणा पूर्णा-मगुलीममृताञ्चिताम् ॥१८॥
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમત્વ-ત્યાગ
૧૨૯
અપત્ય-મમત્વ
,
કેવી નવાઈની વાત છે કે મમત્વવાળા જીવા પેાતાના છોકરાને જ રમાડતા રમાડતા ‘ તાત ' કહીને ખેલાવે છે; એ ગંદા-ગેાખરા છેકરાની લીંટ ખરડી આંગળીને અમૃતથી ચર્ચિત માને છે !
[૨૭] પાત્રવિનિશા, મુતમઙ્ગાન્ત મ્રુતિ । तदमेध्येऽपि मेध्यत्वं जानात्यम्बा ममत्वतः ॥ १९ ॥ રે ! આ મમત્વભાવની તે કેવી લીલા!
મમતાની લાગણીથી તેા માતા, કાદવથી ખરડાઈ ગએલા બાળકને ખેાળામાંથી નીચે મૂકી દેવાનું કલ્પી પણ શકતી નથી. એની ઉપર એને કોઈ ઘૃણા પણ થતી નથી !
એટલું જ નિહ પણ તે મમતાના પાપે બાળકની વિષ્ઠામાં ય કાણુ જાણે અનેાખુ પાવિત્ર્ય જુએ છે! [૨૨૮] માતાવિત્રાવિસમ્બન્ધોડ—નિયતોપિ મમત્વતઃ ।
દભૂમીશ્રમવતાં, મૈયત્યેનાવમાસતે ॥૨૦॥ માતાપિતા વિગેરેના સંબંધ જે તદ્ન અનિયત છે તે પણ મમતાના દોષને લીધે નિયત ( શાશ્વત ) દેખાવા લાગે છે.
બીજું થાય પણ શું? અનિયતમાં નિયતતાને જે ભ્રમ-દીર્ઘકાળ સુધી, કોઈ પણુ અંતર પાડયા વિના સતત અને અત્યન્ત પ્રેમથી સેન્યેા હાય-તે તેા દૃઢભૂમિ જ થાય ને ?
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
[૨૬] મિના પ્રત્યે માત્માનો, વિમાકહા !
શૂન્ય: સંસર્ગ ચેવું, ચ: સ્થિતિ સ સ્થિતિ રહ્યા “દરેકનો આત્મા જુદો છે. પુગલો પણ દરેકના જુદા છે. કેઈકેઈને કશે સંબંધ નથી.” આવું જે જુએ છે તે જ તેનું સાચું દર્શન છે.
[२३०] अहन्ताममते स्वत्वस्वीयत्वभ्रमहेतुके ।
भेदज्ञानात्पलायेते, रज्जुज्ञानादिवाहिभीः ॥२२॥
અહંકારની વૃત્તિથી સ્વત્વને (હુંપણાને) અને મમતાની વૃત્તિથી સ્વાયત્વને (મારાપણાને) ભ્રમ થાય છે. પણ જે દેહ આત્માના ભેદનું જ્ઞાન (વિવેક જ્ઞાન) થઈ જાય તે તે ભ્રમ અવશ્ય ટળી જાય.
દોરડામાં સર્પને ભ્રમ થઈ જાય તે ભય ઉત્પન્ન થાય પરંતુ દોરડામાં દોરડાનું જ્ઞાન થઈ જતાં તે તે ભય દૂર જ થઈ જાય ને?
[२३१] किमेतदिति जिज्ञासा, तत्त्वान्तर्ज्ञानसन्मुखी ।
व्यासङ्गमेव नोत्थातुं, दत्तक्क ममतास्थितिः ॥२३॥
જડ ચેતનમય આ જગત શું છે? એવી જે તત્ત્વજિજ્ઞાસા તે, તત્વની બાબતના આન્તર્તાનની સન્મુખ કરનારી છે. (જિજ્ઞાસુને અન્તર્મુખ બનાવનારી છે.) આવી જિજ્ઞાસા એક વાર જાગી જાય, પછી તે તે આછોપાતળા રાગ ભાવને
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
મમ–ત્યાગ
૧૩૧ ચ આત્મામાં સળવળવા દેતી નથી તે પછી રાગ નિમિત્તે જન્મતી મમતા તે એના સર્ભાવમાં જાગે જ ક્યાંથી? [२३२] प्रियार्थिनः प्रियाप्राप्ति, विना क्वापि यथा रतिः ।
न तथा तत्वजिज्ञासो-स्तत्त्वप्राप्ति विना क्वचित् ॥२४॥
જેમ પ્રિયતમાના પ્રેમીને, પ્રિયતમાની પ્રાપ્તિ વિના કશું ય ગમતું નથી, તેમ તવપ્રાપ્તિ (જગતના સ્વરૂપનું ભાન) થયા વિના તત્વના જિજ્ઞાસુને કશું ય ગમતું નથી. [२३३] अत एव हि जिज्ञासां, विष्टम्भति ममत्वधीः ।
विचित्राभिनयाक्रान्तः सम्भ्रान्त इव लक्ष्यते ॥२५॥ | મમત્વની લાગણીઓ તત્વ જિજ્ઞાસાને જાગવા જ દેતી નથી. આથી જ મમત્વાન્ય જીવ માતા પત્ની આદિ પ્રતિના ચિત્ર વિચિત્ર ચેનચાળાઓથી ભરપૂર બનેલે હાંફળાફાંફળે દેખાયા કરે છે.
[२३४] धृतो योगो, न ममता हता, न समताऽऽहता।
न च जिज्ञासितं तत्त्रं, गतं जन्म निरर्थकम् ॥२६॥
રે ! જેણે સર્વસંગ ત્યાગને વેગ ધારણ કર્યો પણ મમત્વ ભાવને ગળે ટૂંપો દીધે નહિ; સમતાને જેણે દિલથી ચાહી નહિ; તત્વને જાણવાની ઈચ્છા પણ ન કરી તે...
ભલે ને તેણે સાધુ વેષ ધારણ કર્યો હોય ! તેય એને જન્મારે પાણીમાં ગયે!
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
[રશ્ય] નિજ્ઞાસા ૬ વિવેજ્જ, મમતાનાશાનુમૌ । अतस्ताभ्यां निगृह्णीया-देनामध्यात्मवैरिणीम् ||२७|| મમત્વનો નાશ કરે છે તત્વની જિજ્ઞાસા અને દેડ તથા આત્મા વચ્ચેના ભેદનુ જ્ઞાન. માટે અધ્યાત્મભાવની વૈરિણી આ મમતાના જિજ્ઞાસા અને વિવેકની શસ્ત્ર એલડીથી નિગ્રહ કરી લેવા જોઈ એ.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમતા.
મમત્વ જાય એટલે સમત્વ આવે.
ન ક્યાં ય રાગ; ન કયાં ય રીસ, એનું નામ સમતા. રાગ રોષ તે મનના તરંગી ત છે : જીવને દુઃખી કરનારા છે. સમતા જ ચિત્તની સમતુલા છે. જીવની સ્વભાવ દશા છે.
ત્યાગ્યો સંસાર; તેઓ તપ અને જે જ; પણ જે સમતાને અવગણીને ! તે ધૂળ પડી એ તપ-જપમાં !
ધર્મના બે પરોક્ષફળ સ્વર્ગ અને મોક્ષ પણ પ્રત્યક્ષફળ તે આ જ છે ચિત્તની અપૂર્વ શાન્તિ. હજી કદાચ મુનિ વેષ વિના સિદ્ધપદ પામી શકાશે પણ સમત્વ વિના સિદ્ધિ પદ ! કદાપિ શક્ય નથી.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રબધ-૩ જે
અધિકાર-૯ મે
| | સમતા ;
[२३६] त्यक्तायां ममतायां च समता प्रथते स्वतः ।
स्फटिके गलितोपाधौ यथा निर्मलतागुणः ॥१॥
મમતા ટળે કે સમતા આપોઆપ પ્રગટે. સ્ફટિકને લાલરંગનું દેખાડનાર જપાનું પુષ્પ (ઉપાધિ) ખસેડી લેવામાં આવે કે સ્ફટિકની નિર્મળતા આપોઆપ પ્રગટ થાય. [२३७] प्रियाप्रियत्वयोर्यार्थ-र्व्यवहारस्य कल्पना ।
निश्चयात्तद्वयुदासेन स्तैमित्यं समतोच्यते ॥२॥
કુસુમ કટકાદિ પદાર્થોમાં જે પ્રિય અપ્રિયની વ્યવહાર નયની કલ્પના છે તે કલ્પનાને, નિશ્ચય-નયની દૃષ્ટિ રાખીને
જ્યારે દૂર કરી દેવામાં આવે ત્યારે ચિત્તમાં જે સ્થિરતા ઉત્પન્ન થાય તે જ સમતા છે.. [૨૩૮] તેવેવ દ્વિષત: પુણ-સૅલ્વેવાર્થેરત: |
निश्चयात्किञ्चिदिष्टं वाऽनिष्ट वा नैव विद्यते ॥३॥
એક માણસ જે વસ્તુઓમાં દ્વેષ કરે છે તે જ વસ્તુઓ પ્રત્યે ક્યારેક રાગ પણ કરતે હોય છે. એટલે.
નિશ્ચયનયથી તે કોઈને પણ અમુક વસ્તુ હંમેશ
૬૩. જ્ઞાનસાર માધ્યસ્થ અષ્ટક.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમતા
૧૩૫ માટે ઈષ્ટ જ હોય અને અમુક વસ્તુ અનિષ્ટ જ હોય એવું કાંઈ નથી.૬૪.
[२३९] एकस्य विषयो य: स्या-त्स्वाभिप्रायेण पुष्टिकृत् ।
अन्यस्य द्वेष्यतामेति, स एव मतिभेदतः ॥४॥ [२४०] विकल्पकल्पितं तस्माद्-द्वयमेतन्न तात्विकम् ।
विकल्पोपरमे तस्य द्वित्वादिवदुपक्षयः ॥५॥
એક માણસને જે (અમુક) વિષય પિતાના ચિત્તના અભિપ્રાયથી (અમુક વલણથી) રાગ કરાવતા હોય છે, તે જ વિષય બીજાને પિતાની અમુક જાતની માન્યતાને લીધે દ્વેષ કરાવનારે પણ બને છે.
એટલે તાત્પર્ય એ છે કે, મનની પદાર્થ તરફ જે રાગ રેષની પ્રક્રિયા થાય છે તે તેના પિતાના વિકલ્પ ઉપર જ અવલંબતી હોય છે.
જ્યારે રાગાદિને જન્માવનારા વિકલ્પને નાશ થઈ જાય છે ત્યારે તે રાગાદિને પણ નાશ થઈ જાય છે.
દા. ત. સામે બે પુસ્તકો પડ્યા છે. તે વખતે અપેક્ષા બુદ્ધિથી તૈયાયિક મતે) બે ય પુસ્તકમાં દ્વિત્વ નામને ગુણ ઉત્પન્ન થાય છે. જ્યારે બે પુસ્તક તરીકે જોવાની અપેક્ષાને નાશ થાય છે ત્યારે તે બે ય પુસ્તકમાં ઉત્પન્ન થયેલા દ્વિતને પણ નાશ થાય છે.
૬૪. પ્રશમરતિ પ્રકરણ શ્લોક પરમે.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
ટૂંકમાં વિકલ્પના જન્મ રાગાદિને જન્મ થાય છે.
વિકલ્પના નાશે રાગાદિને નાશ થાય છે. એટલે રાગ રેષમાંથી એકે ય વસ્તુ તાવિક નથી એ વાત નિશ્ચિત થાય છે. [२४१] स्वप्रयोजनसंसिद्धिः स्वायत्ता भासते यदा ।
बहिरर्थेषु सङ्कल्पसमुत्थानं तदा हतम् ॥६॥
જ્યાં સુધી પિતાના પ્રજનની સિદ્ધિ બાહ્ય પદાર્થોના ઉપર અવલંબે છે, એવું જીવને લાગ્યા કરે છે ત્યાં સુધી તે આત્મા બહાર જ દોડયા કરતા હોય છે. પરંતુ જ્યારે તેને એમ લાગે છે કે સ્વપ્રયજનની સિદ્ધિ સ્વાધીન છે તેમાં બાહ્ય પદાર્થને કાંઈ જ લાગતું નથી ત્યારે બાહ્ય
અર્થોને લીધે મનમાં ઊઠતા તે સંકલ્પ નાશ પામી જાય છે. [२४२] लब्धे स्वभावे कण्ठस्थ-स्वर्णन्यायाद्भमक्षये ।
रागद्वेषानुपस्थानात, समता स्यादनाहता ॥७॥
સુવર્ણનું આભૂષણ ગળામાં જ હેવા જતાં જ્યારે તેના બહેવાના” વિષયમાં (અસ્તિત્વની બાબતમાં) ભ્રમ થઈ જાય છે ત્યારે જીવ અકળાઈ જાય છે, પણ જ્યારે તે આભૂષણ તે ગળામાં જ રહેલું છે એ ખ્યાલ આવી જાય છે, ત્યારે તે ભ્રમ ભાંગી જતા ફરી જીવ સ્વભાવમાં આવી જાય છે. અહીં વસ્તુતઃ આભૂષણુ ગયું જ ન હતું છતાં ખાવાયાના ભ્રમને ક્ષય થતા તે અરતિ ટળી ગઈ અને સ્વભાવની પ્રાપ્તિ થઈ
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમતા
૧૩૭
આ જ રીતે બાહ્ય પદાર્થમાં ઈચ્છાનિષ્ટની બ્રાન્તિને જ્યારે ક્ષય થઈ જાય છે ત્યાર પછી રાગ રેષના તફાને જાગતા નથી. ત્યાં અપ્રતિહત (અબાધિત) સમતાની અનુભૂતિ થાય છે.
[२४३] जगज्जीवेषु नो भाति, द्वैविध्य कर्मनिर्मितम् ।
यदा शुद्धनयस्थित्या, तदा साम्यमनाहतम् ॥८॥
સામાન્યતઃ જીવને સંસારના જીવમાં, કમે સર્જેલા ઉરચ-નીચપણનાં સારા-નરસાણાના એવા અનેક દૈવિધ્ય ભાસતા હોય છે પરંતુ જ્યારે શુદ્ધનિશ્ચય દષ્ટિથી દરેક જીવ તેને શુદ્ધાત્મસ્વરૂપ દેખાવા લાગે છે, ત્યારે એ વૈવિધ્યનું ભાન રહેતું નથી અને એ વખતે તે જીવને અબાધિત સમતાની પ્રાપ્તિ થાય છે.
[२४४] स्वगुणेभ्योऽपि कौटस्थ्यादेकत्वाध्यवसायतः ।
आत्मारामं मनो यस्य, तस्य साम्यमनुत्तरम् ॥९॥
એક આત્મા નિત્ય છે, અને બીજા આત્માઓથી સદા ભિન્ન તે છે જ પણ તે પિતાના જ્ઞાનાદિ ગુણોથી પણ અલિપ્ત છે, તદ્દન શુદ્ધ છે, એક જ એ આત્મદ્રવ્ય (કૂટસ્થ નિત્ય) છે આવા સ્વરૂપે થતા આત્મા અંગેના ચિંતનથી જેનું મન આત્મરમણ બન્યું હોય તેની સમતા સાચે જ પરાકાષ્ટાને પામેલી છે.પ.
. ચૂત નુત્પનશિવમાવઃ ફૂટ !
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
[૨૭] સમતાપૂરિયા
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
સ્વાદિષયપ્રસૂન્યતા । यया विशदयोगानां वासीचन्दनतुल्यता ॥ १० ॥
જ્યારે સમત્વ ભાવના પરિપાક થઈ જાય છે ત્યારે વિષયામાં થતી ઈષ્ટાનિષ્ટતાનું જ્ઞાન નાશ પામી જાય છે.
તે પછી વિશયાગવાળા તે મહાત્માઓને વાંસલાથી (શસ્ત્રવિશેષથી) ચામડીના છેદ કરાય કે ચંદનના લેપ કરાય, ક્યાંય....કોઈ ફરક જણાતા નથી. ૬ ૬.
[૪૬] fò તુમઃ સમતાં સાયો— સ્વાયમુનિવ્રુતા | वैराणि नित्यवैराणा - मपि हन्त्युपतस्थुषाम् ॥११॥
પોતાના જ હિત માટે જેને વધુને વધુ પુષ્ટ કરવામાં આવે છે તે સમતાની તા શી વાતો કરવી ? એવા મુનિની પાસે ઉપસ્થિત થયેલા નિત્યયેરી પ્રાણીઓના વૈરને પણ તે દૂર કરી દે છે. (સ્વ માટે કરાતી સાધના પરના વૈરા નાશ કરી દેવા સમર્થ બને છે!)૬૭.
[૨૭] હ્રિ લાનેન તપોમિાં, યમુત્ર નિયમૈત્ર નિમ્ । જૈવ સમતા સેવ્યા, તર: સંસારવરિયો ॥૬॥
રે! શી જરૂર છે દાનની ?
શાને ખપ પડે છે તપના !
૬૬. યાગશતક ગાથા ૨૦ મી.
૬૭. (૧) પાત ંજલયેાગ દર્શીન સૂત્ર ૨-૩૫. (૨) યાગશાસ્ત્ર ૪–૫૪.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમતા
૧૩
યમ અને નિયમ પણ શા ઉપયાગના ? એક માત્ર સમતા નાવડીને જ પકડી ત્યા ! એકલી તે, ભવ સમુદ્રને આબાદ, પાર ઉતારી દેશે.
[ર૪૮] પૂરે મુિત્ત્વ મુત્તિન્વી સા વીયસી । મન:સંનિદિત છે, પદં તુ સમતાનુવમ્ ॥૨॥ દૂર છે સ્વર્ગના સુખ,
મુક્તિ સુખ તેા વળી એથી ય દૂર છે,
પણ મનમાં રહેલ સમતાનું સુખ તે આ રહ્યું : તન. પ્રત્યક્ષ જ છે. ૬૮.
[૨૪^] દો મ્મવિષે ગુષ્યત, ોધતાપ: ક્ષય ત્રનેત્ ।
औद्धत्यमलनाशः स्यात्, समतामृतमज्जनात् ॥ १४ ॥ સમતાના અમૃત હેાજમાં એકાદ ડૂબકી તે લગાવે ! તરત....દૃષ્ટિનું કામ–વિષ ધાવાઈ જશે !
કષાયના તાપ શમી જશે !
ઉદ્ધતાઈના મેલ ઉતરી જશે !
[૧૦] રામવાવાનિ—હિતે મવાનને મુવાય સમતય, પીયુધનવૃજિવત //// જરા અને મૃત્યુના દાવાનળથી ભડભડ બળતા ભવરા-નમાં પણ અમૃતની મૂશળધાર વર્ષાની જેમ સમતા જ સુખદ. બની શકે છે.
૬૮. (૧) પ્રશમરતિ પ્રકરણ શ્લોક-૨૩૬. (૨) વૈરાગ્ય કલ્પલતા ૧–૨૩૫.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રંથ
[38] શાશ્રિત્યે સમતા નિવૃત મતાદા:
न हि कष्टमनुष्ठान-मभूत्तेषां तु किञ्चन ॥१६॥
સમતાને એકલીને અવલંબીને જ ભરત વિગેરે નિર્વાણ પદ પામી ગયા !
ભારે કષ્ટ દેતા કઈ જ બાહ્ય તપાદિના અનુષ્ઠાન આરાધનાની, તેમને જરૂર જ ઉભી ન થઈ! [૨૨] સજા નરવારે મોક્ષમાળ પિI
समता गुणरत्नानां सङ्ग्रहे रोहणावनिः ॥१७॥ સમતા એટલે..... નારક-દ્વારે વજાની અર્ગલા! મુક્તિ માગે ટમટમતી દીપિકા !
ગુણ-રને સંચય કરતે મેરૂ પર્વત ! [૨૩) મોહાચ્છદ્વિત્રિા–ભિરુક્ષમતામ |
दिव्याजनशलाकेव, समता दोषनाशकृत् ॥१८॥
શું તમારા નેત્રે મોહના પડળથી ઢંકાઈ ગયા છે ? તેથી શું તમે સ્વરૂપને સાક્ષાત્કાર નથી કરી શક્તા ?
તે હમણાં જ દિવ્યાંજનની શલાકારૂપી સમતા હાથમાં લે! તમારા સઘળા ય નેત્રદોષને એ નાશ કરી નાંખશે. [૨૪] લi : સમાગ્ય, સમતા ઃિ સેવ્યા
स्यात्तदा सुखमन्यस्य, यद्वक्तुं नैव पार्यते ॥१९॥ એક પળભર પણ ચિત્તને રાગ રેષથી પાછું ખેંચી
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમતા
૧૪૧
લઈ ને સમતાનું સેવન કરવામાં આવે તે આંતર સુખને એવા કોઈ ચમકારો અનુભવવા મળે કે જેનું વર્ણન ખીજાને કરી ન શકાય !
[૨] મારી ન થાયેત્તિ, વં વિતમોશનમ્ ।
न जानाति तथा लोको, योगिनां समतासुखम् ॥२०॥ પતિ સાથેના ભાગ સુખની કુમારિકાને શી ખબર પડે ? ચેાગિના સમત્વ ભાવના અફાટ સુખની સંસારી જીવાને ગધ પણ કયાંથી આવે ? [૨૬] નતિસ્તુત્યાદ્રિ શતા—તીવ્ર: સ્વમમિત્।
समतावर्मगुप्तानां नार्तिकृत्सोऽपि जायते ॥ २१ ॥ લેાકેાના નમન સ્તવન વિગેરેની ઇચ્છા એ તે તીક્ષ્ણ ખાણુ છે ! અંતરના મમ સ્થાનને ભેદીને જ જંપે ! પણ જેણે સમતાના અખ્તર ચડાવી દીધા છે તેને તે તે ખાણુ લગીરે પીડા ન કરી શકે !
[રપ૭] ચિતાવિ વર્માશિ, ગન્મનાં ઢોટિોટિમિઃ ।
तमान्सीव प्रभा भानोः, क्षिणोति समता क्षणात् ॥ २२॥ કોટાનકોટિ જન્મારાએથી આત્મામાં ધરમાએલા કાળા કર્મોના સમતાના અનુભવના એક જ ચમકારે ખાત્મા એલાઈ જાય !
વિશ્વમાં ખીચાખીચ ભરાએલા રાત્રિના અંધકારના, દિનકરના એક જ કિરણે સર્વનાશ !૬૯ ૬૯ યોગશાસ્ત્ર ૧-૭
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ [૫૮] જિદ્દદ્વિસિદ્ધાના-માયા: સમલૈવ દિ
रत्नत्रयफलप्राप्ते-यया स्याद् भावजनता ॥२३॥
જે સમતાથી રત્નત્રયના ફલ (સિદ્ધાવસ્થા) ની પ્રાપ્તિ થાય છે અને તે પ્રાપ્તિ ભાવમાં થવાને કારણે જ જે (અન્ય લિંગિ) માં ભાવ જૈનત્વ આવે તે સમતા જ અન્યલિંગ
ગૃહિલિંગથી સિદ્ધ થનારા મહાત્માઓને આધાર બને છે. [२५९] ज्ञानस्य फलमेषेव, नयस्थानावतारिणः ।
चन्दनं वह्निनेव स्यात् , कुग्रहेण तु भस्म तत् ॥२४॥
સાત નમાં અવતાર પામતા જ્ઞાનનું ફળ સમત્વભાવની સિદ્ધિ જ છે. જે સમતાના અભાવે એકાદ નયમાં કદાગ્રહ (મમત્વ) થઈ જાય તે તે સુંદર જ્ઞાન પણ રાખ જેવું નકામું બની જાય.
ચંદન શીતલતા અપે, પણ અગ્નિના સંબંધથી તે (બળીને) રાખ જ થઈ જાય.
જ્ઞાન છે ચંદન સમું અને કદાગ્રહ છે અગ્નિ! [२६०] चारित्रपुरुषप्राणाः, समताख्या गता यदि ।
जनानुधावनावेश-स्तदा तन्मरणोत्सवः ॥२५॥
જ્યારે ચારિત્ર પુરૂષના સમતા નામના પ્રાણ ચાલી જાય છે, ત્યાર પછી લેકે દેડતા આવે છે, તે રખે સમજતા કે તેમને વંદન કરવા માટે આવે છે! એ તે એમના પ્રાણ વિહોણું કલેવરને મરણત્સવ કરવા માટે આવેલા હોય છે.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમતા
૧૪૩
[२६१] सन्त्यज्य समतामेकां, स्याद्यत्कष्टमनुष्ठितम् ।
तदीप्सितकरं नैव, बीजमुप्तमिवोपरे ॥२६॥
બધું ય કષ્ટ કર્યું, પણ જે સમતાને અભરાઈએ મૂકીને કર્યું, તે તે બધું ય કષ્ટ જરા ય આવકારદાયક ન કહેવાય. ઉખરભૂમિમાં કોઈ બીજ વાવે તેને સારું કેમ કહેવાય? રિદ્ર] ૩૫ય સમજ, મુત્તર ક્રિયામા:
तत्तत्पुरुषभेदेन, तस्या एव प्रसिद्धये ॥२७॥
મુક્તિને ઉપાય તે એકલી સમતા જ છે. એટલે તે તે પુરૂષભેદે બીજી અનેક ક્રિયાઓ કરવાનું જે કહેવામાં આવ્યું છે, તે તે આ સમતાની સિદ્ધિ માટે જ છે. [૬૩] ક્ષિત્રિીને શા-વ્યાપાર સ્થાન ટૂકડા
अस्याः स्वानुभव: पारं, सामर्थ्यारव्योऽवगाहते ॥२८॥
શાસ્ત્રની પ્રવૃત્તિ તે માત્ર દિશાસૂચન કરી દે-આંગળી ચીંધીને રસ્તો બતાડી દે-તેથી આગળ તે ન વધે. પછી સિદ્ધિ પદ તે સમતાને સ્વાનુભવરૂપ સામર્થ્યગ જ પ્રાપ્ત કરી આપે. રિ૪] પરમાત્મા –નિહિં તત્ત્વમત્મિના
तदध्यात्मप्रसादेन, कार्योऽस्यामेव निर्भरः ॥२९॥
આત્માનું જે નિગૂઢ તત્વ કે જે પરથી પણ પર છે તે આ સમતા જ છે. માટે અધ્યાત્મની કૃપાથી સમતાને પ્રાપ્ત કરવામાં જ પરિપૂર્ણ યત્ન કરે જોઈએ....
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
V
=
=====
=
=
==
==
=
=
===
=
==
==
===
===
==
સદનુષ્ઠાન
૧૦.
=
=
==
=
==
===
==
===
==
==
=
=
==
========
=
==
==
કેવું જાદુ છે સમતાનું કે એના પુનિત સ્પર્શમાખથી મેલા છેલાં પણ અનુષ્ઠાનો એકદમ શુદ્ધ બની જાય ! ગુરુસેવાદિ અનુષ્ઠાન પાંચ પ્રકારના છે.
(1) વિષ (૨) ગર (૩) અનનુષ્ઠાન (૪) તહેતુ (૫) અમૃત.
વિષનુષ્ઠાન:-આલેકની કઈ કામનાથી કરાતા ગુરુસેવાદિ વિષની જેમ તત્કાળ શુભ-ચિત્તની હત્યા કરે.
ગરાનુષ્ઠાન:-પરલોકની કઈ કામનાથી કરાત ગુરુસેવાદિ ગરની જેમ કાલાન્તરે શુભ-ચિત્તનો નાશ કરે.
અનનુષ્ઠાનઃ-સંમર્ણિમ જીવન કર્મ જેવા પ્રાયઃ દેખાદેખીથી થતા શાસ્મનિરપેક્ષ ગુરૂવાદિ.
તતુ અનુષ્ઠાન –અમૃતાનુષ્ઠાનના હેતુ બનતા સુંદર [, ગુરૂવાદિ.
પ. અમૃતાનુષ્ઠાનઃ સહજ સુંદર ભાવપૂર્વકના જિનાજ્ઞાગર્ભિત ગુરુસેવાદિ.
આમાના પહેલા ત્રણ હેય છે. છેલ્લા બે ઉત્તરોત્તર વધુ ન ઉપાદેય છે.
==
==
=
=
==
==
=
==
===
==
=
=
==
=====
=
==
===
=
=
===
=
=
=
=
=
=
=
=
==
==
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રબન્ધ ૩
અધિકાર ૧
સંદનુષ્ઠાને ;
[૨] શુદ્ધ મનુણાનં વાયતે સમતીયાત !
कतकक्षोदसक्रान्तेः कलुषं सलिलं यथा ॥१॥
મેલું-ઘેલું પણ ધર્માનુષ્ઠાન સમતાભાવના સંબંધથી શુદ્ધ બની જાય છે. પાણી મેલું છે. કતકનું ચૂર્ણ તેમાં નાંખતાની સાથે જ, તે ચેખું બની જાય છે ને? [રદ્દો વિષે જોડનનુષ્ઠાન તમ પરમ
गुरुसेवाद्यनुष्ठान-मिति पञ्चविधं जगुः ॥ २॥
ગુરુસેવાદિ સ્વરૂપ અનુષ્ઠાના પાંચ પ્રકાર છે. અર્થાત્ ગુરુસેવાદિ એક જ અનુષ્ઠાન ઈહલેક સુખ, પરલોક સુખવિગેરેના આશયભેદથી પાંચ પ્રકારના બને છે. તેમના નામ આ પ્રમાણે છે.
૧. વિષ. ૨. ગર. ૩. અનનુષ્ઠાન. ૪. તદ્ધતુ. ૫. અમૃત°. २६७] आहारोपधिपूजद्धि-प्रभृत्याशंसया कृतम् ।
शीघ्रं सच्चित्तहन्तृत्वा-द्विषानुष्ठानमुच्यते ॥३॥ (૧) વિષાનુષ્ઠાન સ્વરૂપ
આહાર, ઉપધિ, પૂજા, સમૃદ્ધિ આદિની આ લેકની ૭૦. (૧) ગબિન્દુ લે. ૧૫૧ થી ૧૬૧. (૨) દ્વા. ઠા. ૧૩-૯.
૧૦
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર પ્રત્યે
આશંસાથી કરાતા ગુરુસેવા વિગેરે સ્વરૂપ અનુષાને ચિત્તની શુદ્ધિને તત્કાળ હણી નાંખે છે. માટે જ તેમને વિષાનુકાન (વિષ જેવા અનુષ્ઠાન) કહેવાય છે. [૨૬] થાવ રકમ વાર, તત્સ મક્ષિત વિષમ !
यथा हन्ति तथेदं सच्चित्तमैहिकभोगतः ॥ ४ ॥
જેમ સોમલ વિગેરે સ્થાવર વિષ કે સર્પાદિનું જંગમ વિષ–તેમાંનું કેઈપણ-ખાતાની સાથે જ પ્રાણ હણે છે તેમ પૂર્વોક્ત ઐહિકભેગની ઈચ્છાથી કરાતું ગુરુસેવાદિ અનુષ્ઠાન ચિત્ત શુદ્ધિને તરત જ હણી નાંખે છે. [२६९] दिव्यभोगाभिलाषेण कालान्तरपरिक्षयात् ।
स्वादृष्टफलसम्पूर्ते-गरानुष्ठानमुच्यते ॥५॥ (૨) ગરાનુષ્ઠાન સ્વરૂપ –
પરલેક સંબંધી દૈવીભેગની અભિલાષાની સાથે જે ગુરુસેવાદિ અનુષ્ઠાન કરવામાં આવે તે ગરાનુષ્ઠાન કહેવાય. તે અનુષ્ઠાન (સ્વ)થી ઉત્પન્ન થયેલ જે શુભકર્મ (ફળ), તેના ભગવટાની પ્રાપ્તિના કાળ (દેવાદિભવ)માં ચિત્તની શુદ્ધિને ક્ષય કરી દે છે માટે આ અનુષ્ઠાનને ગરાનુષ્ઠાન કહેવાય છે.
વિષાનુષ્ઠાન વિષ જેવું કહ્યું કેમકે તે તે અનુષ્ઠાન કરવાના સમયે જ ચિત્ત શુદ્ધિને હણી નાંખે છે. જ્યારે દેવાદિભવોના સુખની અભિલાષાથી કરાતું અનુષ્ઠાન ગરાનુષ્ઠાન કહ્યું કેમકે એ અનુષ્ઠાન આચરતી વખતે જ ચિત્તની શુદ્ધિ
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદનુષ્ઠાન
૧૪૭
હણાઈ જતી નથી કિન્તુ એ અનુષ્ઠાનના ફળરૂપે જે દેવાદિભવનું (કાલાન્તરે) સુખ મળે છે તે વખતે ચિત્તની શુદ્ધિને નાશ થઈ જાય છે. રિ૭૦] યથા ઘ નનિતં મરણિતમાં
विषं कालान्तरे हन्ति, तथेदमपि तत्वतः ॥६॥ - જેમ કાચના કટકા વિગેરે કુદ્રવ્યના મિશ્રણથી તૈયાર કરેલું દ્રવ્ય તે ગર નામનું વિષ કહેવાય. જે ખાનારને ૨-૪ કે ૧૨ માસે હણે છે. તેમ દિવ્યભેગાદિની પ્રાપ્તિના નિયાણું પૂર્વકનું અનુષ્ઠાન પણ વસ્તુતઃ કાલાન્તરે ચિત્ત શુદ્ધિને હણે છે માટે તે અનુષ્ઠાનને ગરાનુષ્ઠાન કહેવાય છે. ६२७१] निषेधायानयोरेव विचित्रानर्थदायिनोः ।
सर्वत्रैवानिदानत्वं जिनेन्द्रः प्रतिपादितम् ॥७॥
ભાતભાતના અનર્થોને ઉત્પન્ન કરનારા આ બે ય અનુછાને છે, માટે જ તેમને નિષેધ કરવા માટે શ્રી જિનેશ્વરભગવતિએ સર્વત્ર ધર્માનુષ્ઠાનમાં અનિદાન અનાશંસા (અનિથાણું, નિરાશસભાવ) રાખવાનું ફરમાવ્યું છે.૭૧ [२७२] प्रणिधानाद्यभावेन कर्माऽनध्यवसायिनः ।
संमूछिमप्रवृत्याभमननुष्ठानमुच्यते ॥८॥ (3) અનુષ્ઠાન સ્વરૂપ –
(૧) અધ્યવસાયશૂન્ય આત્માનું (૨) પ્રણિધાન (ચિત્તની ૭૧. દશવૈકાલિક સૂત્ર-હરિભદ્રીય ટીકા ૯મું અધ્ય. થે ઉદ્દેશો.
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
એકાગ્રતા) આદિ ભાવ વિનાનું અને (૩) સંમૂર્ણિમ જના કર્મ જેવું જે કર્મ તે અનનુષ્ઠાન કહેવાય.૭૨ [૨૩] સંજ્ઞાત્ર સામાન્યજ્ઞાન નિવશ્વના
लोकसंज्ञा च निर्दोष-सूत्रमार्गानपेक्षिणी ॥ ९॥
આવા અનનુષ્ઠાન કર્મમાં પ્રવૃત્તિ થવામાં બે સંજ્ઞાઓ કારણ બને છે.
ઘસંજ્ઞા અને લૂકસંજ્ઞા. સામાન્યજ્ઞાન એ ઘસંજ્ઞા છે.
શુદ્ધ શાસ્ત્રમાર્ગની અપેક્ષાને નજરમાં ન લેતી લેકસંજ્ઞા છે.
[२७४] न लोकं नापि सूत्रं नो गुरुवाचमपेक्षते । . अनध्यवसितं किञ्चित्कुरुते चौघसंज्ञया ॥१०॥ એuસંજ્ઞાનું સ્વરૂપ
ચિત્તની શૂન્યતા સાથે, ઘસંજ્ઞાથી જીવ જે કાંઈ કરે છે તેમાં નથી તે તે જીવને લેકની અપેક્ષા નથી તે સૂત્રવચનની અપેક્ષા; અને નથી તે ગુરુવચનની અપેક્ષા
આ બધાથી નિરપેક્ષ બનીને સાવ શૂન્યચિત્તથી જે કાંઈ આવશ્યકાદિ અનુષ્ઠાન કરવામાં આવે તે ઘસંજ્ઞાને મહિમા છે.
૭૨. ષોડશક પ્રકરણ :–૩૬
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૯
સદનુષ્ઠાન
[૨૭] ગુઢમ્યાન્વેષખેતીથી છેતુઃ ચાહિતિ વાહિનામ્। लोकाचारादरश्रद्धा लोकसंज्ञेति गीयते || ११||
લાસ'ના સ્વરૂપ :
'
કેટલાક જીવા કહે છે કે, શુદ્ધ અનુષ્ઠાનને જ જોવા જશે!–તેને જ કરવાના આગ્રહ રાખશે. તા તા તીના જ ઉચ્છેદ થઈ જશે કેમકે એકદમ શુદ્ધ અનુષ્ઠાન શકય જ નથી. માટે લોકો જે રીતે અવિધિવાળુ અશુદ્ધ અનુષ્ઠાન કરતા હાય તે રીતે જ કર્યા કરવું.”
ગ્રન્થકાર પરમ િષ કહે છે કે લેાકના ગેટાળાવાળા અનુષ્ઠાના ( આચાર ) ઉપર આવી જાતને જે આદર અને એવા આચાર ઉપરની જે શ્રદ્ધા તે લેકસના કહેવાય. આવી લેાકસંજ્ઞાથી કરાતું આવશ્યકાદિ કર્મ તે અનનુડ્રાન કહેવાય.
[૨૭૬] શિક્ષિતાનિષદ્દોષત—મવ્યાવશ્યમુજ્યતે
1
द्रव्यतो भावनिर्मुक्त-मशुद्धस्य तु का कथा || १२ | પૂના શ્લેાકમાંથી અનનુષ્ઠાન કર્મ કરનારાઓએ પેાતાના પક્ષના સમનમાં ત્રણ વાત રજુ કરી કે (૧) અશુદ્ધ પણ કરી શકાય, (૨) શુદ્ધના જ આગ્રહ રાખશે તે તીર્થાંચ્છેદ થઈ જશે; (૩) માટે ઘણા લાકો કરે તે કરવું એ જ ખરેખર છે. હવે આ ત્રણેય વાતાનું ખંડન ત્રણ શ્લાકથી ગ્રન્થકાર પરમિષ કરે છે.
શિક્ષિત-અસ્ખલિત વગેરે જે શ્રુતગુણા કહ્યા છે તે બરોબર જાળવીને જે આવશ્યક ક્રિયામાં સૂત્રના શુદ્ધ પાઠ
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ થાય, તેવી શુદ્ધ આવશ્યક ક્રિયા પણ જે ભાવવિહોણી હોય તે દ્રવ્યાવશ્યક જ કહેવાય છે. તે પછી જે આવશ્યક કિયા પાઠોચ્ચારાદિમાં પણ અશુદ્ધ જ છે તેની તે શી વાત કરવી?
અર્થાત્ એને તે દ્રવ્યાવશ્યક પણ ન કહેવાય.૭૩ [२७७] तीर्थोच्छेदभिया हन्ता-विशुद्धस्यैव चादरे ।
सूत्रक्रियाविलोपः स्याद्-गतानुगतिकत्वतः ॥१३॥
વળી, શુદ્ધ કિયાને આગ્રહ કરવા જતાં, તેવી કિયા કઈ કરી જ ન શકે એટલે તીર્થો છેદ થઈ જાય એમ કહીને અશુદ્ધ એવી પણ કિયાને આદર કરવાનું જે કહ્યું તે અત્યન્ત અસંબદ્ધ વચન છે. કેમકે એ રીતે અશુદ્ધ કિયા અને અશુદ્ધ પાઠ એક આત્મા કરે, તેને જોઈ-સાંભળીને બીજે પણ તેમ જ કરે, ત્રીજે પણ તેમ જ કરે એમ ગતાનુગતિકતાથી અશુદ્રક્રિયા અને અશુદ્ધ પાઠ જ ચાલવા લાગતાં તે જ પ્રસિદ્ધ થઈ જાય અને તેથી શુદ્રક્રિયા પાઠને તે લેપ જ થઈ જાય! એટલે વસ્તુતઃ તે અશુદ્ધના
આદરમાં જ સૂત્રક્રિયા દ્વારા તીર્થોડેદની સંભાવના છે.૭૪ [૨૭૮] ધ ન વ્ય શક્તિ મરેવ રેત !
तदा मिथ्यादृशां धर्मो न त्याज्यः स्यात्कदाचन ॥१॥ વળી “ઘણા લેકએ જે રીતે કર્યું તે રીતે જ ધર્મો ૭૩. અનુગદ્વાર–મલધારીયા ટીકા –સત્ર ૧૩મું સટીક. ૭૪. (૧) લલિતવિસ્તર પંજિકાયુક્ત પૃ. ૬.
(૨) યોગવિંશિકા ગા. ૧૪, ૧૫, ૧૬ સટીક. , કે
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદનુષ્ઠાન
૧૫૧
ઘત આત્માએ કરવું” એ વાત પણ બરાબર નથી. કેમકે તેમ માનવાથી તે મિથ્યાષ્ટિએને કિયાકાષ્ઠ ધર્મ જ સદૈવ સેવ પડશે. તમે તેને ત્યાગ નહિ કરી શકે, કેમકે એ ધર્મને ઘણું લેકે સેવી રહ્યા છે. જૈન ધર્મને તે ઘણા ઘેડા જ લોકો માને છે.૭૫ [૭૧] તરમાદિતાનુત્યિા થાયતે સુરતમાં
ओघतो लोकतो वा, तदननुष्ठानमेव हि ॥१५॥
એટલે સૂત્રની અપેક્ષા વિનાનું, ગતાનગતિકતાથી (દેખાદેખીથી) જ જે કર્મ કરવામાં આવે–એuસંજ્ઞાથી કે
કસંજ્ઞાથી–તે બધું ય અનનુષ્ઠાન જ કહેવાય. [૨૮] શમનિરિકત્વે વિશાહિતિ ' સામનિલા તુ યાત સોપયોગમવૃત્તિ: રદ્દા અનનુષ્ઠાનનું ફળ –
આ અનનુષ્ઠાન કર્મ માત્ર કાયકષ્ટરૂપ છે કેમકે અહીં ઉપગપૂર્વકની પ્રવૃત્તિ નથી. માટે આવા કર્મથી માત્ર અકામનિર્જરા થાય.
સકામનિર્જરા તે મોક્ષાશયપૂર્વકની ઉપયોગયુક્ત પ્રવૃત્તિથી જ થાય છે. [२८१] सदनुष्ठानरागेण तद्धेतुर्मार्गगामिनाम् ।
एतच्च चरमावर्तेऽनाभोगादेविना भवेत् ॥१७॥ ર. વિંશતિવિંશિકા: ૧૮-૧૪, ૧૫.
5
AM
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૨
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
તદેતુ-અનુષ્ઠાન –
(૧) માર્ગગામી આત્માઓને (૨) સદનુષ્ઠાન પ્રત્યેના રાગને લીધે ઉત્પન્ન થતું, (૩) અનુપગ સહસાકાર વિગેરે દથી મુક્ત એવું તàતુ નામનું સદનુષ્ઠાન હોય. આ
અનુષ્ઠાન ચરમાવર્તમાં પ્રવેશેલા જીવને જ હોય. [૨૮૨] ધર્મયૌવનોä મવવા૨ાષT T ___ अत्र स्याक्रियारागोऽन्यत्र चासत्क्रियादरः । १८॥
ચરમાવર્તના કાળમાં પ્રવેશ્યા પછી જ સલ્કિયાને રાગ જીવને ઉત્પન્ન થાય. કેમકે આ ચરમાવર્તકાળ જ ધર્મને યૌવન કાળ છે.
અચરમાવર્તકાળ તે ભવની બાલ-દશા છે. ત્યાં તે અસકિયા પ્રત્યે જ આદર હોય.' [૨૮રૂ] મારાથી જૂનો, વાલાવિકા ઉલે.
धर्मे यूनस्तथा धर्मरागेणासकिया हिये ॥१९॥
ચરમાવર્તકાળમાં જ સલ્કિયા (સદનુષ્ઠાન) પ્રત્યે રાગ ઈ શકે એ વિધાનની પુષ્ટિમાં ગ્રન્થકાર પરમષિ અહીં કહે છે કે “જેમ યુવાન પુરુષને ભેગરાગ ઉત્પન્ન થતાં પૂર્વની ધૂલિકીડા વિગેરે બાળ–કીડાઓ શરમાવા જેવી (હેય) લાગે છે તેમ ધર્મના યૌવનકાળમાં પ્રવેશેલા આત્માને ધર્મ ૭૬. (૧) વિ. વિ. : ૪ થી ૧૯, ૨૦.
(૨) વિં. નિં. : ૫-૧૬ થી ૧૯.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદનુષ્ઠાન
૧૫૩
રાગ ઉત્પન્ન થતાં પૂર્વે કરેલી અસલ્કિયાએ હવે શરમભરી (હે) જણાય છે. [૨૮૪] ચતુર્થ વરમાવર્તે તમામનુરતઃ | ___ अनुष्ठानं विनिर्दिष्टं बीजादिक्रमसङ्गतम् ॥२०॥
એટલે હવે એ વાત નિશ્ચિત થાય છે કે સકિયારાગ ચરમાવર્તકાળમાં જ હોય. અને તેથી સકિયા (સધર્મ) રાગથી ઉત્પન્ન થતું ચોથું તહેતુ નામનું અનુષ્ઠાન પણ ચરમાવર્તકાળમાં જ હોય.
આ અનુષ્ઠાન બીજઅંકુર યાવત્ ફલયુક્ત છે. આગળ આવતા ચાર શ્લોકમાં તàતુ અનુષ્ઠાનમાં બીજ વિગેરેના સ્થાને કણ કણ આવે? તે વાત જણાવાશે.૭૮ [२८५] बीजं चेह जनान् दृष्ट्वा, शुद्धानुष्ठानकारिणः ।
बहुमानप्रशंसाभ्यां, चिकीर्षा शुद्धगोचरा ॥२१॥
બીજ ઃ શુદ્ધ અનુષ્ઠાન કરતા ભવ્યાત્માઓને જોઈને તેમના પ્રત્યેના અંતરના બહુમાન સાથે અને વાણીથી તેમની મુક્તકર્ટ પ્રશંસા કરવા સાથે, “તેવું શુદ્ધાનુષ્ઠાન હું પણ કરું” એવી જે ઈચ્છા એ બીજસ્વરૂપ તહેતુ અનુષ્ઠાન છે.૭૯ [૨૮] તયા વિનુવા - વત્યૉsg: /
तद्धत्वन्वेषणा चित्रा, स्कंधकल्पा च वर्णिता ॥२२॥ ૭૭. ઠા : દ્વા: ૨૪-૩ સટીક
૭૮. લલિતવિસ્તરા પંજિકાયુતા. પૃ. ૧૧. ૭૯. (૧) વિ. વિ :- ૫- ૧ થી ૫.
* (૨) વૈરાગ્ય કલ્પલતા. ૧- ૪૪ થી ૧૪
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ અંકુર–નિર્મલભાવથી તે ઈચ્છા પુનઃ પુનઃ થયા કરવી તે અંકુરસ્થાનીય તàતુ અનુષ્ઠાન છે.
સ્કન્ધ– ક્યા ઉપાયોથી શુદ્રક્રિયા થઈ શકે ?” એ વિચારીને તે તે હેતુઓની વિવિધ રીતે તપાસ કરવી તે, તહેતુઅનુષ્ઠાન–વૃક્ષને સ્કન્ધ છે. [૨૮૭] પ્રવૃત્તિત્તે; ચિત્રા , પત્રાદિશા મતા
पुष्पं च गुरुयोगादि-हेतुसम्पत्तिलक्षणम् ॥२३॥
પત્રાદિ–શુદ્ધ કિયા પ્રાપ્ત કરવાના છે જે સદ્ગગાદિ ઉપાયે જાણવા મળ્યા, તે ઉપાય પ્રાપ્ત કરવા માટે વિવિધ રીતે પ્રવૃત્તિ કરવી તે પત્રાદિસ્થાનીય તહેતુ અનુઠાન કહેવાય.
પુષ્પ –તે સગુગાદિ ઉપાયને પ્રાપ્ત કરવા એ આ વૃક્ષનું પુષ્પ છે. [૨૮૮] માવધર્મ સમ્પત્તિ– ૨ દેશનાદિના |
फलं तत्र विज्ञेयं, नियमान्मोक्षसाधकम् ॥२४॥
ફલ–સદ્દગુરુને વેગ થતા તેમના શ્રીમુખેથી સધર્મની દેશના સાંભળવા મળે; એ દેશનાના શ્રવણથી મિથ્યાત્વ મેહનીય કર્મના ક્ષપશમાદિ થાય. અને તેથી સમ્યકત્વાદિ ભાવધર્મની જે પ્રાપ્તિ થાય તે હેતુ અનુષ્ઠાનનું ફળ છે, જે અવશ્યમેવ મેક્ષને આપનારું છે. [૨૮૧] સો મધમાં હિં, ગુનાસ્થિત !
एतद्गर्भमनुष्ठान-ममृतं सम्प्रचक्षते ॥२५॥
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
સનુષ્ઠાન
૧૫૫
અમૃતાનુષ્ઠાન સ્વરૂપ
પૂર્વોક્ત ભાવધર્મ એ આત્માને પોતાનો) સહજ ગુણ છે. ગન્ધ એ શુદ્ધ ચન્દનને સહજ ગુણ છે. આવા ભાવધર્મવાળું જે અનુષ્ઠાન બને છે તે અમૃતાનુષ્ઠાન કહેવાય છે.
આમ તઅનુષ્ઠાનનું ફળ અમૃતાનુષ્ઠાનમાં પરિ ણામ પામે છે. [२९०] जैनीमाज्ञां पुरस्कृत्य, प्रवृत्तं चित्तशुद्धितः ।
सम्वेगगर्भमत्यन्त-ममृतं तद्विदो विदुः ॥२६॥ અમૃતાનુષ્ઠાનનું ૧લું લક્ષણ
અમૃતાનુષ્ઠાનના અનુભવી મહાત્માઓ કહે છે કે, “અમૃતાનુષ્ઠાન તેને કહેવાય, જેમાં (૧) જિનાજ્ઞા જ સર્વત્ર આગળ કરવામાં આવતી હોય, (૨) ચિત્તની શુદ્ધિથી જેમાં પ્રવૃત્તિ થતી હોય (૩) અને જે અત્યન્ત સંવેગ-વિરાગથી ભરપૂર હોય.” [२९१] शास्त्रार्थालोचनं सम्यक, प्रणिधानं च कर्माणि ।
कालाद्यङ्गाविपर्यासोऽ-मृतानुष्ठानलक्षणम् ॥२७॥ અમૃતાનુષ્ઠાનનું રજું લક્ષણ
(૧) જ્યાં શાસ્ત્રીય પદાર્થનું નિપુણ આલેચન (અનુપ્રેક્ષા સ્વાધ્યાયનું) હોય (૨) જ્યાં ક્રિયામાં અપ્રમત્તતા હોય અને (૩) તે તે ક્રિયા છે તે વિહિતકાલે, વિનયાદિપૂર્વક જ જ્યાં કરાતી હેય અર્થાત્ તેમાંના કેઈ પણ આચારને. વિપર્યાસ (અન્યથા આચરણ) કરવામાં ન આવતું હોય તેનેઅમૃતાનુષ્ઠાન કહેવાય.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ [२९२] द्वयं हि सदनुष्ठानं, त्रयमत्रासदेव च ।
तत्रापि चरमं श्रेष्ठ, मोहोगविषनाशनात् ॥२८॥
ઉપર જે પાંચ અનુષ્ઠાન કહ્યા તેમાંના છેલ્લા બે-તત અને અમૃત–સદનુષ્ઠાન છે જ્યારે પહેલા ત્રણ અસદનુષ્ઠાન છે.
છેલ્લા બે સદનુષ્ઠાનમાં પણ છેલ્લું અમૃતાનુષ્ઠાન તો શ્રેષ્ઠ છે કેમકે મેહનીય કર્મના જડમૂળ ઘર કરી ગએલા સંસ્કાર વિષેની મૂળથી જ સંપૂર્ણ સાફસૂફી કરી નાખે છે. [૨૧] ગાર, વારણે ઘોતિ–વિકા: સMાનમઃ |
जिज्ञासा तज्ज्ञसेवा च, सदनुष्ठानलक्षणम् ॥२९॥
તદ્ધતુ અનુષ્ઠાન અને અમૃતાનુષ્ઠાન એ બેય સદનુષ્ઠાન છે. બેયના પૃથક લક્ષણો કહ્યા.
હવે તે સદનુષ્ઠાનનું લક્ષણ બતાવે છે. સદનુષ્ઠાનના સ્વામી આત્માના આ લક્ષણો છે -
(૧) મુમુક્ષુને મેક્ષ એ જ ઈષ્ટ વસ્તુ છે. એ ઈટની પ્રાપ્તિ માટેની ક્રિયામાં યત્નાતિશયરૂપ આદર છે.
(૨) કિયા કરવામાં પ્રીતિ હોવી.
(૩) શુભ પુણ્યકર્મના સામર્થ્યથી એ ક્રિયા કરવામાં કઈ વિનનું આગમન ન થવું. (૪) શુભ ભાવજન્ય પુણ્યથી, અલૌલ્ય, અનિષ્ફરતા વિગેરે સ્વરૂપ યે સમ્પત્તિનું આગમન થવું. (૫) મોક્ષાત્મક ઈષ્ટનું સ્વરૂપ જાણવાની ઈચ્છા થવી. (૬) મેક્ષાત્મક ઈષ્ટના જ્ઞાતાઃ જ્ઞાની ભગવંતઃ ની સેવા કરવી. અને તેમની કૃપા મેળવવી.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
સદનુષ્ઠાન
૧૫૭આ દ ય સદનુષ્ઠાનના લક્ષણ છે. સદનુષ્ઠાનના સ્વામી. મહાત્મામાં આ બધી વાત હોય.૮૦ [२९४] भेदेभिन्नं भवेदिच्छा-प्रवृत्तिस्थिरसिद्धिभिः ।
चतुर्विधमिदं मोक्ष-योजनाद्योगसंज्ञितम् ॥३०॥
સદનુષ્ઠાન સ્વરૂપ છે કેમ કે તે મેક્ષ સાથે આત્માને યોગ કરી આપે છે.
આ પેગસ્વરૂપ સદનુષ્ઠાન ઈચ્છા વિગેરે ભેદેથી ચાર પ્રકારનું બને છે.
(૧) ઈચ્છાયોગ (સ્વરૂ૫) સદનુષ્ઠાન. (૨) પ્રવૃત્તિ સદનુષ્ઠાન.
(૩) સ્થિરે સદનુષ્ઠાન. (૪) સિદ્ધિગ સદનુષ્ઠાન.૮૧ (૨૨૧] સુચ્છ તથા પ્રતિ–પુal,વિપરિણામિના
प्रवृत्तिः पालनं सम्यक्, सर्वत्रोपशमान्वितम् ॥३१॥
આ શ્લોકમાં ઈચ્છાદિ ચાર યમ (ગ)નું સ્વરૂપ બતાવે છે. અહીં એક વાત ખ્યાલમાં રાખવી કે ઈચ્છાદિ પ્રત્યેક યેગના પણ પાંચ પાંચ પ્રકાર બને છે. તે પાંચ પ્રકારના નમ આ છે: સ્થાન, વર્ણ, અર્થ, આલંબન અને એકાગ્રતા.
એક ઈચ્છાગઃ સ્થાન ઈચ્છાગ, વણે છીયેગ, અર્થે છાયેગ, આલંબન ઈચ્છાગ અને એકાગ્રતા ઈચ્છાગઃ એમ પાંચ પ્રકારને થાય.
૮૦. ઠા. દા. :- ૨૩ મી શ્લેક–૨૪. સટીક. . ૮૧. વિ. નિં. :- ૧૭–૪ થી ૭,
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
એ જ રીતે પ્રવૃત્તિ વેગ પણ સ્થાનાદિ પાંચ ભેદથી પાંચ પ્રકારને થાય. એ જ રીતે ધૈર્યગ અને સિદ્ધિગ પણ સ્થાનાદિભેદથી પાંચ પાંચ પ્રકારને થાય. આમ સદનુઠાનના ૨૦ ભેદ થયા.
આ શ્લેકમાં ઈચ્છા વિગેરેનું સ્વરૂપ બતાવે છે.
ઈચ્છાયામઃ (ઈચ્છાગ) પૂર્વોક્ત સ્થાનાદિયેગ યુક્ત મહાત્માઓની કથા સાંભળતા હર્ષ ઉત્પન્ન થાય. એ હર્ષથી યુક્ત જે ઈચ્છા તે ઈચ્છાગ છે.
વળી આ ઈચ્છા, વિધિ કરનાર ઉપરના બહુમાનભાવ પૂર્વક પિતાના ઉલાસથી, થોડા પણ અભ્યાસદશાના વિચિત્ર શુભ પરિણામને ધારણ કરતી હોય.
અહીં દ્રવ્યક્ષેત્રાદિ સામગ્રીની પરિપૂર્ણતા ન હોવા છતાં શાસ્ત્રવિહિત કિયાને ચુસ્ત રીતે કરવાની ઈચ્છાપૂર્વક, યથાશક્તિ સ્થાનાદિ વેગ આચરવામાં આવે છે માટે તે સ્થાનાદિ પાંચે ય ઈચ્છાગ રૂપ કહેવાય. | પ્રવૃત્તિ યમ (પ્રવૃત્તિ એગ) -સઘળી અવસ્થામાં ઉપશમપ્રધાન બનીને શાસ્ત્રવિધિ મુજબ સ્થાનાદિ વેગેનું પાલન કરવું, ઉલ્લાસના અતિશયને લીધે સઘળા અંગોને
મેળવીને કરાતા જે સ્થાનાદિ તે પ્રવૃત્તિયમ કહેવાય.-૨ १२९६] सत्क्षयोपशमोत्कर्षा-दतिचारादिचिन्तया ।
રહિત તુ સ્થિર, સિદ્ધિ પામર્થસાધમ રૂપરા ૮૨. (૧) કા, દ્વા-૧૯-ર૬ થી ૨૮. (૨) ગર્વિશિકા લે ૫. સટીક.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદનુષ્ઠાન
૧૫૯
૩. ધૈર્યયમસ્થાનાદિ જ્યારે પ્રવૃત્તિયમ રૂપ હોય છે ત્યારે તે અતિચાર સહિત હોવાથી બાધકચિન્તા સહિત હોય છે પણ જ્યારે તેમાં ખૂબ સારે અભ્યાસ થઈ જાય છે ત્યારે અતિચાર દોષ લાગવાની ચિન્તા રહેતી નથી એટલે તેવી બાધક ચિન્તાથી મુક્ત બની જતા તે જ સ્થાનાદિ ધૈર્યયમ કહેવાય છે.
૪. સિદ્ધિ યમ-પિતાના અંતરમાં ઉપશમ આદિના ફળને ઉત્પન્ન કરતાં તે સઘળા સ્થાનાદિ, પિતાના સાન્નિધમાં આવતાં, યેગશુદ્ધિ વિનાના આત્માઓમાં પણ પોતે સિદ્ધ કરેલા ઉપશમ સદશ ફળને ઉત્પન્ન કરી દે છે, ત્યારે તે સ્થાનાદિને સિદ્ધિયમ કહેવાય છે. | (આ જ કારણથી જેમ અઠંગ સત્યવાદી પાસે અસત્ય પ્રિય માણસ પણ અસત્ય બોલી શકતા નથી તેમ પૂર્વોક્તા અહિંસા ભાવયુક્ત યેગી પાસે, હિંસા કરવાના સ્વભાવવાળા નિત્યવૈરી છે પણ ત્યાં અહિંસા ભાવયુક્ત બનીને શાન્ત બેસી જાય છે.) [२९७] भेदा इमे विचित्राः स्युः, क्षयोपशमभेदतः ।
श्रद्धाप्रीत्यादियोगेन,भव्यानां मार्गगामिनाम् ॥३३॥ ઈચ્છાગની સંખ્યાઃ ઈચ્છાદિ ક ય ગ જુદા જુદા છે પણ સ્વસ્વસ્થાને તેમના પ્રત્યેકના) અસંખ્ય ભેદો પડે છે. . સ્થાનાદિયેગ ઉપરની શ્રદ્ધા (આ આમ જ છે.) સ્થા
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
નાદિયાગની પ્રીતિ (તેના આચરનાર ઉપર હર્ષાતિરેક) તથા ધૃતિ ધારણા વિગેરેના ચેાગથી તે તે જીવાને તે તેવા ક્ષયે પશમ પ્રાપ્ત થાય છે અને તે ક્ષાપશમથી તેવા તેવા ઈચ્છાદિયાગ પ્રાપ્ત થાય છે. મન્દશ્રદ્ધા વિગેરે હેાય તે મન્દ્વયાપશમ પ્રાપ્ત થાય અને તેથી મન્ત્રકોટિના ઈચ્છાદિયોગ પાસ થાય, મધ્યમ શ્રદ્ધાદિવાળાને મધ્યમકોટિના અને ઉત્કૃષ્ટશ્રદ્ધાદિ વાળાને ઉત્કૃષ્ટ કોટિના ઈચ્છાદિયોગ પ્રાપ્ત થાય. આ શ્રદ્ધાદિના મન્નતાઢિ પણ અસંખ્ય પ્રકારના હોય છે માટે તેનાથી થતા ક્ષયેાપશમ પણ અસંખ્ય પ્રકારના જ થાય. અને તેથી તે થયેાપશમથી પ્રાપ્ત થતા ઇચ્છાાિગે પણ અસખ્ય પ્રકારના જ થાય.
ટૂંકમાં અસ`ખ્ય શ્રદ્ધાઢિયોગા છે, માટે અસંખ્ય યેાપશમ છે, માટે જ અસંખ્ય ઈચ્છાદિયાગા છે.
આ રીતે ઈચ્છાદિયાગને પ્રાપ્ત કરીને જે જીવા માર્ગોમાં પ્રવાં છે તેમને સૂક્ષ્મ બોધના અભાવ હાય તા પણ તેમની માર્ગાનુસારિતાને કોઈ બાધ પહેાંચતા નથી.
[૨૨૮] મુળા ૨ નિર્દેવ, સૂર્વ પ્રમત્ત | एतेषामनुभावाः स्यु- रिच्छादीनां यथाक्रमम् ॥ ३४ ॥ ઈચ્છાદિ ૪ ચાગના અનુભાવા (કાર્યા)
ઈચ્છાદિ યાગથી અનુક્રમે અનુકમ્પા', નિવેદર, સ'વેગક અને પ્રશમ ઉત્પન્ન થાય છે.
(૧) અનુકમ્પા :–દ્રવ્યથી, ભાવથી યથાશક્તિ દુઃખિતદુઃખ પ્રહાણેચ્છા.
૮૩. યાગવિશિકા. ક્ષેા. ૭ માની ટીકા.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
સનુષ્ટાન
૧૬૧
(૨) નિવેČદ :-સંસારની નિર્ગુણુતાના જ્ઞાનથી ઉત્પન્ન
થતી સંસાર વિરક્તતા.
(૩) સંવેગ :-મેાક્ષાભિલાષ.
(૪) પ્રશમ :-તૃષ્ણાના ઉપશમ
પ્રશ્ન-આ અનુકમ્પાદિ તા સમ્યકત્વના પાંચ કાર્યામાંના આસ્તિકય સિવાયના ચાર કાર્યાં છે. એમને જ વળી ઇચ્છાદિ યોગના કાર્યો કહ્યા ?
ઉ. હા, તેવા યાગાનુભાવથી ઈચ્છાયિાગેાના પણ તે જ કાર્યાં અને છે. એટલું ખરું કે ઈચ્છાદ્રિયોગના કાર્ય રૂપ અનુકમ્પાદિભાવામાં અને સમ્યકત્વના ફળરૂપ અનુકમ્પાદિભાવેામાં તારતમ્ય તા હાય જ. વસ્તુતઃ તેા કેવળ સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ થતાં પણ તેના કાર્યરૂપ અનુકમ્પાદિભાવા ત્યારે જ પ્રાપ્ત થાય જ્યારે તે જીવ ઈચ્છાક્રિયાગમાં પ્રવૃત્ત થાય. અર્થાત્ સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ અને ાિક્રિયાગમાં પ્રવૃત્તિ એ એ ય કારણેા મળે પછી જ અનુકમ્પાદિ કાયાઁની સિદ્ધિ થાય. આમ હવે સમ્યકત્વ અને ઈચ્છાદિયાગ; એ બેયના કાર્ય તરીકે અનુકમ્પાદિને માનવાથી કોઈ આપત્તિ રહેતી નથી.
૧૧
પ્રશ્ન-જો આ રીતે અનુકમ્પાદિના બે હેતુ હોય તે માર્ગાનુસારી જીવે ને એક હેતુરૂપ સમ્યકત્વ વિના માત્ર ચ્છિાદિયાગથી અનુકમ્પાદિ પ્રાપ્ત થાય છે તેા ત્યાં દોષ આવશે ને ?
ઉ.—અમે આ દોષ ટાળવા એમ કહીશુ` કે આસ્તિકય
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
११२
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ વિનાના અનુકમ્પાદિ કાર્યો પ્રતિ સમ્યકત્વ વિનાના ઈચ્છાદિગે કારણ છે અને આસ્તિક્ય સહિતના અનકમ્પાદિ કાર્યો પ્રતિ સમ્યકત્વસહિત ઈચ્છાદિય કારણ છે. સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માને સમ્યકત્વના પાંચ કાર્ય લિંગને લાભ પ્રાપ્તિ) પશ્ચાનુપૂર્વીએ કહ્યો છે એટલે શમ, સંવેગ, નિર્વેદ, અનુકમ્યા અને આસ્તિકામાં સર્વ પ્રથમ તે સમ્યકત્વને આસ્તિક્ય જ પ્રાપ્ત થાય છે. જે આસ્તિક્ય વિના અનકમ્પાદિ ભાવે પ્રાપ્ત થાય છે તેવું સમ્યકવીને ન જ સંભવે. ત્યાં કેવળ ઈચ્છાદિયેગથી માર્ગાનુસારી જીવને જ તે અનકમ્પાદિ ભાવ પ્રાપ્ત થયા છે એમ જ કહેવું જોઈએ.
આમ અનુકમ્પાદિ કાર્યો સમ્યકત્વના અને માર્ગાનુસારીના જુદા જુદા પડી જાય છે માટે કોઈ દોષ રહેતું નથી.૮૪ [२९९] कायोत्सर्गादिसूत्राणां, श्रद्धामेधादिभावतः ।
इच्छादियोगे, साफल्यं, देशसर्वव्रतरपृशाम् ॥३५॥
દેશવિરત કે સર્વવિરત આત્માઓના ઈચ્છાદિયેગમાં સફળતા ત્યારે જ પ્રાપ્ત થાય છે જ્યારે કાર્યોત્સર્ગાદિસૂત્રમાં તેમને શ્રદ્ધા, મેધા, તિ, ધારણું વિગેરે ભાવે હેય છે.
કહેવાનો ભાવ એ છે કે શ્રદ્ધાદિ ભાવ મન્દતીવ્રભાવવાળા અનેકધા હોય છે. જે અનુષ્ઠાનકર્મમાં, અનુષ્ઠાન ઉપર આદર–પ્રીતિ વિગેરે જણાય તે અનુષ્ઠાન કરનારના અંતરમાં શ્રદ્ધાદિભવે છે એમ જરૂર કહી શકાય. અર્થાત્ અનુષ્ઠાન ૮૪. (૧) વિ. વિ. –૧૯–૮.
(૨) ગવિંશિકા –શ્લેક ૮માની ઉપા. જીની ટીકા.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદનુષ્ઠાન
૧૬૩
ઉપરને ભારે આદરભાવ વિગેરે અંતરના શ્રદ્ધાદિભાવને જણાવનાર છે. જેના અંતરમાં અશ્રદ્ધાદિ ભાવો છે તેને આદ્યતઃ અનુષ્ઠાન પ્રત્યે આદરાદિ જોવા મળશે જ નહિ, એટલે જે ચલચિત્તતાદિ કારણેને લીધે સ્થાનાદિ ગામાં ઉપયોગ ન પણ રહે છતાં જે તેના પ્રત્યે આદરાદિભાવ સ્પષ્ટ દેખાતું હોય તે તે આત્મામાં અનુષ્ઠાને પ્રત્યે શ્રદ્ધાદિભાવ છે એમ જરૂર કહી શકાય. અને જ્યાં એ શ્રદ્ધાદિભાવે છે ત્યાં દેશવિરત્યાદિના તે અનુષ્ઠાને ના ઈચ્છાદિયેગ સફળ બને છે.૮૫ ३००] गुडखण्डादिमाधुर्य-भेदवत्पुरुषान्तरे ।
भेदेऽपीच्छादिभावानां दोषो नार्थान्वयादिह ॥३६॥
પ્રશ્ન-અત્યન્ત મન્દ કેટિના ઈચ્છાદિયગ જ્યાં હોય ત્યાં પણ તે આત્મા ઈછાદિયેગવાળે કહી શકાય?
ઉત્તર-હા, ગોળ સાકર વિગેરેની મધુરતામાં ભેદ હોવા છતાં તે બધાયમાં જેમ મધુરતા તે છે જ તેવી જ રીતે ભિન્ન ભિન્ન પુરૂમાં ઈચ્છાદિયેગ પણ ભિન્ન ભિન્ન હેવા છતાં તેમનામાં બધાયમાં એગ તે છે જ. (ભલે પછી તે અત્યન્ત અલ્પ પણ હોય) કહેવાને આશય એ છે કે સાકર ખાંડ, ગોળ, રસ અને શેરડી એ પાંચ તુલ્ય શ્રદ્ધા, મેધા, ધૃતિ, ધારણ અને અનુપ્રેક્ષા એ પાંચ ભાવે અનુક્રમે છે. હવે આ શ્રદ્ધાદિભાવ એવો આંતર પરિણામ છે કે જે, અનુષ્ઠાન પ્રત્યેના આદરાદિ બાહ્ય લિંગથી વ્યક્ત થાય છે. કેઈ આત્માને
૮૫. રિહૃતફા...સદ્ધા, મેદાઇ ત્યિાદિ.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
=
૧૬૪
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ શ્રદ્ધાદિ અને આદરાદિ પ્રકૃષ્ટ હોય તે કેઈને વળી અત્યન્ત મન્દ પણ હોય. એટલે ગેળ ખાંડ વિગેરેની મધુરતા જેમ ઓછી વસ્તી હોય તેમ શ્રદ્ધાદિભાવ પણ ઓછાવત્તા હોઈ શકે છે. છતાં જેમ ગોળ ખાંડ વિગેરેમાં બધે ય મધુરતા તે છે જ, મધુરતાને સંપૂર્ણ ઈન્કાર તે તેમાં કયાં ય ન થઈ શકે, તેમ શ્રદ્ધાદિની અલ્પતાથી પ્રાપ્ત થયેલ અલ્પ પણ ઈચ્છાદિયેગ કેઈ અન્ય પુરૂષમાં હોય તે ત્યાં ઈચ્છાદિયેગને સર્વથા અભાવ તે ન જ કહેવાય.
ટૂંકમાં, ઈચ્છાદિયેગની અલ્પતા કે અધિકતા ભિન્ન ભિન્ન સ્થાનમાં હોવા છતાં ઈચ્છાદિયેગ તે બધે છે એમ જ કહેવું જોઈએ કેમકે બધે ય અને સંબંધ તે છે જ. એટલે અલ્પતમ શ્રદ્ધાદિજનિત ઈચ્છાદિયે જ્યાં હોય ત્યાં ઈચ્છાદિયેગ પણ અલ્પતમ હોવા છતાં કોઈ દોષ આવી શક્તો નથી.૮૬ [३०१] येषां नेच्छा दिलेशोऽपि, तेषां त्वेतत्समर्पणे ।
स्फुटो महामृषावाद इत्याचार्याः प्रचक्षते ॥३७॥
હા, જેનામાં સ્થાનાદિ સ્વરૂપ ઈચ્છાદિયેગને લેશ પણ સંભવ ન હોય તે સંમૂર્ણિમ જીવ જેવી કાયચેષ્ટા કરનારાએને તે આ કાર્યોત્સર્ગાદિ અનુષ્ઠાન આપવું એ મહામૃષાવાદ બની જાય છે. એનું કારણ એ છે કે “જ્ઞાળ માળ સુત્ય પ્રતિજ્ઞાપાઠપૂર્વક કરેલા કાર્યોત્સર્ગાદિનાં સ્થાનાદિયેગને તે આત્મા ભંગ કરે છે. પ્રતિજ્ઞાને ભંગ કરે એ મહામૃષાવાદ
૮૬. લલિત વિસ્તરા પંજિકાયુતા. પૃ. ૩૮મ
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદનુષ્ઠાન
૧૬૫
જ કહેવાય ને ? વળી જેઓ સ્થાનાદિ શુદ્ધ અનુષ્ઠાન પણ કરે કિન્તુ તેની પાછળ આકાદિના યશ વિગેરેની ઈચ્છા રાખે તેમને પણ, મેક્ષની ઈચ્છાથી જ કરવાની પ્રતિજ્ઞાપૂર્વકના આ અનુષ્ઠાને વિપરીત પ્રજનવાળા બની જઈને વિષાદ્યનુષ્ઠાન બનતાં મહામૃષાવાદને અનુબંધ કરે છે માટે પણ મહામૃષાવાદરૂપ છે. એમ ભગવાન હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજા
રિ૨] કાત્યાનં વાહ–સમસ !
भावनीयमिदं तत्त्वं जानानर्योगविंशिकाम् ॥३८॥
ઈચ્છાદિયેગના લેશ પણ સદ્ભાવ વિનાના અભવ્યાદિ અને ઢંગધડા વિનાની (આદરાદિભાવરહિત) કાત્સર્ગાદિ ક્રિયા કરાવવાથી તે ઉન્માર્ગ (અશુદ્ધકિયારૂપ)ને જાગૃત કરવાનું બને છે. એ રીતે તે સૂત્ર અને કિયાને નાશ થઈ જાય છે. ગર્વિશિકાને જાણતા મહાત્માઓએ આ વાત ખૂબ સારી રીતે અંતરમાં ભાવિત કરવી.૮૮ [३०३] त्रिधा तत्सदनुष्ठान-मादेयं शुद्धचेतसा ।
ज्ञात्वा समयसद्भावं लोकसंज्ञां विहाय च ॥३९॥ સિદ્ધાન્તને ઐદમ્પર્થ જાણીને, લેકસંજ્ઞાને વેગળી મૂકીને શુદ્ધચિત્તવાળા મહાત્માએ મન, વચન અને કાયાથી, તે સદનુષ્ઠાનને ખૂબ આદર કરે. ૪૭. (૧) લલિત વિસ્તરા પૃ. ૮૨
(૨) ગવિંશિકા લેક ૧રમાની ઉપા. ટીકા. ૨૮. વિ. વિ.:-૧૯–૧૪.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનઃશુદ્ધિ
તમારે સફળ સદાચાર સેવવો છે? તો પ્રથમ ચિત્તની ભૂમિકાને સાફ કરો.
શરીરમાં પુષ્ટિ મેળવવા રસાયન લેવું હોય તો પ્રથમ આંતરડાં સાફ કરવામાં આવે છે ને ?
સાચે જ, પજવે છે મનના તરંગે, જીવનને ! બહારના કઈ તત્વમાં નથી તે રીઝવવાની તાકાત, નથી તો રીસાવવાની તાકાત !
તમે તમારામાં જ સમાઈ જાઓ. બહાર દોડતા મનને પાછું બોલાવી લે. પહેલા તો શુભ વિકલ્પ સેવીને અશુભવિકલ્પને નાશ કરે. પણ યાદ રાખો કે વિચાર માત્ર વિકાર છે એટલે પછી એ શુભ વિચારોથી પણ નિવૃત્ત થાઓ.
પછી નિર્વિકલ્પ દશાના આનંદઘનને રસ લૂંટે જ રાખજો. એ રસરાજની મસ્તી જગતના જીવોની પણ સુસ્તી ઉડાડી દેશે અને તમને...
અનંતની દેન કરશે.
૬
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રમન્ય ૩ જે
અધિકાર ૧૧ મે
TM મનઃશુદ્ધિ
[રૂ૦૪] કવિતમાળા ગુમમિન્છતાં, प्रथमतो मनसः खलु शोधनम् ।
गदवतां ह्यकुते मलशोधने, कमुपयोगमुपैतु
રસાયનમ્ ।। મુમુક્ષુને ઉચિત અને શુભ આચારની ઈચ્છા તે હાય જ, તે માટે તેણે સર્વ પ્રથમ તા ચિત્તની શુદ્ધિ કરવી જોઈ એ. મળ શુદ્ધિ કર્યા વિના, રેગી માણસને કયું રસાયન હિતકર અની શકે?
[૨] પત્નને પ્રતમં મુિ રતિ,
द्विषत वा स्वमनो यदि निर्मलम् ।
विरहिणामरतेजगतो रते
रपि च का विकृतिर्विमले विधौ ॥२॥
એક માણસ અત્યન્ત રાગ કરે અને બીજો રોષ કરે પણ જો પેાતાનું મન નિર્મળ હાય તા મનમાં હર્ષોંના કે શેકના કોઈ વિકાર જન્મી શકતા નથી.
વિરહી જનની અરતિથી કે જગતના ( અવિરહી ) જીવાની રતિથી ચન્દ્રના ખિમ્મની અંદર કોઇ જ વિકૃતિ આવી જતી નથી.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
[૨૦] રુચિત મા જ ય ન નુ ૫સ્થિત,
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
स्वमनसैव हि शोचति मानवः ।
उपनते स्मयमानमुखः पुनर,
भवति तत्र परस्य किमुच्यताम् ||३||
એક વસ્તુ પેાતાને રૂચિકર છે એવું પોતે જ પેાતાના મનમાં ધારી લેતા જીવ જ્યારે તે વસ્તુ પોતાની પાસે ઉપસ્થિત નથી થતી ત્યારે શાક કરવા લાગે છે અને જો તે વસ્તુ પાસે આવી ગઈ તે વળી મત્રકતા મુખવાળા બની જાય છે, હવે આવી સ્થિતિ સર્જવામાં મન જ કારણ છે ને ?
કહા જોઉં, આ શાકમાં (મન સિવાય ) ખીજું કાણુ નિમિત્ત બને છે ?
[રૂ૦૭] ૨૨ ચોગવટાન્ત્રવિજોયન,
शमरसं सकलं विकिरत्यधः । चपल एष મન વિચ:,
रसवणिग् विदधातु मुनिस्तु किम् ॥४॥ રસના વેપારી વિષ્ણુગ્ મુનિ બિચારા શુ કરે ? ચારિત્ર્ય યોગરૂપી એના ઘડાએને ઉંધા પાડી દઈ ને
એમાં ભરેલા બધાય શમરસ ચંચળ પેલેા મન મર્કટ ધરતી ઉપર એકદમ ઢાળી નાંખે છે!
[૨૮] સતત કૃિતસંયમભૂતહો त्थितरजोनिकरैः
प्रथयन्स्तमः ।
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
મન:શુદ્ધિ . તિદ્વય જનરંતુ ગુ–
પિ, નિયત્રિત ન તિતિ પાસે આ મન ઘડાની તે શી વાત કરવી ?
એકધારો શ્રમ કરીને કૂટી ફૂટીને પત્થર જેવી બનાવી દીધી સંયમરૂપી ધરતીને મુમુક્ષુ મહાત્માએ!
પણ...પુરપાટ દોડયા જતા આ ઘડાએ પિતાની એડીના એકધારા આઘાતે કરીને, એ ધરતીની દબાએલીટીપાએલી ધૂળ ઉડાડી. ચોમેર ધૂળના ગોટે ગોટા ઉડયા. અને સર્વત્ર અંધકાર છાઈ ગયે!
પછી તે, એની ઉપર સ્વાર થયેલા મુમુક્ષુએ એને કાબુમાં લેવા માટે ગુણની અતિ મજબૂત લગામ વડે ઘણી મથામણ કરી પણ અફસોસ ! બધું નિષ્ફળ ગયું ! [३०९] जिनवचोधनसारमलिम्लुचः,
कुसुम सा य क पा व क दीपकः । अहह कोऽपि मनःपवनो बली,
शुभमतिद्रुमसन्ततिभङ्गकृत् ॥६॥ આ મન પવન તે કેઈ અપૂર્વ તાકાત ધરાવતે લાગે છે !
જિન વચનરૂપી કપૂરને તે બગલમાં મારીને કયાંય ઉઠાવી જાય છે!
, કામાગ્નિને તે ભડકે બાળે છે!
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
સુમતિના વૃક્ષોની વાડીઓને તે
ખાલાવી દે છે !
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
ભાંગીને ભુક્કો જ
[૨૨૦] ચળનોપુરમ: રત્ समयबोधतरूनपि
भ्रमति यद्यतिमत्तमनोगज:,
પાયર્ ॥
क कुशलं शिवराजपथे तदा ||७||
મુનિવરને લાકો પૂછે છે કે, ‘ મેાક્ષ નગરના રાજમાર્ગે તમને કુશળતા છે ને ? ’ પણ કુશળતાની તેા શી વાત કરવી ? આ મનરૂપી ગજરાજ હવે ગાંડોતૂર બન્યા છે.
રે ! ચારિત્ર્યરૂપી કિલ્લાના દરવાજા તેાડી નાંખવા એ કટિબદ્ધ અન્યા છે ! શાસ્ત્ર આધરૂપી વૃક્ષોને જડમૂળથી ઉખેડી દઈને ધરતી ઉપર ઢાળી રહ્યો છે !
[૨??] વ્રતતનું મુળી તે ગનો, दहति दुष्टमनोदहन:
ननु परिश्रम एष विशेषवान्,
પુનઃ ।
क भविता सुगुणोपवनोदयः ||८||
એક બાજુ મુનિરાજ, વ્રત વૃક્ષોને સીંચીને વિશાળ અનાવતા જાય છે, ત્યારે બીજી બાજુ દુષ્ટ એવા મનરૂપી અગ્નિ એમને ખાળીને ખાખ કરતા જાય છે. પછી સદ્ગુણ ઉપવનના વિકાસ કયાંથી થાય ?
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૧
મન:શુદ્ધિ [३१२] अनिगृहीतमना विदधत्परां,
न वपुषा वचसा च शुभक्रियाम् । गुणमुपैति विराधनयाऽनया,
बत दुरन्तभवभ्रममञ्चति ॥९॥ જે મુમુક્ષુ પિતાના મનને નિગ્રહ કરતા નથી તે ગમે. તેટલી ક્રિયાઓ-વાણીથી કે કાયાથી-ભલેને કરતે રહે તે પણ તેને કોઈ લાભ તે ન જ થાય પરન્તુ, “મનને નિગ્રહ, ન કરવા” સ્વરૂપ વિરાધના કરવાથી એને વિરાટ આ ભવરાનમાં ભટક્યા જ કરવું પડે. ૮૯
શિરૂ] નિશ્ચીતમના વિસરાતો,
नरकमृच्छति तन्दुलमत्स्यवत् । इयमभक्षणजा तदजीर्णताऽ,
नुपन तार्थ विकल्प क दर्थ ना ॥१०॥ મનને નિગ્રહ ન કરતે મુમુક્ષ તન્દુલીયા મલ્યની. જેમ કુવિકલ્પ કરવાના પાપે નરકના ઘેર દુઃખને પામે છે.
માત્ર મનથી જ તે વિષયને વિચાર્યા! કાયાથી. ભેગવી તે ન જ શકે! છતાં આ કે ઉલ્કાપાત મચી. જાય છે!
આ તે વગર ખાધાનું અજીર્ણ થયું કહેવાય !
૮૯. યોગશાસ્ત્ર: ૪-૩૪, ૪૩.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
[३१४] मनसि लोलतरे विपरीततां,
वचन नेत्र क रे गितगोपना । व्रजति धूर्ततया ह्यनयाऽखिलं,
નિવિરમપિત્ત કત શા જ્યારે મન વધુ ચંચળ (અસ્થિર) બને છે ત્યારે એ આત્મા વાણીમાં જે ગુપ્તિ રાખે છે, નેત્રમાં જે નિર્વિકારિતા જાળવે છે અને હાથની ચેષ્ટામાં પણ જે યતના જાળવે છે, તે બધુંય તેને તે સદ્ગતિનું ફળ આપવાને બદલે દુર્ગતિના ફળ ચખાડવા દ્વારા ઊંધું જ પડે છે.
અહો ! આમ પિતાને આત્મા તે ઠગાયે પણ આ ધૂર્તતાથી તે આ ભયંકર દાંભિકેએ આખા જગતને ય
ઠગ્યું ! ૯૦
[३१५] मनस एव तत: परिशोधनं,
नियमतो विदधीत महामतिः । इदमभेषजसंवननं मुनेः,
परपुमर्थरतस्य शिवश्रियः ॥१२॥ તેથી મહામતિવાળા મુમુક્ષુએ નિયમતઃ મનનું જ શોધન કરવું જોઈએ. પ્રકૃષ્ટ એવા મેક્ષ પુરુષાર્થમાં તત્પર બનેલા મુનિને માટે તે આ મન-ધન, શિવ-સુન્દરીને વશ કરવા માટેનું ઔષધિ વિનાનું વશીકરણ છે. ૯૧
૯૦. ભગવદ્ગીતા ૩–૬. ૯. યોગશાસ્ત્ર ૧–૫.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७३
भनःशुद्धि [३१६] प्रवचनाब्जविलासरविप्रभा,
प्रश म नी र त रङ्ग त र ङ्गिणी। हृदयशुद्धिरुदीर्णमदज्वर
प्रसरनाशविधौ परमौषधम् ॥१३॥ આ ચિત્ત શુદ્ધિની તો શી વાત કરવી ? એ છે, પ્રવચન-કમલ ઉપર વિકાસ કરતી સૂર્યની પ્રભા ! से छे, प्रशम-नीना तगानी सरिता !
એ છે, અત્યન્ત ત્રાસદાયી મદ-મહાજવરનો નાશ કરતી, રામબાણ ઔષધિ ! [३१७] अनुभवामृतकुण्डमनुत्तर,
वतम राल विलास पयोजिनी । सकलकर्मकळविनाशिनी,
मनस एव हि शुद्धिरुदाहृता ॥१४॥ ચિત્ત શુદ્ધિને તે મહાપુરૂષએ કેવી રીતે બીરદાવી છે? એને અનુભવ અમૃતને કુષ્ઠ કહ્યો; મહાવ્રતરૂપી હંસલાને વિલાસ કરવા માટેનું સરેવર કહ્યું,
સર્વ કલંકની વિનાશિકા કહી ! [३१८] प्रथमतो व्यवहारनयस्थितोऽ,
शुभविकल्पनिवृत्तिपरो भवेत् । शुभ विकल्प म य व्रत से व या,
हरति कण्टक एव हि कष्टकम् ॥१५॥
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ ચિત્ત શુદ્ધિને ઉપાય -
હવે, જેને ચિત્ત શુદ્ધિ કરવી હોય તેણે સર્વ પ્રથમ તે વ્યવહાર નયના માર્ગે રહીને શુભ વિકલ્પીય વ્રતની ઉપાસના દ્વારા જ અશુભ વિકલ્પોને ટાળવા માટે તત્પર બનવું જોઈએ.
કાંટાને તે કાંટો જ કાઢે ને ?
[३१९] विषमधीत्य पदानि शनै शनै
हरति मंत्रपदावधि मान्त्रिकः । भवति देशनिवृत्तिरपि स्फुटा,
गुणकरी प्रथमं मनसस्तथा ॥१६॥ મન્ચ પદને પાઠ કરતે માન્ટિક જેમ ધીરે ધીરે વિષને, મન્ટના પદે (શરીરનાં ડંખ લાગેલા સ્થાને) લાવીને મૂકી દે છે. તે વખતે ભલે તે ડંખ લાગેલા સ્થાને હજી વિષ તે છે જ, પણ બાકીના આખા શરીરમાંથી તે તે વિષની નિવૃત્તિ થઈ જ છે. આટલી વિષ નિવૃત્તિ પણ જેમ ગુણ કરનારી છે, તે જ રીતે શુભ વિકલ્પના સેવન દ્વારા મનના અશુભ વિકલ્પને દૂર કરવા રૂપ અશુભ વિકલ્પ નિવૃત્તિ પણ ગુણ કરનારી બને છે. ભલે હજી શુભ વિકલ્પની નિવૃત્તિ નથી થઈ. ૯૨ ૯૨. (૧) શાસ્ત્રવાર્તા સમુચ્ચય–સ્યાદ્વાદ કલ્પલતા ટીકામાં પૃ.
૩૩૭. (૨) હારિભદ્દી આવશ્યક–૪થું પ્રતિ. ધ્યાન શતક શ્લેક. ૭૧.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
મન:શુદ્ધિ
૧૭૫
[३२०] च्युतमसद्विषयव्यवसायतो,
लगति यत्र मनोऽधिकसौष्ठवात् । प्रतिकृति: पदमात्मवदेव वा,
तदवलम्बनमत्र शुभं मतम् ॥१५॥ અશુભ વિષયના વ્યાપારથી ખસી ગએલું મન ખૂબ સારી રીતે જ્યાં લાગે-પછી તે પરમાત્માની પ્રતિમા હોય કે પછી આત્મ સમ્બદ્ધ પદ (તાત્પર્ય, મૃત સાગરગત કઈ પદ) જ હોય (અથવા સુંદર–શુદ્ધ-આત્મસંબંધી કઈ પદ હોય) તે અવલન શુભ કહેવાય છે. અહીં ઉપલક્ષણથી પિચ્છસ્થ વિગેરે ધ્યાનના અવલમ્બને પણ સમજી લેવા.૯૩ [३२१] तदनु काचन निश्चयकल्पना,
विगलितव्यवहारपदावधिः । વિપત્તિ વિવેવનસંપુણી,
भवति सर्वनिवृत्तिसमाधये ॥१८॥ આ રીતે અશુભ વિકલ્પોને, શુભ વિકલ્પોથી દૂર કર્યા, પણ હજી શુભ વિકલ્પવાળે એ વ્યવહાર તે જીવનમાં ઊભે જ હતે. એટલે ત્યાર પછી તે વ્યવહાર માર્ગના સ્થાનની મર્યાદાને ઉલ્લંઘી જતી અપૂર્વ કેટિની નિશ્ચય દશાની કલ્પના ઉત્પન્ન થાય છે. અહીં હવે શુભ વિકલ્પ પણ રહેતા નથી. એ નિશ્ચય કલ્પના આત્માના વિવેચનની સન્મુખ બને છે. આ કલ્પના, સર્વ નિવૃત્તિથી પ્રાપ્ય સમાધિને મેળવી આપનારી બને છે.
૯૩. યોગશાસ્ત્ર –૮, ૮-૭૮, ૧૦–૧૦,૧.
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ [३२२] इह हि सर्वबहिर्विषयच्युतं,
हृदयमात्मनि केवलमागतम् । चरणदर्शनबोधपरम्परा
परिचितं प्रसरत्यविकल्पकम् ॥१९॥ આ વખતે સઘળા બાહ્ય વિષયેથી મુક્ત થએલું, કેવળ આત્મામાં સ્થિર થયેલું, દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર્યના પર્યાયની પરંપરાથી વાસિત થએલું એવું અશુભ અને શુભ બેય. પ્રકારના વિકલ્પો વિનાનું (નિર્વિકલ્પક) મન ( હૃદય) તૈયાર થાય છે. [રૂરરૂ] તમિન્યત્યયુના નો,
नियतवर तु विलास्यपि निश्चयात् । क्षण म सङ्ग मुदीत निसर्गधी,
हतबहिग्रहमन्तरुदाहृतम् ॥२०॥ આ રીતે એક વાર પણ વિરાટ સ્વરૂપ આત્મામાં મન જ્યારે વિલાસી બની જાય છે પછી તે મન (અન્તર) અન્ય બાહ્ય પદાર્થની પાસે જતું જ નથી.
આવું મન વારંવાર અન્તમુહૂર્ત સુધી અસ દશાને પામતું હોય છે અને સ્વભાવ રમણતાની બુદ્ધિને ઉદય થઈ જવાથી બાહ્ય પદાર્થના જ્ઞાન વિનાનું બની જાય છે એમ મહાપુરૂષોએ કહ્યું છે. [૩૨૪] તવાયજ્ઞય: સમીરમ,
प्रकृतिशान्तमुदात्तमुदारधीः ।
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
મન:શુદ્ધિ
૧૭૭ स म नुगृह्य म नोऽनु भवत्य हो,
જતિમોતમ પર મહું: રશે. જે મહાત્માએ કષા ઉપર વિજય મેળવ્યું છે અને જેઓ ઉદાર બુદ્ધિવાળા છે તેઓ મનને નિગ્રહ કરી લઈને (૧) ગાંભીર્ય પરિપૂર્ણ, (૨) કષાયોથી કદી બાધા ન પામતી એવી સ્વભાવથી જ શાન્ત, (૩) અતિશય ઉદાત્ત અને (૪) મેહાન્ધકારથી મુક્ત એવી, પરમ જ્યોતિને અનુભવ કરે છે. ૯૪ રિર૧] જરિત રવિવારે પૂરા
धृतविशुद्धि मनो भवतीदृशम् । धृतिमुपेत्य ततश्च महामतिः,
સમધિકચ્છત્તિસુબ્રશ પ્રિય રા. જ્યારે મન અશુભ (દુષ્ટ) વિકલ્પની પરંપરાથી મુક્ત બને છે અને જ્યારે તે વિશુદ્ધિવાળું બને છે ત્યારે મહામતિવાળા મહાત્મા વૃતિભાવ પ્રાપ્ત કરીને ઉજવળ યશ લક્ષ્મીને પ્રાપ્ત કરે છે.
૯૪. યોગશાસ્ત્ર ૮-૭૩.
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
સભ્યત ૧૨
સાચી ચિત્તશુદ્ધિ, સમ્યકત્વ વિના સ ંભવતી નથી. દાનાદિ ધર્માં પણ સમ્યકત્વના સહકાર પામીને જ મુક્તિ પદને પમાડી શકે છે.
કીકી વિનાના નયનેાની કલ્પના તો કરો ! સમ્યકત્વ વિનાના દાનાદિ ધર્માં પણ એવા જ અહીન ! સમ્યકત્વ એટલે તત્વ શ્રદ્ઘાન... તત્વ એટલે શુદ્ધ અહિંસા...
અહિંસાનું પ્રતિપાદન કદાચ બધા ધર્મમાં મળે પણ શુદ્ધ અહિંસાનું પ્રતિપાદન તેા માત્ર શ્રી જિનધ`માં મળે. કેમકે સ્યાદ્વાદશૈલિ વિના આત્મા વગેરે પદાર્થનું તાત્ત્વિક નિરૂપણુ જ અશકય છે તે તે આત્માદિની હિંસા અહિંસાની તે વાત જ કયાં રહી !
શુદ્ધ અહિંસા પ્રતિપાદક ‘ શ્રી જિનાગમ જ પ્રમાણ ’ આવેા અંતરના ભાવ એ જ સમ્યકત્વ...
પછી ત્યાં શમ–સ ંવેગ-નિવેદ અને અનુકમ્પા સ્વરૂપ આભુષણા ય ગાઠવાતા જાય.
અનતશઃ વંદન હો! સોંસાર સુખથી વિરાગ જન્માવતા એ સમ્યકત્વને !
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રબંધ ૪ થે.
અધિકાર ૧૨ મે
સભ્યત્વ ક ફિર મન શુદ્ધિવ સભ્યત્વે, સત્યેન્દ્ર પરમાર્થતઃ |
तद्विना मोहगर्भा सा, प्रत्यपायानुबन्धिनी ॥१॥
નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિએ, પૂર્વોક્ત મન શુદ્ધિ સમ્યગ્દર્શનની હાજરીમાં જ હોઈ શકે છે. તેની ગેરહાજરીમાં જે મન શુદ્ધિ જણાય છે તે તે મોહ (અજ્ઞાન) ગર્ભિત હોય છે. જેનાથી અનેક આપત્તિઓની પરંપરાનું સર્જન થાય છે. ૯૫ ફિર૭] સત્વહિતા ને શુદ્ધતાનાવિજાઃ શિયા
तासां मोक्षफले प्रोक्ता, यदस्य सहकारिता ॥२॥
દાનાદિ ક્રિયાઓ પણ ત્યારે જ શુદ્ધ બને જ્યારે તે સમ્યક્ત્વના પરિણામ સહિત હોય. કેમકે મેક્ષનું ફળ મેળવવામાં દાનાદિ કિયાઓને સહકાર આપનાર તરીકે સમ્યકત્વ કહ્યું છે. માટે સમ્યકત્વ વિનાની દાનાદિ કિયાથી તે મેક્ષ પ્રાપ્તિ થઈ શકે જ નહિ. ૯૬ [३२८] कुर्वाणोऽपि क्रियां ज्ञाति-धनभोगाँस्त्यजन्नपि ।
दुःखस्योरो ददानोऽपि, नान्यो जयति वैरिणम् ॥३॥ ભલેને સ્વજનોને ત્યાગી દે ભલે ને સંપત્તિના ભેગ ૯૫. (૧) મન્નકળેતુ સ્ત્રાવો મોક્ષે ચિત્ત આવે તનુ ઇત્યાદિ.
(૨) ૧૫ મી દ્વા. દ્વા. સંપૂર્ણ. ૯૬. વિં. નિં. : ૬-૨૦
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
ફેંકી દે અને ભલેને યુધે પણ ચડે, રે ! સામી છાતીએ. આપત્તિઓને મુકાબલે કરવા ધસી પણ જાય, પણ તેથી કાંઈ તે દ્ધો શત્રુને છેડે જ જીતી જાય ? જે અંધ જ હોય તે? [૩ર૧] ઉમિત્તિમાં, વીમોચન |
दुःखस्योरो ददानोऽपि, मिथ्यादृष्टिर्न सिद्धयति ॥४॥
એ જ રીતે એક આત્મા કામોગાને ત્યજી પણ દે નિવૃત્તિના માર્ગે ચાલવા પણ સજજ બને અને સામે આવતા કષ્ટોને મુકાબલે પણ કરે પણ તેથી કાંઈ તે આત્મા મુક્ત ન બની શકે જે મિથ્યાષ્ટિ હોય છે.૯૭ [३३०] कनीनिकेव नेत्रस्य, कुसुमस्येव सौरभम् ।
सम्यक्त्वमुच्यते सारः, सर्वेषां धर्मकर्मणाम् ॥५॥
નયનેમાં જે સ્થાન કીકીનું છે, પુષ્પમાં જે સ્થાન સુગંધિનું છે તેવું સ્થાન સર્વ ધર્મોમાં સમ્યકત્વનું છે.
આ કનીનિકા, સુગન્ધ અને સમ્યક્ત્વ પિતાપિતાના સ્થાને પ્રાણભૂત તત્વ છે. [३३१] तत्वश्रद्धानमेतच्च, गदितं जिनशासने।
सर्वे जीवा न हन्तव्याः, सूत्रे तत्त्वमितीष्यते ॥६॥ સમ્યક્ત્વનાં ૩ લક્ષણેમાં ૧લું લક્ષણ (બે લેન્થી)
શ્રી જિનેશ્વરદેવના શાસનમાં “તત્વનું શ્રદ્ધાન” એ ૯૭. આચારાંગ સૂત્ર કથું અધ્ય. ૧લે ઉદ્દેશે, નિયુક્તિ ગાથા રર૦, રર૧.
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યક્ત્વ
૧૮૧
સમ્યક્ત્વ કહ્યું છે. અહી તત્વ શુ? એના ઉત્તરમાં કહે છે કે ‘સર્વ જીવા (કાઈ પણ જીવ) હણવા ચેગ્ય નથી' એવું જે જ્ઞાન તેને સૂત્રમાં તત્ત્વશ્રદ્ધાન કહે છે. તે જ્ઞાન ઉપરની શ્રદ્ધા તે સમ્યક્ત્વ છે.૯૮ [૩૩૨] યુદ્ધો ધનગિમિત્યંત शुद्धानामिदमन्यासां,
મખ્યાત્મ ચિંતમ્ रुचीनामुपलक्षणम् ।।७।।
આ ( પૂર્વક્તિ ) અહિંસા ધર્મ એ શુદ્ધ ધર્મ છે એવી જે ધરુચિ તે ધરુચિ સમ્યક્ત્વ કહેવાય. ( શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં ધર્મ રુચિ સમ્યક્ત્વનું સ્વરૂપ પ્રકારાન્તરથી જણાવ્યુ છે. ) પ્રશ્ન-નિસ રુચિ વગેરે બીજી ૯ પ્રકારની રુચિ પણ સમ્યક્ત્વ સ્વરૂપ છે તે માત્ર ધર્માંરુચિ સમ્યક્ત્વનું જ આ લક્ષણ કેમ મનાવ્યું ?
ઉ-ખાકીની નવેય પ્રકારની શુદ્ધ રુચિઓને પણ અહીં ઉપલક્ષણથી સમજી જ લેવી. એટલે દસેય પ્રકારની શુદ્ધરુચિ એ સમ્યક્ત્વનું સ્વરૂપ છે. ૯૯
[૨૨] કાયવેત્ યા તત્વ—માજ્ઞયંત્ર,
नवानामपि तत्त्वाना - मिति
તથાઽવતમ્ । श्रद्धोदितार्थतः ||८||
સમ્યક્ત્વનું બીજું લક્ષણ :
અથવા, “ સર્વ જીવા હણવા ન જોઈ એ. શા માટે ?
૯૮. આચારાંગ સૂત્ર. ૪ છું અધ્ય. ૧ લેા ઉ. સ. ૧૨૬. ૮૯. ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રઃ ૨૮-૧૬.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ જિનાજ્ઞા તેવી છે માટે એ રીતે જેમ આ અહિંસા અને અહિંસાનાં વિધેય તરીકે બનતું જીવ તત્વ–તેવી જિનાજ્ઞા છે માટે જ તે તત્વ બને છે તેમ સઘળા (નવે ય) તત્વ આજ્ઞાથી તત્વ બને છે. અને તેની ઉપરનું શ્રદ્ધાન એ સમ્યક્ત્વ કહેવાય છે એટલે હવે માત્ર, “જીવ-તત્વનું શ્રદ્ધાન તે સમ્યક્ત્વ એમ નહિ કિન્તુ જીવાદિ ન ય તત્વનું શ્રદ્ધાન તે સમ્યક્ત્વ એમ અર્થથી “સમ્યક્ત્વનું આ લક્ષણ ફલિત થાય છે. [૩૪] ચૈત્ર રોગને શુદ્ધ-ર્દૂિલ થી તમિત:
सम्यक्त्वं दर्शितं सूत्र-प्रामाण्योपगमात्मकम् ॥९॥ સમ્યકત્વનું ત્રીજું લક્ષણ
આ જિનશાસનમાં જ શુદ્ધ અહિંસાનું અવિરોધી પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે માટે આવું શાસ્ત્ર પ્રમાણભૂત જ હેય. અર્થાત્ આ શાસ્ત્રમાં જે કાંઈ કહ્યું હોય તે પ્રમાણભૂત જ હેય. આવા પ્રકારના સૂત્રમાં પ્રામાણ્યને જે સ્વીકાર તે જ સમ્યક્ત્વ છે. ટૂંકમાં જ્યાં શુદ્ધ અહિંસાનું પ્રતિપાદન છે ત્યાં જ (સૂત્ર) પ્રામાણ્ય છે. ૧૦૦ રિરૂ] શુદ્ધાતિ સૂત્ર–કામાખ્યું, તત વ ા
अहिंसा शुद्धधीरेव-मन्योन्याश्रयभीननु ॥१०॥
પ્રશ્ન-અહીં તે અન્યોન્યાશ્રય દેષ આવે છે. (અન્યોન્યાશ્રય દેષનું દૃષ્ટાન્ત-ચાવી ઓરડામાં રહી ગઈ અને બહાર નીકળીને તાળું દાબી દીધું....બંધ થઈ ગયું. હવે
૧૦૦. આચારાંગ સૂ. ૫મું અધ્ય. પો ઉદ્દેશે ૧૬રમું સૂત્ર.
-
ગાલ
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
સભ્યત્વ
૧૮૩ અહીં અન્યોન્યાશ્રયે આવે છે કે જે ચાવી મળે તે તાળું ખૂલે, જે તાળું ખૂલે તે ચાવી મળે...ચાવી તે અંદર રહી ગઈ છે એટલે તાળું ખૂલી શકે તેમ નથી. અને તાળું ન ખૂલે તે ચાવી નીકળી શકે તેમ નથી). - જે સૂત્રમાં શુદ્ધ અહિંસા કહેવામાં આવી હોય તો તે સૂત્રમાં પ્રામાણ્યને સ્વીકાર થાય પણ જો સૂત્રમાં પ્રામાણ્યને (આ સૂત્ર પ્રમાણભૂત છે એ) સ્વીકાર થાય, તે તેમાં કહેલી અહિંસા શુદ્ધ છે એમ કહેવાય. હવે સૂત્ર પ્રમાણભૂત છે એ વાત ત્યારે જ સિદ્ધ થશે જ્યારે એ સૂત્રમાં કહેલી અહિંસા શુદ્ધ સાબિત થશે. અને સૂક્ત અહિંસા શુદ્ધ જ કહી છે એ સાબિતી ત્યારે જ થઈ શકશે જ્યારે તે સૂત્ર પ્રમાણભૂત છે એવું નક્કી થશે.
આમ સૂત્ર પ્રામાણ્યના સ્વીકાર વિના સૂક્ત અહિંસા શુદ્ધ છે એવી પ્રતીતિ નહિ થાય, અને શુદ્ધ અહિંસાની પ્રતીતિ વિના સૂત્ર પ્રામાણ્યનું જ્ઞાન ન થાય, એટલે અન્યોન્યાશ્રય દોષને ભય ઊભે થે. [૩૬] નૈવ, ચહિંસામાં, સામેવસ્થિતા |
तच्छुद्धतावबोधश्च, सम्भवादिविचारणात् ॥११॥
ઉત્તર–આ વાત બરોબર નથી. “અહિંસા એ ધર્મ છે” એ વાતમાં તે સર્વ ધર્મોની એકમતી છે. પરંતુ તે તે ધર્મોએ અહિંસા ધર્મનાં સ્વરૂપનું જે પ્રતિપાદન કર્યું છે તે પ્રતિપાદન તેમણે કહેલી અહિંસામાં શુદ્ધતાની સિદ્ધિ કરી આપનારું બને છે કે નહિ? તે જ નક્કી કરવાનું રહે
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
છે. જે ધર્મસૂત્રમાં શુદ્ધ અહિંસાનું પ્રતિપાદન કર્યું" હોય તે સૂત્રને પ્રમાણભૂત માનવુ જ જોઇએ. હવે આ વિધાનમાં અન્યન્યાશ્રય દોષ સ ંભવતા નથી, કેમકે અહિંસામાં શુદ્ધતાનુ ભાન અહિંસાપ્રતિપાદકસૂત્રના પ્રામાણ્ય સ્વીકારથી નથી કિન્તુ આગળ ઉપર જણાવવામાં આવનાર સંભવ ’વિગેરે વિચારણાથી છે. એટલે જે શાસ્ત્રમાં કહેલી અહિંસા, સ’ભવાદિ વિચારણાથી શુદ્ધ સિદ્ધ થાય તે સૂત્ર પ્રમાણભૂત બને. આમ થતાં અન્યાન્યાશ્રય દોષને ભય રહેતા નથી.
ગ્રન્થકાર પરમર્ષિએ જણાવ્યું કે, અહિંસા અંગે તે સર્વ ધર્માંમાં એકમતી પ્રવર્તે છે' તે વાતનું હવે સમર્થાંન કરવા જુદા જુદા ધર્મીમાં અહિંસાનું તે વિધાન નવ ગ્લેાકથી બતાવે છે.
[રૂરૂ૭] થયાઽનિમાયઃ પદ્મ, પદ્મ, ધમયમાિિમઃ । હૈ: શનિષ્યને સ્વસ્વને શા અહિંસાદિ પાંચને તે તે દર્શોન ગ્રન્થામાં જુદા જુદા નામેાથી સ ંબોધવામાં આવ્યા છે. ભાગવતમાં વ્રતપદથી, સાંખ્યમાં યમાદ્વિપદથી, અને ૌદ્ધ ધર્માંમાં કુશલ ધર્મ રૂપે કહ્યા છે.
અહીં યમાદિ કહ્યું છે ત્યાં આદિ પદ્મથી બ્રહ્મ પદ લેવું. અહિંસાદિને વૈદિક બ્રહ્મપદથી સુચવે છે. (એ વાત આગળ આવશે. ૧ ૦ ૧
૧૦૧. હ્રા : ઠા : ૮-૯ સટીક.
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યક્ત્વ
૧૫
[३३८] प्राहुर्भागवतास्तत्र, - व्रतोपव्रतपञ्चकम् ।
यमांश्च नियमान् पाशु-पता धर्मान् दशाऽभ्यधुः ॥१३॥
ભાગવત :-( પૌરાણિક) અહિંસાદિ પાંચ યમ અને સંતેષાદિ પાંચ નિયમોને કમશઃ વ્રત અને ઉપવ્રત કહે છે.
પાશુપત -(નૈયાયિક) અહિંસાદિ પાંચને યમ ધર્મો તરીકે અને અક્રોધાદિ પાંચને નિયમ ધર્મો તરીકે એમ કુલ દસ ધર્મોનું નિરૂપણ કરે છે. [३३९] अहिंसा सत्यवचन-मस्तैन्यं चाऽप्यकल्पना ।
ब्रह्मचर्य तथाऽक्रोधो, ह्यार्जवं शौचमेव च ॥१४॥ [३४०] सन्तोषो गुरुशुश्रुषा इत्येते दश कीर्तिताः ।
निगद्यन्ते यमाः सांख्यैरपि व्यासानुसारिभिः ॥१५॥
તે અહિંસાદિ પાંચ અને અક્રોધાદિ પાંચના નામે આ પ્રમાણે છે.
१. अहिंसा. २. स य. 3. अयोय. ४. अपरियड (८५) ५. ब्रह्मयय.
१. अधि. २. *तुतl. 3. शोय. ४. सन्तोष. ५. ગુરુશ્રષા. [३४१] अहिंसा सत्यमस्तैन्यं ब्रह्मचर्य तुरीयकम् ।
पञ्चमोऽव्यवहारश्चे-त्येते पञ्च यमाः स्मृताः ॥१६॥ [३४२] अक्रोधो गुरुशुश्रुषा, शौचमाहारलाघवम् । . अप्रमादश्च पञ्चैते नियमाः परिकीर्तिताः ॥१७॥
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
વ્યાસાનુસારી સાંખ્ય બ્યાસાનુસારી સાંખ્યા પણ આ રીતે યમ નિયમ કહે છે. તે આ પ્રમાણે :–અહિંસા, સત્ય, અચૌર્ય, બ્રહ્મચર્ય અને અવ્યવહાર એ પાંચને તેએ યમ કહે છે.
જ્યારે અક્રય, ગુરુશુશ્રુષા, શૌચ, આહારલઘુતા (ઉનાદરિકા) અને અપ્રમત્તતા એ પાંચને નિયમ કહે છે. [૨૪] વૌઢ:દુરાધર્માંધ તોતે યમુને !
हिंसास्तेयान्यथाकामं पैशुन्यं परु
૧૮૬
[૨૪૪] સન્મિત્રાજાપવ્યારાવ–મમિથ્યા વિપર્યયમ્ ।
पापकर्मेति दशधा कायवाङ्मानसैस्त्यजेत् ॥१९॥ ઔદ્ – ઔદ્ધો ૧૦ કુશલધર્મોનું નિરૂપણ કરે છે. તેઓ કહે છે કે, (૧) હિંસા, (ર) ચૌય, (૩) પરઢારાગમન ( અન્યથા કામ ) (૪) પૈશુન્ય ( નારદવેડા–દુનતા ) (૫) કઠોર અસત્ય (૬) અસંબદ્ધ ભાષણ (૭) પરદ્રોહચિન્તન (વ્યાપાદ) (૮) ધનાદિમાં અસ ંતાષવૃત્તિ ( અભિધ્યા ) (૯) મિથ્યા અભિનિવેશ અને (૧૦) પાપક. આ દસેયના મન, વચન, કાયાથી ત્યાગ કરવા જોઈએ. તેમના ત્યાગરૂપે ૧૦ કુશળધમાં છે,
.
બર
५
[૨૪] ત્રહ્માવિષાાનિ
॥१८॥
तान्याहुर्वेदिकादयः ।
સર્વે ગાયત્વા—મેશા,મદ્રોડથકમ્ ॥૨૦॥
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
સખ્યત્વ
૧૮૭ વૈદિક –તે જ અહિંસાદિને બ્રહ્મ આદિ પદથી વૈદિક કહે છે. આમ બધાય શાની અહિંસાને માનવામાં તે એકવાક્યતા છે જ. માટે જે કઈ ધર્મશાસ્ત્ર હોય તે આ અહિંસાદિ પદાર્થનું નિરૂપક જ હોય એ વાત તે નિશ્ચિત થઈ જ જાય છે. [३४६] क चैतत्संभवो युक्त इति चिन्त्यं महात्मना । ___ शास्त्र परीक्षमाणेना-व्याकुलेनान्तरात्मना ॥२१॥
હવે સ્વસ્થચિત્તે શાસ્ત્રની પરીક્ષા કરતા મહાત્માએ, એ જોધી કાઢવું જોઈએ કે તે બધા ધર્મગ્રન્થોમાં શુદ્ધ એવી અહિંસાના નિરૂપણને સંભવ ક્યાં છે? ૧૦૨ [३४७] प्रमाणलक्षणादेस्तु नोपयोगोऽत्र कश्चन ।
तन्निश्चयेऽनवस्थानादन्यथार्थस्थितेर्यतः ॥२२॥
ગ્રન્થકાર પરમર્ષિએ પૂર્વકમાં જણાવ્યું કે, શાસ્ત્રપરીક્ષા કરતા મહાત્માએ શુદ્ધ એવી અહિંસા ક્યાં સંભવે છે?” તેને નિર્ણય કરે જોઈએ. “આ નિર્ણય કરવામાં પ્રમાણના લક્ષણ વિગેરેની કશી જરૂર નથી.” એ વાત અહીં તેઓ સ્પષ્ટ કરે છે.
પ્રત્યક્ષ-અનુમાન વિગેરે પ્રમાણે કહેવાય છે. તેના લક્ષણે જુદા જુદા કહેવામાં આવ્યા છે પણ આ પ્રમાણ લક્ષણેને અહીં કોઈ ઉપયોગ નથી.
૧૦૨. (૧) ઠા : ઠા : ૮-૧૦ - (૨) હારિ. અષ્ટકઃ ૧૩-૩.
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
'૧૮૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
પ્ર.–પ્રમાણુ એ અર્થગ્રાહક જરૂરી બને છે. તે પ્રમાણ પ્રમાણલક્ષણોથી નિશ્ચિત થઈને જ અર્થગ્રાહક બને છે માટે પ્રમાણલક્ષણને ઉપગ તે છે જ ને?
ઉ.–અહીં અમે બે વિકલ્પ તમારી સામે મૂકીશું કે જે પ્રમાણલક્ષણથી નિશ્ચિત થયેલું જ પ્રમાણ અર્થગ્રાહક બનવામાં ઉપયેગી બને છે તે તે પ્રમાણલક્ષણ નિશ્ચિત છે કે અનિશ્ચિત ? અર્થાત્ તે પ્રમાણલક્ષણને નિશ્ચય થયેલ છે કે નહિ? જે “પ્રમાણ નિશ્ચય કરનાર પ્રમાણલક્ષણને પણ નિશ્ચય કરવાનું છે તે તે નિશ્ચય બીજા કોઈ પ્રમાણથી જ કરે પડશે. વળી તે બીજા કેઈ પ્રમાણને નિશ્ચય પણ વળી કોઈ ત્રીજા પ્રમાણથી કરે પડશે. આમ પ્રમાણલક્ષણને નિશ્ચય કરવામાં તે અનવસ્થા દેષ આવશે. અને જો તમે બીજો વિકલ્પ સ્વીકારીને એમ કહે કે, “નિશ્ચય કર્યા વિનાના જ પ્રમાણલક્ષણથી પ્રમાણને નિશ્ચય થાય છે અને તેથી જ તે નિશ્ચિત બનેલું પ્રમાણ અર્થગ્રહણમાં ઉપયોગી બને છે.” તે તે વાત તે બરાબર નથી. કેમકે જે અનિશ્ચિત પ્રમાણલક્ષણથી પ્રમાણ નિશ્ચિત થતું હોય તે અનિશ્ચિત એવા જ પ્રમાણથી અર્થગ્રહણ કેમ ન થઈ જાય? શા માટે પછી પ્રમાણને નિશ્ચિત કરવા માટે પ્રમાણલક્ષણની જરૂર રહે ? આમ જે અનિશ્ચિત પ્રમાણલક્ષણથી નિશ્ચિત થતું પ્રમાણ અર્થગ્રહણમાં ઉપયોગી બને તેમ કહે છે તે પછી પ્રમાણ લક્ષણની જરૂર જ શી છે? પ્રમાણુ લક્ષણ વિના જ અર્થ સિદ્ધિ ( સ્થિતિ = સિદ્ધિ) કેમ થઈ ન જાય ?
કેમકે (યત) આ વાત સિદ્ધસેન દિવાકરસૂરિજીએ
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યક્ત્વ
૧૮૯
કહી છે. આમ બે ય રીતે અગ્રહણમાં પ્રમાણલક્ષણને કોઈ ઉપયોગ સિદ્ધ થતા નથી.૧૦૩
[રૂ૪૮] સિદ્ધાનિ પ્રમાળ નિવ્યવહારથી તત: 1 પ્રમાળલળસ્ત્રોતો જ્ઞાયતે। પ્રયોગનમ્ ।રા સિદ્ધસેન દિવાકરસૂરિજીએ કહ્યુ ( પૂર્વી શ્લેાકના યતઃ’ શબ્દના અનુસંધાનમાં) છે કે પ્રમાણેા તે લેાકેામાં સ્વતઃ જ રૂઢ પ્રસિદ્ધ) છે એ કાંઈ પ્રમાણના લક્ષણાના પ્રણેતાએના વચનથી સાધ્ય નથી. વળી તે પ્રમાણથી કરાતા સ્નાન પાન વગેરેના વ્યવહાર તા પ્રમાણના લક્ષણાને નહિ જાણનારા ગાવાળીયામાં ય પ્રસિદ્ધ છે એટલે જ હવે અમને સમજાતુ નથી કે શા માટે પ્રમાણુના લક્ષણા અનાવવામાં આવ્યા છે ?૧ ૦ ૪
,
[ ३४९] तत्रात्मा नित्य एवेति येषामेकान्तदर्शनम् । हिंसादयः कथं तेषां कथमप्यात्मनोऽव्ययात् ||२४| હવે ગ્રન્થકાર પરમષિ સાંખ્યાદિ એકેક દશ નને લઈ ને તેમની માનેલી અહિંસામાં શુદ્ધિના સંભવ નથી એ વાત સાબિત કરે છે. સાંખ્યા માને છે કે, આત્મા નિત્ય જ છે.’ આ એમનુ એકાન્ત પ્રતિપાદક દન છે, હવે આ હિસાબે
૧૦૩. (૧) હ્રા. દ્રા :-૮-૧૧,
(૨) હારિ. અષ્ટક :-૧૩–૧.
૧૩મુ ચોથા ક્લાકની ટીકામાં.
(3)
""
,,
૧૦૪. (૧) હારિ. અષ્ટક : ૧૩–૭. (૨) હ્રા. હ્રા. : ૮-૧૨.
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ તે એમના મતે હિંસા સંભવી જ શકતી નથી કેમકે એકાન્ત નિત્ય આત્માને કદાપિ નાશ શક્ય જ નથી. સર્વદા એ અવિનાશી (અવ્યય) જ હોય. હવે જે હિંસા જ નથી તે અહિંસા ધર્મ પાળવાની વાત કરવાની જ કોને? • ૫ [३५०] मनोयोगविशेषस्य धंसो मरणमात्मनः ।
fસા, તન્વેન, તાય રિર્થસમાનત:
સાંખ્ય –બેશક આત્મા તે એકાન્ત નિત્ય છે. એની હિંસા તે શક્ય જ નથી પરંતુ જેને લેકમાં વ્યક્તિનું મૃત્યુ થયું કહેવાય છે. એ વ્યક્તિને જે ચરમ આત્મ મનઃ સંગ છે કે ચરમ ઈન્દ્રિય મનઃસંગ છે તેને જે નાશ (āસ) થઈ જાય છે. તે વંસ જ હિંસા. આ હિંસાને લેકે આત્માની હિંસા કહે છે. હિંસા કરનાર હિંસક કહેવાય છે. આમ આ કલ્પનામાં નથી તે આત્માની વસ્તુતઃ હિંસા થતી છતાં હિંસા પદાર્થ ઉપપન્ન થઈ જાય છે અને તેથી તેવી હિંસા ન કરવારૂપ અહિંસા ધર્મ પણ અમારા મતે ઘટી જાય છે.
ઉત્તર–આ વાત પણ બરાબર નથી. કેમકે તમે ચરમમનઃ સંગને જે ધ્વસ તેને હિંસા કહી પણ આ હિંસા તે બીજી સામગ્રીથી જ સિદ્ધ થાય છે. એટલે કે એ ચરમ મનઃસંગથી જ્ઞાન ઉત્પન્ન થવા છતાં તેને સંસ્કારોથી ભાવમાં સ્મરણ થતું નથી તેનું કારણ તે ઉધકને અભાવ છે અને એ મનઃસંગને જે ધ્વંસ થયે તે પણ
૧૦૫, હારિ. અષ્ટક : ૧૪-૧.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
સખ્યત્વ
૧૯ી
બીજા અંગેની જેમ સ્વતઃ બીજી ક્ષણે નાશ પામી જ જાય છે. એટલે આવા áસરૂપ જે હિંસા ગણાતી હોય તે આવી હિંસા ઉક્ત અર્થ સમાજથી સિદ્ધ હવાથી કેઈ અન્ય વ્યકિત તે હિંસા કરનાર નહિ જ બને. એટલે કેઈહિંસક જ નહિ કહેવાય. આમ જે હિંસા જ ન રહે તે અહિંસાધર્મ કહેવાની જરૂર જ ક્યાંથી રહેશે? ટૂંકમાં કે અન્ય વ્યકિત વિના જ-આપોઆપ-પરિસ્થિતિ જ એવી ઉપસ્થિત થવાથી (અર્થસમાજથી) ચરમમનઃ સંગના ધ્વંસ (તત્ત્વ) રૂપ હિંસાની સિદ્ધિ થઈ જાય છે, પછી તે વંસ કરનાર ખાસ કઈ વ્યક્તિ સિદ્ધ થતી જ નથી.' [३५१] नैति बुद्धिगता दुःखोत्पादरूपेयमौचितीम् ।
पुसि भेदाऽग्रहात्तस्याः परमार्थाऽव्यवस्थितेः ॥२६॥ - સાંખ્ય-સારું, મનગવિશેષના ધ્વંસને હિંસા ન કહેતાં હવે અમે એમ કહીશું કે પચ્ચીસ તત્વમાં બુદ્ધિ નામનું જે જડતત્વ છે તે બુદ્ધિમાં દુઃખને ઉત્પાદ કરે એ જ હિંસા પદાર્થ છે.
ઉ–નહિ. તેમ કહેવું પણ ઉચિત નથી કેમકે તમારા મતે પુરુષમાં બુદ્ધિનું પ્રતિબિંબ પડે છે અને તેથી પુરુષ એમ માને છે કે, “હું અને બુદ્ધિ એક જ છીએ.” આમ થતાં બુદ્ધિમાં જે દુઃખત્પાદ થયે તે પુરુષને પિતાનામાં ભાસે છે. આ રીતે પુરુષમાં દુઃખત્પાદરૂપ હિંસા સીધી તે ઘટતી જ નથી કિન્તુ બુદ્ધિના પ્રતિબિંબેયને લીધે થતા
૧૬. ઠા. ઠા. :-૧-૮૭.
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
ભેદના અગ્રહરૂપ ભ્રમને કારણે જ દુઃખત્પાદરૂપ બુદ્ધિને હિંસાપર્યાય પુરુષમાં જણાય છે. એટલે પરમાર્થતઃ (વસ્તુતઃ) તે તે હિંસા પુરુષની છે એમ તે સિદ્ધ થયું જ નહિ. અને પુરુષમાં બુદ્ધિગત દુઃખત્પાદાત્મક હિંસાને જે ઉપચાર કર્યો એ ઉપચાર કાંઈ હિંસાના વતુસ્વરૂપના નિર્ણયમાં ઉપયેગી ન જ હોઈ શકે. ૧ ૦૭ [३५] न च हिंसापदं नाशपर्यायं कथमप्यहो ।
जीवस्यकान्तनित्यत्वेऽनुभवाबाधकं भवेत् ॥२७॥
વળી હિંસા પદ તે “નાશ” સ્વરૂપ પર્યાયનું વાચક પદ છે. હવે જે આત્મા એકાન્ત નિત્ય જ હોય છે તેમાં કેઈપણ હિસાબે તેને નાશપર્યાય ઉત્પન્ન થઈ શકવાનો જ નથી તે પછી આત્માની હિંસા ઘટી શકે તેમ નથી. છતાં, તમે એકાન્તનિત્ય આત્મામાં નાશવાચક હિંસાપદને પ્રગ કરે છે તે અનુભવથી તદ્દન વિરૂદ્ધ જાય છે. એકાન્તનિયનો નાશ સંભવી શકે જ નહિ. [રૂપરૂ શરીરના સભ્યો, નિત્યડક્ય ન સન્મા
विभुत्वे न च संसारः, कल्पितः स्यादसंशयम् ॥२८॥
વળી બીજા પણ કેટલાક દુષણે અહીં આવે છે. જે આત્માને એકાન્ત નિત્ય માનવામાં ન આવે તે ધન-કુટુંબાદિક સાથે તેને સંબંધ થવાની વાત તે દૂર રહી કિન્તુ શરીર સાથે પણ તે એકાન્તનિત્ય આત્માને સંબંધ થઈ શકશે જ
૧૦૭. 4. દ્વા. : ૮-૧૫ની ટીકા.
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યવ નહિ. કેમકે જે શરીર સાથે એકાન્તનિત્ય આત્માને સંબંધ થઈ શક્તિ હોય છે કે તે એકાન્તનિત્ય આત્મા પોતાના પૂર્વરૂપને ત્યાગ કરીને સંબંધ કરે અથવા એ પૂર્વરૂપને ત્યાગ કર્યા વિના જ સંબંધ કરે.
હવે આ બે વિકલ્પમાં જે પહેલા વિકલ્પ પસંદ કરીએ તે આત્મામાં એકાન્તનિયતા નહિ રહી શકે કેમકે જે આત્મા પૂર્વરૂપને ત્યાગ કરવાની ક્રિયા કરી શકે છે તે એકાન્ત નિત્ય કેમ રહે? એકાન્તનિત્યમાં તે કોઈ ક્રિયા સંભવી શકતી જ નથી.
હવે જો બીજો વિકલ્પ પસંદ કરીએ કે પૂર્વરૂપને ત્યાગ કર્યા વિના જ શરીર સાથે સંબંધ થાય છે તે તે ય બરોબર નથી કેમકે પૂર્વના સ્વભાવ સાથે વિરોધ આવવાથી - શરીર સાથે સમ્બન્ધ થઈ શકે જ નહિ. બે વિરોધી સ્વભાવ એક જ આત્મામાં ન જ સંભવે.
આમ આત્માને એકાન્તનિત્ય માનવાથી શરીર સાથે તેને સંબંધ જ ઉપપન્ન થઈ શકતું નથી. - સાંખ્ય-આત્મા જેમ એકાન્તનિત્ય છે તેમ વિભુ (સર્વવ્યાપી) પણ છે જ. જે સર્વત્ર વ્યાપ્ત હોય તેને અમુક સ્થાનેથી છૂટીને અન્ય સ્થાને સંબંધ કસ્વાને પ્રશ્ન જ ક્યાં રહે છે? આમ કિયા વિના જ આત્માને શરીરસંબંધ થઈ શકે છે. ( ઉ.-જે આ રીતે એકાન્તનિત્ય આત્માને વિભુ માનશે
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
તા (વિભુત્વ) આ સંસાર જ ઊભે નહિ રહે. જો આત્મા સર્વાંગત હાય તો તેને પરલોકગમન કરવાનું કાં રહ્યું? પરલેાકગમન ( પરલેાકમાં સોંસરણુ) એ જ તે। ‘ સંસાર ’ પદાર્થ છે. તે ન રહે તે સંસાર કાંથી ઊભા રહેશે ? છતાં જો તમે ચાતુ ંતિક સંસાર માનશે। તા તે કલ્પિત ( ઉપચરિત ) જ સંસાર માનવા પડશે. એટલે નિરૂપતિ સોંસારની સિદ્ધિ તે નહિ જ થાય.
આમ અનેક આપત્તિ આવવાને કારણે આત્માને એકાન્તનિત્ય અને વિભુ માનવાનું બિલકુલ યુક્તિસંગત નથી. ૧૦૮
[૪] દષ્ટાદહનયોગ:
स्यादन्यतरकर्म्मजः ।
इत्थं जन्मोपपत्तिचेन, तद्योगाविवेचनात् ||२९|| નિત્ય-વિભુ–આત્મવાદી :-પૂર્વના ( ૩૫૩માં ) બ્લેકમાં તમે અમને કહ્યું કે આત્મા જો (૧) એકાન્ત નિત્ય અક્રિય હાય તા તેના શરીર સાથે સંબંધ અનુપપન્ન થાય છે, (૨) જો વિભુ હાય તેા દેવાદિગતિમાં જન્માદિરૂપ સૌંસાર અનુપપન્ન થાય છે. આ બેય આપત્તિ અમે આ રીતે દૂર કરીશું.
(૧) ભલે આત્મા કૂટસ્થ નિત્ય હાવાથી તેનામાં કોઈ ક્રિયા થતી નથી પણ દરેક આત્મામાં અષ્ટ વિશેષ તે છે જ, એ અષ્ટ વિશેષથી તે તે પરમાણુઓમાં ક્રિયા તા ૧૦૮. (૧) હ્રા. હ્રા. :———૧૦. (૨) રે. અષ્ટક :—૧૪, ૫, ૬.
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યકત્વ
૧૯૫
થઈ શકે છે ને? જે પરમાણુઓનું શરીર તે તે આત્માને સુખાદિ ભેગ માટે લેવાનું છે તે પરમાણુઓમાં કર્મ (ક્રિયા) ઉત્પન્ન થાય છે અને તેથી તે પરમાણુઓ તે તે આત્મા સાથે જોડાઈને તેનું શરીર બની જાય છે. આમ આત્મામાં કિયા ન થવા છતાં પરમાણુમાં (અન્યતરમાં) કિયા થવાથી શરીર સાથે આત્માને સંબંધ ઉપપન્ન થઈ જાય છે.
(૨) આમ થવાથી જ (ઈથં) ચાતુર્ગતિક સંસારમાં તે તે જન્મની ઉપપત્તિ પણ થઈ જશે. ભલે આત્મા વિષ્ણુ છે તેથી ઊર્ઘકાદિમાં સર્વત્ર વ્યાપ્ત છે પણ ત્યાં અદષ્ટ વિશેષથી દેવાદિના શરીરને મેગ્ય અણુઓને સંગ થઈ જાય છે એટલે એમ કહેવાય કે એ આત્મા દેવ તરીકે જન્મ પામ્ય, એ જ રીતે માનવ શરીરારંભક અણુઓ, વિભુ આત્માથી છુટા પડી જાય ત્યારે એમ કહેવાય કે એ આત્મા માનવ તરીકે મૃત્યુ પામ્યા. આમ આત્માનું વિભુત્વ અબાધિત રહે છે અને જન્માદિની ઉપપત્તિ પણ થઈ જાય છે.
તાત્પર્ય એ આવ્યું કે આત્મામાં એકાન્તનિત્યત્વ અને વિભુત્વ અબાધિત રાખીને પણ દેહસંગ અને જન્માદિની વ્યવસ્થા ઉપપન્ન થઈ જાય છે. - ઉત્તર-નહિ, તમે આત્મા સાથે દેહને જે સંગ થવાનું કહે છે તે સંગ (ગ)નું વિવેચન થઈ શકે તેમ નથી. અમે તમને પૂછીએ છીએ કે તે દેહાત્મસંગ દેહાત્માથી ભિન્ન છે કે અભિન્ન? જે ભિન્ન હોય તે તે ભિન્ન એ સંગ કયા સંબંધથી શરીરાત્મામાં રહ્યો?
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ જે સંબંધથી રહ્યો તે સંબંધ ભિન્ન છે કે અભિન્ન જે. ભિન્ન હોય તે તે સંબંધને રહેવા માટે વળી કોઈ સંબંધ કહેવે પડશે. આમ અનવસ્થા દોષ આવે છે. હવે જો એમ કહો કે, તે સંગ દેહાત્માથી અભિન્ન છે તે તો તે સંગ દેહસ્વરૂપ કે આત્મસ્વરૂપ જ બની ગયું. પછી સંગ જેવી પૃથક્ ચીજ જ કયાં રહી? તે પછી તેનું વિવેચન કરવાનું ય કયાં રહ્યું ? આમ દેહાત્મસંગનું વિવેચન જ શક્ય નથી માટે આ બધી કલ્પના અસંગત છે. ૧ ૦ ૯ [३५५] आत्मनियां विना च स्यान्मिताणुग्रहगं कथम् ।
___ कथं संयोगभेदादि-कल्पना चापि गुज्यते ॥३०॥ - વળી તમે આત્મા એકાન્ત નિત્ય (અકિય) માન્ય એટલે તે આત્મામાં કિયા તે સંભવે જ નહિ અન્યથા તે એકાન્ત નિત્ય રહે નહિ. હવે જે આ રીતે આત્મામાં કિયા નહિ માને તે અમુક શરીરને ઉત્પન્ન કરનારા અમુક જ અણુઓનું ગ્રહણ કરવાની ક્રિયા તે શી રીતે કરશે? વળી તે આત્માને તમે વિભુ પણ માને છે એટલે સર્વ અણુઓ સાથે તેને સંબંધ છે પછી શા માટે અમુક જ સંબદ્ધ આણુનું ગ્રહણ કરે ? બાકીના સંબદ્ધ અણુનું ગ્રહણ ન કરે? વરતુતઃ કાં તે તેણે તમામ અણુઓનું ગ્રહણ કરવું જોઈએ અથવા કેઈનું પણ ગ્રહણ કરવું ન જોઈએ. હવે જે તે તમામ અણુનું ગ્રહણ કરે તે તેનાથી બનતાં તમામ શરીરને ઉપભગ દરેક સંસારવતી આત્મા કરવા લાગશે.. આ તે ભારે આપત્તિ આવી. • ૧૦૯. દ્વા. દ્વા. –૮–૧૮
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
સભ્યત્વ
૧૯૭
સખ્ય –તે તે આત્મા અદષ્ટ વિશેષને લીધે તે તે અમુક જ આશુઓ સાથે સંબંધ કરે છે અને તે અણુઓના અનેલા તે એક જ શરીરને ઉપભેગ કરે છે. આમ એક આત્મા અમુક અણુઓ સાથે જ સંયોગ કરે છે કે અમુક આણુઓને જ ભેદ કરે (અણુઓ છૂટા પડતાં) છે. એટલે હવે તમામ શરીર ભેગની આપત્તિ રહેતી નથી.
ઉ-નહિ, આમ માનવામાં તે અનંત અણુ સાથે અનંત સંયોગ અને અનંત ભેદની કલ્પનાનું ગૌરવ આવી પડે છે જે ઉચિત નથી. આ બધી આપત્તિ દૂર કરવા આત્માને કિયાવાન (મૂર્વ) માન્યા વિના છૂટકો જ નથી.૧ ૧ ૧ [३५६] कथञ्चिन्मूर्ततापतिं विना वपुरसंक्रमात् ।
व्यापारायोगतश्चैव यत्किञ्चित्तदिदं जगुः ॥३१॥
પૂર્વકથી એ વાત નક્કી થઈ કે આત્મા (સક્રિય= અકૂટસ્થ નિત્ય)માં ક્રિયા માનવામાં આવે તે જ તે આત્મા પ્રતિનિયત શરીરારંભક પરમાણુ ગ્રહણ કરી શકે અને તેને અવિભુ માનવામાં આવે તે જ ઉક્ત સંગ-ભેદાદિ કલ્પના ઉપપન્ન થઈ શકે.
તાત્પર્ય એ કે આત્માને સક્રિય અને અવિભુ માન. એટલે આત્માને મૂર્વ માન. કેમકે મૂત્વના બે લક્ષણ છે કિયાવત્ દ્રવ્ય મૂર્ત કહેવાય છે અને પરિચ્છિન્ન પરિમાણવટું દ્રવ્ય મૂર્ત કહેવાય છે. એટલે જ આ બે ય વાતને સંગ્રહ
૧૦. ઠા. ઠા. ૮-૧૯.
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
કરી લેવા માટે આત્મામાં મૂતા માનવી જોઈ એ. હવે જો આ રીતે આત્મામાં કથંચિત્ મૂત્તતાનેા સ્વીકાર કરવામાં ન આવે અને આત્માને ફૂટસ્થ નિત્ય-અક્રિય જ માનવામાં આવે તે શરીરમાં આત્માને અસક્રમ થવાની આપત્તિ આવે અને વિભુ માનવાથી પૂર્વોક્ત સંચાગ ભેદાદિ વ્યાપારના અયેાગ થઈ જવાની આપત્તિ આવે. માટે જ આત્માને · ફૂટસ્થ નિત્ય અને વિભુ ' કહ્યો તે ખરેાબર નથી.
[રૂપ૭] નિયિોગ્યૌ તતો હન્તિ, ન્યતે વાન ગાવિત્। कश्चित्केनचिदित्येवं न हिंसाऽस्योपपद्यते ||३२|
''
આત્માને એકાન્ત નિત્ય માનનારાનેા આ મત છે કે આત્મા નિષ્ક્રિય છે માટે જ તે કોઈ ને હુણવાની ક્રિયા કરતા ( હણુતા ) નથી તથા તે કોઈથી કયારે પણ હણાતા નથી. આમ આત્માની હિંસા ઘટતી જ નથી.
હવે જો આ રીતે તમારા જ મતે આત્માની હિંસા ઉપપન્ન થતી ન હેાય તા તમારે ત્યાં જે અહિંસા ’ કહી છે એ ય શી રીતે ઘટે ? અર્થાત્ એ શાસ્ત્રોક્ત અહિંસા, શુદ્ધ અહિંસા જ નથી. આમ એકાન્ત નિત્ય આત્મવાદ પક્ષે તે શુદ્ધ અહિંસાના સંભવ જ નથી. ૧૧
[રૂપ૮] નિત્યાન્નપક્ષેપ, હિસારીનામસમ્મવ: । नाशहेतोरयोगेन, क्षणिकत्वस्य साधनात् ||३३||
૧૧૧. (૧) હારિ. અષ્ટક ઃ ૧૪–ર.
(૨) ભગ. ગીતા :–૨–૨૩, ૨૪, ૨૫, ૨૯, ૩૦.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યક્ત્વ
એકાન્ત અનિત્યાત્મવાદ :
વસ્તુ માત્રને એકાન્તે અનિત્ય માનનારા યુદ્ધમતમાં
પણ આત્માની હિંસા સંભવતી નથી.
ક્ષણિકવાદી પેાતાના મતની પુષ્ટિમાં વસ્તુથી એક વસ્તુના નાશ થાય છે તે નથી. ઘટના નાશ દણ્ડથી થાય છે એમ
૧૯૯
પૂછે છે કે તે ઘટનાશ ઘટથી ભિન્ન છે કે અભિન્ન ? જો ભિન્ન હાય તા ઘટ તેા તેમના તેમ જ રહે.કેમકે ઘટ જુદા અને ઘટનાશ જુદો છે. અને જો ઘટથી ઘટનાશ અભિન્ન હોય તે તે ઘટનાશ ઘટસ્વરૂપ જ બની ગયે. આમ બે ય રીતે દણ્ડથી ઘટનાશ થવાનુ કયારે પણ સંભવિત નથી. એટલે જ ઘટાદિ ભાવેા સ્વભાવતઃ ઉત્પન્ન થાય છે અને ઉત્પત્તિ પામીને તરત જ નાશ પામે છે. આમ પ્રતિક્ષણ નાશાત્પાદની ધારા ચાલે છે એમ માનવુ જોઈ એ.
કહે છે કે કોઇ બીજી મન્તવ્ય ખરાખર કહેનારને તે
હવે એકાન્ત અનિત્યવાદનુ જો આવું જ મન્તવ્ય છે તેા તેમના મતમાં હિંસા જેવા પદાર્થ જ કયાં રહ્યો ? કેમ કે કોઈ કોઈના નાશ કરી શકતું જ નથી. વસ્તુ સ્વયં વિનાશ પામી જવાના સ્વભાવવાળી છે.૧ ૧ ૨
[રૂ॰] = ૨ સન્તાનમેતત્ત્વ, નનો હિંતો મવેત્ ।
૧૧૨. (૧) હ્રા. હ્રા. ૮–૨૦.
સાંવૃતસ્રાવનન્યાનું, માવત્વનિયતં દ્દિ તત્ ॥૪॥ ઔદ્ધઃ—દ્રવ્ય માત્ર સ્વયં સતત ઉત્પાદ—વિનાશ શાલી છે
(૨) હારિ. અષ્ટક ૧૫–૧, ૨.
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
એટલે પ્રતિક્ષણ તે દ્રવ્યને ઉત્પાદ નાશ થયા જ કરે છે, અને એ રીતે ઘટાદિ દ્રવ્યની સજાતીય વસ્તુમાં ઘટ-ઘટઘટ જ્ઞાન કરાવતી ધારા ચાલે છે. પણ જ્યારે દડાદિને તેને આઘાત થાય છે ત્યારે તે ઘટ-ઘટ-ઘટની સજાતીય ધારા તૂટી જઈને ઘટથી વિજાતીય ઠીકરાં-ઠીકરાં–ઠીકરાં એવી ધારા ચાલે છે. આવી વિજાતીય ધારા (વિજાતીય સન્તાન) વિશેષને જે ઉત્પન્ન કરે તેને અમે હિંસક કહીએ છીએ. ટૂંકમાં સદશ ધારાને ભેદક અને વિદેશ ધારાને જનક એ જ હિંસક કહેવાય. એવી વિજાતીય ધારાને ઉત્પાદ એ હિંસા કહેવાય.
ઉત્તર–આ વાત બરાબર નથી. કેમકે (૧) એ સન્તાન ભેદની વાતે માત્ર કાલ્પનિક (સાંવૃત) છે. (૨) વળી એક શિકારી ભૂંડની હિંસા કરે છે અને તે ભૂંડ મરીને મનુષ્ય થાય છે ત્યારે તમારા મતે એમ કહેવાશે કે શિકારીએ ભૂંડની સજાતીય ધારાને ભેદ કરીને મનુષ્યની વિજાતીય ધારા ઉત્પન્ન કરી માટે તે શિકારી હિંસક બન્યું. પરંતુ શિકારી (લુબ્બક) વગેરે ભૂંડની ધારા તેડીને મનુષ્યની વિજાતીય ધારા ઉત્પન્ન કરી શકતું નથી. કેમકે ભાવાત્મક વસ્તુ હોય તે જ ઉત્પન્ન (જન્ય) થાય. સંતાન તો કાલ્પનિક છે માટે શશશફવત્ અસત્ છે એ શી રીતે ઉત્પન્ન થાય ? ' ટૂંકમાં જે કાલ્પનિક (સાંવૃત) હોય તે જન્ય ન બને કેમકે જન્ય તે ભાવાત્મક વસ્તુ જ બને. ૧૩ ૧૧૩, (૧) 4. દ્વા. ૮–૨.
(૨) હારિ. અષ્ટક : ૧૫-૪.
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યક્ત્વ
[૨૬૦] નાવિકાળહેતુથ, सूकरान्त्यक्षपणेनैव,
૨૦૧
હિંમદ
सूकरादेर्न व्यभिचारप्रसङ्गतः ||३५||
વળી ભૂડ મરીને મનુષ્યાદરૂપે ઉત્પન્ન થાય તે વખતે ભૂંડ–ભૂંડ–ભૂ'ડની સજાતીય ધારાને તેાડીને નર–નર–નર રૂપ વિજાતીય ધારાને શિકારીએ ઉત્પન્ન કરી માટે તે શિકારી હિંસક કહેવાય એમ કહેા તે તેના અર્થ એ થયો કે સૂકરાદિના હિંસક તે કહેવાય જે નરાક્ષિણ (પદાર્થ) ના હેતુ મને. હવે આ રીતે તા સૂકરની જે છેલ્લી ક્ષણ છે તે પણ નરાહિની ભાવિ પ્રથમ ક્ષણના હેતુ છે તે તે પણ હિંસક બની જવાની આપત્તિ આવે. અર્થાત્ હિંસકત્વને સૂકરાત્ત્વક્ષણમાં અનૈકાન્તિક દોષ આવે. આમ થતાં નરાદ્વિરૂપ સ્વના, સૂકરાદ્વિરૂપ સ્વ જ હિંસક બની જવાની આપત્તિ આવી. માટે હવે નરાક્ષિણ ( પદાર્થ ) ના હેતુ શિકારી હિંસક નહિ કહેવાય. ૧ ૧ ૪
[૨૬] અનન્તરક્ષળોપાવે,
बुद्धलुब्धकयोस्तुला ।
,
नैवं तद्विरतः क्वापि ततः शास्त्राद्यसङ्गतिः ॥ ३६ ॥ બૌદ્ધઃ–ભલેને સૂકરની અન્ય ક્ષણ નરાદિક્ષણહેતુ અને અને તેથી તેમાં પણ હિંસકત્વ આવી જતાં સ્વ સ્વના ર્હિંસક અને, અહીં અમને ઈટાપત્તિ જ છે. એટલે હવે નરાદિક્ષણુહેતુ શિકારી પણ હિંસક તરીકે તા સિદ્ધ થઇ જ ગયા ને ? અમારે તે એટલું જ જોઈ એ છે.
૧૧૪. (૧) હ્રા. હ્રા. ૮–૨૨. (ર) હારિ. અષ્ટક : ૧૫-૫
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨
શ્રી અધ્યાત્મસાર પ્રત્યે ઉત્તર–જે તેમ કહેશે તે તે તમારા ભગવાન બુદ્ધ પણ હવે તે ભૂંડના હિંસક બની જવાની આપત્તિ આવશે. કેમકે સૂકરની વિજાતીય ધારા રૂપ નરાદિક્ષણને ઉત્પન્ન કરવામાં જેમ તે ક્ષણની પૂર્વમાં શિકારી છે માટે તે હેતુ બન્ય તેમ તે ક્ષણની પૂર્વમાં ભગવાન બુદ્ધ પણ છે જ. બે યમાં કેઈ વિશેષ નથી. આમ તેઓ પણ સૂકરના હિંસક બની જશે. આ તે તમને ઈષ્ટ નથી જ, એટલે તમે કઈ રીતે હિંસા પદાર્થ નિશ્ચિત કરી શકતા નથી. જ્યારે “હિંસા સિદ્ધ ન થાય ત્યારે હિંસાની વિરતિરૂપ અહિંસા પણ તમે સિદ્ધ કરી શકે તેમ નથી. અને તમે તે તમારા ધર્મ શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે “સત્વેડચ સંતિ નાં સર્વેસિ વીવતં પ્રિય, સત્તાનં ૩૫મું વત્તા નેવ સુન્ને ને ઘતા આ શાસ્ત્રની પણ અસંગતિ થઈ જશે.
એટલે એકાન્ત અનિત્યવાદમાં પણ હિંસા સંભવતી નથી. જ્યારે હિંસા જ સંભવતી નથી તે અહિંસા પણ કયાંથી સંભવે ?૧ ૧૫ [३६२] घटन्ते न विनाऽहिंसां, सत्यादीन्यपि तच्चतः ।
एतस्या वृत्तिभूतानि, तानि यद्भगवान् जगौ ॥३७॥
આમ જ્યારે અહિંસા (હિંસાવિરતિ) નહિ ઘટે ત્યારે બાકીના સત્યાદિ વ્રતે પણ ઊડી જશે, કેમકે એ બધા તે આ અહિંસાના છોડની વાડસમા છે. એમ ભગવંતે કહ્યું છે.૧ ૧૪
૧૧૫. (૧) દ્વા. ઠા. : ૮-૨૩. (૨) હારિ અષ્ટક : ૧૫-૬. ૧૧૬. (૧) દ્વા. ઠા. ૮-૨૪. (૨) હારિ. અષ્ટક. : ૧૫-૮
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યકૃત્વ
૨૦૩
[૬૨] મૌનીન્દ્રે પ્રશ્વને, યુખ્યતે સર્વમેવ હિ । નિત્યાનિત્યે ટ ફેહા–ઝિનામિત્તે તથાત્મનિ ારૂ
આમ એકાન્તનિત્યવાદમાં કે એકાંત અનિત્યવાદમાં અહિંસાદિ ઘટી શકતા જ નથી, એ બધું ય શ્રી જિનેશ્વરદેવના શાસનમાં જ ઘટે છે, કેમકે ત્યાં જ સ્પષ્ટ રીતે આત્માને નિત્યાનિત્ય માન્યા છે તથા દેહથી ભિન્નાભિન્ન માન્યા છે.૧ ૧૭
[૨૬] બાત્મા દ્રવ્યાયતો નિત્ય:, પાયા દિનશ્ર્વરઃ |
हिनस्ति हन्यते तत्त-त्फलान्यप्यधिगच्छति ॥ ३९ ॥ પ્રશ્ન-એક જ આત્મા નિત્ય પણ હાય અને અનિત્ય પણ હાય ! એ વિધી ધર્મ એક જ વસ્તુમાં કેમ ઘટે ?
–એ વિરોધી ધર્મ એક જ વસ્તુમાં એક જ અપેક્ષાએ બેશક ન ઘટે પણ ભિન્ન ભિન્ન અપેક્ષાએ જરૂર ઘટી શકે. આત્મા વ્યાકિનયની અપેક્ષાએ નિત્ય છે અને પર્યાયાકિ નયની અપેક્ષાએ અનિત્ય છે. આત્મામાં તે તે મનુષ્યાદિ પાંચા ઉત્પન્ન થાય છે માટે તે તે મનુષ્યાદિપર્યાયસ્વરૂપ આત્મા નાશ પામે છે માટે આત્મા અનિત્ય છે. પરન્તુ તે વખતે ય શુદ્ધ આત્મદ્રવ્ય તેા નાશ પામતું જ નથી માટે આત્મા નિત્ય પણ છે. એટલે હવે આત્મામાં કોઈ ને ણવાની ક્રિયાના પર્યાય ઉત્પન્ન થઈ શકે છે અને કાઇથી હણાવવા દ્વારા નાશ પર્યાય પણ ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. વળી એ અનિત્ય
૧૧૭. (૧) હારિ અષ્ટક : ૧૬-૧(ર) દ્વા. હ્રા. ૮–૨૫.
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્ય
આત્મા એ હિંસાદિને લીધે તેના ફળરૂપ નારકાદિગતિમાં ગમનકિયાવાળો પણ બની શકે છે. ૧૧૮
[३६५] इह चानुभव: साक्षी, व्यावृत्त्यन्वयगोचरः ।
एकान्तपक्षपातिन्यो, युक्तयस्तु मिथो हताः॥४०॥
આ વિષયમાં સ્વાનુભવ જ સાક્ષી છે, કેમકે પ્રત્યક્ષથી જ એવું જોવા મળે છે કે જે એક આત્મા કાલે બાળ પર્યાયમાં હતે તે આજે બાળ પર્યાયથી મુક્ત બની (વ્યાવૃત્તિ) યુવાપર્યાયવાળે થયે. આમ અહીં બાળપર્યાયવાળા આત્માને નાશ દેખાય છે છતાં બે ય અવસ્થામાં આત્મ દ્રવ્ય તે છે જ, (અન્વય) એટલે આત્માને તે નાશ દેખાતે નથી જ.
આ રીતે એકાન્તનિત્યવાદની અને એકાન્તઅનિત્યવાદની યુક્તિઓ પૂર્વોકત રીતે પરસ્પર જ અસંગત બનીને હણાઈ જાય છે. [३६६] पीडाकर्तृत्वतो देह-व्यापत्त्या दुष्टभावतः।
વિધા-હિંસાપને ઘો, નહીત્યમહેતુ III
પ્રશ્ન-જૈનદર્શનમાં પણ આત્માને સર્વથા નાશ તે છે જ નહિ પછી વાસ્તવિક “હિંસા' શી રીતે સંભવશે?
ઉ.-જૈનાગમમાં ૩ પ્રકારની હિંસા કહી છે.
(૧) પીડા કરવાથી. (૨) દેહને નાશ કરવાથી અને (૩) “હું બીજાને હણું” ઈત્યાદિ દુષ્ટભાવથી.
૧૧૮. ઠા. ઠા. ૮-૨૫.ની ટીકા. ..
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યકત્વ
૨૦૫.
આત્માનું સ્વરૂપ પૂર્વોક્ત હેવાથી (ઈથં) આ હિંસા કાલ્પનિક નથી કિન્તુ સહેતુક છે.૧ ૧૯ [૬૭] દાઘર છે તો, હિંસનીય વાળિ ..
प्रसक्तिस्तदभावे चान्यत्रापीति मुधा वचः ॥४२॥
પ્રશ્ન-અરે ભાઈ! મરનારનું જ કર્મ રૂડયું હોય છે તેથી જ તે મરી જાય છે તેમાં મારનારને હિંસાનું પાપ કેમ લાગે! કેમકે તે તે પિલાના કર્મથી પ્રેરાએલે હોવાથી પરાધીન છે. અને જે મરનારના કર્મોદય વિના પણ એક માણસ મરી જતું હોય અને તેની હિંસા બીજાને લાગતી હોય તો તે બીજા બધા ય અહિંસનીય જીવની હિંસાનું પાપ તેને કેમ ન લાગે? અને જો આમ થાય તે હિંસાની અસંભાવના કયાંય નહિ રહે! તે પછી હિંસાની અસં. ભાવનાનું પ્રતિપાદક વચન નિરર્થક બની જશે. ૨૦ [३६८] हिंस्यकमविपाके, यदृष्टाशयनिमित्तता।
हिंसकत्वं न तेनेदं, वैद्यस्य स्याद्रिपोरिख ॥४३॥
જ્યારે મરનારના આયુકર્મના છેલ્લા દલિકોને ઉદય થવાને છે ત્યારે મારનારના મનમાં, “હું આને હણી નાખું” એ દુષ્ટાશય ઉત્પન્ન થાય છે અને તેથી તેની હિંસા.
૧૧૯. (૧) દ્વા. તા. ૮-૨૬ " (૨) હારિ. અષ્ટક : ૧૬-૨, ૩ની અવતરણિકા. ૧ર૦. (૧) હારિ. અષ્ટક: ૧૬-૧૨, ૩. . '' (૨) દ્વા. ઠા. ૮-૨૬, ૨૭.
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
કરે છે. આ હિંસામાં (નાશમાં) ભલે પ્રધાન કારણ મરનાર વ્યક્તિને કર્મોદય છે, પણ તે હિંસામાં મારનાર વ્યકિત દુષ્ટાશય દ્વારા નિમિત્ત તે જરૂરી બને છે. આ હિંસા પ્રત્યેને જે નિમિત્તભાવ તે જ હિંસક્તા છે. એટલે મારવામાં નિમિત્ત બનતી વ્યક્તિ હિંસક કહેવાય છે. આમ
જ્યારે દુષ્ટાશય દ્વારા થતી હિંસામાં નિમિત્ત બનનાર હિંસક કહેવાય છે માટે જ શત્રુ હિંસક કહેવાય છે પણ તેની જેમ વૈદ્ય હિંસક કહેવાતું નથી, ભલે તે વૈદ્યથી એક માણસની હિંસા થઈ પણ જતી હોય, કેમકે વૈદ્યના અંતરમાં તે વ્યક્તિની હિંસા કરવાને દુષ્ટાશય નથી. એટલે દુછાશય દ્વારા તે. હિંસામાં નિમિત્ત બનતું નથી. ૨૧
६३६९] इत्थं सदुपदेशादे-स्तन्निवृतिरपि स्फुटा । __ सोपक्रमस्य पापस्य, नाशात्स्वाशयवृद्धितः ॥४४॥
પૂર્વના શ્લોમાં બતાવ્યું કે શ્રીજિનશાસનમાં જ હિંસા પદાર્થ ઘટી શકે છે. હવે અહીં “અહિંસાની સિદ્ધિ કરે છે. આત્મા પરિણામી છે માટે તેની ‘હિંસા” ઉપપન્ન થઈ -તેમ (૧) હિંસા-અહિંસાના હેતુઓના, સ્વરૂપના અને ફળના સદુપદેશાદિથી, (૨) અપવર્તનીય એવા ચારિત્રમેહનીય પાપ કર્મને નાશ કરવાથી, (૩) અને, “હું કોઈને ન હણું" એવા શુભાશયની વૃદ્ધિ થવાથી—એમ ૩ રીતે હિંસાથી
૧૨૧. (૧) ઠા. ઠા. ૮–૨૮.
(૨) હારિ. અષ્ટક: ૧૬–૩.
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યત્વ
૨૭ નિવૃત્તિ પણ થઈ શકે છે. આ હિંસાનિવૃત્તિ (વિરતી) એ જ અહિંસા છે. ૨૨ ર૭૦] પતિનું મુલ્યાfયમુક્યા
सत्यादीनि व्रतान्यत्र, जायन्ते पल्लवा नवाः ॥४५॥
મેક્ષ વૃક્ષનું બીજ આ અહિંસા છે માટે જ તે નિરૂપચરિત (મુખ્ય) ધર્મ છે. તે બીજથી ઉત્પન્ન થએલા વૃક્ષમાં સત્યાદિ શેષ વ્રતના અભિનવ પાંદડા ફૂટે છે. ૨૩ [३७१] अहिंसा सम्भवश्चेत्थं दृश्यतेऽत्रैव शासने ।
अनुबन्धादिसंशुद्धि-रप्यत्रैवास्ति वास्तवी ॥४६॥
“દરેક ધર્મમાં અહિંસાનું વિધાન હોવા છતાં કયા ધર્મમાં શુદ્ધ અહિંસા છે? તે વાતને નિર્ણય સંભવાદિ વિચારણથી કરે જોઈએ એમ પ્રકૃત અધિકારના ૨૧ મા (ક્રમાંક ૩૪૬મા) શ્લેકમાં ગ્રન્થકાર પરમષિએ કહ્યું હતું. ત્યાર પછી એકાન્તનિત્ય આત્મવાદી અને એકાન્ત અનિત્ય આત્મવાદી મતમાં શુદ્ધ અહિંસાને અસંભવ બતાવીને શ્રી જિનશાસનમાં જ શુદ્ધ અહિંસા સંભવે છે તે વાત સિદ્ધ કરી. એ વાતને અહીં ઉપસંહાર કર્યો. હવે “સંભવાદિમાં ૧૨૨. (૧) હારિ. અષ્ટકઃ ૧૬-૪.
(૨) ઠા. ઠા. ૮–૨૯. ૧૨૩. (૧) દ્વા. ઠા. —૨૮.
(૨) હારિ. અષ્ટક. ૧૬-૫. . (૩) ઓધનિયુક્તિ ગાથા ૭૫૪ ટીકા સાથે.
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
E
E
આદિ પદથી અનુબન્ધ વિગેરે લેવાના છે. તેને વિચાર રજુ કરે છે. આ ક્ષેકના ઉત્તરાર્ધમાં તેઓશ્રી કહે છે કે, “એ અહિંસાની અનુબંધ શુદ્ધિ વિગેરે પણ અહીં જ-શ્રીજિનશાસનમાં–વાસ્તવિક રીતે ઘટે છે. ૨૪ [३७२] हिंसाया ज्ञानयोगेन सम्यग्दृष्टेमहात्मनः ।
तप्तलोहपदन्यास-तुल्याया नानुबन्धनम् ॥४७॥
પ્રશ્નઃ-(૧) જૈન શ્રાવકે ઘર બાંધવા વિગેરેની જે અસુંદર પ્રવૃત્તિ કરે છે તેમાં તેમને હિંસા ન લાગે? અને (૨) જે શ્રાવકે સુંદર જિનચૈત્ય બનાવે છે તેમાં તથા (૩) મુનિએ નદી ઊતરે છે તેમાં તેમને હિંસા લાગે કે નહિ? - આ ત્રણ પ્રશ્નને ઉત્તર પાંચ ગ્લૅકથી ગ્રન્થકારશ્રી આપે છે. પ્રસ્તુત શ્લેકમાં પ્રથમ પ્રશ્નને ઉત્તર આપતા તેઓ કહે. છે કે જે સમ્યગ્દષ્ટિ શ્રાવકે વિશિષ્ટ જ્ઞાનવાળા છે તેઓ સંસારમાં જે કાંઈ ઘર બાંધવા વિગેરે પ્રવૃત્તિ કરે છે તે બધી પ્રવૃત્તિ ખૂબ જ દુભાતા હૃદયે, જરા પણ ઠરીઠામથયા વિના વેઠ ઉતારવાની જેમ તેની પતાવટ કરતા હોય છે.. તપેલા લોઢાના પટ્ટા ઉપર જેમ તેની બહુ જ આવશ્યકતા પડે ત્યારે જ પગ મુકાય તે પણ અંતરની જરા ય ઈચ્છા વિના પરાણે જ મુકાય. સમ્યગ્દષ્ટિની વધુ નિર્મળ અવસ્થાને પામેલા જીની હિંસા પણ આવી જ હોય છે. તેમને પ્રાપ્ત થએલે. ૧૨૪. (૧) ઉપદેશ રહસ્ય ગાથા ૪ સટીક.
(૨) ૧૫૦ ગાથાનું સ્તવન ૪. થી ઢાળ. ૧૯ થી રર. . (૩).૩૫૦ . . . , ૮ મી ...
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યકત્વ
૨૦૯ જ્ઞાનયોગ તેમના અંતરને એ હિંસકભાવથી અલિપ્ત રાખે છે. આથી જ એમની એ હિંસાનો અનુબન્ધ (અશુભકર્મ બની પરંપરા) પડતો નથી. અહીં પરજીવને પીડાકરણ તથા પરદહેનાશરૂપ બે હિંસા છે પણ ત્રીજા પ્રકારની દૃષ્ટાશયરૂપ હિંસા નથી માટે તેને અનુબન્ધ પડતું નથી. આવા આત્માઓ કાયપાતી હોય છે પરંતુ ચિત્તપાતી હોતા નથી. ૨૫
[३७३] सतामस्याश्च कस्याश्चिद्-यतनाभक्तिशालिनाम् ।
अनुबन्धो ह्यहिंसाया जिनपूजादिकर्मणि ॥४८॥ (૨) જેની આ યતનાવાળા તથા વીતરાગદેવ પ્રત્યેની ભક્તિવાળા સમ્યગ્દષ્ટિ જ્ઞાની મહાત્માઓના જિનપૂજાદિ કર્મના વિષયમાં જે કેટલીક હિંસા થાય છે તે હિંસા, તેમની ગૃહરંભાદિની હિંસાની જેમ માત્ર નિરનુબન્ધ નથી બનતી કિન્તુ અહિંસાના અનુબન્ધસ્વરૂપ શુભકર્મની પરંપરાને ઉત્પન્ન કરી આપે છે. ટૂંકમાં, આ હિંસાથી પણ અહિંસાનું ફળ મળે છે.૧ ૨૬ ફિઝ] દિક્ષાનુશ્વિની હિં મિથ્યાદિષ્ટતું હુમતેઃ .
अज्ञानशक्तियोगेन तस्याऽहिंसाऽपि तादृशी ॥४९॥
પણ દુષ્ટમતિવાળા (એકાન્ત મતિવાળા) મિથ્યાષ્ટિની હિંસા જેમ હિંસાને અનુબંધ કરનારી છે તેમ તેની અહિંસા પણ હિંસાને જ અનુબંધ (અશુભકર્મબંધની પરંપરા) પાડ૧૨૫. (૧) વંદિત્તાત્ર...સદિઠ્ઠી વગાથા.
(૨) દ્વા. દ્વા. ૧૫-૧૧. ૧૨૬. ઉપદેશ રહસ્ય–ગા. ૧૨૭.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૦
શ્રી અધ્યાત્મસાર અન્ય
નારી બને છે કેમકે તેનામાં અજ્ઞાનનુ (વિપરીત જ્ઞાનનુ) ખળ ખીચાખીચ ભરેલુ છે.
[૩૭૧] ચેન સ્થાનિધવારીનાં વિવિત્તુતિ: કમાન્ । हिंसैव महती तिर्यङ् - नरकादिर्भवान्तरे ॥ ५० ॥ કેમકે નિહ્નવા અને અલભ્યેાના સાધુ જીવનની જે અહિંસા છે તે પણ દેવલાકમાં કિષીયા વગેરેના જીવનની દુઃખાયિની ગતિ આપે છે અને પછીના ભવામાં તિર્યંચ્ ગતિ આદિ દુતિ આપે છે. આ બધા અશુભ ગતિના અનુબંધ તેમની અહિંસાથી પ્રાપ્ત થયા. અશુભ અનુબંધ પાડે તે અહિંસા, અહિંસા જ નથી એ તે મહા હિંસા જ છે.
[૩૭૬] સાધુનામપ્રમત્તાનાં, મા ચાહિતાનુન્થિની
પ્રિ
हिंसानुबन्धविच्छेदाद्-गुणोत्कर्षो यतस्ततः ॥ ५१ ॥ (૩) અપ્રમત્તમુનિએની નદી ઉતરવા વિગેરેની ક્રિયામાં જે હિંસા છે તે અહિંસાના જ અનુબન્ધ કરાવે છે. તેમની તે હિંસાથી હિંસાને અનુબન્ધ પડતા જ નથી, કેમ કે તે હિંસાથી તેા ગુણને જ ઉત્કષ પ્રાપ્ત થાય છે.
[રૂ૭૭] મુખ્યાનામિયમજ્ઞત્વાત્, સાનુવન્યા ન દ્વિત્િ ज्ञानोद्रेकाप्रमादाभ्या-मस्या ચત્તુવર્ધનમ્ ।પિરા હિંસા પણ અહિંસાના અનુ'ધવાળી ત્યારે જ અને જ્યારે તે હિંસા સાથે વિશિષ્ટકોટિનું જ્ઞાન અને અપ્રમત્ત ભાવ ભળ્યાં હાય.
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યક્ત્વ
૨૧૧
જે મુગ્ધ પુરૂષ છે તેઓ અજ્ઞાની છે માટે તેમની હિંસા કયારે પણ અહિંસાના અનુબન્ધવાળી બની શક્તી નથી. ૨૭ [३७८] एकस्यामपि हिंसाया-मुक्तं सुमहदन्तरम् ।
भाववीर्यादिवैचित्र्या-दहिंसायां च तत्तथा ॥५३॥
આ ઉપરથી એ વાત પણ ફલિત થાય છે કે એક જ પ્રકારની જીવ હિંસા અનેક માણસો કરે છતાં તે બધી હિંસાથી થતા કર્મબંધ અને તેનાથી નીપજનારા ફળમાં ઘણું મોટું અંતર પડી જાય છે, કેમકે ત્યાં ચિત્તને દુષ્ટ સંકલેશના અસંખ્ય ભેદ તથા વીર્ય વગેરેનું અ૫ધિક બળ, તીવ્રતા-મન્દતા, જાણપણું અજાણપણું વિગેરે અનેક હેતુઓ સંભવે છે. અહિંસામાં પણ આ જ અનેક ભેદ પડે છે. ૧૨૮ [३७९] सद्यः कालान्तरे चैत-द्विपाकेनापि भिन्नता।
प्रतिपक्षान्तरालेन, तथा शक्तिनियोगतः ॥५४॥
જેમ એક જ પ્રકારની અહિંસાના બંધમાં જેમ ભાવ કે વીર્યાદિની વિચિત્રતાથી ભેદ પડી જાય છે તેમ તેના વિપાકની પ્રાપ્તિથી પણ ભેદ પડે છે. કોઈને તરત જ તેનું ફળ મળે છે તે કઈને કાલાન્તરે મળે છે. આમ થવાનું એક કારણ એ છે કે હિંસાજનિત કર્મબન્ધ થયા પછી અહિંસા પાળવામાં આવે અને તેનું ફળ પણ ઉદયમાં આવી ૧૨૭. જ્ઞાનબિન્દુ પૃ. ૧૩૭. ૧૨૮. (૧) તત્ત્વાર્થ સૂત્ર ૬-૭ (૨).ઓધનિયુક્તિ ક પર.
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૨
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
જાય અને ત્યાર પછી પૂર્વની હિંસાનું ફળ ઉદયમાં આવે આમ બને ત્યારે હિંસાનું ફળ કાલાન્તરે આવ્યું. અહીં જે પ્રતિપક્ષીનું વચ્ચે વ્યવધાન ન થાય તે તે હિંસાનું ફળ વહેલું પણ આવી જાય. આ જ વાત અહિંસામાં પણ સમજવી. બીજું કારણ છે હિંસાદિ કર્મબન્ધ વખતે બંધાતે રસ. જે. તે અયુગ્રરસ (શકિત) હેાય તે તરત જ ફળ આપે અને અત્યગ્ર રસ ન હોય તે કાલાન્તરે ફળ આપે.
આમ હિંસા અહિંસાના વિવિધ પ્રકારના બંધથી જેમ. ભેદ પડે તેમ તેના વિપાકથી પણ તેમનામાં ભેદ પડે.
[३८०] हिंसाऽप्युत्तरकालीन-विशिष्टगुणसङ्क्रमात् ।
ત્યવિધ્યનુત્વા–દ્ધિવાતિમતિ આપણા
જિનપૂજાદિ કિયાને કારણે થતી જે પુષ્પાદિ જીવહિંસા છે તે સ્વરૂપતઃ જીવ હિંસા હોવા છતાં વસ્તુતઃ તે અહિંસા જ છે. કેમકે એ અહિંસા બાદ અતિભક્તિથી જિનેશ્વરદેવની જે અપૂર્વ પૂજા થાય છે તેને કારણે ભક્તિના ઉછાળામાં થઈ જતી અવિધિ પણ નિરનુબન્ધ (અશુભકર્મ બંધને ઉત્પન્ન ન કરતી) બની જાય છે. અને તેથી તે ભક્ત આત્મામાં સમ્યકત્વાદિ વિશિષ્ટ ગુણેને સંકેમ થાય છે. ૨૯
[૩૮સુદામશોતા–હિંસા થવસ્થા
सर्वांशपरिशुद्धं त-प्रमाणं जिनशासनम् ॥५६॥ - ૧૨૮. જૈનતપરિભાષા-નિક્ષેપ પરિચ્છેદ. મનચવિષિનાડr...
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યકૃત્વ
૨૧૩ આ રીતે અહિંસાના સેંકડો ભેદો પડે છે. એ ભેદો પૂર્વકની અહિંસાદિનું તથા તેના અનુબંધ વિગેરેનું જે જિનશાસનમાં સુંદર વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે તે સર્વ પ્રકારે પરિશુદ્ધ જિનશાસન જ પ્રમાણભૂત છે.
આ રીતે સંભવ, અનુબંધાદિ વિચારણથી શુદ્ધ અહિંસા જણાવી અને તે શુદ્ધ અહિંસા જિનાગમમાં જ છે માટે તે જિનાગમ પ્રમાણભૂત છે એમ સાબિત કરીને પ્રકૃત અધિકારના ૧૦ મા શ્લેક (ક્રમાંક ૩૩૫) માં જે અ ન્યાશ્રય દોષને ભય ઉપસ્થિત કર્યો હતો તેને દૂર કર્યો. અને શ્રી જિનશાસનમાં પ્રામાણ્યને સ્વીકાર એ જ સમ્યકત્વ એ વાત સ્થિર કરી દીધી.
[३८२] अर्थोऽयमपरोऽनर्थ, इति निर्धारणं हृदि । - आस्तिक्यं परमं चिह्नं सम्यक्त्वस्य जगुर्जिनाः ॥५७।।
આ શુદ્ધ અહિંસા એ જ તત્વ છે (જુઓ કમાંક શ્લેક ૩૩૧) એનું શ્રદ્ધાન એ જ સમ્યકત્વ છે. આ સમ્યકત્વનું મુખ્ય લક્ષણ આસ્તિકાય છે.
આસ્તિક્ય એટલે જિનેક્ત વચન એ જ અર્થ છે, એ જ પરમાર્થ છે બાકીનું બધું અનર્થરૂપ છે એ સટ અંતરને નિર્ધાર=વિશ્વાસ–નિશ્ચય.૧ ૩૦
૧૩૦. (1) પ્રદે, ઘર પરમ સેસે અનદે.
- (૨) શાસ્ત્રવાર્તા સમુચ્ચય શ્લોક ૭ માની ટીકામાં.
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
.
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રી ફિટરૂ] શમસલ્વેનિર્વેર-કુમામ: વાતમાં
दधतामेतदच्छिन्नं, सम्यक्त्वं स्थिरता व्रजेत् ॥५८॥
શમ સંવેગ નિર્વેદ અને અનુકમ્પારૂપ કાર્યોથી અત્યંત નિર્મળ બનતું આ સમ્યકત્વ સતત ધારણ કરવામાં આવે તે જ જેમાં તે સ્થિર ભાવ પામે છે.
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વે–ત્યાગ
':
':
**
*
***
જ્યાં સુધી આત્મા મિથ્યાત્વભાવને જલાંજલિ ન આપે છે ત્યાં સુધી તેનામાં સમ્યફવભાવ પ્રગટ થાય નહિ. મિથ્યાવભાવના ૬ સ્વરૂપે છે:
(૧) આત્મા જેવું દેહથી ભિન્ન સ્વતંત્ર કોઈ તત્વ નથી. (૨) આત્મા છે પણ તે નિત્ય નથી. (૩) આત્મા છે, તે નિત્ય પણ છે પરંતુ કમને
કર્તા નથી. (૪) આત્મા છે, તે નિત્ય છે, કર્મને કત પણ છે,
કર્મને ભોક્તા નથી. (૫) આત્માને મોક્ષ નથી. (૬) મોક્ષ છે પણ તેના ઉપાય નથી.
આ છે છ મિથ્યાત્વના સ્થાને. આ સ્થાનને ઉલટાવી | દઈએ: આત્મા છે, તે નિત્ય છે ઈત્યાદિ સ્વરૂપે પલટી નાખીએ : તે આ ૬ ય સમ્યક્ત્વના સ્થાને બની જાય. *
સદા ભાવિત કરતો રાખીએ આત્માને સમ્યક્ત્વના પસ્થાનની ભાવનાથી;
**
C.
,
-::
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રબળે ૪ થો
અધિકાર ૧૩ મે મિથ્યાત્વ-ત્યાગ 5 રૂ૮૪] મિથ્યાત્રિત્યાગત: સુદ્ધ, સમ્યગાયત્તેજિનામા
अतस्तत्परिहाराय, यतितव्यं महात्मना ॥१॥
મિથ્યાત્વભાવને ત્યાગ થયા પછી આત્માને શુદ્ધ સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ થાય.
એટલે પહેલા મિથ્યાત્વના ત્યાગ માટે મહાત્મા પુરુષે પ્રયત્ન કરે જોઈએ. ૦િ૧]=ાત્તિ, નિજોને, શસ્ત , જોફ્રા નિત્ત
तदुपायश्च नेत्याहु-मिथ्यात्वस्य पदानि षट् ॥२॥
મિથ્યાત્વના ૬ સ્થાને છે – (મિથ્યાત્વના અધ્યવસાયના ૬ સ્વરૂપ છે.) ૧. આત્મા એકાન્ત નથી. પંચભૂતથી વ્યતિરિક્ત-ભવાન્તરમાં જનારે-કોઈ સ્વતન્ચ આત્મા નથી.
ચાર્વાકમત ૨. આત્મા તે છે, પણ તે નિત્ય નથીઃ ક્ષણિક છે બૌદ્ધમત ૩. આત્મા નિત્ય પણ છે. પરંપરા ભક્તા છે કિન્તુ કર્તા નથી,
સાંખ્યમત ૪. નિત્યાત્મા કર્તા તે નથી કિન્તુ ભેકતા પણ નથીઃ
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ-ત્યાગ
ર૧૭,
-
પ્રકૃતિની જેમ આત્મા કર્તા-ભોક્તા હોઈ શકે નહિ. સાંખ્યમત
અથવા નિત્યાત્મા કર્તા છે પણ ભોકતા નથી કેમકે કાર્ય કરીને બીજી જ ક્ષણે નાશ પામી જાય છે. બૌદ્ધમત ૫. મેક્ષ નથી.
આત્મા કર્મથી બંધાતે જ નથી પછી કર્મના મેક્ષની વાત જ કયાં રહી? અથવા રાગાદિ સ્વરૂપ આત્મા છે. આત્મા નિત્ય છે માટે રાગાદિ પણ નિત્ય જ થયા.
એટલે રાગાદિથી આત્માને મેક્ષ નથી. યાજ્ઞિકમત ૬. મક્ષ તે છે પણ મેક્ષના ઉપાય નથી. કશા ય હેતુ
વિના જ અકસ્માત્ મેક્ષ થઈ જાય છે. ૧૩૨ માણ્ડલિકમત [૨૮] તૈર્યમા – અવિનમ્ |
अयमेव च मिथ्यात्व-ध्वंसी सदुपदेशतः ॥३॥
આત્મા નથી ” વિગેરે પૂર્વોક્ત પદો, દાનાદિના તથા ઉપદેશાદિના શુદ્ધ (શુભ) વ્યવહારનું ઉલ્લંઘન કરે છે, કેમ કે જે આત્મા જ ન હોય તે દાનાદિ ધર્મો શા માટે ? ઉપદેશ શા માટે ?
જે પૂર્વશ્લેકક્ત આત્મા વિગેરેની બાબતે સત્ છે એ ઉપદેશ આપીએ (સદુપદેશતઃ ) અર્થાત્ આત્મા છે, તે નિત્ય પણ છે.વિગેરે પદોની યેજના કરીએ તે જ આ દાન ઉપદેશાદિ શુદ્ધ વ્યવહાર એગ્ય ઠરે. તેથી જ તેનું પાલન કરે અને તેથી તેમના મિથ્યાત્વને ધ્વંસ થાય.
૧૩૨. સમ્મતિ તર્ક: ૩-૫૪.
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
ટૂંકમાં દાનાદિ વ્યવહારોના નાશ કરતા આત્મા નથી’ વિગેરે પદા મિથ્યાત્વભાવથી વાસિત છે; અને દાનાદિ વ્યવહારોને ઉપપન્ન કરતા (યુક્તિયુક્ત ઠરાવતા) આત્મા છે’વિગેરે પદો એ મિથ્યાત્વભાવના નાશક છે એમ કહેવુ જોઈ એ. [३८७ ] नास्तित्वादिग्रहे नवोपदेशो नोपदेशकः ।
ततः कस्योपकारः स्या- त्सन्देहादिव्युदासतः ॥ ४ ॥ પૂર્વોક્ત શુદ્ધ વ્યવહારલાપની વાત અહીં સ્પષ્ટ કરતા ગ્રન્થકારશ્રી કહે છે કે જો આત્મા એકાન્તે નથી” વિગેરે વાતાના જ આગ્રહ હાય તા ધના ઉપદેશ શું ? ઉપદેશક કાણુ ? ધર્મના ઉપદેશ વિના ભવ ભ્રમણ કરતા જીવા ઉપર ઉપકાર શી રીતે સંભવે ? કેમકે ઉપકાર તેા તે જીવાના આત્માદિ સંબંધિત સંશયાને દૂર કરવાના ઉપદેશ દ્વારા थाय छे.
२१८
[ ३८८ ] येषां निश्चय एवेष्टो विप्राणां म्लेच्छभाषेव,
व्यवहारस्तु सङ्गतः । स्वार्थमात्रोपदेशनात् ॥ ५ ॥
श्रुतकेवली ।
व्यवहारतः ॥ ६ ॥
[ ३८९ ] यथा केवलमात्मानं जानानः श्रुतेन, निश्चयात्सर्वं श्रुतं च [३९०] निश्वयार्थोऽ नो साक्षाद्वक्तुं केनापि पार्यते । व्यवहारो गुणद्वारा तदर्थावगमक्षमः ॥ ७॥
[३९१] प्राधान्यं व्यवहारे चेत्, तत्तषां निश्वये कथम् । परार्थस्वार्थते तुल्ये शब्दज्ञानात्मनोर्द्वयोः ॥ ८ ॥
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ-ત્યાગ
૨૧૦:
પ્રકૃતિ ચાર શ્લેકમાં નિશ્ચયનયવાદીને અભિપ્રાય રજૂ કરવામાં આવ્યું છે અને ચોથા શ્લોકના બીજા ચરણથી નિશ્ચયનયવાદીના અભિપ્રાયનું ખંડન કરીને વ્યવહારનયનું સમર્થન કરવામાં આવ્યું છે.
પૂર્વના શ્લોકમાં ગ્રન્થકારશ્રીએ “શુદ્ધ વ્યવહાર જ મિથ્યાત્વને ધ્વંસ કરે છે એ વાત કરી.
હવે એની સામે વ્યવહારને જ નહિ માનો એકાન્ત નિશ્ચયનયવાદી અહીં કહે છે કે, “અમને તે નિશ્ચયનય જ ઈષ્ટ છે. વ્યવહાર તે નિશ્ચયના અર્થને ઉપદેશ કરવા પૂરતો જ હજી કદાચ ઉપયોગી (સંગત) ગણાય. તે આ રીતે –ત્રાહ ન છિ એ વચનથી નક્કી થાય છે કે બ્રાહ્મણ સ્વેચ્છભાષા બોલે જ નહિ. પણ જ્યારે સ્વભાષા (સંસ્કૃત) થી સામી ઑ૭ વ્યક્તિને પિતાના અંતરને અભિપ્રાય તે સમજાવી શકે તેમ જ ન હોય ત્યારે પિતાના અંતરની વાત જણાવવા માટે જ તે સ્વેચ્છભાષાને ઉપગ કરે. આમ વ્યવહાર નય નિશ્ચયાર્થ સમજાવવા પૂરતો ઉપયોગી બને.” આગળ વધતાં પોતાની વાતના સમર્થનમાં નિશ્ચયનયવાદી એક દષ્ટાન્ત આપીને કહે છે કે શ્રુતકેવલી કેને કહેવાય? અર્થાત્ શ્રુતકેવલિત્વ એ શું પદાર્થ છે ? એવો પ્રશ્ન થાય તે નિશ્ચયનય તે એમ જ કહે કે, “શ્રુતજ્ઞાનના બળથી જે આત્મા સપૂર્ણ (કેવળ) આત્માને જાણે તે શ્રુતકેવલી કહેવાય.” હવે શ્રુતકેવલી પદાર્થનું આ જે શુદ્ધ સ્વરૂપ છે તેનું પ્રતિપાદન કરવાનું તે શકય જ નથી કેમકે
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
સપૂર્ણ–એક–આત્માને અમુક આત્માએ જાયે એ શી રીતે કહી શકાય? એટલે આત્માથી તેના ગુણસ્વરૂપ શ્રત જ્ઞાનને ભેદ પાડીને વ્યવહારનય એમ કહે કે જે આત્મા સર્વશ્રુત-ચતુર્દશપૂર્વ–ને જાણે તે શ્રુતકેવલી કહેવાય.” હવે આ ભેદપરક પ્રતિપાદન તે શક્ય છે. એટલે આ રીતે નિશ્ચયાર્થ-શ્રુતકેવલિત્વને પ્રતિપાદક વ્યવહાર બની શકે છે માટે આટલી અપેક્ષાએ વ્યવહારનયમાં પ્રાધાન્ય માની શકાય, પણ હજી આગળ વધીને નિશ્ચયનય કહે છે કે વસ્તુતઃ તે શ્રુતજ્ઞાનને ભેદ પાડીને તે શ્રુતજ્ઞાન ગુણદ્વારા તે વ્યવહાર નય, નિશ્ચયાર્થીનું ભલે પ્રતિપાદન કરે પણ તે શ્રુતજ્ઞાન પણ વિચારીએ તે વસ્તુતઃ આત્મા જ છે. કેમકે ગુણ એ ગુણ સ્વરૂપ જ છે. એટલે વળી એ પ્રતિપાદન નિશ્ચયમાં જ પર્યવસાન પામી - જાય છે. માટે છેવટે તે વ્યવહારનયની બિલકુલ ઉપયોગિતા જ નથી એમ અમે (એકાન્ત નિશ્ચયવાદી) માનીએ છીએ.”
આના ઉત્તરમાં વ્યવહારનયવાદી કહે છે કે જે આ રીતે વ્યવહારનયને બિલકુલ-ગૌણભાવે પણ-નહિ માને તે તમારા માનેલા નિશ્ચયનયમાં પ્રાધાન્ય શી રીતે આવશે? કેમકે પ્રાધાન્યભાવ એ ગૌણભાવને સાપેક્ષ વસ્તુ છે. કેઈ ગૌણ હોય તે જ તેની અપેક્ષાએ અમુક પ્રધાન કહેવાય. જે વ્યવહાર ગૌણ પણ ન હોય તે નિશ્ચય કેની અપેક્ષાએ પ્રધાન કહેવાશે ?
વળી નિશ્ચય (જ્ઞાનાત્મા=જ્ઞાનસ્વરૂ૫) નયના જેટલા સ્વાર્થ છે એ બધા વ્યવહાર (શબ્દાત્મા=શબ્દસ્વરૂપ) નયના
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ-ત્યાગ
૨૨૧.
પરાર્થ છે, અને એ જ રીતે વ્યવહારનયના જેટલા સ્વાર્થ છે એ બધા ય નિશ્ચયનના પરાર્થ છે. આમ પ્રત્યેકના સ્વાર્થ અને પરાર્થ તુલ્ય બની જાય છે. એટલે હવે તે જેમ નિશ્ચય નય તેના સ્થાનમાં પ્રધાન બને અને વ્યવહારનય ગૌણ બને, તેમ વ્યવહાર નય પણ પિતાના સ્થાનમાં (નિશ્ચયના સ્વાર્થ જેટલા સ્વાર્થવાળા હોવાથી) પ્રધાન બને અને ત્યાં નિશ્ચય ગૌણ બની જાય. આમ બે ય સ્વસ્થાને અતુલબલી છે, પરસ્થાને તદ્દન નિર્બલ બને છે. માટે “નિશ્ચય જ છે, વ્યવહાર છે જ નહિ; નિશ્ચય જ સર્વથા પ્રધાન છે વ્યવહાર સર્વથા હેય છે” એવા વિધાન ખોટા છે એમ કહેવું જ જોઈએ.૧૩૩
[३९२] प्राधान्याद् व्यवहारस्य, ततस्तच्छेदकारिणाम् ।
मिथ्यात्वरूपतैतेषां, पदानां परिकीर्तिता ॥९॥
આમ જ્યારે દાનાદિ શુદ્ધ વ્યવહારનું પણ તેના સ્થાનમાં પ્રાધાન્ય છે એ વાત સ્થિર થઈ, ત્યારે તે દાનાદિ વ્યવહારને જ છેદ કરી નાંખતા પૂર્વોક્ત-“આત્મા એકાન્ત નથી” વિગેરે -૬ ય પદો મિથ્યા સ્વરૂપ બની જાય છે. ૧૩૩. (૧) ગુરૂતત્વ વિનિશ્ચય-૨૦ મી ગાથાની ટીકા.
(૨) પ્રવચનસાર જ્ઞાન–તત્વાધિકાર ૩૩ મો શ્લોક, (૩) સમયસાર શ્લેક ૯, ૧૦ વિગેરે. (૪) આચારાંગ વૃત્તિ ૫ મું અધ્યયન, ૫ મે ઉદ્દેશે. ૧૬૫.
મું સૂત્ર. *(૫) ગુરૂતત્વવિનિ. ૩૬ મી ગાથાની ટીકા.
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૨
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્ર [३९३] नास्त्येवात्मेति चार्वाकः, प्रत्यक्षानुपलम्भतः ।
अहंताव्यपदेशस्य, शरीरेणोपपत्तितः ॥१०॥
હવે ગ્રન્થકારશ્રી “આત્મા એકાને નથી” એવું મન્તવ્ય ધરાવતા ચાર્વાક મતનું પ્રતિપાદન અને તેનું ખંડન ૨૧
શ્લેકમાં રજુ કરે છે. (૧) સ્વતન્ત્ર આત્મા (એકાન્ત) નથી :
ચાર્વાક મત પ્રતિપાદન-આત્મા જેવી કોઈ વસ્તુ જ નથી. જે હેત તે તે પ્રત્યક્ષ દેખાત. પ્રત્યક્ષથી આત્મા દેખાતું નથી માટે તે નથી.
જૈન –મહું મુવી, બહું સુકવી ઈત્યાદિ જે અનુભવ થાય છે તેમાં ‘બદું થી વાચ્ય પદાર્થ કોણ લે? અમે તે કહીએ છીએ કે તે “અહું એ જ આત્મા પદાર્થ.
ચાર્વાક-નહિ, “સરું થી શરીર જ લઈ શકાય. “સરું સુધી એટલે હું જે શરીર તે સુખી. [39] માોિ મત્તિ , પ્રત્યે સતી થથા |
मिलितेभ्यो हि भूतेभ्यो, ज्ञानव्यक्तिस्तथा मता॥११॥
જેમાંથી દારૂ બને છે તે ધાતકીપુષ્પ, ગોળ, પાણી વિગેરે વસ્તુઓને જુદી જુદી ખાવામાં આવે છે તેમાંથી નશો ઉત્પન્ન થતું નથી, પણ તે બધા ય ભેગા કરીને ખાવામાં આવે તે બેશક મદ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. આ જ રીતે પૃખ્યાદિ પાંચ ભૂતમાંથી કોઈ પણ એકમાં “વર્દ ' ઈત્યાદિ જ્ઞાન (ચૈતન્ય) ન હોવા છતાં તે પાંચેયનું ઉચિત
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ-ત્યાગ
મિલાન થતા–તેના બનેલા પિચ્છરૂપ શરીરમાં ‘હું મુવી વિગેરે જ્ઞાનાત્મક ચેતન્ય ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. આમ પાંચ ભૂતના સમૂહમાં જ ચૈતન્ય છે એ પંચભૂત એ જ આત્મા (ચેતન) છે એનાથી અતિરિક્ત આત્મા સિદ્ધ થતું નથી. ૩૪ [३९५] राजरकादिवैचित्र्यमपि नाऽऽत्मबलाहितम् ।
स्वाभाविकस्य भेदस्य, ग्रावादिष्वपि दर्शनात् ॥१२॥
જૈન–જે તમે પાંચભૂતમાં ચૈતન્ય માનશે અને તેમનાથી તદ્ધ સ્વતન્ત્ર એવી આત્મા જેવી કોઈ વસ્તુને નહિ માને છે તે આત્મા ઉપર અમારા મતે જે કર્મ ચુંટે છે તે પણ તમે નહિ જ માને ને? હવે જે કર્મ જેવી ચીજ ન હોય તે અમે તમને પૂછીએ છીએ કે કઈ રાજા, કે રંક વિગેરે વિચિત્રતા કેના કારણે છે? - ચાવક-રંક, રાજા આદિમાં જે વૈચિત્ર્ય છે તે તેવા તેવા કર્મવાળા આત્માને કારણે છે જ નહિ. એ તે જેમ પાષાણમાં કઈ લીસો માને છે, કોઈ ખરબચડે–જે ય ન ગમે તેવે-છે, આ બધું વૈચિત્ર્ય જેમ કુદરતી છે, ત્યાં જેમ કર્મ જેવું કંઈ કારણ કામ કરતું નથી તેમ આ રંક, રાજાની વિચિત્રતાઓ પણ તદ્દન સ્વાભાવિક છે. એમાં કર્મ જેવું કંઈ કારણ માનવાની જરૂર નથી. અને તેથી તે કર્મવાળા સ્વતન્ત્ર (દેહથી ભિન્ન) આત્માને માનવાની પણ કશી જરૂર નથી.
૧૩૪. (૧) વિ. આવ. ભાષ્ય–૧૬૫૧. ' (૨) પદ્દર્શન સમુચ્ચય ગુણરત્નસૂરિ ટીકા-૮૪.
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
આમ જેમ પ્રત્યક્ષથી આત્મા સિદ્ધ નથી તેમ જગતની વિચિત્રતાઓથી કનુ; અને તે કર્માંથી આત્માનું અનુમાન પણ થઈ શકતુ નથી...એટલે કે, અનુમાન પ્રમાણથી પણ આત્મા સિદ્ધ થતા નથી.
૨૩૪
[૨૧૬] યાયન મ્યતે ચાત્મા, પરવિરોમિ: ।
दृष्टवान्न च कोऽप्येनं, प्रमाणं यद्वचो भवेत् ॥ १३॥ વળી આગમ પ્રમાણુથી પણ આત્મા સિદ્ધ થતા નથી. કેમકે આત્મા અંગે જુદા જુદા શાસ્ત્રોમાં પરસ્પર વિરોધી વાતા કરી છે. જુએ, ભટ્ટ કહે છે કે, “પાણીના પરપોટા જેવા આત્મા ભૂતમાંથી ઉત્પન્ન થયા છે અને તેમાં જ મળી જવાના છે, પરલેાક જેવું કાંઈ છે જ નિહ.' વેદમાં કહ્યુ છે કે, આત્મા નિત્ય છે, તે સ્વર્ગાદિ પરલેાકમાં જાય છે; માટે સ્વર્ગાદિના અભિલાષકે અગ્નિહેાત્ર યજ્ઞ કરવા.' હવે આમાં શું માનવુ? આવા વિરૂદ્ધાર્થનું પ્રતિપાદન કરતા જુદા જુદા આગમાને પ્રમાણભૂત કેમ મનાય?
વળી આવા આત્માને કોઈ આગમ પ્રણેતાએ જોયે તેા છે જ નહિ. હા...જો જોયા હાત તેા તેમનુ વચન પ્રમાણભૂત બની શકત.
૧ ૩ ૫
[રૂ૧૭] બાત્માનં રોં ચ, ત્રિષાં ચ વિવિયાં વહન્
भोगेभ्यो भ्रंशयत्युच्चैर्लोकचित्तं प्रतारकः ॥ १४ ॥ ॥ સ્વતન્ત્ર આત્માની વાતા કરનારા ઠગારા માણસા ! રે ! ૧૩૫. વિ. આવ. ભાષ્ય-૧૫૫૩.
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ-ત્યાગ
૨૨૫
લેઓના ચિત્તને ભેગોથી સર્વથા ભ્રષ્ટ કરી દે છે, કેમકે તેઓ સ્વતન્ત્ર આત્માની વાત કરે છે, અને એ આત્માના સ્વર્ગ નારકાદિ પરલકની પણ વાત કરે છે અને પછી એ પરલેકમાં સુખી થવા માટે ત્યાગ, તપ વિગેરે ધર્મો કરવાનું કહે છે! [३९८] त्याज्यास्तन्नैहिकाः कामाः, कार्या नानागतस्पृहाः।
भस्मीभूतेषु भूतेषु, वृथा प्रत्यागतिस्पृहा ॥१५॥
એટલે અમારે તે એ સ્પષ્ટ અભિપ્રાય છે કે “આત્મા, પરલેક જેવું કશું છે જ નહિ માટે કોઈએ ઐહિક સુખોને છોડવા નહિ, પરેલેકના ભાવી સુખની ભ્રાન્ત કલ્પનાઓમાં રાચવું માચવું નહિ. પાંચભૂતની ભસ્મ થઈ જતાં તસ્વરૂપ આત્મા પણ ભસ્મ જ બની જવાને છે, પછી ફરી મનુષ્યાદિ સદ્ગતિ પ્રાપ્ત કરવાની આશા રાખવી એ તે નરી મૂર્ખતા છે! ૧૩૭ [३९९] तदेतदर्शनं मिथ्या, जीवः प्रत्यक्ष एव यत् ।
गुणानां संशयादीनां, प्रत्यक्षाणामभेदतः ॥१६॥ ચાર્વાકમત ખંડનઃ
જૈન-આ ચાર્વાક દર્શનની બધી જ વાત ખોટી છે.
અમે કહીએ છીએ કે આત્મા છે અને તે પ્રત્યક્ષાદિ તમામ પ્રમાણેથી સારી રીતે સાબિત થાય છે.
૧૩૬. પદર્શનસમુચ્ચય ગુણરત્નસૂરિ ટીકા-૮૫. ૧૭. પદ્દર્શનસમુચ્ચય-૮૨.
૧૫
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૬
શ્રી અધ્યાત્મસાર અન્ય જુએ, આત્મા પ્રત્યક્ષ છે કેમકે તેના જે સંશચાદિજ્ઞાન સ્વરૂપ ગુણે છે તે પ્રત્યક્ષ જ છે. ગુણને ગુણીથી કથંચિત્ અભેદ હોય છે. માટે જે આત્માને જ્ઞાનગુણ પ્રત્યક્ષ છે તે ગુણી એ આત્મા પણ કથંચિત્ પ્રત્યક્ષ છે જ.
પ્રશ્ન-એ જ્ઞાન ગુણ દેહાદિને જ માની લેવામાં શું વધે છે?
ઉ-દેહાદિ અજીવમાં જ્ઞાનાદિ ગુણ રહી શકે જ નહિ. જો તેમ થાય તે નિર્જીવ મડદાને પણ જ્ઞાન હવાની આપત્તિ આવે. શું મડદામાં કઈ દી' કેઈએ જ્ઞાન જોયું છે ખરું?” માટે જ્ઞાનને તે દેહથી ભિન્ન એવા આત્મ દ્રવ્યને જ ગુણ માનવે જોઈશે. ૧૩૮
૪િ૦૦] વાયાનાં, શરીર શૈવ ધર્માતા !
नेत्रादिग्राह्यतापत्तेनियतं गौरवादिवत् ॥१७॥
વળી તમે ચાર્વાકેએ કહ્યું કે “અરું પદથી શરીરને જ લેવાનું” તે વાત પણ બરાબર નથી. જે આ રીતે અદ્દે એ શરીર હોય અને તેથી અહંતા એ શરીરને ધર્મ માને તે તેનું નેત્રાદિ ઈન્દ્રિયેથી પ્રત્યક્ષ થવાની આપત્તિ આવે. ગુરૂતા, લઘુતા, ગૌરતા વિગેરે શરીરના ધર્મો છે. જે શરીરના ધર્મો છે તે બધા નેત્રાદિ ઈન્દ્રિયેથી અનુભવાય છે (પ્રત્યક્ષ થાય છે.) હવે જે અહંતા પણ શરીરને ધર્મ હોય છે તે પણ નેત્રાદિ ઈન્દ્રિયોથી પ્રત્યક્ષ
૧૩૮. વિ. આવ. ભાષ્ય-૫૫૪.
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ-ત્યાગ
૨૨૭
જોઈએ. પણ તેમ તે થતું નથી. માટે અહંતા એ શરીર ધર્મ માની શકાય નહિ, એટલે કે “અહું સુવી” એવા વાક્યમાં જે કહ્યું પદ છે તે શરીરનું વાચક ન મનાય માટે શરીરથી અતિરિક્ત કોઈ દ્રવ્યને જ “અહં' પદનું વાચ માનવું જોઈશે. એ દ્રવ્ય તે જ આત્મા છે. [४०१] शरीरस्यैव चाऽऽत्मत्वे, नाऽऽनुभूतस्मृतिर्भवेत् ।
बालत्वादिदशाभेदा - त्तस्यैकस्याऽनवस्थितेः ॥१८॥
વળી જે શરીરને જ આત્મા માનશે તે બાલ્યકાળમાં જે વસ્તુને જોવા વિગેરેને બાળકે અનુભવ કર્યો તે અનુભવનું સ્મરણ તેને યુવાવસ્થામાં નહિ થવાની આપત્તિ આવશે. કેમ કે એ નિયમ છે કે જે અનુભવે તે જ તેનું સ્મરણ કરે.
પ્ર–આ નિયમ શા માટે માન જોઈએ?
ઉ-આ નિયમ ન માને તે યજ્ઞદત્તે કેરીના રસને આસ્વાદ અનુભવ્યો અને મિત્રદત્તને તે રસના અનુભવનું સ્મરણ થવાની આપત્તિ આવે. એટલે આ નિયમ તે માન જ જોઈએ કે જે જેને અનુભવે તે જ તેનું સ્મરણ કરે.
હવે બાલ્યાવસ્થાનું જે શરીર છે તે તે યુવાવસ્થામાં નથી જ, કેમકે શરીરમાં તે પ્રતિક્ષણ કેટલાક પુદ્ગલેને નાશ અને નવા કેટલાક પુદ્ગલેનું મિલાન થયા જ કરે છે. એટલે બાલ્યાવસ્થાના શરીરસ્વરૂપ તમે માનેલે આત્મા જુદો છે અને યુવાવસ્થાના શરીરરૂપ આત્મા જુદો જ છે. હવે બાલ્યુશરીરાત્માએ જે અનુભવ કર્યો તેનું સ્મરણ
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
યુવાશરીરાત્મા તે ન જ કરી શકે ને ? આ આપત્તિ દૂર કરવા માટે બાલ્યુશરીર અને યુવાશરીર-બેયથી ભિન્ન-અને બેયમાં રહેનારે–એક જ સ્વતન્ત્ર આત્મા તમારે માને જ પડશે. એ આત્માએ જ બાલ્યુશરીરમાં રહીને એક વસ્તુને અનુભવ કર્યો છે અને એ જ આત્મા યુવાશરીરમાં રહીને એ. વસ્તુનું સ્મરણ કરે છે. [४०२] नात्माङ्गं, विगमेऽप्यस्य तल्लब्धानुस्मृतिर्यतः ।
व्यये गृहगवाक्षस्य, तल्लब्धार्थाधिगन्तवत् ॥१०॥
પ્રશ્ન-શરીર ભલે આત્મા ન હોય પણ શરીરનું ચક્ષુ રાદિ ઈન્દ્રિયરૂપ એકાદ અંગ આત્મા છે એવું અમારું મન્તવ્ય હેય તે કેમ?
જૈનનહિ શરીરનું ચક્ષુરાદિ અંગ પણ આત્મા પદાર્થ ન કહી શકાય. કેમકે તે અંગને નાશ થઈ ગયા પછી પણ તે વ્યક્તિને તે અંગથી અનુભવેલી વસ્તુનું મરણ થાય જ છે. જેમાં એક મહેલના પાંચ ઝરૂખા છે. તેમાંના એક ઝરૂખે બેસીને રાજા અમુક વસ્તુ જુવે છે. ત્યારબાદ અકરમાતું તે ઝરૂખો તૂટી પડે છે. કિન્તુ તે પછી પણ તે ઝરૂખાથી જે દશ્યને ચક્ષુથી જેવારૂપે અનુભવ્યું હતું તેનું સ્મરણ તે રાજાને થાય જ છે. આ જ રીતે પ્રસ્તુતમાં પણ બને છે. હવે જે ચક્ષુરાદિ ઈન્દ્રિયાત્મક અંગ જ આત્મા હેત તે તેને નાશ થઈ ગયા પછી તે ઈન્દ્રિયે અનુભવેલાનું સ્મરણ થઈ શક્ત જ નહિ. પરંતુ સ્મરણ તે થાય છે માટે તે
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ-ત્યાગ
૨૨૯ ચક્ષુરાદિ અંગ એ પણ આત્મા નથી. એટલે આત્મા તે તેનાથી અતિરિક્ત સ્વતન્ચ દ્રવ્ય છે એમ જ માનવું જોઈએ.૧૩૯ [४०३] न दोष: कारणात्कार्ये वासनासङ्क्रमाच्च, न ।
भ्रूणस्य स्मरणापत्ते-रम्बानुभवसङ्क्रमात् ॥२०॥
પૂર્વ પક્ષ આ દોષ નહિ આવે. અમે કહીશું કે ભલે ચક્ષુ, હસ્ત વિગેરે અંગ નષ્ટ થઈ ગયું પણ તેણે જે અનુભવ્યું હતું, તેની જે વાસના તેનામાં પડી હતી તે વાસનાને દેહમાં સંક્રમ થઈ જાય છે અને તેથી દેહસ્વરૂપ આત્માને ઈન્દ્રિયાદિએ અનુભવેલા પદાર્થનું સ્મરણ થઈ શકે છે. કારણની વાસના કાર્યમાં સંક્રમ જરૂર થઈ શકે છે. કારણ છે હસ્તાદિ અંગ, અને કાર્ય છે અંગી શરીર (પંચભૂતસમુદાય).
જૈનતેમ કહેશે તે તે કારણ કે માતા, અને કાર્ય છે ગર્ભસ્થ બાળક. હવે માતાએ ચક્ષુરાદિથી જે અનુભવ્યું તેની વાસના (સંસ્કાર) તે માતાના શરીરમાં પડી. અને તે વાસનાને, કાર્ય સ્વરૂપ બાળકમાં સંક્રમ થઈ જશે. જો આમ થાય તે માતાએ અનુભવેલી વસ્તુનું સ્મરણ ગર્ભસ્થ બાળકને થઈ જવાની આપત્તિ આવશે. માટે વાસના સંક્રમની વાતે કરીને તમે ઉક્ત દોષનું નિવારણ કરી શકતા નથી. [४०४] नोपादानादुपादेय-वासना, स्थैर्यदर्शने ।
करादेरतथात्वेनायोग्यत्वाप्तेरणुस्थितौ ॥२१॥ ભૂતચૈતન્યવાદી -માતાએ અનુભવેલાની વાસનાને સંક્રમ - ૧૩૯. વિ. આવ. ભાષ્ય ગ્લૅ. ૧૫૬૨ની ટીકા.
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૦
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
પુત્રમાં થવાની આપત્તિ તે નહિ આવે કેમકે ઉપાદાન-ઉપાદેય ભાવનિયામક છે. કહેવાને આશય એ છે કે માત્ર કાર્ય કારણભાવ જ્યાં હોય ત્યાં વાસના સંક્રમ થાય એમ અમે કહેતા નથી, કિન્તુ જ્યાં કારણ ઉપાદાન તરીકે હોય અને કાર્ય ઉપાદેય તરીકે હોય ત્યાં જ વાસના સંક્રમ થાય. માતાબાળક વચ્ચે કાર્યકારણભાવ હોવા છતાં ઉપાદાન ઉપાયભાવ નથી.
ઉ-ક્ષણિક્તાના દર્શનમાં તે પૂર્વ પરમાણુપુંજમાંથી ઉત્તરપરમાણુપુજની ઉત્પત્તિ થાય એટલે ત્યાં તે તેના ઉપાદાનની વાસનાને તેના ઉપાદેયમાં સંકેમ થઈ શકે પણ આપણા સ્થિર પરમાણુવાદ પક્ષમાં આ વાત ઘટે નહિ. કહેવાને ભાવ એ છે કે પરમાણુઓને જ તત્વ માની લેવાયઅવયવી જેવી કઈ વસ્તુ માનવામાં ન આવે–અને ઉપાદાન સ્વરૂપ પૂર્વપરમાણુપુંજને ઉપાદેય, ઉત્તરપરમાણુપુંજ માની લેવામાં આવે અને પછી એમ કહેવાય કે હવે પૂર્વોત્તરપરમાણુભાવ માતા-બાળકમાં નથી માટે ત્યાં વાસના સંક્રમની આપત્તિ નથી. તે તે બરાબર નથી કેમકે સ્થિરપક્ષમાં પરમાણુ તે નિત્ય છે. ત્યાં વળી પરમાણુમાં ઉપાદેયત્વ (ઉપાદાનમાં જન્યત્વ) શી રીતે ઘટે? જે નિત્ય છે તે ઉપાદેય (જન્ય) શી રીતે બને?
પૂ. પક્ષ -ભલે ત્યારે અમે એમ કહીશું કે જ્યાં અવયવ-અવયવીભાવ હોય ત્યાં ઉપાદાન-ઉપાદેયભાવ લેવો અને ત્યાં જ વાસના-સંકેમ કહેવો. માતા–બાળક વચ્ચે અવયવઅવયવીભાવ નથી માટે વાસનાસંકેમની આપત્તિ નહિ આવે.
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ-ત્યાગ
૨૩૧
ઉ–ભલે, પણ જે કપાઈ ગએલા હસ્ત વિગેરે છે ત્યાં તે હસ્તાદિ એ શરીરનું ઉપાદાન નથી. આમ ત્યાં ઉપાદાન ઉપાદેયભાવ નથી છતાં વિચ્છિન્ન કરાદિએ અનુભવેલાનું ખંડાવયવી-શરીરમાં સ્મરણ થાય જ છે. જ્યાં અવયવ–અવયવીભાવ હોય ત્યાંના જ ઉપાદાન ઉપાદેયભાવમાં જે વાસના સંક્રમને નિયમ કરે તે અહીં શરીરને વિચ્છિન્નકરાનુભૂતનું અસ્મરણ (સ્મરણ નહિ) થવાની આપત્તિ આવે.
ટૂંકમાં નિત્ય પરમાણુઓ તરીકે જેમની સ્થિતિ છે ત્યાં ઉપાદેયવ (ઉપાદાનઉપાદેયભાવ)ની જ અગ્યતા છે, અને વિચ્છિન્નકરાદિમાં ખંડ–શરીરનું ઉપાદાનત્વ ન હોવાથી ઉપાદાન-ઉપાદેયભાવ જ નથી. એટલે ત્યાં અસ્મરણપત્તિ આવે. માટે સ્થર્યદર્શનમાં ઉપાદાન-ઉપાદેયભાવને વાસનાસંક્રમને નિયામક કહી શકાય નહિ. એમ થતાં ફરી માતાના અનુભવની વાસનાને બાળકમાં સંક્રમ થતાં તેને સ્મરણપત્તિ આવીને ઊભી જ રહે છે. ૧૪૦
[४०५] मद्याङ्गेभ्यो मदव्यक्ति-रपि नो मेलक विना ।
ज्ञानव्यक्तिस्तथा भाव्याऽन्यथा सा सर्वदा भवेत् ॥२२॥
વળી “મધાંગના સમુદાયમાં મદશક્તિની જેમ પંચભૂતના સમુદાયમાં ચૈતન્યની” તમે જે વાત કરી તે તે બરાબર છે પણ મદિરાના ઉપાદાનરૂપ અંગેના હેવા માત્રથી તેમાં મદ ઉત્પન્ન થઈ જતું નથી અન્યથા હંમેશ કેમ મદ
૧૪૦. ન્યાયકુસુમાંજલિ કારિકા ૧પમી.
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૨
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ ઉત્પન્ન ન થયા કરે? માટે ત્યાં પણ એ અંગેને મલાવનાર કોઈ પુરુષની જરૂર તે રહે છે જ. તે જ રીતે પાંચભૂતને એકઠા કરનાર કેઈ જ્ઞાન (ચેતન) વ્યક્તિની જરૂર રહે જ છે. તે વ્યક્તિ તે જ આત્મા. આમ તમારા જ દૃષ્ટાન્તથી ઉલટી,
સ્વતન્ત્ર આત્માની સિદ્ધિ થઈ જાય છે. [૪૦] રાગરાસ્વૈિચિત્ર્ય – અધ્યાત્મતમામ
सुखदुःखादिसंवित्ति-विशेषो नान्यथा भवेत् ॥२३॥
વળી તમે “રાજા રંક વિગેરે વૈચિત્ર્યને સ્વાભાવિક કહ્યું” તે ય બબર નથી. કેમકે જે આ વિચિત્રતા પાછળ કોઈ હેતુ જ ન હોય તે જગતના સઘળા ય માણસે રાજા કેમ ન હોય? અથવા બધાય રંક કેમ ન હોય? આવું તે છે નહિ. માટે જ વિચિત્રકાર્યનું વિચિત્ર કારણ માનવું જ જોઈએ. એ કારણ તે જ કર્મ....જેવું જેનું કર્મ, તેવું તેનું ફળ.
હવે આ કર્મ તે પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ શરીરમાં સંભવી શકતું નથી, માટે તેના આધાર તરીકે શરીરથી ભિન્ન આત્માને માન જ પડશે.
જે આમ ન માનીએ તે ભિન્ન ભિન્ન જેને જે સુખદુઃખાદિની ચિત્રવિચિત્ર અનુભૂતિ થાય છે તે ઘટી શકશે નહિ. માટે સુખાદિની વિચિત્ર અનુભૂતિથી કર્મનું અનુમાન કરવું જોઈએ અને તે કર્મના આધાર તરીકે આત્મા સિદ્ધ થઈ જ જાય છે. ૧૪૧
૧૪૧. વિ. આવ. ભાગ . ૧૬૧૨, ૧૬૧૩.
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ ત્યાગ
૨૩૩
[૪૦૭] બાગમાદૂન્વતે ચાત્મા, છેદાવિધિનઃ । सर्वविचैन वाकः ||२४||
तद्वक्ता
વળી, · આગમેામાં પરસ્પર વિરોધ જણાવીને આગમ પ્રમાણથી આત્મા સિદ્ધ થતા નથી' એમ જે કહ્યુ તે પણ અરાબર નથી. કેમકે જિનેાક્ત આગમવચન દૃષ્ટાથ અને ઇષ્ટાથી અવિરૂદ્ધ છે. સઘળા દૃષ્ટ અર્થ એટલે પ્રત્યક્ષાદિ સ પ્રમાણેાથી પ્રાપ્ય અર્થ. આગમવચનથી પણ એ જ રીતે એ અર્થ કહ્યો હેાય તે તે ઈષ્ટાથ પણ કહેવાય. જે વસ્તુ જેવી દેખાય તે વસ્તુ તેવી જ શાસ્ત્રાક્ત હાય તે તે વસ્તુ (અ) દૃષ્ટ અને ઈષ્ટ કહેવાય.
દૃષ્ટા અને ઈષ્ટાના વિરોધી આગમના વક્તા સર્વજ્ઞ છે. અને એ વીતરાગ પરમાત્માએ આત્માને પ્રત્યક્ષથી જોયા પણ છે. આમ અવિરૂદ્ધ એવા જિનાગમ પ્રમાણુથી પણ આત્મા સિદ્ધ થઈ જાય છે. ૧૪ ૨
[૪૦૮] શત્રાન્તાનાં શ્વ વિરા નામુધ્મિય: પ્રવૃત્તય: । परवश्चनहेतोः स्वात्मानमवसादयेत् ।। २५॥
વળી તમે કહ્યુ કે, · આત્મા વિગેરેની વાતા કરનારા ધૂત છે' આ વાત પણ તદ્દન પાયા વિનાની છે. એ વાતા કહેનારા તે સજ્ઞ હતા અને વીતરાગ હતા. એટલે તેમને પ્રાપ્ત થયેલા જ્ઞાનમાં તેઓ કોઈ પણ ભ્રાન્તિ વિનાના હતા. આવા પરમાત્મા સ્વર્ગ –મેાક્ષની સાધક એવી પરલેાક સંબં
૧૪૨. લલિતવિસ્તરા ૫જિકાયુતા પૃ. ૬૭૬, ૬૯.
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
ધિત પ્રવૃત્તિ કરવાનું કહે તે કદી પણ નિષ્ફળ હાય નહિ. વળી જે વીતરાગ હેાય તે ખીજાઓને ઠગવા માટે કોઈ પ્રયત્ન કરે તે તદ્દન અસંભવિત છે. એવી ઠંગમાજીથી કા આત્મા પેાતાને જ ભારે કષ્ટક્રિયાઓમાં ઉતારે!
[૪૧] સિદ્ધિ: સ્થાપ્યાવિદ્ થા, સંશયાળેવ રામન: ।
જગતમાં
કયાંય વિદ્યમાન ન
અસૌ વવિશાળવો, અસ્તાર્યવિષય: પુન: ॥૨૬॥ જીવના સંદેહથી જીવસિદ્ધિ –એવો નિયમ છે કે જેના સંશય પડે તે વસ્તુ જગતમાં કયાંક પણ વિદ્યમાન હાય જ. દૂર રહેલા ઝડના ટૂકડામાં પુરુષના સંદેહ પડે છે તે જ વાત સાબિત કરે છે કે પુરુષ જેવી વસ્તુ જરૂર વિદ્યમાન છે. જો પુરુષ જેવું દ્રવ્ય હેત તેા ઝાડમાં પુરુષના સંદેહ પડત જ નિહ. એ જ રીતે ‘આત્મા છે કે નહિ ?' એવા સંદેહ પડે છે, એ જ ખતાવી આપે છે કે આત્મા જેવી વસ્તુ સ્વતન્ત્ર રીતે કયાંક જરૂર છે. પ્રશ્ન-તે તે પછી જગતમાં ગધેડાનું શિંગડુ છે કે નહિ ?” એવા સંશય પડે છે એટલે શુ હવે એ સંદેહના વિષય ગધેડાનું શિંગડું, જગતમાં અસ્તિત્વ ધરાવે છે એમ સિદ્ધ થઈ ગયું ? –ના, આ સ'દેહને વિષય ગધેડાનું શિંગડુ નથી પરન્તુ (ગધેડાના માથે) શિંગડાને સમવાય છે. કેમકે ગધેડાને શિંગડું' છે કે નહિ ? એ પ્રશ્નના આકાર એ જ થાય છે કે (ગધેડાના માથે) શિંગડાના સમવાય છે કે નહિ ? આમ અહીં શિંગડાના સમવાયના સંદેહ છે. આ સ ંદેહના વિષય શિંગડાનેા સમવાય જગતમાં ગાય વિગેરેના
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ-ત્યાગ
૨૩૫.
માથે પ્રસિદ્ધ જ છે. વિષાણ છે કે નહિ ? એવા સંદેહના વિષયમાં વર અને વિષા એ બે સમસ્ત પદો છે. અને એ બેને જોડનાર સમવાય એ વ્યસ્તપદ છે કેમકે સમવાયપદ ઉક્ત સમાસના પદ તરીકે જણાતું નથી. આ વ્યસ્તસમવાય. પદને અર્થ સમવાયસંબંધ છે. એટલે અહીં વ્યસ્તાર્થ– વિષાણ સમવાયસંબંધ–નો સંશય છે માટે આ સંશય વ્યસ્તાર્થ વિષયક સંશય કહેવાય. ૧૪૩ [] ગવ ત્તિ શબ્દ લવસાનિયંત્રિત
असतो न निषेधो यत् संयोगादिनिषेधनात् ॥२७॥ જીવના નિષેધથી છવસિદ્ધિ
અજીવ’ શબ્દ પણ જીવના અસ્તિત્વને સાબિત કરી આપે છે. જે જીવ અસત્ જ હોત તે તેને નિષેધ “અજીવ’ એવા પદથી સુચિત કરી શકાત જ નહિ. કેઈ એમ કદી નહિ કહે કે ગધેડાનું શીંગડું દેખાતું નથી કેમકે ગધેડાનું શીંગડું જ અસત્ છે. અને નિષેધ હોય નહિ. અર્થાત્ અવિદ્યમાન વસ્તુને નિષેધ હોઈ શકતો નથી.
પ્રશ્ન-ખરવિષાણુ નથી એમ કહીને, આ નિષેધ વિષય ખરવિષાણ જગતમાં હસ્તિ ધરાવે છે એમ શું સાબિત થઈ જાય ખરું?
ઉત્તર-ખવિષાણ નથી એને અર્થ જ એ છે કે ખરના માથે વિષાણને સમવાય સંબંધ નથી. આમ આ.
૧૪૩. વિ. આવ. ભાષ્ય : ફ્લે. ૧૫૭૧ ૧૫૭૨.
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
નિષેધને વિષય “વિષાણસમવાય બને છે અને તે તે ગાય, વિગેરેના માથે હસ્તિ ધરાવે છે જ
આમ આ શ્લેકમાં બે વાત નકકી થઈ કે (૧) સને જ નિષેધ થાય. જીવ સત્ છે માટે જ જીવ નથી એમ બેલી શકાય છે. (૨) અસને નિષેધ થતા નથી. ત્યાં તે સંયેગાદિ સંબંધને જ નિષેધ થાય છે. અરવિષાણ નથી એટલે ખરના માથે વિષાણને સમવાયસંબંધ નથી.
હવે આગામી લેકમાં ગ્રન્થકાર એ વાત બતાવે છે કે સને પણ જે નિષેધ થાય છે તે ય વસ્તુતઃ તે ત્યાં સંભવિત સંયેગાદિ સંબંધને જ નિષેધ થાય છે. [४११] संयोगः समवायश्च सामान्यं च विशिष्टता ।
निषिद्धयते पदार्थानां त एव न तु सर्वथा ॥२८॥
વસ્તુતઃ વિદ્યમાન પણ વસ્તુને સર્વથા નિષેધ થત નથી કિન્તુ તે વસ્તુના સોગ સમવાય, સામાન્ય કે વિશેષ જ નિષેધ થાય છે.
સંગ-શરીરમાં જીવ નથી એને અર્થ એ નથી કે જીવને સર્વથા નિષેધ છે-વિશ્વમાં કયાં ય પણ જીવ નથી. “શરીરમાં જીવને સંગ સંબંધ નથી એટલે જ એને અર્થ છે. એથી જ સાબિત થાય છે કે (અભ્યપગમ -ન્યાયથી) શરીર સિવાય બીજે જીવ જરૂર છે.
સમવાયએ જ રીતે કપાલમાં ઘટ નથી ત્યાં પણ કપાલમાં ઘટને સમવાય (સંબંધ) નથી એ જ અર્થ થાય
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ-ત્યાગ
૨૩૭
છે. આમ અહીં પણ ઘટને સર્વથા નિષેધ નથી કિન્તુ ઘટસમવાયને જ કપાલમાં નિષેધ થયે છે.
સામાન્ય –બીજે ચન્દ્ર આકાશમાં નથી. આ ઉક્તિમાં વિદ્યમાન ચન્દ્ર સિવાયના બધા ચન્દ્ર સામાન્ય નિષેધ કરાય છે, નહિ કે તમામ ચન્દ્રને સર્વથા નિષેધ થાય છે.
વિશેષ-ઘડા જેવડા મોતી હેતા નથી. અહીં ઘડા કે મોતીને નિષેધ કરવામાં નથી આવ્ય કિન્તુ મતીમાં ઘટ જેટલી પ્રમાણુતારૂપ વિશેષને જ નિષેધ કરી છે.
ટૂંકમાં, પદાર્થને નિષેધ વસ્તુતઃ પદાર્થના સર્વથા. નિષેધરૂપ નથી કિન્ત પદાર્થના તે તે સંગાદિના નિષેધમાં જ પરિણમતે હોય છે.
એટલે દેહમાં આત્મા નથી એ વાક્ય પણ આત્માને 'નિષેધ સાબિત ન કરતાં દેહમાં આત્મસંગનો જ નિષેધ કરે છે. અને તેથી (ભલેને હાલ દેહ સિવાય અન્યત્ર) કયાંક તે આત્માનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થઈ જ જાય છે.૧ ૪૪ [४१२] शुद्धं व्युत्पत्तिमज्जीवपदं साथ घटादिवत् ।
तदर्थश्च शरीरं नो पर्यायपदभेदतः ॥२९॥
જીવપદથી છવસિદ્ધિ-વળી એ એક નિયમ છે કે કોઈપણ એક પદ જે શુદ્ધ હોય અને વ્યુત્પત્તિવાળું હોય તે તે પદને અર્થ જગતમાં અવશ્ય હોય. જેમકે ઘટ એ શુદ્ધ પદ છે. સામાસિકપદ અશુદ્ધ કહેવાય છે. સમાસમાં.
૧૪૪. વિ. આવ. ભાષ્ય-૧૫૭૪
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
ન હોય તેવું પદ શુદ્ધ કહેવાય છે. વળી આ ઘટપદ વ્યુત્પત્તિવાળું પણ છે. તે છતે ટીદરિપુ તિ વરઃ એવી તેની વ્યુત્પત્તિ પ્રસિદ્ધ છે. માટે ઘટ પદથી વાચ અર્થ જે ઘટ, તે જગતમાં જરૂર વિદ્યમાન છે,
આ જ રીતે જીવપદ પણ સામાસિકપદ ન હોવાથી શુદ્ધપદ છે અને “બીવન કવતિ જૈવિષ્યતિ” એવી તેની વ્યુત્પત્તિ પણ થાય છે. માટે જીવપદથી વાચ અર્થ જીવ, જગતમાં અવશ્ય છે. | ડિલ્થ-ડેવિલ્થ વગેરે પદો સામાસિકપદ ન હોવાથી ભલે શુદ્ધ છે પરંતુ તેમની કઈ વ્યુત્પત્તિ થતી નથી. આ યાદચ્છિક પદો કહેવાય છે. માટે ડિસ્થાદિ પદથી વચ્ચે કોઈ અર્થ જગતમાં ન મળે.
શશશી પદ વ્યુત્પત્તિવાળું હોવા છતાં સામાસિક હેવાથી શુદ્ધ નથી એટલે તેનાથી વાચ ગધેડાનું શીંગડું પણ જગતમાં ન મળે. જે શુદ્ધ અને વ્યુત્પત્તિમતું પદ હોય તેને જ અર્થ જગતમાં વિદ્યમાન હોય. જીવ પદ તેવું જ છે. માટે તેનાથી વાચ અર્થનું જગતમાં અસ્તિત્વ સિદ્ધ થઈ જાય છે. દેહ-આત્માના પર્યાયદે સ્વતન્ન આત્મસિદ્ધિઃ
પ્ર.–આત્માના હવામાં તે વાંધા જ નથી પણ તે આત્માથી વાચ્ય જે અર્થ તે શરીર જ છે. તે સિવાય બીજું કિઈ નથી.
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ-ત્યાગ
ઉ.-નહિ. જો શરીર જ આત્મા હેાય તે અભિધાનશ વિગેરેમાં શરીર અને આત્મા એ ય પર્યાયવાચી શબ્દો જ કહ્યા હાત. પણ તેમ તેા છે નહિ. શરીરના પર્યાયવાચી શબ્દો જુદા છે તેમાં આત્મા કહ્યો નથી. આત્માના પર્યાયવાચી શબ્દોમાં શરીર કહેલ નથી.૧૪૫
૨૩૯
।
[४१३] आत्मव्यवस्थितेस्त्याज्यं ततश्चार्वाकदर्शनम् । पापा: किलैतदालापाः सद्व्यापारविरोधिनः ||३०| આ રીતે જ્યારે શરીરથી કથંચિત્ભિન્ન સ્વરૂપ-સ્વતન્ત્ર આત્માનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થઈ જાય છે ત્યારે તેના અપલાપ કરતું ચાર્વાકદર્શન ત્યાજય બની જાય છે.
મેાક્ષસાધક સદનુષ્ઠાનાના વિધી એ દનના કથને સ્વરૂપતઃ પાપ છે. એ કથનાને સાંભળવા એ ય પાપ છે. કેમકે એનુ ફળ દુર્ગાંતિના પાપાનુબધા જ છે. [૪૨૪] જ્ઞાનક્ષળાવો, નિત્યો નાત્મતિ સૌપતા: 1 મામાખ્યાં નિત્યત્વે, યુક્તેચત્રિયા નહિ રૂા [o ́] સ્વમાવાનિતોઽપ્રૌવ્ય મેળાદ્રિયાતો
મેળ ૬ તારે, યુવત્સર્વસમ્મત્ર: રૂા (ર) આત્મા નિત્ય નથી –ઔધ્ધમત પ્રતિપાદન ૌદ્ધ :-આત્મા દેહુથી સ્વતન્ત્ર પદાર્થ છે એ વાત તે ૧૪૫. (૧) વિ. આવ. ભાષ્ય-૧પ૭પ. ૧૫૭૬. (૨) અભિધાન ચિતામણુ કોષ ૫૬૩, ૫૬૪, ૧૩૬૬.
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૦
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
અમે અવશ્ય માનીએ છીએ પરન્તુ તે આત્માને નિત્ય માનતા નથી. આત્મા તે। જ્ઞાનક્ષણાવલિ સ્વરૂપ છે. એટલે કે જ્ઞાન ક્ષણ (પત્તા)ની ધારા (સ ંતાન) સ્વરૂપ આત્મા છે. જે ક્ષણે આ આત્મા ઉત્પન્ન થાય છે તે જ ક્ષણે તેની સ્થિતિ છે બીજી ક્ષણે તે તેને સંપૂર્ણ નાશ થઈ જાય છે. આમ પ્રતિક્ષણ નવું નવું જ્ઞાન ઉત્પન્ન થતું રહે છે. આવી જે જ્ઞાનક્ષણાની ધારા તે જ આત્મા છે.
આત્માને નિત્ય માનનારાઓને અમે ઔદ્ધી પૂછીએ છીએ કે, કહેા તમારા નિત્ય આત્મા જે કાર્ય (અથÖક્રિયા) કરે છે તે ક્રમથી કરે છે કે યુગપત્ (અક્રમથી)? જો તમે કહેશે! કે ક્રમથી કાર્ય કરે છે તા તા એમ જ થયું ને કે પહેલી ક્ષણે તેને અમુક કાય કરવાને જે સ્વભાવ હતા તે નષ્ટ થયે અને બીજી ક્ષણે ખીજું કાર્ય કરવાના સ્વભાવ ઉત્પન્ન થયે. તે પણ પછી નષ્ટ થયા અને ત્રીજી ક્ષણે ત્રીજું કાર્ય કરવાના સ્વભાવ ઉત્પન્ન થયા. હવે જો આ રીતે પ્રતિપળ સ્વભાવની હાનિ થયા કરે તેા આત્મા આપેાઆપ ક્ષણિક જ સિદ્ધ થઈ જાય છે. સ્વભાવ નાશ એટલે આત્માને જ નાશ છે. કેમકે સ્વભાવ વિના વસ્તુના સદ્ભાવ હાઈ શકતા નથી અને જો નિત્ય આત્મા યુગપત્ કાર્ય કરે જ છે એમ તમે કહેા, તેા તે પહેલી જ ક્ષણે એક સાથે પૂર્વોક્ત કશ ય ક્રમ વિના—આગળની બધી ક્ષણેાના–કાર્ય (અક્રિયા) ત્યાં જ થઈ જવાની આપત્તિ આવે.
આમ ક્રમથી કે અક્રમથી પણ નિત્યાત્મામાં અથÖક્રિયા
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ ત્યાગ
૨૪૧ કારિત્વ (કાર્યકારિત્વ) ઘટતું જ નથી. માટે જ આત્માને ક્ષણિક માનવે જોઈએ.૧૪૬ [४१६] क्षणिके तु न दोषोऽस्मिन् , कुर्वद्रूपविशेषिते ।
ध्रुवेक्षणोत्थतृष्याया, निवृत्तेश्च गुणो महान् ॥३३॥
આમ અમે તે આત્માને એકાત ક્ષણિક માનીએ છીએ એટલે અમારે તે પૂર્વોક્ત કોઈ દોષને સંભવ જ નથી.
પ્ર-શું ક્ષણિક આત્મા પ્રત્યેક પળે કાર્ય કરવાના સ્વભાવવાળે છે?
ઉ-ના. આત્મા કૂપથી વિશિષ્ટ જ્યારે બને ત્યારે જ તે કાર્યોત્પાદ કરે, અન્યથા નહિ. કુર્ઘદ્રપ એટલે કાર્ય કરવાની શક્તિ (અર્થકિયા કારિત્વ). જે ક્ષણે અર્થકિયા (કાર્ય થાય તેની પૂર્વ ક્ષણે (આત્મા) કુર્વિદ્રુપથી વિશિષ્ટ હોય.
વળી આત્માને જેઓ ક્ષણિક નથી માનતા તેમને તે હું છું” ( મિ) એવું ધ્રુવ નિરીક્ષણ સ્વરૂપ આત્મદર્શન થવાનું જ એટલે તેના પુનર્જન્મના હેતુભૂત તૃષ્ણા પણ થવાની. અર્થાત્ તેને આત્મા ઉપર સનેડ થવાને જ. અને તેથી તે આત્મા સુખના સાધને તરફ દોટ પણ મૂકવાને.
જે આત્માને ક્ષણિક માનીએ તે “હું છું” એવું આત્મદર્શન થશે નહિ. તેથી તેની ઉપર નેહ નહિ થાય; તેથી સુખસાધને પ્રતિ દેટ પણ નહિ મુકાય. આમ નિત્ય આત્મદર્શન, વિરાગનું વિરોધી બને છે. જ્યારે ક્ષણિક
૪૬. (૧) દ્વા. ઠા. ૨૫-૪, ૫. (૨) પ્રસ્થાન ચોપાઈ-૧૯.
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૨
શ્રી અધ્યાત્મસાર પ્રત્યે
રૂપે આત્માનું દર્શન તે તૃષ્ણાની નિવૃત્તિને મહાન ગુણ પ્રાપ્ત કરી આપે છે. [४१७] मिथ्यात्ववृद्धिकृन्नूनं, तदेतदपि दर्शनम् ।
क्षणिके कृतहानिर्य-तथात्मन्यकृतागमः ॥३४॥ બૌદ્ધમત ખંડન –
જેનઃ બૌદ્ધમતનું આવું પ્રતિપાદન મિથ્યાત્વની વૃદ્ધિ કરવા સિવાય કશું જ કરતું નથી. જે આત્મા એકાતે ક્ષણિક હોય તે અમુક ક્ષણે તેણે જે પુણ્યાદિ કર્યા તેના ફળની હાનિ થઈ જશે, કેમકે જે આગામી ક્ષણોમાં ફળ મળવાનું છે તે ક્ષણમાં તે એ આત્મા રહ્યો જ નથી.
વળી અનંતર ક્ષણોમાં જે ન આત્મા ઉત્પન્ન થયે તેણે તે ધર્માદિ કર્યા નથી છતાં તેને સુખાદિની પ્રાપ્તિ થઈ જશે.
આમ પહેલી ક્ષણનો આત્મા કે જેણે ધમાંદિ કર્યા તેનું તેને ફળ મળશે નહિ અને પછીની ક્ષણને ન આત્મા કે જેણે ધર્માદિ કાર્ય કર્યા નથી તેને સુખાદિ ભેગવવા મળશે. એટલે કરેલા ધર્માદિ (કૃત)ના ફળને નાશ અને ધર્માદિ નહિ કરવા છતાં તે (અકૃત)ના ફળરૂપ સુખાદિને આગમ એમ બે દોષ આવશે. [૪૮] પાયામાવા-દારનાસંમય ના .. पौर्वापय्य हि भावानां; सर्वत्रातिप्रसक्तिमत् ॥३५॥
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ ત્યાગ
૨૪૩
બૌદ્ધ :-અમારા ક્ષણિક આત્મવાદમાં કૃતનાશ અને અકૃતાગમ દોષો આવી શકતા જ નથી કેમકે અમે વાસના સક્રમ માનીએ છીએ. ભલે આત્મા એકાન્ત ક્ષણિક હોવાથી પ્રત્યેક ક્ષણે નષ્ટ થઈ જાય છે પરંતુ તે તે જ્ઞાનક્ષણુરૂપ આત્મા પોતાનામાં રહેલી વાસનાના ઉત્તરાત્તર ક્ષણમાં સક્રમ કરતા જાય છે. એટલે હવે ઉત્તરક્ષણના નવા આત્મામાં પૂર્વ ક્ષણીય ધર્માદિવાસના રૂપ કારણ આવી જતાં તેનું સુખાદિ ફળ તે જરૂર ભોગવે. હવે કૃતનાશાદિ દોષો કયાં રહ્યા ?
જૈન :–આ વાત ખરેાબર નથી. તમારા મતે તે દરેક ક્ષણના દરેક આત્માને સર્વથા નાશ (નિરન્વય નાશ) થઈ જાય છે. હવે જ્યારે પ્રથમ ક્ષણીય આત્મા સંપૂર્ણ નષ્ટ થઈ ગયા ત્યારે તે આત્માની વાસના શી રીતે બીજી ક્ષણના નવા આત્મામાં સંક્રમ પામશે ? હા, જો પ્રત્યેક આત્માના સંપૂર્ણ નિરન્ત્રય) નાશ થતો ન હોત તો જરૂર એ આત્મા વચ્ચે કાંઇક સંબંધ (અન્વય-કડી) રહેત. અને તેથી તેના દ્વારા વાસના સંક્રમ પણ થાત. પરન્તુ એવા કોઈ એક દ્રવ્યના અન્વય તે છે નહિ માટે વાસના સંક્રમ સાંભવી શકતા જ નથી.
વળી એક પૂર્વક્ષણ આત્મા છે અને બીજો ઉત્તરક્ષણ આત્મા છે એવું જો આત્માદિભાવાનું તમે પૌર્વાંપ કહો તા તેથી કાંઈ વાસનાસ ક્રમ ઉપપન્ન નિહ થાય. કેમકે અમુક આત્માની ઉત્તરક્ષણમાં તે હ્ર આત્માને સજાતીય આત્મા છે તેમ બીજા રૂ વિગેરે આત્માએ પણુ કયાં નથી ?
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૨૪૪
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્ય એમ થતાં ૬ આત્મા અને ૨ આત્મા વચ્ચે પણ પર્વોપર્યભાવ બની જતાં જ આત્માની વાસનાને ઉત્તરક્ષણીય ૪ આત્મામાં કેમ થઈ જવાની (અતિસક્તિ થવાની) આપત્તિ આવી જાય.
આમ ગમે તે ઉત્તર આત્મક્ષણમાં ગમે તે પૂર્વલણીય આત્મક્ષણની વાસનાના સંક્રમની અતિપ્રસક્તિ થઈ જવાની
આપત્તિ આવી જાય. [४१९] कुर्वद्रूपविशेषे च, न प्रवृत्तिर्न वाऽनुमा ।
अनिश्चयान्न वाऽध्यक्षं, तथा चोदयनो जगौ ॥३६॥ બૌદ્ધ -જે પૂર્વેક્ષણય આત્મામાં ઉત્તરક્ષણીય આત્માનું સ્મરણાનુકૂલ કુર્વિદ્રુપવિશેષ હોય તે પૂર્વેક્ષણીય આત્માની વાસનાને જ તદુત્તરક્ષણયતદાત્મામાં સંક્રમ થાય એમ અમે કહીશું. કુસુલથે બીજમાં અંકોત્પાદનનુકૂળ કુર્ઘદ્રપવિશેષ નથી જ્યારે ક્ષેત્ર બીજમાં તેવું કુર્ઘદ્રપવિશેષ છે માટે તેમાંથી જ અંકુરેશત્પાદ થશે.
આમ કુર્વધ્રપવિશેષવાળે તે પૂર્વેક્ષણીય ક્ષણિકપદાર્થ માનવાથી ગમે તે પૂર્વેક્ષણય આત્માનુભવની વાસનાને ગમે તે ઉત્તરક્ષણાત્મામાં સંક્રમ થવાની આપત્તિ નહિ આવે.
ઉત્તરપક્ષ-નહિ, (૧) કુર્રપવિશેષવાળા ક્ષણિક પદાર્થમાં (અહીં “કુર્વક્ટ્રપવિશેષ પદને બહુવ્રીહિસમાસથી વિગ્રહ કરે ઠીક લાગે છે. કુર્ઘદ્રષવિશેષ છે જેમાં તે જે ક્ષણિક પદાર્થ, તે ક્ષણિક પદાર્થ પણ કુર્રપવિશેષ કહેવાય) કોઈ પ્રવૃત્તિ
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ-ત્યાગ
૨૪૫
“
કરતુ નથી. આ ક્ષણિક બીજ કુદ્રુપવિશેષવાળુ છે માટે લાવ, તેમાં અકુશદેશથી પ્રવૃત્તિ કરુ”—એવું કોઈ ને થતું નથી.
(૨) હવે જેમ કુદૃવિશેષવાળા ક્ષણિકપદાર્થ માં પ્રવૃત્તિ થતી નથી તેમ ક્ષણિક પદાર્થનું (ક્ષણિકત્વનું) અનુમાન પણ થઈ શકતું નથી. (આ વાત આગામી શ્લેાકમાં સમજાવી છે. અને (૩) ક્ષણિકત્વના નિશ્ચય ( સવિકલ્પકજ્ઞાન ) વિના તેનું નિવિકલ્પક પ્રત્યક્ષ (અધ્યક્ષ) પણ થઈ શકતુ નથી.
આમ તત્ક્ષણિકમાં પ્રવૃત્યભાવ, અનુમિત્યભાવ અને પ્રત્યક્ષાભાવ છે માટે કોઇ રીતે પદામાં ક્ષણિકત્વની જ સિદ્ધિ થઈ શકતી નથી. ઉદ્દયનાચાયે સુમાંજલિ ગ્રન્થના પહેલા સ્તબકની સોળમી કારિકામાં જે લેાક મૂકયા છે તે જ ગ્લાક ઉપાધ્યાયજી મહારાજા સાહેબ હવે ઉક્તવિચારની સાક્ષી તરીકે રજુ કરે છે, ૧૪૭
[૨૦] નવેગાવ વિના તરૂ સ્થા—મ નિજીમા મવેત્ ।
विना तेन न तत्सिद्धि-र्नाध्यक्षं निश्वयं विना ||३७|| ઔદ્ધ :-કાઠારમાં પડેલા બીજમાંથી અકુરૈશ ઉત્પન્ન નથી થતા અને તે બીજ ખેતરમાં પડ્યુ ત્યારે તેમાંથી અંકુરો ઉત્પન્ન થાય છે તેનું કારણ શું?
નૈયાયિક :-ધણિ, સલિલ, સૂર્યકિરણ વગેરે સહકારી કારણેા ખેતરમાં મળ્યા તે કારણે! કોઠારમાં હાજર ન હતાં ૧૪૭ ન્યાયકુસુમાંજલિ : પહેલા સ્તખક કારિકા ૧૬ મી, પૃ. ૧૮૩
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૬
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રી
માટે ખેતરમાં તે બીજ પડ્યા પછી જ તેમાંથી એક ફૂટ્યો. કોઠારમાં નહિ.
બૌદ્ધ –જે કોઠારનું બીજ અને ખેતરનું બીજ એક જ હોય તે તે બીજ ખેતરમાં ગયા પછી જ કેમ અંકુર કાર્ય ઉત્પન્ન કરે? જે તેનામાં અંકુર ઉત્પન્ન કરવાને સ્વભાવ હોય તે પહેલેથી જ કોઠારમાં તે બીજ હતું ત્યારે જ અંકુર કેમ ઉત્પન્ન ન કરે? માટે માનવું જોઈએ કે બીજ સ્થિર (એક) નથી. કોઠારનું જે બીજ છે એ જ બીજ ખેતરમાં નથી, કિન્તુ બે ય બીજ તદ્દન જુદા છે. બેયમાં એક્તાનું જે જ્ઞાન થાય છે તે ભ્રમ છે.
પદાર્થ માત્ર ક્ષણિક છે. તે પહેલી ક્ષણે ઉત્પન્ન થઈને બીજી ક્ષણે સંપૂર્ણ નાશ પામી જાય છે.
તૈયાયિક –જે આમ જ હોય તે હવે તમે જ કહો કે કોઠારમાં રહેલા ક્ષણિક બીજમાંથી અંકુર કાર્ય કેમ ન થયું ? અમે તે કહીશું કે ત્યાં ધરણિ, સલિલગાદિ સહકારી કારણેને અભાવ હતો.
બદ્ધ કેડારના બીજમાં કુર્વિદ્રુપ નામને અતિશય (વૈજત્યો ન હતો તેથી તેમાંથી અંકુરકાર્ય ન થયું. ખેતરના બીજમાં તે અતિશય હતો માટે તેમાંથી અંકુરકાર્ય થયું.
આની સામે તૈયાયિક કહે છે કે જે બૌદ્ધી આ વૈજાત્ય (અતિશયવિશેષ)ને ન માને તે તેમણે વસ્તુને સ્થિર માનવી જ પડે અને સહકારીના અભાવે જ કોઠારના બીજથી
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ-ત્યાગ
२४७ અંકુરકાર્ય ન થયું એમ સ્વીકારવું જ પડે. પણ તેઓ તે વસ્તુમાત્રને ક્ષણિક માનવા તૈયાર થયા છે એટલે પૂર્વોક્ત આપત્તિ દૂર કરવા વસ્તુમાં વૈજાત્ય માન્યા વિના છૂટકે જ નથી.
પણ આથી જ તેઓ ભારે મુશીબતમાં મુકાય છે. વૈજાત્યને માનીને વસ્તુમાત્રમાં ક્ષણિકત્વ સિદ્ધ કરવા ગયા પણ વૈજાત્યને માનવાથી જ ક્ષણિકત્વ સિદ્ધ થઈ શકતું નથી. તે આ રીતે—જેમ ધૂમ બીજ વગેરે કારણમાં તેમણે વૈજાત્ય માન્યું છે તેમ વહિ અંકુર વગેરે કાર્યમાં પણ તેમણે વૈજાત્ય માનવું જ પડશે. કેમકે વિજાતીય ધૂમાદિથી ગમે તે અગ્નિ ( અગ્નિ સામાન્ય) ઉત્પન્ન ન થાય કિન્તુ વિજાતીય વહિં જ ઉત્પન્ન થાય. ટૂંકમાં, કારણવિશેષથી કાર્ય વિશેષ જ ઉત્પન્ન થાય (કાર્ય સામાન્ય નહિ. એમ માનવું જ પડશે. આમ કારણવિશેષથી કાર્યવિશેષનું જ અનુમાન થાય એ વાત નક્કી થઈ
એટલે કારણસામાન્યથી કાર્ય સામાન્યના અનુમાનને તે ઉચ્છેદ જ થઈ ગયે. તે હવે પ્રશ્ન થાય છે કે ક્ષણિકત્વની સિદ્ધિ શી રીતે કરવી? “યત્ સત્ તત્ ક્ષણિકનું એ અનુમાન સામાન્ય તે હવે તેમનાથી થાય તેમ નથી. આમ જે વૈજાત્યને માન્યા વિના (.ત્ય વિના) પદાર્થમાં ક્ષણિકત્વ (7) મનાય તેમ નથી તે જ જાત્યને માનવા જતાં (મન) અનુમાને છેદ (નાબુમાં મા) થઈ ગયે. એટલે હવે અનુમાન સામાન્ય વિના ક્ષણિકત્વનું પદાર્થમાં અનુમાન પણ નહિ થાય. (વિના તેને તિિા )
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર મન્થ
બૌદ્ધ :–ભલે અનુમાનથી પદ્માÖમાં ક્ષણિકત્વની સિદ્ધિ ન થાય પરંતુ નિર્વિકલ્પક પ્રત્યક્ષથી તેા ક્ષણિકવની સિદ્ધિ થઈ શકે છે ને ? નિર્વિકલ્પક પ્રત્યક્ષને તા અમે પ્રમાણભૂત માનીએ છીએ.
૨૪૮
નૈયાયિક :–નહિ. વિકલ્પ (નિશ્ચય) વિના તેા નિર્વિકલ્પક અધ્યક્ષ=પ્રત્યક્ષ) પ્રમાણભૂત ખની શકે જ નહિ અને ક્ષણિકત્વના વિકલ્પ (નિશ્ચય) તેા થતા જ નથી.
માટે નિવિ`કલ્પક પ્રત્યક્ષથી પટ્ટામાં ક્ષણિકત્વ સિદ્ધિ થઈ શકતી નથી, અનુમાનથી પણ પદાર્થ માત્રમાં ક્ષણિકત્વ સિદ્ધિ થઈ શકતી નથી એટલે તમારે એકાંત ક્ષણિકવાદ મિથ્યા ઠરે છે.૧૪૮
[૪૨] તાપ્રત્યમિજ્ઞાનં, ક્ષષ્ઠિ ૨ વાયતે । योऽहमन्वभवं सोऽहं स्मरामीत्यवधारणात् ॥३८॥
જે હું
વળી આત્મા એવુ' અવધારણ કરે છે કે, ગઈ કાલના અનુભવનાર હતા તે જ હું, આજે તે વસ્તુનુ સ્મરણુ કરનારા છું. ' અહીં ગઈ કાલના અને આજના આત્મામાં એકતા (અભેદ)ના જે નિશ્ચય થાય છે તે જ બતાવે છે કે આત્મા પ્રતિપળ વિનાશી (ક્ષણિક) ન જ હોઈ શકે. જો તેમ હાય તેા અનુભવનાર અને સ્મરણુ કરનાર એ એકજ છે તેવું અવધારણ થઈ શકે જ નહિ.
૧૪૮. ન્યાયકુસુમાંજલિ ૧લા સ્તબક, કારિકા ૧૬ મી પૃ. ૧૮૩
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ ત્યાગ
૨૪૯
[૨૨] નામિવિષયવા થા, લપિ ચર્થd I
नानाज्ञानान्वये तद्वत् , स्थिरे नानाक्षणान्वये ॥३९॥
બૌદ્ધ તમે કહ્યું કે આત્મામાં એકતાનું પ્રત્યભિજ્ઞાન થાય છે માટે આત્મામાં ક્ષણિક સંભવી શકે નહિ. પણ અમે તમને કહીશું કે આત્મામાં એક્તાના વિષયનો જ બાધ છે પછી શા માટે ક્ષણિકત ન સંભવે ?
ઉદ-નહિ, આત્મામાં એક્તાના વિષયને બાધ (અસંભવ) નથી જ, કેમકે જેમ તમારા મતે જ્ઞાન ક્ષણિક હોવા છતાં એ અનેક જ્ઞાનની સંતતિમાં (અન્વયમાં) જેમ એક્તાનું ભાન બાધિત નથી તેમ (સ્થિરાત્મવાદમાં પણ) અનેક જ્ઞાનના (ક્ષણના) અન્વય (સંબંધ)વાળા સ્થિર એવા આત્મામાં એકતા કેમ ન ઘટી શકે? રે! સુતરા ઘટી શકે. આમ જ્યારે આત્મામાં એકતાનું પ્રત્યભિજ્ઞાન સિદ્ધ થયું એટલે હવે ત્યાં ક્ષણિક સંભવી શકતું નથી. [૪૨૩ નાના --માળે ર વિરુદ્ધ આ
स्याद्वादसन्निवेशेन, नित्यत्वेऽथनिया न हि ॥४०॥
પૂર્વે તમે બૌદ્ધોએ કહ્યું હતું કે, નિત્યાત્મવાદમાં અર્થ કિયા ઘટી શકે જ નહિ પણ એ વાત બરાબર નથી, સ્યાદ્વાદને આશ્રય લેવાથી અમે એમ કહી શકીએ છીએ કે અનેક કાર્યો કરવાને જ ( = માત્ર) આત્માને સ્વભાવ છે. આત્માના સ્વભાવે એવા છે કે તે અનેક કાર્યો (કમથી) કરે જ. આમ હવે નિત્યાત્મામાં અર્થ ક્રિયાકારિત્વ (કાર્યજનકત્વ) ને વિરોધ રહેતું નથી.
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૦
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
[૨૪] નાવાવથતિમે–ા : સુવવા. વચમ્ |
परेणापि हि नानेक-स्वभावोपगमं विना ॥४१॥
વળી અમે નિત્યાત્મવાદી તમને બૌદ્ધોને પૂછીએ છીએ કે જે એકમાં અનેક સ્વભાવને સ્વીકાર નહિ કરે તો તમને જ આપત્તિ આવશે. નીલમાં–નીલથી ભિન્ન જે પિતાદિ (તત્રનીલ, અતદુપતાદિ) છે, તે અનેક પિતાદિના અનેક ભેદ નીલમાં છે. આ અનેક ભેદશક્તિઓ (સ્વભાવો) નીલમાં શી રીતે તમે સ્પષ્ટ કહી શકશે ? માટે જ એકમાં
અનેક સ્વભાવે તમારે પણ માનવા જ જોઈએ. [૪ર૬] પુર્વેક્ષmડપ ને પ્રેમ, નિવૃત્તમનુHવાત .
ग्राह्याकार इव ज्ञाने, गुणस्तन्नात्र दर्शने ॥४२॥
તમે બૌદ્ધોએ કહ્યું કે, “આત્મામાં ધ્રુવતાનું દર્શન (નિત્યતાનું દર્શન) કરવાથી તે તેની ઉપર રાગ (મમત્વ) થાય છે અને ક્ષણિકતાનું દર્શન કરવાથી તે રાગની નિવૃત્તિ થવા રૂપ મહાન ગુણ પ્રાપ્ત થાય છે પણ આ વાત બરોબર નથી. આત્મામાં નિત્યતા માનીએ તે પણ તેની ઉપર પ્રેમ (અપ્રશસ્ત મમત્વ) સંભવી શકતી નથી બલકે સંકલેશને અભાવ થતા ઉત્પન્ન થતી વૈરાગ્યની ભાવનાથી (અનુપલવથી) એ પ્રેમ દૂર થઈ જાય છે.
એ કોઈ નિયમ નથી કે એક વાર આવેલી વસ્તુ પાછી જઈ શકે જ નહિ. તમે તમારી જ વાત કરે ને? તમે જ્ઞાનસત્તતિ (જ્ઞાનપદની જ્ઞાનસત્તતિમાં લક્ષણા કરવી)માં જુદા જુદા વિષયેના આકાર ગ્રાહ્ય બને છે તેમ માને છે
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
મિથ્યાત્વ-ત્યાગ
ર૫૧. ને? અને તે પ્રાધાકારે નિવૃત્ત પણ થઈ જ જાય છે ને? તો જેમ જ્ઞાનસત્તતિમાં આવતા ગ્રાઇવિષયેના આકારે નિવૃત્ત થાય છે તેમ ધ્રુવ આત્મામાંથી પ્રેમ પણ નિવૃત્ત થઈ જ શકે છે. એટલે “આ ક્ષણિકવાદમાં તો પ્રેમનિવૃત્તિને ગુણ છે?” તે વાત બિલકુલ બરાબર નથી. ૧૪૯ [૪ર૬] પ્રત્યુતાનિત્યમાવે , સ્વત: ફાગનુદ્ધિવા
हेत्वनादरतः सर्व-क्रियाविफलता भवेत् ।।४३॥
આમ આત્માને નિત્ય માનવાથી તો કઈ દોષ આવત નથી ઉલટું, આત્માદિને એકાન્ત અનિત્ય માનવાથી જ ઘણુ દેશે ઉપસ્થિત થાય છે. કેમકે અહીં તો લેકે એમ જ માનશે કે, “આત્મા સ્વતઃ ઉપન્ન (17) થાય છે અને સ્વતઃ તરત જ વિનાશ પણ પામી જાય છે. એટલે આપણું મારવાથી કોઈ મરતું નથી, બચાવવાથી કેઈ બચતું નથી; જીવાડવાથી કોઈ જીવતું નથી. વળી શુભકર્મબંધથી સુખ મળે, અશુભથી દુ:ખ મળે ઈત્યાદિ માન્યતાઓ પણ બ્રાન્ત બની જાય છે. શુભાશુભ કર્મ બાંધનાર આત્મા તે તરત. જ નષ્ટ થાય છે. પછી સુખાદિ કોણ ભોગવે ? હવે જો આમ સુખાદિ પ્રાપ્ત ન થતા હોય તે શુભ કર્મને બંધ પાડનાર ધર્મકિયાએ પણ કોણ કરે ! આમ સુખાદિને હેતુભૂત કર્મને અનાદર થતાં સર્વ ક્રિયાઓ નિષ્ફળ જવાની પણ આપત્તિ આવે છે. આ બધી આપત્તિઓ દૂર કરવા માટે હવે એક જ રસ્તો છે કે આત્માને કથંચિત્ નિત્ય માની લે.
૧૪૯. કા. ઠા. : ૨૫-૧૧
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૨૫૨
શ્રો અધ્યાત્મસાર ગ્રી
[૪ર૭] તમિર ત્યા–નિચર શન
नित्यसत्यचिदानन्द-पदसंसर्गमिच्छता ॥४४॥
એટલે નિત્ય, સત્ય અને ચિદાનન્દ સ્વરૂપ મુક્તાત્મ ભાવના સંસર્ગને ઈચ્છનારા મુમુક્ષુએ તો, આમને એકાન્ત
અનિત્ય કહેતા એવા બુદ્ધ દર્શનનો ત્યાગ જ કરી દેવું જોઈએ. [४२८] न कर्ता, नापि भोक्तात्मा, कापिलानां तु दर्शने ।
जन्यधर्माश्रयो नायं, प्रकृतिः परिणामिनी ॥४५॥ ૩-૪ આત્મા કર્તા નથી લેતા નથી.
સાંખ્ય મત પ્રતિપાદનઃ ગર્ભ ન ર્તા – મો.
સાંખે આત્માને પુરુષ પદથી સંબંધે છે. તેઓ -પુરુષને શુભાશુભકર્મને કર્તા નથી માનતા ભક્તા પણ નથી
માનતા. એમના મતે તે પુરુષ કમળના પત્રની જેમ સર્વથા નિર્લેપ છે. તે પછી તે સંસારમાં કેમ રહ્યો છે? એવા પ્રશ્નના ઉત્તરમાં તેઓ કહે છે કે તેનું કારણ જડ એવું પ્રકૃતિનામનું તત્વ છે.
આ પ્રકૃતિ પુરુષથી તદ્દન ભિન્ન છે. છતાં જડ-પ્રકતિનું પ્રતિબિંબ ચેતન પુરુષમાં પડવાથી પુરૂષને એ ભ્રમ થઈ જાય છે કે, હું પ્રકૃતિ જ છું', એ જ રીતે પ્રકૃતિને એ ભ્રમ થાય છે કે, હું પુરુષ જ છું” આમ બેયને તક્ત ભિન્નતાનું જ્ઞાન ન થવાથી–અભિન્નતાને ભ્રમ થઈ જવાને લીધે જ-પુરુષને સંસાર ઉભે રહે છે. જ્યારે આ ભ્રમ - ભાંગી જાય છે ત્યારે પ્રકૃતિ અને પુરુષ જુદા પડી જાય છે. આ જ પુરુષની મેક્ષાવસ્થા છે.
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ ત્યાગ
૨૫૩:
આ પુરુષ એકાન્તનિત્ય હેાવાથી તદ્દન મક્રિય છે એટલે તેમાં કોઈ પણ જન્યધર્મ ઉત્પન્ન થવાની ક્રિયા થઈ શકતી નથી. જ્ઞાનાદિ તમામ જન્મ ધમે! પેલી જડ પ્રકૃતિના જ છે કેમકે તે પ્રકૃતિ પરિણામિની છે. પુરુષને જો પરિણામી માનવામાં આવે તેા તે અનિત્ય બની જાય. એટલે તેને સર્વથા અપિરણામી માન્યા.
હવે પૂર્વોક્ત રીતે પ્રતિબિબેયને લીધે પ્રકૃતિ અને પુરુષને અભેદભ્રમ થાય છે એટલે જ પ્રકૃતિમાં ક્રિયા, સુખાર્દિ થવા છતાં પુરુષને એમ ભાસે છે કે ‘હું ક્રિયા કરું છું.” ‘હું સુખી છું,' પ્રકૃતિમાં પુરુષત્વ ન હેાવા છતાં અભેદના ભ્રમને લીધે તેને પણ એમ જ થાય છે કે, હું ક્રિયા કરુ... છું.’ ‘હું સુખી છું” ઈત્યાદિ.
"
ટૂંકમાં બુદ્ધિ અહુંકાર વિગેરે જે ધર્માં પ્રકૃતિના છે તે પુરુષને પેાતાનામાં ભાસવાને ભ્રમ થાય છે અને પુરુષમાં જે ચૈતન્ય છે તે જડ પ્રકૃતિને પોતાનામાં ભાસવાને ભ્રમ થાય છે. આ બધાયના મૂળમાં કારણ છે પુરુષ-પ્રકૃતિના ભેદ્યાગ્રહ. ( ભેદને અગ્રહ=અજ્ઞાન=ભ્રમ )
[૪૨૧] પ્રથમઃ પોળામોક્લ્યા, વૃદ્ધિયષ્ટિાન્વિતા । તતોડ્યું તન્માત્રે-ન્દ્રિયમૃતોદ્ય: માત ।।૪૬।। ૨૫ તત્ત્વા-સાંખ્ય મત વિશ્વને જે ૨૫ તત્ત્વમય માને છે તે રપ તત્ત્વા ગ્રન્થકારશ્રી જણાવે છે.
૧. પુરુષ : અપરિણામી નિત્ય(ચેતન=અકર્તા=નિ`ણુ).
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
:૨૫૪
શ્રી અધ્યાત્મસાર પ્રત્ય
૨. પ્રકૃતિ પરિણમી નિત્ય(પ્રધાન–અવ્યક્ત).
૩. બુદ્ધિ:-પ્રકૃતિને પ્રથમ પરિણામ. (મહાનમતિ-સંજ્ઞા). બુદ્ધિના ૮ ધર્મો:-“ધર્મ – જ્ઞાન – વૈરાગ્ય – ઐશ્વર્ય,
અધર્મ–અજ્ઞાન–અવૈરાગ્ય–અનૈશ્વર્યાં. ૪. અહંકાર-બુદ્ધિમાંથી ઉત્પન્ન થતું તત્વ.
૫ થી ૨૦–ડશ ગણ અહંકારમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે.
પ તન્માત્રા –શબ્દ, સ્પર્શ, રૂપ, રસ, ગબ્ધ. ૫ બુદ્ધીન્દ્રિય –ોત્રાદિ પાંચ ઇન્દ્રિયે. પ કર્મેન્દ્રિય –વા , પાણિ, પાદ, પાયૂ, ઉપસ્થ. ૧ મન –સંકલ્પ સ્વરૂપ.
૧૬ ૨૧ થી ૨૫–૫ તન્માત્રામાંથી પાંચ પૃથ્યાદિ. અર્થાત્ શબ્દ, સ્પર્શ, રૂપ, રસ, ગન્ધમાંથી કમશઃ આકાશ, વાયુ, તેજ, પાણી, પૃથ્વી ઉત્પન્ન થાય છે. • [४३०] चिद्रूपपुरुषो बुद्धेः, सिद्धयै चैतन्यमानतः ।
सिद्धिस्तस्या अविषयाऽ-वच्छेदनियमाच्चितः ॥४७॥ પુરુષ' તત્ત્વ સિદ્ધિ –
પ્રશ્ન-જે આમ બધું જ કાર્ય જડ એવી પ્રકૃતિનું જ
૧૫૦. (૧) પડ્રદર્શન સમુચ્ચય–ગુણરત્નસૂરિ ટીકા-ગ્લૅ. ૩૪. ૩૫. ૩૬. ૩૭. ૪૧. (૨) સાંખ્ય તત્વે કૌમુદી. ૨૨ મી ૫૪મી કારિકા.
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાવ-ત્યાગ
૨૫૫
હોય અને તેના જ વિસ્તારરૂપ સમગ્ર વિશ્વ હેાય તે પછી તદ્દન અક્રિય પુરુષ (ચેતન)ને માનવાની જરૂર જ શી છે?
ઉ–બુદ્ધિને “હું (ચેતન) જ્ઞાની”, “હું (ચેતન) સુખી” વગેરે જે પ્રમાત્મક જ્ઞાન થાય છે તે ચેતનને માન્યા વિના ઉપપન્ન થઈ શકે તેમ નથી. જે ચૈતન્ય ક્યાંક સાચે જ વિદ્યમાન હોય તે જ તેને બુદ્ધિમાં ભ્રમ થઈ શકે. જે વસ્તુ જગતમાં ક્યાં ય વિદ્યમાન ન હોય તેને ક્યાં ચ ભ્રમ થઈ ન શકે. એટલે બુદ્ધિમાં ચૈતન્યને જે ભ્રમ થાય છે તે ઉપપન્ન કરવા માટે ચેતન તત્ત્વ માનવાનું અનિવાર્ય છે. અહીં વચનતઃ' પદમાં રહેલા તલ્સ પ્રત્યયને ષષ્ઠયર્થ કરે.) પ્રકૃતિ (બુદ્ધિ) તત્ત્વની સિદ્ધિ – આ પ્રશ્ન–ભલે તેમ રાખો. પણ તે પછી બુદ્ધિના બધા ય જન્યધર્મો સુખાદિને ચેતનમાં જ માની લે ને? પછી બુદ્ધિ માનવાની શી જરૂર છે ?
સાંખ્ય—ચેતન તે સર્વથા અકિય છે કેમકે તે એકાન્ત નિત્ય છે, એટલે ચેતનમાં બાહ્યવિષયનું જ્ઞાન વગેરે કરવાની ક્રિયા સંભવતી નથી. અર્થાત ચેતન કોઈ વિષયને અવછેદ તે કરી શકે તેમ છે જ નહિ. (વિવિઓનિયમ = વિષયનવચ્છેનિશ્ચમ) છતાં તેને વિષયને અવચ્છેદ (જ્ઞાન) કર્યાને ભ્રમ તે થાય જ છે એટલે તે બધું વસ્તુતઃ બુદ્ધિમાં વિધમાન છે એમ માનીએ તો જ તેની સાથેના અભેદ ભ્રમને લીધે ચેતનમાં પણ તે ભાસે. આમ ચેતનને થતે ભ્રમ
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૬
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
ઉપપન્ન કરી શકાય. તે માટે જન્ય-ધર્મોના વાસ્તવિક આશ્રયરૂપે બુદ્ધિ તત્વને પણ માનવું જ રહ્યું.૧ ૫૧
ટૂંકમાં, બુદ્ધિને થતા ચૈતન્યના ભ્રમને ઉપપન્ન કરવા માટે પ્રમાત્મક ચેતન્ય ક્યાંક માનવું જોઈએ. જ્યાં માનવામાં આવે તે જ પુરુષ.... અને પુરુષમાં થતા વિષય-અવચ્છેદના ભ્રમને ઉપપન કરવા માટે પ્રમાત્મક વિષયાવ છેદ ક્યાંક માનવે જોઈએ. જ્યાં માનવામાં આવે તે જ બુદ્ધિ છે. [४३१] हेतुत्वे पुस्प्रकृत्यर्थ-न्द्रियाणामत्र निवृतिः ।
दृष्टादृष्टविभागश्च, व्यासङ्गश्च न युज्यते ॥४८॥ બુદ્ધિ તત્વ માનવાની અનિવાર્ય આવશ્યકતા –
પ્રશ્ન–વિષયનું જ્ઞાન (અવછેર) કરવા માટે તમે સાંખે બુદ્ધિ નામનું એક તત્વ માને છે પણ હજી અમને એમ લાગે છે કે બુદ્ધિ તત્ત્વ માન્યા વિના પણ વિષયને અવરચ્છેદ ઉપપન્ન થઈ શકે છે. તમે (૧) પુરુષને (૨) પ્રકૃતિને (૩) અર્થને કે (૪) ઇન્દ્રિયને જ વિષયને અવ છેદ કરનાર માની લે. પછી વિષયાવચ્છેદ કરવા માટે બુદ્ધિ તત્વ માનવું જ નહિ પડે.
સાંખ્ય –(૧) જે પુરુષને વિષયાવચ્છેદ કરનાર માનશું તે પુરુષને કદી મોક્ષ નહિ થવાની આપત્તિ આવશે. | (૨) જે પ્રકૃતિને સદા વિષયાવચ્છેદ કરનારી માનશું તે પુરુષથી તેના વિયેગરૂપ મોક્ષ નહિ થવાની આપત્તિ આવશે.
૧૫૧. શાસ્ત્રવાર્તા-સ્યાદ્વાદકલ્પલતા ટીકા ક્ષેક ૧૦૮ ની ટીકા.
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ ત્યાગ
૨૫૭ (૩) જે ઘટાદિ અર્થોને વિષયાવરછેદમાં હેતુ માનશું તે દષ્ટાદષ્ટ વિભાગ અનુપપન્ન થઈ જશે.
() જે ઇન્દ્રિયને વિષયાવચ્છેદમાં હેતુ માનશું તે વ્યાસંગ અનુપપન્ન થઈ જશે. એટલે વિષયાદ કરનાર તત્ત્વ તરીકે બુદ્ધિ તત્વને જ સ્વીકારવું પડશે. આ જ વાતને જરા વિસ્તારથી જોઈએ.
(૧) વિષયાવચ્છેદમાં પુરુષને હેતુ માની શકાય નહિ –
જે નિત્ય એ પુરુષ વિષયબોધ કર્યા કરે તો તેને કદાપિ મોક્ષ જ ન થાય. કેમકે વિષયધ કરવાને પુરુષને સ્વભાવ બને અને સ્વભાવ કદી નષ્ટ ન થાય.
(૨) પ્રકૃતિ પણ વિષયાવચ્છેદ કરી ન શકે –
જે પ્રકૃતિ વિષયાવરછેદ કરવાના સ્વભાવવાળી બને તે પુરુષથી છૂટા પડવારૂપ જે તેને મેક્ષ છે તે કદાપિ નહિ થવાની આપત્તિ આવે.
પ્રશ્ન–ભલે ત્યારે, આ રીતે પુરુષ કે પ્રકૃતિ બેમાંથી કોઈ પણ વિષયાવચ્છેદ કરવાના, એટલે કે વિષય સમ્બન્ધિત્વ સ્વભાવવાળા ન બને, પણ ઘટાદિ અર્થોમાં જ એ ચૈતન્ય સમ્બન્ધિત્ત્વ સ્વભાવ કલ્પી લઈએ તે અર્થાત્ ઘટાદિ અર્થોને જ એ સ્વભાવ કલ્પીએ કે તેથી અર્થો પુરુષ સાથે સાક્ષાત્ સમ્બન્ધી થઈ જાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જે પુરુષ કે પ્રકૃતિમાં વિષય સાથે સમ્બન્ધ કરવાને
૧૭
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
સ્વભાવ માનવા જતાં તેમના અનિર્માણની આપત્તિ આવતી હોય તે ભલે તેમાંથી કોઈ પણ વિષય સમ્બન્ધ કરવાના સ્વભાવવાળા ન બને પણ અર્થે જ સાક્ષાત્ ચૈતન્ય સમ્બન્ધ કરવાના સ્વભાવવાળા તો કલ્પી શકાય છે ને? તેથી હવે પેલી અનિમેશાની આપત્તિ નહિ જ આવે. અને બુદ્ધિતત્વને “વિષયાવચ્છેદ કરવા માટે સ્વતન્ત્ર માનવું નહિ પડે.
(૩) ઘટાદિ અર્થો પણ સાક્ષાત ચેતન્યાવચ્છેદ ન કરી શકે :- ઉ–ના, જો આ રીતે ઘટાદિ અને સ્વભાવ જ તે માનીએ કે તેઓ બધા ચૈતન્ય સમ્બન્ધી બની જાય છે તે પછી ઘટ પદાર્થ મને દેખાઈ રહ્યો છે, (દષ્ટ છે) અને પટ પદાર્થ મને નથી દેખાતે, (અદષ્ટ છે) તે જે દૃષ્ટદષ્ટ વિભાગ જગતમાં છે, તે અનુપપન્ન થઈ જશે કેમકે હવે તે બધા ઘટ પટાતિ અને જૈતન્ય સમ્બન્ધી બની જવાને સ્વભાવ મા એટલે બધા ચૈતન્ય સમ્બન્ધી બનવાથી બધા ય દુષ્ટ જ બની જશે....અદષ્ટ કેઈ નહિ રહે.
પૂ. પક્ષ –સારું, ત્યારે એમ કરે. આ આપત્તિને લીધે ઘટાદિ અને સાક્ષાત્ ચૈતન્ય સમ્બન્ધિત્ત્વ સ્વભાવવાળા ન માને, પણ ઇન્દ્રિય માત્ર દ્વારા (મન વિના) ચૈતન્ય સમ્બન્ધિત્ત્વ સ્વભાવવાળા માને. એટલે હવે જે ઘટાદિ અર્થ ઇન્દ્રિય દ્વારા ચેતન્ય સમ્બન્ધી બનશે તે જ દષ્ટ બનશે. બીજા અદષ્ટ જ રહેશે. આમ દૃષ્ટાદષ્ટ વિભાગ ઉપપન્ન થઈ જશે.
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્મત્યાગ
૨૫૯
(૪) માત્ર ઇન્દ્રિય વિષયાવદ ન કરી શકે:
ઉ—જો માત્ર ઇન્દ્રિય દ્વારા ઘટાદિમાં ચૈતન્ય સમ્બન્ધિત્ત્વ માનશુ તેા વ્યાસંગ અનુપપન્ન થઈ જશે. વ્યાસ ગ એટલે જ્ઞાનાત્પત્તિમાં વિલ’ખ. એક ઇન્દ્રિય ઘટ પદાર્થ સાથે સમ્બન્ધ કરે છે તે ય ઘટ પદાર્થનું જ્ઞાન થતુ નથી. અર્થાત્ કેટલીક વાર પદ્મા સાથે ઇન્દ્રિય સબંધ થવા છતાં પદાર્થના જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થવામાં વિલંબ થાય છે. હવે જો ઇન્દ્રિય દ્વારા ઘટાઢિ પદાર્થ ચૈતન્ય સમ્બન્ધી બની જવાના સ્વભાવવાળા હેાય તે તરત જ તેને પદ્માની જ્ઞાનોત્પત્તિ થઈ જાય એટલે આવા જ્ઞાનાત્પત્તિ વિલબ-વ્યાસ ગ-અનુપપન્ન થઈ જવાની આપત્તિ આવે. એટલે આ બ્યાસંગની ઉપપત્તિ કરવા માટે મન પણ માનવું પડે. ( અહીંથી, જે અધ્યાત અર્થ છે તે જણાવ્યે છે. શ્લેાકમાંથી આ અર્થ મળશે નહિ. ) જ્યાં સુધી મનનેા સહુકાર ન થાય ત્યાં સુધી તે તે પદ્માના જ્ઞાનની ઉત્પત્તિમાં વિલંબ ( વ્યાસંગ ) થાય. પણ આ રીતે ઇન્દ્રિય અને મન પદ્મા માની લઈ એ અને બુદ્ધિ નામના પદાર્થને ન માનીએ તે ચાલી શકે તેમ નથી કેમકે સુષુપ્તિમાં ઇન્દ્રિય અને મનને વ્યાપાર ન હોવા છતાં ત્યાં શ્વાસપ્રશ્વાસાદિ ચાલે છે. તેના નિમિત્ત તરીકે બુદ્ધિ નામનું તત્વ માનવું જ જોઇએ. હવે જ્યારે મુદ્ધિ તત્વ માન્યા વિના ચાલી શકે તેમ નથી તો તે ખુદ્ધિ તત્વને જ ‘વિષયાવચ્છેદ’ કરનાર કેમ માનવું ન જોઈએ ?
એટલે આ રીતે બુદ્ધિતત્વની સિદ્ધિ થઈ જાય
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૦
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
છે. અને પુરુષ, પ્રકૃતિ, અર્થ અને ઇન્દ્રિયને ‘વિષયાવચ્છેદ’ કરનારા માની શકાય નહિ તે વાત પણ સ્થિર થઈ જાય છે. ૧ ૧ ૨
[૪૨૨] સ્વપ્ને વ્યાત્રાવિતા-ભામિમાનતઃ । अहङ्कारश्च नियत - व्यापार: परिकल्प्यते ॥ ४९ ॥ અહંકાર તત્ત્વની સિદ્ધિ —સુતેલા માણસ સ્વગ્નદશામાં વ્યાઘ્ર એવા હું આ વસ્તુ જોઇ રહ્યો છુ.’ અથવા ‘વરાહ એવા હું આ વસ્તુ જોઈ રહ્યો છુ” એવુ ભાન કરે છે. જે વખતે આમાંનુ કાઈ પણ એક ભાન કરે છે તે જ વખતે તેને ‘નર એવા હું આ વસ્તુ જોઈ રહ્યો છું” એવુ ભાન થતુ નથી. હવે અહીં ઇન્દ્રિય અને મનના વ્યાપાર છે. નરત્વનું સ્વમાં સન્નિધાન પણ છે છતાં તેને નરોડડ્યું... એવું ભાન નથી થતું અને ‘ચાપ્રોદ્’ કે ‘વોડરૂં” એવુ જ ભાન થાય છે. અહીં ‘નોદું’ ભાન ન થવા દેવામાં જેના વ્યાપારના વિરહ કારણ છે તેના વ્યાપારને સદ્ભાવ જ ‘નોડવું” ભાન કરાવવામાં કારણ છે એમ માનવુ પડે. એથી જ અહંકાર પદાર્થીની સિદ્ધિ થાય છે. જો સ્વપ્રદશામાં અહંકાર વ્યાપાર હાત તા નો એવુ જ નિયત ભાન થાત. અહુકારના અનિયત વ્યાપારા હેાવા છતાં એક વખતે
૧પર. (૧) ન્યાયકુસુમાંજલિ ૧૩મી કારિકાની ટીકા. પૃ. ૧૭૦ (૨) શાસ્ત્રવાર્તા સમુચ્ચય સ્યા. કલ્પલતા ટીકા : શ્લો. ૧૦૮ની ટીકા (૩) સાંખ્યતત્વપ્રદીપિકા. પૃ. ૧૪૩
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ ત્યાગ
એક જ વ્યાપાર નિયત રહે છે. આમ નિયત વ્યાપારવાળા અહંકારપદાર્થની સિદ્ધિ થાય છે. ૧૫૩.
તમા
[४३३] तन्मात्रादिक्रमस्तस्मा - प्रपश्चोत्पत्तिहेतवे ।
इत्थं बुद्धिर्जगत्की , पुरुषो न विकारभाक् ॥५०॥ તન્માત્રાદિ પડશગણની સિદ્ધિ
પૂર્વોક્ત અહંકાર તત્વમાંથી તમેત્રાદિ ૧૬ તત્ત્વ પૂર્વે (ક્રમાંક ૪૨લ્મા શ્લેકમાં) કહ્યા મુજબ ઉત્પન્ન થાય છે એમ માનવું જ પડે, કેમકે તેમના વિના સંસાર (પ્રપંચ) ની ઉત્પત્તિ ઘટી શકતી નથી. આમ પચીસે ત અવશ્ય માનવા જોઈએ.
આ રીતે બુદ્ધિ એ જગ૯ત્રી તરીકે સિદ્ધ થાય છે. - અને પુરુષ એ નિર્વિકારી, અપરિણામી તત્વ તરીકે સિદ્ધ
થાય છે. - નેંધ :-બુદ્ધિ ઘટાદિજ્ઞાનરૂપે પરિણમતી રહે છે. અને બુદ્ધિસંબદ્ધ વિષય પુરુષના સ્વરૂપનું આચ્છાદન કરી દે છે. આ જ પુરુષની સંસારાવસ્થા છે. જ્યારે બુદ્ધિને નાશ થઈ જાય છે ત્યારે વિષયાવછેટ થતું નથી એટલે પુરુષ ઉપરનું તે આચ્છાદન ટળી જાય છે. આ જ પુરુષને મેક્ષ છે. ૧૫૩ (૧) ન્યાયકુસુમાંજલિ ૧લે સ્તબક, કારિકા ૧૩ની ટીકા. પૃ.
૧૭૨. (૨) શાસ્ત્રવાર્તા સમુચ્ચય સ્થા. કલ્પલતા ટીકા. શ્લેક ૧૦૮ની ટીકાઃ (૩) સાંખ્ય તત્વપ્રદીપિકા પૃ. ૧૪૩.
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૨
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
- જ્યારે હું પ્રકૃતિથી (બુદ્ધિથી) અત્યન્ત ભિન્ન છું. અભિન્નતાનું જ્ઞાન એ તે બ્રાન્તિ છે” એવું ભાન પુરુષને થાય છે ત્યારે નિત્ય પ્રકૃતિથી નિત્ય પુરુષ છૂટો પડી જાય છે. એ પુરુષ અને પ્રકૃતિની વિયેગાવસ્થા તે જ મોક્ષ છે. [४३४] पुरुषार्थोपरागौ द्वौ, व्यापारावेश एव च ।
अत्रांशो वेम्यहं वस्तु, करोमीति च धीम्ततः ॥५१॥ જેમ, આલેચન કરવાને વ્યાપાર ઈન્દ્રિયોને છે; વિકલ્પ કરવાને વ્યાપાર મનને છેક અભિમાન કરવાને વ્યાપાર અહંકારને છે;
તેમ બુદ્ધિને વ્યાપાર કૃતિને અધ્યવસાય કરવાનું છે. આ બુદ્ધિના ત્રણ અંશ (ધર્મો ) છે.
(૧) પુરુષ પરાગ (એકવાભિમાન) (૨) અપરાગ. (૩) વ્યાપારાવેશ. આ વસ્તુ હું જાણું છું. એવું બુદ્ધિને થયા પછી કૃતિને એ અધ્યવસાય થાય છે કે મમ રૂર #ર્તવ્યમ્ |
(૧) મમ :-મમ” એ પુરુષોપરાગ છે, જે અતાત્વિક છે. કેમકે પુરુષ (ચેતન) સાથે બુદ્ધિને વસ્તુતઃ ભેદ હોવા છતાં તેની સાથેના અભેદના ભ્રમને લીધે બુદ્ધિને “મમ” એવું થાય છે. દર્પણમાં મુખના વાસ્તવિક સંબંધની (ઉપરાગ) જેમ બુદ્ધિરૂપદર્પણમાં પુરુષને સંબંધ છે. વસ્તુતઃ દર્પણમાં સુખને અભેદનું ભાન બ્રાન્ત છે તેમ બુદ્ધિને, પુરુષથી પિતે અભિન્ન છે તેવું ભાન બ્રાન્ત છે. માટે બુદ્ધિનો “મમ અંશ અતાવિક છે.
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ ત્યાગ
૨૬૩ (૨) રૂડ-આ વિષયે પરાગ છે. ઈન્દ્રિય દ્વારા બુદ્ધિ બહાર નીકળીને તે તે ઘટાદિ વિષયસ્વરૂપે પરિણામ પામે છે. આ જ્ઞાનપરિણતિ તાત્વિક છે. દર્પણમાં મુખના નિધાસથી જે ડાઘ પડે છે તે જેમ તાવિક છે, તેમ આ ડાઘ સદશ જ્ઞાનપરિણતિ પણ તાત્ત્વિક છે. બુદ્ધિ એ એ આરીએ છે જેની બેય બાજુમાંથી વસ્તુનું પ્રતિબિંબ પડે છે. એક બાજુથી પુરુષ પ્રતિબિંબિત થાય છે. બીજી બાજુથી વિષે પરિણમે છે.
(૩) વાર્તા :–“મમ અને રૂ—આ બે ય અંશ આવતા ત્રીજે “વત્ત વ્ય' અંશ આવી જ જાય છે. આ વ્યાપારાવે છે. એટલે કે બુદ્ધિની કૃતિને અધ્યવસાય છે. આ વ્યાપારાશ તાત્વિક છે. કેમકે બુદ્ધિમાં કૃતિ ગુણ રહે જ છે. બુદ્ધિમાં વિષયનું જે જ્ઞાન થાય છે તે બુદ્ધિરૂપ દર્પણને લાગેલો મેલ છે. પુરુષ એ દર્પણમાં પ્રતિબિંબિત થયેલું છે એટલે પેલે મેલ પુરુષને જ લાગેલો દેખાય છે. જેમકે આરીસામાં પિતાનું મેં જેનારને આરીસાને લાગેલે ડાઘ પિતાને મેં ઉપર જ લાગે છે. વસ્તુતઃ તે જેનારનું મેહું તો સાફ જ છે. છતાં આરીસાને ડાઘ મને મેલું દેખાડે છે. માટે એ મુખ ઉપરની મલિનિમા જેમ હકીકતમાં બ્રાન્ત (અતાવિક) છે તેમ વિષય પરાગ સ્વરૂપજ્ઞાન કે જે પુરુષ (મુખસ્થાનીય)માં જણાય છે તે અતાત્વિક છે. ૧૫૪
૧૫૪. ન્યાયકુસુમાંજલિ : ૧-૧૩ (પૃ. ૧૭૩)ચેખઆ સિરીઝ.
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૪
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ [४३५] चेतनोऽहं करोमीति, बुद्धभदाग्रहात्स्मयः ।
एतन्नाशेऽनवच्छिन्नं, चैतन्य मोक्ष इष्यते ॥५२॥
પુરુષને એવો ભ્રમ થયેલે છે કે, “હું બુદ્ધિથી અભિન્ન છું.” આ બુદ્ધિ સાથેના ભેદના અજ્ઞાન (અગ્રહ)ને લીધે પુરુષ પોતાને જ કૃતિવાળે માની લે છે. આથી “ચેતન એ હું કરું છું” એવો તેને જે કૃતિ અધ્યવસાય છે તે બ્રાન્ત છે. અહીં ચેતનમાં ચૈતન્ય ગુણ તે છે જે માટે ચૈતન્યાશ” એ તાવિક છે પણ “કૃવંશ” અતાવિક છે. - આ જ વાક્ય બુદ્ધિ જ્યારે “ શરું કરોનિ સા કહ્યું વેતનઃ !” બોલે છે ત્યારે અહીં પણ ચેતનથી પિતાને જે ભેદ છે તેનું અજ્ઞાન જ તેને આવું ભાન થવામાં કારણ છે. અહીં બુદ્ધિ પિતાનામાં કૃત્યંશ માને તેમાં કેઈ બ્રાન્તિ નથી પરંતુ પિતાનામાં ચૈતન્યાશ ન હોવા છતાં તે “તનોડશું કહે છે ત્યાં જરૂર તેની બ્રાન્તિ છે.
એટલે બુદ્ધિ આ વાક્ય ઉચ્ચરે ત્યારે ચૈતન્યાશ ભ્રાન્ત બને છે અને કૃત્યંશ તાત્વિક બને છે અને પુરુષને અધ્યવસાય ગણીએ ત્યારે ઉલટું બને છે. જ્યારે આ ભેદનું અજ્ઞાન–અભેદજ્ઞાન નષ્ટ થાય છે અર્થાત્ પુરુષને એમ થાય છે કે હું બુદ્ધિ (પ્રકૃતિ)થી તદ્દન ભિન્ન છું ત્યારે જ વિષયના કેઈપણ અવછેદ (જ્ઞાન) વિનાનું જે ચિતન્ય સ્વરૂપ એ જ પુરુષની મેક્ષાવસ્થા છે. ૧૫૫ ૧૫૫. (૧) પક્ષદ ચોપાઈ. ૪૯
(૨) ન્યાયકુસુમાંજલિ ૧લો સ્તબક ૧૩મી કારિકા.
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ-ત્યાગ
૨૬૫
[४३६] कर्तृबुद्धिगते दुःख-सुखे पुस्युपचारतः ।
नरनाथे यथा भृत्यगतौ जयपराजयौ ॥५३॥
કુતિ ક્રિયા, એ તે બુદ્ધિને ગુણ છે માટે બુદ્ધિ જ કત્રી છે. તેથી બુદ્ધિમાં જ વસ્તુતઃ સુખાદિ ઉત્પન્ન થાય છે. પરન્તુ તે સુખાદિને પુરુષમાં ઉપચાર થાય છે.
યુદ્ધમાં જયાપરાજ્ય પામે છે સૈનિકે; છતાં તેને ઉપચાર થાય છે. રાજામાં: રાજા વિજય પામ્ય.
એટલે વસ્તુતઃ તે પુરુષમાં સુખાદિ છે જ નહિ. છતાં આ રીતે માત્ર ઉપચારથી તેનામાં સુખાદિ માની શકાય. [४३७] कर्ता भोक्ता च नोतस्मा-दात्मा नित्यो निरञ्जनः।
अध्यासादन्यथाबुद्धि-स्तथा चोक्तं महात्मना ॥५४॥ કિરૂ૮પ્રકૃતિ શિયમાાનિ ft fથા ___ अहङ्कारविमूढात्मा कर्ताऽऽहमिति मन्यते ॥५५॥
એટલે અમે સાંખે કહીએ છીએ કે વસ્તુતઃ આત્મા (પુરુષ) નથી તે કશાયને ક્ત કે નથી તે કેઈ ને પણ ભક્તા. એ તે છે નિત્ય અને રાગાદિ સર્વથી અલિપ્ત. છતાં તેવા પુરુષને એવી મિથ્થાબુદ્ધિ થાય છે કે હું સુખી છું હું દુઃખી છું” ઈત્યાદિ. આમાં તેનું બુદ્ધિ સાથેના અભેદનું બ્રાન્ત જ્ઞાન જ કારણ બને છે.
સાંખ્ય દર્શનના પ્રણેતા મહાત્મા કપિલે કહ્યું છે, પ્રકૃતિના સત્વ, રજસ, તમસાદિ ગુણેથી કર્મો થાય છે.
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૬
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્યો
અર્થાત્ તે ગુણો કર્મોને કર્તા છે. પણ અહંકારથી મૂઢ થયેલા પુરુષ એમ માને છે કે, “તે કમેને કતાં હું જ છું.'
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે વસ્તુતઃ પુરુષ કમલપત્રવતું નિલેપ છે; અકર્તા અને અભક્તા છે. પરંતુ બુદ્ધિ સાથેના અભેદના અધ્યાસથી પિતાને જ કર્તા વિગેરે માનવાની મૂઢતા કરે છે. ૧૫૬ [४३९] विचार्यमाणं नो चारू, तदेतदपि दर्शनम् ।
कृतिचेतन्ययोव्यक्तं, सामानाधिकरण्यतः ॥५६॥ સાંખ્યમત ખંડન :
જેને કહે છે કે શાન્ત ચિત્તે વિચાર કરીએ તે આ સાંખ્ય મત પણ પૂર્વોક્ત બૌદ્ધમતની જેમ યુક્તિસંગત નથી. કેમકે પહેલી જ વાત તે એ છે કે ચેતનમાં ચૈતન્ય રહે અને કૃતિ વિગેરે ગુણો બુદ્ધિમાં રહે તે વાત જ બરેબર નથી. કેમકે એ નિયમ છે કે ચૈતન્ય અને કૃતિ એક
સ્થાને રહેનાર છે. [૪૪] શુદ્ધિ સ્ત્રી માત્ર નિરા માનિ નિવૃતિ:
अनिल्या चेन्न संसार:, प्रागधर्मादेश्योगतः ॥५७।।
છતાં જવા દે એ ચૈતન્ય અને કૃતિના સામાનાધિકરણ્યની વાત! અમે તમને પૂછીએ છીએ કે જે જડબુદ્ધિને તમે કત્રી અને ભોકરી માની છે તે બુદ્ધિ નિત્ય છે કે અનિય? જે તે બુદ્ધિ નિત્ય જ હોય તે કદાપિ પુરુષને - ૧૫૬. ભગવદ્ગીતા : ૩-૨૭.
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ-ત્યાગ
૨૬૭
મિક્ષ નહિ થવાની આપત્તિ આવશે કેમકે બુદ્ધિને નાશ થાય ત્યારે પુરુષને મોક્ષ થાય એવો તમારે સિદ્ધાન્ત છે. અને જે બુદ્ધિને નાશ માનશો તો પછી બુદ્ધિને નિત્ય માનવાની વાત ઊડી જશે. એટલે બુદ્ધિને તમે નિત્ય તે માની શકે તેમ નથી.
હવે જે બુદ્ધિને અનિત્ય માનશે તે તેને અર્થ એ થયે કે બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થનારી વસ્તુ છે. (નિત્ય = = = ઉત્પત્તિમ7) તે જ્યાં સુધી બુદ્ધિની ઉત્પત્તિ જ થઈ ન હતી ત્યાં સુધી, બુદ્ધિ વિના ઉત્પન્ન નહિ થઈ શકનારાબુદ્ધિમાં જ રહી શકનારા-ધર્માધર્માદિ પણ ઉત્પન્ન ન જ થઈ શકે. તે પછી તે વખતે પુરુષનો સંસાર જ કયાંથી રહે? અર્થાત્ એ વખતે જ પુરુષને મોક્ષ થઈ ગયું હોય. કેમકે ધમધર્મથી જ સંસાર સંભવે છે. અને તે ધમધર્માદિ વિનાને જે પુરુષ કયારેક પણ હતા તે તે વખતે જ તેને મોક્ષ કેમ ન થઈ ગયે? એ વખતે એને સંસારભાવમાં પકડી રાખનાર કોણ હતું ? [૪૪] પ્રસવ વર્માધિ-વારે દ્રિવ 0 |
मुवचश्च घटादौ स्या-दीग्यन्वियस्तथा ॥५८।।
સાંખ્ય-પ્રકૃતિ તે પરિણામી નિત્ય છે ને? તેમાં જ અમે ધર્માધર્માદિ સ્વીકારી લઈશું. હવે નિત્યમાં રહેનારા ધર્માદિ પણ પ્રવાહથી નિત્ય થઈ ગયા એટલે પૂર્વોક્ત આપત્તિ નહિ રહે.
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
જન –જે નિત્ય પ્રકૃતિમાં જ આ ધર્માદિ સ્વીકારશે તે પછી અમારે પ્રશ્ન એ છે કે ધર્માદિ ગુણ વિનાની એવી બુદ્ધિને માનવી જ શા માટે જોઈએ ? એ બુદ્ધિતત્વ જ શું વસ્તુ છે?
વળી જે આ રીતે જડ(પ્રકૃતિ)માં પણ ધર્માદિ રહી શકતા હોય તે તે ઘટાદિ જડ પદાર્થોમાં પણ ધર્માદિને અન્વય (સંબંધ) થઈ શકે છે એમ બહુ મજાથી કહી શકાશે. છે કબૂલ? જે ના, તે પછી હવે બુદ્ધિને અનિત્ય પણ માની શકાય તેમ નથી. તો પછી બુદ્ધિ નામના તત્ત્વનું તમે નિરૂપણ શી રીતે કરશે? અને “કૃત્યાદિ ગુણે તે બુદ્ધિના છે પુરુષના નથી એમ પણ શી રીતે કહી શકશે? [૪૨] નિમોજી = કુટું- વો મોલ નામન:
ततश्चात्मानमुद्दिश्य, कूटमेतद्यदुच्यते ॥५९॥
વળી જે કૃતિ અને ભેગ (કૃત્વ અને ભકતૃત્વ) બુદ્ધિના જ ગુણ તરીકે ગણવામાં આવે અને નિરુપચરિતા નયથી આત્માને બંધાવાનું કે મુકાવાનું હોય જ નહિ તે પછી આત્માને જ ઉદ્દેશીને કપિલે જે કહ્યું છે તે મિથ્યા ઠરવાની આપત્તિ આવશે. [४४३] पञ्चविंशतितत्त्वज्ञो, यत्र यत्राश्रमे रतः ।
जटी मुण्डी शिखी चापि, मुच्यते नात्र संशयः ॥६०॥
કપિલમુનિએ કહ્યું છે કે પચીસ તત્વને જાણનારે ગમે તે ગૃહસ્થાશ્રમાદિમાં રહેતે હોય; જટાધારી સંન્યાસી હોય કે
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ-ત્યાગ
ર૬૯જરા વિનાને મુડ હોય કે શિખાધારી હોય; ગમે તે હોય પણ તે પુરુષને અવશ્ય મોક્ષ થાય છે એમાં કોઈ સંદેહ નથી.
આ વિધાન તે પુરુષના મોક્ષની વાત કરે છે, અને જો પુરુષને મેક્ષ હોય તે તેને બંધ પણ હોય જ કેમકે બંધાયા વિના મેક્ષ શેને? અને જે પુરુષ બંધાતે હોય તે તેને કર્મ કર્તા ભકતા માન જ રહ્યો. [४४४] एतस्य चोपचारत्वे, मोक्षशास्त्रं वृथाऽखिलम् ।
अन्यस्य हि विमोक्षार्थे, न कोऽप्यन्यः प्रवर्तते ॥६॥
સાંખ્ય-પુરુષના બંધ મા તે ઉપચારથી કહેવાય. વસ્તુતઃ તે બુદ્ધિ જ બંધાય છે અને મુકાય છે પણ તેનો ઉપચાર પુરુષમાં થાય છે. બાકી પુરુષ તે સદાને મુક્ત જ છે એને બંધ મેક્ષ છે જ નહિ. - જૈનઃ-જે પુરુષમાં બંધ મને માત્ર ઉપચાર જ થતું હોય તે મેક્ષનું પ્રતિપાદન કરતું તમારું શાસ્ત્ર નકામું સાબિત થઈ જાય છે. કેમકે પિતાનાથી (પુરુષથી) ભિન્ન (બુદ્ધિ) ના નિરુપચરિત મોક્ષ માટે પુરુષ શા માટે યત્ન કરે ? યદત્તને મોક્ષ માટે સોમદત્ત ત્યાગ તપાદિ ન જ કરે. [૪૪] વિકાનાં મતે તમા–નિવર્જિતા રતિઃ
यत्रानुभवसंसिद्धः कर्ता भोक्ता च लुप्यते ॥६॥
એટલે આવા સાંખ્યમતમાં રતિ કરવાનું બિલકુલ ઉચિત નથી કે જ્યાં અનુભવસિદ્ધ આત્માના કર્તવ ભકતૃત્વને લેપ કરી દેવામાં આવે છે,
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨eo
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
[४४६] नास्ति निर्वाणमित्याह-रात्मनः केऽध्यबन्धतः ।
प्रारुपश्चायुगपद्वापि, कम्मबन्धाव्यवस्थिते: ॥६३॥' (૫) મેક્ષ નથી : યાજ્ઞિક મત પ્રતિપાદન :
આત્માને મોક્ષ થતું જ નથી કેમકે જે બંધાતે હેય તેને છૂટવાનું હોય. આત્મા કર્મથી બંધાતો જ નથી તે તેને મિક્ષ તે શેને હેય?
પ્રશ્ન-આત્મા કર્મથી કેમ બંધાતો નથી ?
ઉત્તર-જે આત્મા કર્મથી બંધાતું હોય તો તેની સામે ત્રણ પ્રશ્નો મૂકી શકાય કે,
(૧) આત્મા ઉત્પન્ન થાય તે પૂર્વે જ કર્મ ઉત્પન્ન થાય છે? અને તે કર્મથી તે બંધાય છે? જે આ વસ્તુસ્થિતિ હોય તો તે તદ્દન અસંગત બીના છે. કેમકે આત્માના કતૃત્વને લીધે જ કર્મમાં કર્મવ આવે છે. હવે આત્મા જ ન હોય ત્યારે કર્તુત્વ વિના કર્મ જેવી કઈ વસ્તુ હસ્તી ધરાવી શકે જ નહિ, અને કર્મ વિના આત્માને બંધ ન હેય...બંધ વિના મોક્ષ પણ ન જ હોય.
(૨) તે શું આત્મા પહેલે ઉત્પન્ન થાય છે અને પછી તેને કર્મ બંધાય છે? આ વાત પણ બરોબર નથી. કેમકે કેઈ હેતુ વિના આત્મા ઉત્પન્ન થાય જ શી રીતે ? ઉત્પત્તિનું કારણ તે જોઈએ જ ને? | (૩) તે શું આત્મા અને કર્મ યુગપત (એકી સાથે) ઉત્પન્ન થાય છે? આ વાત પણ બરોબર નથી. કેમકે યુગ
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ-ત્યાગ
ર૧
પત્ ઉત્પન્ન થયેલી વસ્તુમાં એક કર્તા અને બીજું તેનું કાર્ય-એમ કર્તુત્વ કાર્યવ ઘટી શકતું નથી. ગાયના બે શિંગડામાં પરસ્પર કર્તુત્ર–કાર્યવ ઘટી શકતું નથી.
આમ આત્માને કર્મને બંધ કઈ રીતે ઘટી શકો નથી માટે આત્માને મિક્ષ થવાની વાત પણ સંભવતી નથી. ૧૫૭ [४४७] अनादिर्थदि सम्बन्ध, इष्यते जीवकर्मणोः।
तदानन्त्यान मोक्षः स्या-त्तदात्माकाशयोगवत् ॥६५॥
પૂર્વપક્ષ-રે! આત્મા કર્મને સંબંધ તે અનાદિકાળથી છે. પછી પહેલા પછી કે યુગપત્ ઉત્પત્તિને પ્રશ્ન જ સંભવત નથી.
ઉત્તર–જે જીવ કર્મને સંબંધ અનાદિ હોય તે એ સંબંધ અનંત પણ બની જાય છે. જેની આદિ ન હોય તેને અંત પણ ન હોય. જેમ આત્મા અને આકાશને સંબંધ અનાદિ છે તે અનંત પણ છે જ.૧૫૮ [४४८] तदेतदत्यसम्बद्ध, यन्मिथो हेतुकार्ययोः ।
सन्तानानादिता बीजा-डुरवत् देहकर्मणोः ॥६५॥ અમેક્ષવાદ ખંડન:
આ બધી વાત તદ્દન અસંગત છે. કેમકે આત્મા એ કારણ છે, કર્મ એ કાર્ય છે. વળી કર્મ એ કારણ અને ૧૫છે. (૧) વિ. આવ. ભાષ્ય :-૧૮૦૪. (૨) સમ્મતિ તર્ક: ૩–૫૪ ૧૫૮. વિ. આવ. ભાષ્ય –૧૮૧૧.
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૨
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
આત્માના વિભિન્નપર્યાય એ કાં છે. કથી જુદા જુદા સ્વરૂપના ભવા મળે છે અને એ ભવામાં કર્મ બંધાય છે. ફરી એ કથી ભવા મળે છે. આમ એ ય ને પરસ્પર કાર્ય - કારણુભાવ છે. જેમ ખીજ અને અંકુરનેા કાર્ય કારણભાવ પ્રવાહથી અનાદિ છે તેમ આત્મા અને કર્મના કાર્ય કારણભાવ પણ અનાદિ સતાનરૂપ છે. આ પ્રતિપાદન સામે પૂર્વના કોઈ વિકલ્પ ટકી શકતા નથી. ૧૫૯
[૪૪૬] ાં ધર્મન્વિતો ઢેઢે, લીવ મળ સૃત્યુ । क्रियाफलोपभुक्कुम्मे दण्डान्वितकुलालवत् ॥ ६६॥
(૧) કયુક્ત જીવ દેહને કર્તા બને છે.
(૨) દેહયુક્ત એ જીવ કર્મના કર્તા અને છે. અને (૩) દેહથી તથા કથી યુક્ત અનેલા જીવ કરેલા કના સુખાદિષ્ફળના ભાકતા બને છે.
જેમ દૃથી યુક્ત કુલાલ ઘટના કર્તા બને છે અને ઘટયુક્ત કુલાલ ઘટના ફળના ભાતા અને છે. આમ જીવ ક કર્યાં છે અને ક ફળભાતા છે એ વાત સિદ્ધ થાય છે, ૧ ૬૦
[૪૧૦] બનાવિસન્તતેર્નાશ:
स्याद्वीजाङ्कुरयोरिव । कुकुट्यosकयोः स्वर्णमलयोरिव वाग्नयोः ॥ ६७॥ વળી ‘અનાદિસ ંત તના અન્ત ન આવે,' એવું જે કહ્યું તે ય ખરાબર નથી ખીજાટ્ટુરની સંતિત અનાદિ છતાં
૧૫૯. વિ. આવ. ભાષ્ય :—શ્લોક ૧૮૧૪.
૧૬૦. વિ. આવ. ભાષ્ય ઃ-શ્લોક ૧૮૧૫, ૧૮૧૬.
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ-ત્યાગ
૨૭૩ કે કુકડી ઇંડાની સંતતિ અનાદિ છતાં અથવા તે સુવર્ણ અને તેને મેલને સબંધ અનાદિ છતાં વિભિન્ન ઉપાયથી નાશ પામી શકે છે તેમ પ્રસ્તુતમાં પણ જીવ કર્મને અનાદિ સંબંધ ઉપાયવિશેષથી નાશ પામી શકે છે.૧ ૬ ૧
[૪] મળે વ્યવસ્થ, સઘળ્યો નવમળો.
अनाद्यनन्तोऽभव्यानां,स्यादात्माऽऽकाशयोगवत्॥६८॥
અનાદિને નાશ થાય એવી અનાદિ સાન્ત ભંગવાળી પૂર્વોક્ત વ્યવસ્થા ભવ્યજીને માટે છે. જ્યારે અને તે અનાદિ જીવ કર્મ સંબંધને કદી નાશ થતું નથી. એટલે કે તે જીવ કર્મ સંબંધ આકાશ આત્માના અનાદિ અનંત સંબંધ જેવું જ છે. ૧૬૨
[४५२] द्रव्यभावे समानेऽपि जीवाजीवत्वमेदवत् ।
जीवभावे समानेऽपि भव्याभव्यत्वयोभिंदा ॥६९॥
પ્રશ્ન :-જીવત્વ તે બે ય જીવમાં સમાન હોવા છતાં એક જીવ ભવ્ય કહેવાય અને બીજો અભવ્ય કહેવાય એનું શું કારણ? ઉ.-જીવ અને અજીવ બે ય દ્રવ્ય છે. છતાં જેમ એક દ્રવ્ય જીવ કહેવાય છે બીજું અજીવ કહેવાય છે. તેમ અહીં પણ સમજી લેવું. ૧૬૩
૧૬૧. વિ. આવ. ભાષ્ય –ોક ૧૮૧૮. ૧૨. વિ. આવ. ભાષ્ય :-શ્લેક ૧૮૨૦–૧૮૨૧. - ૧૬૩. વિ. આવ. ભાખ.-શ્લેક ૧૮૬૩.
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૪
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
[૪૩] સામાવિ જે મથવું, જાત્રામાવતા
नाशकारणसाम्राज्याद्विनश्यन्न विरुद्धयते ॥७०।।
પ્રશ્ન-જીવનું ભવ્યત્વ (મુક્તિગમન મેગ્યત્વ) સ્વાભાવિક છે તે પછી જીવને મેક્ષ થતાં તેના ભવ્યત્વને નાશ તમે માને છે તે શી રીતે ? સ્વભાવનો નાશ થાય ?
ઉ.–ઘટને પ્રાગભાવ (અભાવ વિશેષ) સ્વાભાવિક છે છતાં તે અભાવને નાશ થવાના કારણો દડ કુલાલ ઘટ વગેરે ઉપસ્થિત થાય તે તે અભાવને નાશ થઈ જાય છે. તેમ પ્રસ્તુતમાં પણ ભવ્યત્વના નાશના કારણભૂત મુક્તિભાવની પ્રાપ્તિ આવી જતાં ભવ્યત્વને નાશ થવામાં કશો વિરોધ નથી.
પ્રશ્ન-જીવમાં જીવ પણ છે તે મેક્ષ પ્રાપ્ત થતાં શું જીવત્વને પણ નાશ થઈ જાય ?
ઉ–ના. છેવત્વ એ ઉપાદાન કારણ છે અને ભવ્યત્વ એ સહકારી કારણ છે. કાર્યોત્પત્તિ થતાં સહકારી કારણ દૂર થઈ શકે છે. ઉપાદાન કારણ તે નહિ જ. જેમ ઘટની ઉત્પત્તિ થઈ જતાં તે ઘટના સહકારી કારણભૂત દસ્ડ વગેરે દૂર થાય છે પરંતુ ઉપાદાનકારણભૂત માટી તે સાથે જ રહે છે. ૧૪૪ [४५४] भव्योच्छेदो न चैवं स्याद् गुर्वानन्त्यानभोंशवत् ।
प्रतिमादलवत् कापि फलाभावेऽपि योग्यता ॥७१॥ પ્ર.-જે ભવ્યજીમાં મોક્ષે જવાની યોગ્યતા હોય તે ૬૪. વિ. આવ. ભાષ્ય-શ્લેક ૧૦૨૫-૧૮૩૪.
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ-ત્યાગ
૨૭૫
અનંતા કાળ પછી પણ એક એ કાળ આવશે જ્યારે આ સંસારમાં એક પણ ભવ્ય જીવ રહેશે નહિ. એકલા અભવ્ય
થી જ ભરેલે સંસાર હશે ને?
વળી જે તમે એવું સમાધાન કરે કે કેટલાક ભવ્ય મોક્ષે જશે જ નહિ તે તે પ્રશ્ન થાય કે તે પછી તેમનામાં રહેલા ભવ્યત્વનું ફળ શું તે ભવ્યત્વ નિષ્ફળ જવાની આપત્તિ આવશે.
ઉ.-જેમ આકાશ પ્રદેશ તથા ભાવીકાળના સમયે આઠમા અનંતે હોવાથી એમને કોઈ અંત જ નથી આવતે તેમ મેક્ષે જવાની યેચતાવાળા છે પણ આઠમા અને છે. એટલે કેઈ કાળે ભવ્યથી શૂન્ય સંસાર બની જવાની આપત્તિ આવી શકતી નથી. આગામી અનંતકાળમાં જ્યારે પણ કઈ ભવ્યાત્મા, કેવલી ભગવંતને પૂછશે કે અત્યાર સુધીમાં કેટલા ભવ્ય મેક્ષે ગયા? તેને એક જ ઉત્તર સદા આપશે કે જેટલા ભવ્ય છે તેમને અનંતમો ભાગ જ સિદ્ધિપદને પામે છે.
વળી કેટલાક તે એવા ભવ્ય જીવે છે જેમને જાતિભવ્ય (જાતિથી માત્ર ભવ્ય) કહેવાય છે. તેઓમાં ભવ્યત્વ હેવા છતાં તેઓ કદાપિ મેક્ષે જવાના નથી. એટલું જ નહિ પણ તે જ પ્રત્યેકપણું જ કદાપિ પામી શકતા નથી પછી મનુષ્ય બનીને સંયમ વ્રત આરાધીને મોક્ષે જવાની તે વાત જ કયાં રહી ?
પ્ર.–તે પછી તેમનું ભવ્યત્વ નિષ્ફળ જ જાય ને? મોક્ષે કદાપિ ન જાય તે તેમને અભવ્ય જ કેમ ન કહેવાય ?
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૬
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ ઉ.-ના, સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રના મધ્યના તળિયે રહેલા પાષાણમાં પ્રતિમારૂપે બનવાની યેગ્યતા જરૂર છે. ભલે તેમાંથી કદી પ્રતિમા ન બને પણ તેથી તેની તે ગ્યતાને કાંઈ નાશ ન થઈ જાય! જે જાતિ ભને મેક્ષ સાધનારૂપ રત્નત્રયી પ્રાપ્ત થાય તે જરૂર તેઓ મોક્ષે જાય. અભવ્યમાં આમ બનતું નથી. તેમને બાહ્ય મેક્ષ સામગ્રી મળે તો ય મેક્ષ મળી શક્તા નથી. [૪૬] નૈત વામો ચક્રવ્યઃ સsપિ સિદ્ધથતિ !
यस्तु सिद्धयति सोऽवश्यं भव्य एवेति नो मतम् ॥७२॥
વળી અમે એવું તે કહેતા જ નથી કે, “જેટલા ભવ્યો હોય તે બધા ય મેક્ષે જાય જ.” અમે તે એટલું જ કહીએ છીએ કે, “જે મેક્ષે ગયા હોય તે બધા ભવ્ય જ હોય.” એટલે હવે એવા પણ યોગ્યતાથી ઘણું ભવ્ય હેઈ શકે છે જેઓ કદાપિ મોક્ષે જવાના ન હોય.૧ ૬૫ [४५६] ननु मोक्षेऽपि जन्यत्वाद्विनाशिनी भवस्थितिः।
नैवं, प्रध्वंसवत्तस्यानिधनत्वव्यवस्थितेः ॥७३॥
પ્રશ્ન-મેલમાં રહેવારૂપ જે સ્થિતિ છે તે જન્ય છે. માટે તે મેક્ષમાં અવસ્થાનને એક દિવસ જરૂર વિનાશ થશે કેમકે જે જન્ય હોય તે વિનાશી હેય એ નિયમ છે. જે મેક્ષનું અવસ્થાન (ભવસ્થિતિ) વિનાશી હેય તે મુક્ત જીવને ફરી સંસારી બનવાની આપત્તિ આવશે.
૧૫. વિ. આવ. ભાષ્ય-શ્લેક ૧૮૩૬ની ટીકામાં
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ-ત્યાગ
૨૭૭
---
ઉ–નહિ. જેમ ઘટાદિને ધ્વંસ જન્ય (ઉત્પન્ન થનાર) છે છતાં તે વિનાશી નથી કિન્તુ અનંત છે કેમકે એ ધ્વંસને નાશ (āસ) થઈ શકતો નથી. માટે તે નિયમ નથી કે જે કઈ જન્ય હોય તે વિનાશી હેય. આમ મેક્ષમાં અવસ્થાન જન્ય હોવા છતાં પ્રવંસની જેમ અવિનાશી (અનિધન) છે. માટે મુક્તાત્માને ફરી સંસારાપત્તિ સંભવતી નથી કે [9] શશિવ વૈવિયા, મુદ્રા
ज्ञानादे: कर्मणो नाशे, नात्मनो जायतेऽधिकम् ॥७४।।
પ્રશ્ન-શું આત્મા કર્મથી મુક્ત થાય ત્યારે તેનામાં કશું અધિક ન થાય?
ઉ–ના. મુદુગરથી ઘડે ભાંગી નાખવામાં આવે તે ઘટાત્મક આવરણ ખસી જતાં કાંઈ આકાશ મેટું થઈ જતું નથી. તેમ જ્ઞાનાદિથી કર્મને નાશ થઈ જતાં-કર્મનું આવરણ હટી જતાં–આત્મામાં કાંઈ જ અધિક થતું નથી. એનું
જે અનંતસુખાદિમય સ્વરૂપ છે તે જ પ્રગટ થઈ જાય છે. 19 [४५८] न च कर्माणुसम्बन्धा-मुक्तस्यापि न मुक्तता।
योगानां बन्धहेतूनामपुनर्भवसंभवात् ॥७५॥
પ્ર—તમારા મતે કર્મ પુદ્ગલ તે દે રાજકમાં સર્વત્ર ઠાંસીને ભર્યા પડ્યાં છે. તે ચૌદમા રાજકના છેડાના ભાગમાં રહેલા સિદ્ધ જીને પણ તે કર્મ પુદ્ગલને સંબંધ
૧૬. વિ. આવ. ભાષ્ય-ક ૧૮૩૭. ૧૭. વિ. આવ. ભાષ્ય–શ્લેક ૧૮૩૯.
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ થવાને જ. એટલે તેઓ પણ કર્મથી બદ્ધ બનવાથી મુકત તે ન જ કહેવાય ને?
ઉ.-કર્મબંધ થવામાં હેતુ છે રાગાદિભાવે અને મન, વચન, કાયાના યોગે. તેમાનું કાંઈ પણ મુકતાત્માને પ્રાપ્ત થવાનો સંભવ છે જ નહિ. માટે ફરી કર્મથી બંધાવાને તેમને કેઈ અવકાશ નથી. કર્મ પુદ્ગલના સ્પર્શમાત્રથી મુક્ત
અમુક્ત થઈ જતા નથી. ૧૬૮ [४५९] सुखस्य तारतम्येन प्रकर्षस्यापि सम्भवात् ।
अनन्तसुखसंवित्ति-र्मोक्षः सिद्धयति निर्भयः ॥७॥
વળી દુનિયાના સુખી માં પણ સુખનું તારતમ્ય દેખાય છે. એક કરતાં બીજે વધુ સુખી, બીજા કરતા ત્રીજો એથી વધુ સુખી. એમ ઉત્તરોત્તર સુખને પ્રકર્ષ જોવા મળે છે. તે સુખની પરાકાષ્ટા કયાંક તો હોવી જ જોઈએ. જ્યાં પરાકાષ્ટાના અનન્તસુખનું સંવેદન હોય તેને જ મેક્ષ કહેવાય.
આમ મેક્ષ તત્ત્વની સિદ્ધિ થઈ જાય છે. [४६०] वचनं नास्तिकाभाना-मात्मसत्तानिषेधकम् ।
भ्रान्तानां तेन नादेयं परमार्थगवेषिणा ॥७॥
માટે જ નાસ્તિક જેવા બ્રમપૂર્ણ જીવનું, મોક્ષસત્તાને ઈન્કાર કરતું આ વચન, પરમાર્થરૂપ મેક્ષની અભિલાષાવાળા જીવે જરા પણ આવકારવું નહિ.
આત્માને કર્મબંધ અને મેક્ષ નહિ માનનારાને ૧૬૮. વિ. આવ. ભાષ્ય-શ્લેક ૧૮૪૦
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ-ત્યાગ
૨૭૯
ગ્રન્થકારશ્રી નાસ્તિક ન કહેતા નાસ્તિકાભાસ કહે છે. કેમકે આ સ્થૂલદષ્ટિએ વિચારતાં તે આત્માને માને છે એમ જ દેખાય છે. પણ સાથે જ સૂક્ષ્મદષ્ટિથી વિચારતાં ગ્રન્થકારશ્રીને જણાયું છે કે તેઓ આત્માની સત્તા જ માનતા નથી. કેમકે જેઓ આત્માને મેક્ષ ન માને તેઓ આત્માને કર્મને બંધ પણ ન જ માને. એથી આત્માને (કર્મબંધના હેતુભૂત) રાગાદિમય પણ ન જ માને. આમ થતાં રાગાદિમય સંસારી આત્માઓની સત્તાને જ લેપ કર્યો. વળી વિતરાગ
સ્વરૂપ આત્મા પણ તેઓ ન માને કેમકે એ તે આત્માની મિક્ષાવસ્થા છે. આત્માને મેક્ષ તેઓ માનતા જ નથી. આમ ઊભય પ્રકારના આત્માની સત્તાના નિષેધમાં જ મેક્ષનિષેધ ફલિત થાય છે. એટલે સૂકમદ્રષ્ટિથી તે તેઓ (આત્માનું અસ્તિત્વ ન માનનાર) નાસ્તિક જ કહેવાય. જ્યારે સ્કૂલ દષ્ટિથી નાસ્તિકાભાસ કહેવાય. (આત્માને તે માને છે માટે) [४६१] न मोक्षोपाय इत्याहुरपरे नास्तिकोपमाः ।
कार्यमस्ति न हेतुश्चेत्येषा तेषां कदर्थना ॥७८॥ (૬) મોક્ષને ઉપાય નથી ?
માણ્ડલિક મત પ્રતિપાદન –મોક્ષને માનનારા કેટલાક મેક્ષને ઉપાય માનતા નથી. આ લેકે પણ નાસ્તિક જેવા જ છે. મેક્ષાત્મક કાર્ય માનવું અને તેને ઉપાય ન માને ! આ તે કેવી તેમને વીતેલી મેહની વિડંબના !
આ લેકેનું એવું મન્તવ્ય છે કે ઉપાય વિના જ
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૦
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
મેક્ષ પ્રાપ્ત થાય. નિયતિથી જ મેક્ષ સાધ્ય છે. જે નિયતિ બળવાન ન હોય તે સેંકડો મેલેપાય સાધવાથી કશું ન વળે. [४६२] अकस्मादेव भवतीत्यली नियतावधेः ।
कादाचित्कस्य दृष्टत्वाबमाषे तार्किकोऽप्यदः ॥७९॥
આ મતાનુયાયીનું એવું મન્તવ્ય છે કે, “જીવની જે મેક્ષે જવા માટેની નિયત અવધિ છે તે પ્રાપ્ત થાય એટલે એકાએક-અકસ્માત્ તે જીવને મોક્ષ થઈ જાય.”
માલિક મત ખંડન–આ વાત તદ્દન ખોટી (અલિક) છે. કેમકે જે કાર્યની અવધિ નિયત હોય છે તે બધા ય કાર્યો કદાચિત્ બનનારા હોય છે. અને જે કાર્ય કદાચિત્ બને છે તે હંમેશા હેતુ (ઉપાય) સહિત જ હોય છે આ વાત તાર્કિક ઉદયનાચાર્ય પણ કુસુમાંજલિમાં કહી છે. [४६३] हेतुभूतिनिषेधो न स्वानुपाख्याविधिन च ।
स्वभाववर्णना नैव-मवधेनियतत्वतः ॥८॥
(મોક્ષાદિ) અકરમાતું થાય છે? ” એને અર્થ શું ? અર્થાત્ વાર્થનું અકસ્માત્ મવન એટલે શું ? ગરમા-કૂવન માં જે નગ્ન (૩) છે તેને ક્યાં અન્વય કરશો?
(૧) જે તમે ન અન્વય હેતુવાચક પદની જોડે કરશે તે અમર્મ એટલે દેત્રમાવે મવનં (હેતુ વિના જ ભવન) એ અર્થ થશે. (૨) જે નમૂને અન્વય ભવન કિયા સાથે કરશે તે અવારમા ભવ ને અર્થ હેતુનઅનામવ થશે. અને જે આ બે ય અર્થ માન્ય ન હોય તે
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ-ત્યાગ
૨૮૧
મદ્ મવ એટલે હેતુમિનાર્ મવનં એમ તમે કહેવા માંગે છે? જે તેમ કહેવા માંગતા હે તે અમે તમને પૂછીશું કે હેતુભિન્ન તે કાર્ય હોય અને અલિક (શશશૃંગાદિ) પદાર્થ પણ હેય. તે અહીં હૈમિનાર્ ર્ મવનં કહેવું છે? અર્થાત્ (૩) અર્થાત્ વાર્થી ભવનું કહેવું છે? કે (૪) સ્ટિવર્ (કનુપાલ્યા) મને કહેવું છે? વળી આ ચારે ય વિકલ્પમાં વિં શબ્દ તમારે અસ્વભાવ વાચક લે છે? જે હા, તે અવસમાર્ મવનં-૩ કમાવાન્ મવ અર્થ થાય. અર્થાત્ બે નગ્ન (૩) ભેગા થતાં તે હકારના વાચક બને માટે (૫) અમાવાસ્ મવ અર્થ થાય.
આ પાંચે ય વિકલ્પ તમે લઈ શકે તેમ નથી. તે આ રીતે–ઊભયમતે એ વાત તે સંમત જ છે કે ઘટપટાદિ ચાવત્ મેક્ષ કાર્ય કદાચિક છેઃ હંમેશનાં નથી. હવે ઉપરના પાંચે ય વિકલ્પને કમશઃ વિચારીએ. - (૧) જે ત્વમવે (હેતુ વિના) જ કાર્ય થઈ જતું હોય તે તે સર્વદા કાર્ય થયાં જ કરે. (દેવ) તેમ તે થતું નથી કદાચિત જ તે તે કાર્ય થાય છે.
(૨) હેતુજન્ય કાર્યને ભવનાભાવ હોય તે કયારે પણ કાર્ય થવું જ ન જોઈએ. (ન વ) આ વાત પણ ઊભયમતસંમત નથી. કેમકે કાર્ય કદાચિત્ તે થાય જ છે.
(૩) કાર્યથી કાર્યની ઉત્પત્તિને વિકલ્પ સ્વીકારે તે કાર્યની પૂર્વેક્ષણમાં કયે પિતે જ રહેવાની આપત્તિ આવે. એ તે બને જ શી રીતે ? કાર્ય ઉત્પન્ન થયા પહેલાં કાર્ય શી રીતે રહે ?
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૨
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
(૪) અલિક (અનુપારવ્ય મિથ્યા)થી કાર્ય ઉત્પન થતું હોય તે અલિક પદાર્થ તે હંમેશા છે માટે પૂર્વે જ તે કાર્યો કેમ થયા ન કરે? આમ થતાં કાર્ય સદાતન બની જવાની આપત્તિ આવે. વસ્તુતઃ તે અલિક વસ્તુ કોઈ કાર્યની કદાપિ જનક બની શકતી નથી. કેમકે તેનામાં કાર્યજનકત્વ (અર્થ કિયાકારિત્વ) જ નથી. સમાં જ અર્થ ક્રિયાકારિત્વ (કાર્યકારિત્વ) હોય. - (૫) જો સ્વભાવ(કાર્ય)થી કાર્ય કહો (સ્વ=કાર્ય સ્વભાવથી કાર્યથી કાર્યનું ભવન) તે વળી ત્રીજા વિકલ્પમાં આવી ગયા. અને જે સ્વભાવ એટલે ધર્મ કહે છે તે ઈષ્ટપત્તિ જ છે કેમકે કારણુતારૂપધર્મથી કાર્ય થાય જ છે.
આમ પાંચેય વિકલ્પના અર્થ ઘટી શક્તા નથી. કેમકે દરેક કાર્ય નિયત અવધિવાળું જ હોય છે. માટે
મદ્ મેક્ષનું મવન (ઉત્પન્ન થવાનું) કહેવું એ ઉન્મત્તપ્રલાપરૂપ બની જાય છે. ૬૯ [४६४] न च सार्वत्रिको मोक्षः, संसारस्यापि दर्शनात् ।
न चेदानीं न तद्यक्ति-व्यजको हेतुरेव यत् ॥८१॥
વળી જે મોક્ષ ગમે ત્યારે (સમા) થઈ જનાર હોત તે તે સર્વત્ર સર્વદા સર્વને મોક્ષ થઈ જ ગયે હેત. પણ તેમ તો છે નહિ કેમકે કેટલાક ને સંસાર પણ દેખાય છે.
૧૬૯. ન્યાયકુસુમાંજલિ–પહેલે સ્તબક, પાંચમ શ્લોક.
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ-ત્યાગ
૨૮૩
પ્રશ્ન-હમણાં જીવના મોક્ષભાવની અભિવ્યક્તિ તે થતી નથી.
ઉ ના. તેમ નથી. ભલે મોક્ષભાવ સ્વયં અભિવ્યક્ત ન થતું હોય પરન્તુ મોક્ષને હેતુ (રત્નત્રયી) જ તેને
અભિવ્યંજક છે. [४६५] मोक्षोपायोऽस्तु किन्त्वस्य, निश्चयो नेति चेन्मतम्। .
तन्न, रत्नत्रयस्यैव, तथा भावविनिश्चयात् ।।८२॥
સારું ત્યારે દરેક દર્શન મોક્ષના જુદા જુદા ઉપાય બતાવે જ છે માટે મોક્ષને ઉપાય ભલે જગતમાં વિદ્યમાન છે એમ કદાચ માની લઈશું, પણ ક ઉપાય મોક્ષને ઉપાય છે તેને નિશ્ચય તે આજે થતું જ નથી. - ઉ–નહિ. તે વાત બરાબર નથી. સમ્યગ્દર્શન સમ્યગજ્ઞાન અને સમ્યક્રચારિત્ર્યરૂપ રત્નત્રય જ મોક્ષને ઉપાય છે, કેમકે આપ્તપુરૂષોએ મેક્ષના ઉપાય તરીકે રત્નત્રયીને ભાવ છે એ જ વિનિશ્ચય કર્યો છે. [४६६] भवकारणरागादि-प्रतिपक्षमदः खलु ।
तद्विपक्षस्य मोक्षस्य, कारणं घटतेतराम् ।।८३॥
વળી જે સંસાર છે અને તેના કારણે મિથ્યાદર્શનાદિ પણ છે અને જે સંસારને વિરોધી મોક્ષ પણ છે તે મિથ્યાદર્શનાદિનું વિરોધી મોક્ષ-કારણ તેવું જ જોઈએ. અને તે કારણ તે જ સમ્યગ્દર્શનાદિ રત્નત્રય.
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૪
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
[४६७] अथ रत्नत्रयप्राप्तेः प्राक्कमलघुता यथा ।
परतोऽपि तथैव स्या-दिति किं तदपेक्षया ॥८॥
પ્રશ્ન-મક્ષ એટલે સર્વકર્મને નાશ. આવા મોક્ષ માટે રત્નત્રયને પણ કારણ માનવાની શી જરૂર છે? કેમકે રત્ન ત્રયની પ્રાપ્તિ પૂર્વે પણ જીવને પૂર્વસેવાદિ કારણોથી કર્મ લઘુતા થતી આવી હતી. તેવી કર્મલઘુતા તે તમે માને જ છે કેમકે અમુક કર્મલઘુતા થયા વિના રત્નત્રયની પ્રાપ્તિ થાય જ નહિ. તે હવે એ જ પૂર્વસેવાદિ કારણોથી કર્મ લઘુતા વધુને વધુ થતી જાય યાવત્ સર્વકર્મને નાશ થઈ જાય. હવે સર્વકર્મનાશ માટે રત્નત્રયને માનવાની શી જરૂર છે? એ પૂર્વસેવાદિને જ મોક્ષનું કારણ કહે ને? [૬૮] નિર્વ, યજૂર્વસેવૈવ, નો સાધનક્રિયા છે
सम्यक्त्वादिक्रिया तस्माद् , दृढव शिवसाधने ॥८५॥
માર્ગાનુસારીભાવના ગુણોને પ્રાપ્ત કરી આપતી જે પૂર્વસેવા વિગેરે ક્રિયાઓ છે તે અતિશય કેમળ હોય છે. એવી કેમળ કિયાઓ મોક્ષના સાધનરૂપકિયા ન બની શકે. મોક્ષની સાધનામાં તે અત્યન્ત કઠોર ક્રિયા જ જોઈએ અને તેવી તે રત્નત્રયીની આરાધના જ છે માટે પૂર્વસેવાદિ ક્રિયાઓથી જ મોક્ષ પ્રાપ્ત થઈ જવાની વાત ઉચિત નથી. ૧૭૦ [४६९] गुणा: प्रादुर्भवन्त्युच्चै-रथवा कर्मलाघवात् ।
तयाभव्यतया तेषां, कुतोऽपेक्षानिवारणम् ॥८६॥ ૧૭૦. સ્થાન ચોપાઈ-૧૧૩.
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ-ત્યાગ
૨૮૫ અથવા તે તથાભવ્યત્વને તે તે જેને પરિપાક થાય ત્યારે તેનાથી કર્મલઘુતા થાય જ. અને તે કર્મલઘુતા થતાં સમ્યગ્દર્શનાદિ ગુણે પ્રગટ થયા વિના રહેતા જ નથી. પછી તે સમ્યગ્દર્શનાદિથી મેક્ષ થાય. હવે જ્યારે આ વસ્તુસ્થિતિ જ છે ત્યારે તમે મેક્ષભાવની પ્રાપ્તિમાં આવશ્યક સમ્યગ્દર્શન નાદિની અપેક્ષાને શી રીતે ટાળી શકે? [४७०] तथाभव्यतयाऽऽक्षेपाद् गुणा न च न हेतवः ।
અન્યોન્યસરિતાર્ સૂચરમાદ્રિવર ૮ળા
પ્રશ્ન-ભલે તથાભવ્યત્વના પરિપાક વિગેરે કારણેથી સમ્યગ્દર્શનાદિભાવે ખેંચાઈ આવતા હોય પણ મોક્ષ પ્રત્યે તે સમ્યગ્દર્શનાદિને કારણ માનવાની શી જરૂર છે? સમ્યગ્દર્શન નાદિભાવને જે ખેંચી લાવે છે તે તથાભવ્યત્વ પરિપાકાદિને જ મેક્ષના હેતુ માની લે ને? સમ્યગ્દર્શનાદિને મિક્ષ પ્રતિ હેતુ ન માને. . ઉ.-ને, તથાભવ્યપરિપાક, કર્મલઘુતા તથા સમ્યદર્શનાદિ એ બધાય પરસ્પર સહકારી કારણે બનીને જ મેક્ષ કાર્યને ઉત્પન્ન કરે છે. જેમ દર્ડ, ચક, ભ્રમી વિગેરે. બધા ભેગા મળીને ઘટકાર્યને ઉત્પન્ન કરે છે તેમ.
એટલે ઘટ પ્રતિ જેમ દણ્ડથી ઉત્પન્ન થતી ચકેશ્વમીની કારણુતાને ઈન્કાર કરી ન શકાય તેમ મેક્ષ પ્રતિ તથા ભવ્યત્વાદિથી ઉત્પન્ન થતાં સમ્યગ્દર્શનાદિની કારણતાને પણ ઈન્કાર કરી શકાય નહિ. ૭૧
૧૧. ટ્રસ્થાન ચેપાઈ –દંડદિક વિણ ઘટ નવિ હોઈ.
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८१
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
[४७१] ज्ञानदर्शनचारित्रा - ण्युपायास्तद्भवक्षये ।
एतन्निषेधकं वाक्यं, त्याज्यं मिथ्यात्ववृद्धिकृत् ॥८८॥
એટલે હવે એ વાત નિશ્ચિત થઈ જાય છે કે મોક્ષ છે, તેના ઉપાય છે અને તે ઉપાય તરીકે જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર્ય જ છે કેમકે તેઓ જ સંસારક્ષય કરી શકે છે. આમ છતાં હજી જે કઈ આ સત્યને નિષેધ કરે તે તેનું નિષેધવાક્ય સદૈવ ત્યાજ્ય છે કેમકે એવું વચન મિથ્યાત્વની વૃદ્ધિ કરનારું હોય છે. [૪૭૨] મિથ્યાત્વ જોતા–
પુરમથના भावयेत्प्रातिलोम्येन, सम्यक्त्वस्य पदानि षट् ॥८९॥
એટલે ઉત્તમ બુદ્ધિવાળા ભવ્યાત્માએ “આત્મા નથી” વિગેરે મિથ્યાત્વના ૬ ય પદોને ત્યાગ કરીને, તે પદોને ઉલટાવવાથી પ્રાપ્ત થતાં “આત્મા છે વગેરે સમ્યકત્વના ૬ પદોની હંમેશ અનુપ્રેક્ષા કરવી. ૧૭૨
૧૭૨. સમ્મતિતક –૩–૫૫.
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
કદાગ્રહ – ત્યાગ
૧૪
તમારે સમ્યગ્દર્શન મેળવવું છે? તે...
કોઈ પણ વાતને સાવ જ જડ આગ્રહ રાખશે નહિ. ગ્રન્થકાર પરમષિ કહે છે કે કદાગ્રહીને સમ્યગ્દર્શન થાય નહિ.
કદાગ્રહીને ધર્મને બોધ પણ અપાય નહિ.
કદાગ્રહી કાચા ઘડા જેવો છે. તત્વબેધનાં નીર એમાં ' ન ટકે એ તે સમજ્યા પણ એ બોધના પાણી પિલા કાચા ઘટને ધૂળ ભેગા કરવામાં જ નિમિત્ત બની જાય.
ગીતાર્થ ઉપદેશક તે બદ્ધીગ્રહીનું પણ કલ્યાણ વા છે અને તેથી જ તેને કશું ય ન કહે. સાવ જ મૌન પકડે.
આ કદાગ્રહે જ જમાલિ, રેહગુપ્ત વિગેરેના બધા ય ધર્મોને નિષ્ફળ બનાવ્યા ને ?
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન કદાગ્રહ-ત્યાગ |
પ્રબન્ધ થો
અધિકાર ૧૪ મેં [૭૩] fમથ્યાત્વવાનજીનીવાહ–સલ્કામુવાન્તિા
अतो रतिस्तत्र बुधैविधेया, विशुद्धभावै: श्रुतसारवद्भिः॥१॥
ચિત્તમાંથી કદાગ્રહને દેશવટે દેવાય પછી જ મિથ્યાત્વને કાળે ભાવ વિદાય પામી શકે છે. એથી જ ગ્રન્થકારશ્રી હવે કદાગ્રહ ત્યાગ અધિકાર કહે છે.
મિથ્યાત્વને જે દાવાનળની ઉપમા આપીએ તે જલ ભર્યા શ્યામવાદળે સમે અસદુગ્રહને ત્યાગ છે. દાવાનળને એ જ ઠારી શકે. માટે શ્રુતના સારને જાણતાં વિશુદ્ધભાવનાવાળા બુધ પુરુષોએ અસદુગ્રહનો ત્યાગ કરવામાં રતિ કરવી. [४७४] असद्ग्रहाग्निज्वलितं यदन्तः, क्व तत्र तत्त्वव्यवसायवल्लिः।
प्रशान्तपुष्पाणि हितोपदेश-फलानि चान्यत्र गवेषयन्तु ॥२॥
જે અંતઃકરણ કદાગ્રહના અગ્નિથી ભડકે બળી રહ્યું છે, તે અંતઃકરણમાં તત્વના નિશ્ચયની વેલડીઓને વિકાસ ક્યાંથી જોવા મળે? પ્રશમ–ભાવના પુપની કે હિતેપદેશરૂપ ફળની તે ત્યાં અપેક્ષા જ કયાંથી રખાય? ' હે ભવ્ય ! અહીં ક્યાં ભૂલા પડ્યા? જાઓ કયાંક બીજે જ્યાં તમને તે બધું ય મળી રહેશે. અહીં તે છે માત્ર અંગારા વરસાવતી વર્ષા!
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
કદાગ્રહ-ત્યાગ
ર૮૯ [४७५] अधीत्य किश्चिच निशम्य किञ्चिदसद्ग्रहात्पण्डितमानिनो ये। मुख सुखं चुम्बितमस्तु वाचो, लीलारहस्यं तु न तैर्जगाहे ॥३॥
ડુંક ભણી લઈને, થોડું ઘણું સાંભળી લઈને કઈ વાતને કદાગ્રહ પકડીને જેઓ પિતાની જાતને પંડિત માને છે તેમને વાણુના મુખને ચુંબન કરવાનું સુખ ભલે મળે ! પણ વાણીના સંગની લીલાનું રહસ્ય તે તેઓ કદી પણ
પામી ન શકે.૧૭૩ [४७६] असद्ग्रहोत्सर्पदतुच्छद-बोधांशतान्धीकृतमुग्धलोकैः।
विडम्बिता हन्त जडैवितण्डापाण्डित्यकण्डूलतया त्रिलोकी।
કદાગ્રહથી ઊછળતા ભારેભાર અભિમાનવાળા-અધકચરા જ્ઞાનથી ભેળા જેને અંધ કરી દેતા જડ લોકો તે પિતાની વિતંડાપ્રચુર પંડિતાઈની કૌંચા (કંડૂલતા) થી ત્રણે ય લેકને પરેશાન કરી મૂકે છે ! [४७७] विधोविवेकस्य न यत्र दृष्टिस्तमोघनं तत्वरविविलीनः।
अशुक्लपक्षस्थितिरेष नूनमसद्ग्रहः कोऽपि कुहू विलासः॥५॥
રે! માનવે તમે આટલું તે નક્કી જ કરી રાખજે કે જ્યાં તત્ત્વરવિ અસ્ત પામે છે, જ્યાં ગાઢ અંધકાર છાઈ ગયા છે અને વિવેક-ચન્દ્રનું જ્યાં દર્શન જ થતું નથી ત્યાં કૃષ્ણપક્ષ સામે અસંગ્રહ જ પિતાને પગદંડે જમાવી બેડો છે. આ કદાગ્રહનું સામ્રાજ્ય તે રાત્રિને અપૂર્વ શૃંગાર છે.
૧૭૩ જુઓ ભામિની વિલાસ.
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
[४७८] कुतर्कदात्रेण लुनाति तत्त्व-बल्ली रसासिञ्चति दोषवृक्षम्।
क्षिपत्यधः स्वादुफलं शमाख्य-मसद्ग्रहच्छन्नमतिमनुष्यः।६।
જેની મતિ કદાગ્રહથી ભ્રષ્ટ થઈ ગઈ છે તે મનુષ્ય કુતર્કના દાંતરડા વડે તત્વ–વેલડીને છેદી નાંખે છે;
અંતરના મેલા રસ (ભાવ) થી દોષવૃક્ષને સીંચે છે;
સમતાના મીઠા ફળને ધરતી ઉપર તેડી પાડે છે! [४७९] असद्ग्रगावमये हि चित्ते, न क्यापि सद्भावरसप्रवेशः।
इहाङ्करश्चित्तविशुद्धबोधः, सिद्धान्तवाचां बत कोऽपराधः॥७॥
કદાગ્રહની પથરાળ ભૂમિશા ચિત્તમાં કયાં ય પણ સંભાવનું જલ પ્રવેશી શકતું નથી.
એ ચિત્તમાં વિશુદ્ધ બોધના અંકુર પ્રગટી શક્તા નથી. તે..
તેમાં આગમ વચનને શો અપરાધ ! એ અપરાધ તે એ ભૂમિને જ કહેવાય ને? [४८०] व्रतानि चीर्णानि तपोऽपि तप्तं, कृताप्रयत्नेन च पिण्डशुद्धिः।
अभूत्फलं यत्तु न निवानामसद्ग्रहस्यैव हि सोऽपराधः॥८॥ નિએ મહાવ્રત આદર્યા, ઘેર તપ પણ તપ્યા, ખૂબ પ્રયત્નપૂર્વક પિણ્ડ-શુદ્ધિ પણ કરી, છતાં તેનાં મીઠાં ફળ તેમને ન મળ્યાં તેમાં તેમના કદાગ્રહને જ વાંક છે. [४८१] स्थालं स्वबुद्धिः सुगुरोश्च दातुरुपस्थिता काचन मोदकाली।
असद्ग्रहः कोऽपि गलेग्रहीता तथापि भोक्तुं न ददाति दुष्टः ।९।
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
કદાગ્રહ-ત્યાગ
૨૯૧
સ્વબુદ્ધિને મેટો થાળ છે, ચિત્તને આનંદ આપનારા ઉપદેશને અપૂર્વ લાડુ પણ તેમાં બેઠવાઈ ગયા છે પણ... આ દુષ્ટ કદાગ્રહે એવું ગળું પકડી રાખ્યું છે કે તે પેલા
લાડુ ખાવા જ દેતું નથી. [૪૨]ગુણાલિશિયમ પામથMાતિ નાસતત: જિં
द्राक्षा हि साक्षादुपनीयमानाःक्रमेलकः कण्टकमुङ्न भुङ्कते
ગુરુકૃપાથી પ્રાપ્ત થતા અને કદાગ્રહી માણસ સ્વીકારતા નથી. પણ તેથી શું થઈ ગયું ?
ઊંટની સામે દ્રાક્ષની આખી લુમ ધરવામાં આવે પણ કાંટા જ ખાવાને ટેવાએલાં ઊંટ દ્રાક્ષને અડે ય નહિ તેમાં દ્રાક્ષને દોષ છેડે જ કહેવાય? ૪િ૮૩]સંગ્રહાભારતિનિતેષાં ન તિવૃg.
विष्टासु पुष्टाः किल वायसा नो मिष्टान्ननिष्ठाः प्रसभं भवन्ति
કદાગ્રહને લીધે જેઓ હલકા માણસની સોબત કરે છે તેમને જ્ઞાની પુરુષ ઉપર પ્રેમ થતું નથી.
વિષ્ટામાં જ પુષ્ટ થતા કાગડા બલાત્કારે પણ મિષ્ટાનની પ્રીતિવાળા થતા નથી. [૪૮૪]નિયોગવ તિનપુ, પુર્તિ માઁ ય: પ્રમનિયુકા
असद्ग्रहादेव न कस्य हास्योऽजले घटारोपणमादधानः॥१२॥
આવા માણસો કદાગ્રહને લીધે જ શાસ્ત્રયુક્તિની પાછળ પિતાની મતિને દોરતા નથી કિન્તુ પિતાની મતિમાં
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૨
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ જે બેઠું તે પ્રમાણે જ—મારી મચડીને પણ—શાસ્ત્રયુક્તિને લગાડવા યત્ન કરતા હોય છે.
જ્યાં જલ જ નથી : જ્યાં મૃગજળ છે, ત્યાં પાણી ભરવા ઘડો નાંખતે માણસ ને હાસ્યાસ્પદ ન બને? [४८५] असद्ग्रहो यस्य गतो न नाश, नदीयमानं श्रुतमस्य शस्यम् ।
न नाम वैकल्यकलङ्कितस्य प्रौढा प्रदातुं घटते नृपश्रीः ॥१३॥
જેને કદાગ્રહ નાશ પામે નથી તેને અપાતું શ્રત પણ પ્રશસ્ય નથી.
એકાદ અંગની ખોડખાંપણથી કલંક્તિ થયેલા પુરુષને , પ્રૌઢ એવી રાજ્યલક્ષ્મી આપી શકાય ખરી? [૪૮]ગામે ઘટે વારવૃતં યથાસનિશિયભેન્દુ વઘાસ:
असद्ग्रहग्रस्तमतेस्तथैव श्रुतात्प्रदत्तादुभयोविनाशः ॥१४॥
કદાગ્રહથી ગ્રસ્ત બનેલી મતિવાળાને શ્રુતજ્ઞાન આપવામાં આવે તે તે શ્રતને નાશ થાય, એટલું જ નહિ પણ તેને દુરુપયોગ કરવા દ્વારા તે કદાગ્રહી જીવને ય નાશ થાય છે. (સંસારમાં અનંતવાર મર્યા કરે છે.)
એક તે ઘડો કા હોય અને પછી તેમાં પાણી ભર્યું હેય તે શું થાય ? પાણી તે જાય અને સાથે ઘડે પણ જાય ! [૪૮] તમઃ પ, હિતોષવયોવિકૃતતા
शुनीशरीरे स महोपकारी कस्तूरिकालेपनमादधाति ॥१५॥
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૩
મૂઢાત્મા, કદાગ્રહીને હિતેાપદેશ આપે છે તે મહેાપકારી (!) કૂતરીના શરીરે કસ્તૂરીને લેપ કરે છે ! [૪૮૮] અષ્ટેનરુબં વિશવ માથ તિ યોઽસદ્ધ પિતાય ।
सखिद्यते यत्नशतोपनीतं, बीजं वपन्नूषरभ्रमिदेशे ॥ १६ ॥
કામહુ-ત્યાગ
જે સાધુ ભારે કષ્ટ વેઠીને પ્રાપ્ત કરેલા આગમ વચનાના વિશદ અર્થાં કદાચહીને આપે છે તેને અંતે તે પસ્તાવાના જ સમય આવી લાગે છે.
સેંકડો યત્ના વડે પ્રાપ્ત થયેલા બીજને ઉખર ભૂમિમાં વાવતા માણસની જેમ.
[४८९] मृगोति शास्त्राणि गुरोस्तदाज्ञां करोति नासद्ग्रहवान्कदाचित् विवेचकत्वं मनुते त्वसारग्राही भुवि स्वस्य च चालनीवत् ॥ १७॥
કાગ્રહી માણસા શાસ્ત્ર વચન સાંભળવા તરફ લાપરવા હાય છે, જીવજ્ઞાને તેા કદી સ્વીકારતા જ હાતા નથી અને પેાતે જ મહાન વિવેચક છે એવું અભિમાન ધારણ કરે છે.
ચાલણી જેવા જ કહેવાય ને જગતના આ લક! સાર ભાગ છેડી દઇને અસાર-છેતરાં ફોતરાં–પકડી રાખે ! ! ! કેવુ અપૂર્વં વિવેચન ! જગતમાં સાર પકડાવે અને અસાર છેડાવે તે વિવેક કહેવાય. અને આ તે અવળે વિવેક કરતા જબરો વિવેચક અન્ય !
[oo ૦]ર્મ્નાય ચાતુર્યમલાય રાä, તાળાય પ્રતિમાજદુત્વમ્ । गर्वाय धीरत्वमहो गुणानामसद्ग्रहस्थे विपरीतसृष्टिः ॥ १८॥
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૪
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
કદાગ્રહીની દુનિયામાં સદ્દગુણોના બીજ પણ વિષફળને જન્મ આપે છે. એનું ચાતુર્ય દંભ માટે, શાસ્ત્રાધ્યયન પાપ કરવા માટે, પ્રતિભા અને પટુતા લેકને ઠગવા માટે, અને બૈર્ય, અહંકાર માટે જ બને છે!
કદાગ્રહીની દુનિયામાં ગુણોનું જબરું શીર્ષાસન થાય છે ! [४९१] असद्ग्रस्थेन समं समन्तात्सौहार्दभृदुःखमवैति तादृग्।
उपैति यादृक्कदली कुवृक्षस्फुटत्रुटत्कण्टककोटिकीर्णा ॥१९॥
કદાગ્રહીની સાથે મૈત્રી કરનાર તેવું દુઃખ પ્રાપ્ત કરે છે જેવું પેલું કેળનું ઝાડ ! કે જે બિચારું કાંટાળા ઝાડની પાસે ઊગીને ભાંગતા, પડતા અને આરપાર ભેંકાઈ જતા
અનેક કાંટાઓથી સતત ત્રાસ પામી રહ્યું છે ! [४९२] विद्या विवेको विनयो विशुद्धिः सिद्धान्तवाल्लभ्यमुदारता च
असद्ग्रहायान्ति विनाशमेते गुणास्तृणानीव कणाहवाग्नेः॥
વિદ્યા, વિવેક, વિનય, ચિત્તવિશુદ્ધિ, સિદ્ધાન્તપ્રિયતા, ઉદારતા વગેરે સઘળા ય ગુણે કદાગ્રહને કારણે જ નાશ પામી જાય છે.
દાવાનળના એક કણિયાથી ઘાસની ગંજી ભડભડ બળતી નાશ પામી જાય છે તેમ. [४९३] स्वार्थः प्रियो नो गुणवाँस्तु कश्चिन्मूढेषु मैत्री न तु तत्ववित्सु ।
असद्ग्रहापादितविश्रमाणां स्थितिः किलासावधमाधमानाम्
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
કદાગ્રહ-ત્યાગ
કદાગ્રહીને સ્વાર્થ પ્રિય હોય છે ગુણવાન આત્મા નહિ; એ મૂઢ માણસો સાથે મૈત્રી કરે છે તત્વજ્ઞ પુરુષ સાથે નહિ.
કદાગ્રહને લીધે, જેણે પિતાની સાધનાની ઈતિશ્રી આવી ગયાનું માની લીધું છે તે અધમાધમ ની આવી વિચિત્ર સ્થિતિ હોય છે! [४९४] इद विदस्तत्वमुदारबुद्धिरसद्ग्रहं यस्तृणवज्जहाति।
जहाति नैनं कुलजेव योषिद् गुणानुरक्ता दयितं यशःश्रीः।२२
જે ઉદાર બુદ્ધિવાળા મહાત્મા, કદાગ્રહની આ વિડં. બનાઓ જાણી લે છે અને તણખલાની જેમ એને ત્યાગ કરી દે છે, તે મહાત્માની ઉપર ગુણેથી ખેંચાયેલી યશ લક્ષ્મી મેહી પડે છે, પછી કુળવાન સ્ત્રીની જેમ પતિતુલ્ય તેમને કદી ત્યાગ કરતી નથી.
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
યેાગ સ્વરૂપ
૧૫
વિકાસનું ગણિત આ ક્રમે ચાલ્યું જાય છે.
(૧) કદાગ્રહ ત્યાગ.
(૨) મિથ્યાત્વ નાશ. (૩) સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ. (૪) વિશિષ્ટ અધ્યાત્મ શુદ્ધિ. (૫) યોગ સાધના...
બહાત્માને મુક્તાત્મા બનાવે તેવા મનના કોઈ પણ વિચાર, વાણીને કોઈ પણ પ્રયોગ કે કાયાની કોઈ પણ ક્રિયા; પ્રવૃત્તિ કે નિવૃત્તિએ ય યાગ કહેવાય...
મુખ્યત્વે જ્યાં નિરવદ્ય પ્રવૃત્તિ છે તે કયાગ. મુખ્યત્વે જ્યાં નિવૃત્તિ છે તે જ્ઞાનયેાગ.
મુક્તિની પ્રાપ્તિમાં મુખ્ય છે જ્ઞાનયાગ...છતાં પ્રથમ છે કમ યાગ.
ચિત્તના મળેાને દૂર કરવા કયેાગ એ મગના પાણીની ગરજ સારે છે.
દૂધ જેવા જ્ઞાનયોગ તે ચિત્તની પુષ્ટિ કરનારા છે. શુદ્ધિ વિના પુષ્ટિ કેવી ?
કયાગ વિના જ્ઞાનયેાગ શેને ?
જ્ઞાનયેાગી મહાત્મા ધ્યાનયાગ ઉપર આરૂઢ થાય છે.
અને મુક્તિ યાગ પામી જાય છે.
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
- -
-
- -
-
- -
યોગ સ્વરૂપ ક
અધિકાર ૧૫ મો
પ્રબન્ધ પ મે.
[૪૨] વ્યથાક્રાન્ત–મિથ્થારવિવિપુજા
सम्यक्त्वशालिनोऽध्यात्म-शुद्धोगः प्रसिद्ध्यति ॥१॥
પહેલા અસગ્રહને ક્ષય થાય પછી મિથ્યાત્વના વિષકણોનું વમન થાય અને ત્યાર પછી સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ થાય.
સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માને અધ્યાત્મભાવ વિશુદ્ધ અને પછી એ ભાવ જ એને ગદશાની ભેટ ધરે. [४९६] कमज्ञानविभेदेन, स द्विधा तत्र चाऽऽदिमः ।
आवश्यकादिविहितक्रियारूपः प्रकीर्तितः ॥ २॥ ગ બે પ્રકારે છે –
(૧) કમળ
(૨) જ્ઞાનેગ. કમલેગઃ- જિનેશ્વરદેવે વિહિત કરેલી આવશ્યકાદિ ક્રિયારૂપ કર્મગ છે.
મોક્ષમાં કારણભૂત જે કઈ આત્મવ્યાપાર હોય તે અધે વેગ કહેવાય. અથવા બીજી રીતે એમ કહી શકાય કે સ્થાન, ઉર્ણ, અર્થ, આલંબન અને નિરાલંબન એમ પાંચ પ્રકારના યોગ છે. તેમાંના પહેલા બે કર્મવેગમાં અને બાકીના ત્રણને જ્ઞાનયેગમાં સમાવેશ થાય છે.
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
સ્થાન – પદ્માસનાદિ આસનવિશેષ. ઉણું – વર્ણચ્ચાર. અર્થ - શબ્દાભિધેય-વ્યવસાય. આલંબન - બાહ્ય પ્રતિમાદિનું ધ્યાન.
નિરાલંબન – આભ્યન્તર રૂપી દ્રવ્યના આલંબન વિનાનું સમાધિસ્વરૂપ ધ્યાન. ૧૭૪ [૪૭] શારીરપર્ધામ, ચર્ચ પુષ્યક્ષામાં
___ कर्माऽऽतनोति सद्रागात्कर्मयोगस्ततः स्मृतः ॥३॥ કર્મવેગનું લક્ષણ -
દેવગુર્વાદિ તરફના પ્રશસ્ત રાગને લીધે થતું શરીરનું સ્પન્દન વિગેરે કઈ પણ કર્મ, પુણ્ય કર્મને ઉત્પન્ન કરે. આવું જે પુણ્યકર્મોત્પાદક કર્મ એ જ કર્મવેગ કહેવાય છે. [४९८] आवश्यकादिरागेण, वात्सल्याद्भगवगिराम् ।
प्राप्नोति स्वर्गसौख्यानि, न याति परमं पदम् ॥४॥ કર્મવેગનું ફળ -
અહીં આવશ્યકાદિ કિયા ઉપર રાગ છે અને ભગવદુવચન ઉપર બહુમાનભાવ છે માટે આ કમલેગને સાધનાર આત્મા સ્વર્ગાદિસુખ પ્રાપ્ત કરી શકે પણ પરમપદ પ્રાપ્ત કરી શકે નહિ. કેમકે આવશ્યકાદિ ધર્મ ઉપર રાગ, મુખ્યત્વે ૧૭૪. (૧) શાસ્ત્ર વાર્તા સમુચ્ચય: સ્યાદ્વાદ કલ્પલતા ટીકા--મો
સ્તબક શ્લોક છમાની ટીકા. (૨) યોગવિંશિકા–શ્લેક રજે.
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ સ્વરૂપ
૨૯૯
કરીને શુભપુણ્યકર્મને બંધ કરે છે, નહિ કે વિશિષ્ટ કર્મ નિર્જરા. વિશિષ્ટ નિર્જરા રાગભાવથી ન થાય. સરાગભાવ તે શુભકર્મને બંધ કરે. અને શુભકર્મબંધ સ્વર્ગાદિ સુખો આપે. ૧૭૫ [४९९] ज्ञानयोगस्तपः शुद्धमात्मरत्येकलक्षणम् ।
इन्द्रियार्थोन्मनीभावात्स मोक्षसुखसाधकः ॥५॥ જ્ઞાનનું સ્વરૂપ અને ફળ
જ્યારે ઈન્દ્રિયને વિષય પ્રત્યે સદ્દભાવ ઊઠી જાય છે અને તેથી આત્મામાં જ રતિસ્વરૂપ જે શુદ્ધ તપની પ્રાપ્તિ થાય છે તે શુદ્ધતપ જ સાનગ છે. આ જ્ઞાનગ પરમપદને પ્રાપક છે. શુદ્ધતપ તે વિશિષ્ટ નિર્જરા જ કરે. વિશિષ્ટ નિર્જરા મેક્ષ જ આપે. ૧૭૬ [५००] न परप्रतिबन्योऽस्मिनल्पोऽप्येकात्मवेदनात् ।
शुभं कर्माऽपि नैवात्र, व्याक्षेपायोपजायते ॥६॥
પ્ર-જ્ઞાનેગીને આવશ્યકાદિ શુભ ક્રિયા ઉપર રાગ ન હોય ? જે હોય તે સરાગદશા આવી ને? તેથી શુભકર્મને બંધ પણ થય ને? તે પછી સ્વર્ગાદિની પ્રાપ્તિ પણ થાય ને? તમે તે જ્ઞાનેગને માત્ર મેક્ષ સાધક કહ્યું છે? ૧૫. (૧) પ્રવચનસાર...ધમેળ ઘરિણા ...
(૨) ઠા. ઠા. :- ૨૧-૧૦. ૧૭૬. શાસ્ત્રવાર્તા સમુચ્ચય: ૯-૨૨, ૨૩.
(૨) શાસ્ત્રવાર્તા -૨૧ શ્લેક ટીકા સાથે.
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩oo
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
ઉ.-જ્ઞાનગી મહાત્મા માત્ર આત્મરણતામાં લીન હેય છે એટલે એમને આવશ્યકાદિ ક્રિયાઓમાં પણ રાગ રહેતું નથી. વળી તેઓ જે ગોચરી લાવવાનું કે કદાચિત આવશ્યકાદિ કરવાનું શુભ કર્મ કરે છે તે પણ તેની પ્રત્યેના રાગભાવ વિના જ કરે છે માટે શુભકર્મને બંધ થતું નથી, એટલે તે આવશ્યકાદિ કર્મ મોક્ષના કાર્યમાં બાધા પહોંચાડનારું બની શકતું નથી. ૧૭૭ [५०१] न ह्यप्रमत्तसाधूनां क्रियाऽऽप्यावश्यकादिका।
નિયતા, નિશુદ્ધવારથ: મૃતમ્ ૭ | [५०२] यस्त्वात्मरतिरेव स्या-दात्मतृप्तश्च मानवः ।
आत्मन्येव च सन्तुष्टस्तस्य कार्य न विद्यते ॥ ८॥ [५०३] नैवं तस्य कृतेनार्थों नाकृतेनेह कश्चन ।
न चास्य सर्वभूतेषु कश्चिदर्थव्यपाश्रयः ॥९॥
અપ્રમત્તભાવમાં રમણતા કરતા જ્ઞાનેગી મહાત્માને આવશ્યકાદિ કિયાઓ નિયત હોતી નથી, કેમકે તેઓ ધ્યાનસ્વરૂપતપથી જ શુદ્ધ હોય છે. અતિચાર મુક્ત હોય છે. એટલે એમને અતિચારશુદ્ધિકરણરૂપ આવશ્યકાદિ ક્રિયાનું નિયત પ્રજન હોય નહિ.
બીજાઓ પણ આ જ વાત કહે છે કે જ્યાં સુધી મનુષ્ય પોતાના ચિત્તની અત્યન્ત શુદ્ધિ કરીને સ્થિતપ્રજ્ઞ બનતું નથી ત્યાં સુધી એને જીવનની કૃતાર્થતા લાગતી નથી;
૧૭૭. જુઓ પ્રકૃત અધિકાર લેક ૧૧ મે.
Casale without
you
interes
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ સ્વરૂપ ત્યાં સુધી એને “કાંઈક કરવાનું અને “કાંઈક ન કરવાનું બાકી લાગ્યા કરે છે. પણ જ્યારે એ સ્થિતપ્રજ્ઞ બને છે ત્યારે એ આત્મરતિવાળા આત્મામાં જ તૃપ્તિ અનુભવતા, આત્મામાં જ સતુષ્ટ રહેતા એને કશું ય કાર્ય કરવાનું બાકી રહેતું નથી, એટલે કે કર્મ દ્વારા પ્રાપ્ત કરવાનું બાકી રહેતું નથી.
કર્મ કરવાથી કે કર્મ ન કરવાથી એની ચિત્તશુદ્ધિમાં કશે વધારો કે ઘટાડો થતો નથી. વળી એને ભૂતમાત્રમાં જરા ય સ્વાર્થ કે મેહ (વ્યપાશ્રય) હોતો નથી. ૧૭૮ [8] શશી નિષિદ્રોડાનોપા
ध्यानावष्टम्भत: क्याऽस्तु तक्रियाणां विकल्पनम् ॥१०॥
અરે ! જ્ઞાનગની આરાધના વખતે એ આત્મા ધર્મશુકલધ્યાનમાં એવું તે તલાલીન થઈ જાય છે કે તેને પિદુગલિક પદાર્થની ગંધ પણ આવતી નથી. આથી જ પદાર્થોમાં રતિ અરતિ થવાને કઈ અવકાશ જ સંભવ નથી.
તે પછી, “હું અમુક (આવશ્યકાદિ) ક્રિયા કરું ? એવો વિકલ્પ તે સંભવે જ ક્યાંથી ?૧૮૦ [५०५] देहनिर्वाहमात्रार्था याऽपि भिक्षाटनादिका।
ત્રિજ્યા, જ્ઞાનિનો સાવ થાનવિજાતિની આશા
પ્રશ્ન-શું તે જ્ઞાનગી આત્મા ભિક્ષાટન વગેરે ક્રિયા પણું નથી કરતા? જે તે ક્રિયા કરતા હોય તે તે કિયા
૧૭૮. ભગવદ્ગીતા : ૩-૧૭, ૧૮. ૧૮૦..આચારાંગ સૂત્ર : ૧૧૭.
—
—
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૨
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
કરવાના તેમને વિકલ્પ થાય ને ? એટલે તે વિકલ્પ તેમના ધ્યાનમાં વ્યાઘાત કરે જ ને ?
ઉ.–દેહના નિર્વાહ કરવા પૂરતી ભિક્ષાટનાદિ ક્રિયા દેહાદિ પ્રત્યેના અસગભાવને તેમના ધ્યાનના વ્યાઘાત કરી
તે જરૂર કરે છે પરન્તુ લીધે તે જ્ઞાનયેાગીની ક્રિયા
શકતી નથી.
વૃક્ષનું પાંદડુ નિશ્ચેષ્ટ હેાવા છતાં પણ વાયુના વેગથી ઊડી આકાશમાં ભ્રમણ કરે છે, તેવી રીતે પ્રારબ્ધ કર્મોને આધીન થયેલા જ્ઞાનયોગી ભિક્ષાટનાદિ ક્રિયાઓ કરે છે.
[५०६ ] रत्नशिक्षागन्या हि तन्नियोजनदृग् यथा ।
फलभेदात्तथाऽऽचार क्रियाऽप्यस्य विभिद्यते ॥१२॥ પ્ર.-પ્રમત્તદશાની ભિક્ષાટનાદિ ક્રિયા ધ્યાનન્યાઘાત કરે અને અપ્રમત્ત ભાવની એ જ ભિક્ષાટનાદિ ક્રિયા ધ્યાનવ્યાઘાત ન કરે એમ શાથી?
ઉ.-ઝવેરીના દીકરા રત્નાના ગુણ દોષ જાણવાની દૃષ્ટિએ રત્ના જુવે છે અને તેનાથી રત્ના સંબંધી જ્ઞાનાર્જનનું ફળ પ્રાપ્ત કરે છે. હવે જ્યારે તે જ છેકરા દુકાને બેસે છે અને તે વખતે રત્ના વેચવા કોઈ માણુસ તેની પાસે આવે છે ત્યારે તે રત્ના ખરીદતી વખતે પણ પૂર્વે જે રીતે રત્ના જોતા હતા તે જ રીતે તે કરશે રત્ના જુવે છે. છતાં પૂની જોવાની દૃષ્ટિમાં અને હમણાંની જોવાની દૃષ્ટિમાં ઘણુા ફરક પડે છે. પૂર્વાંષ્ટિમાં તે રત્નાના ગુણુદોષ જાણુવાનુ ફળ
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
યોગ સ્વરૂપ
૩૦૩
મેળવીને અટકી જવાનું હતું જ્યારે હવે તેથી પણ આગળ વધીને રત્નોની ખરીદી કરવા વિગેરે દ્વારા ધનાર્જન કરવાનું ફળ મેળવવાનું તેનું લક્ષ છે.
આમ બે ય વખત જોવાની ક્રિયા એક સરખી હોવા છતાં ફળના ભેદથી તે ક્રિયામાં ભેદ પડે છે.
આ જ રીતે પ્રમત્તભાવની અભ્યાસદશાની ભિક્ષાટનાદિ કિયા અને અપ્રમત્તભાવની તે જ ભિક્ષાટનાદિ કિયા દેખીતી રીતે એક સરખી હોવા છતાં બેયના ફળ જુદા પડી જાય છે. પ્રમત્તભાવની સરાગ અવસ્થા એ, ઉપરની અપ્રમત્તભાવની વિશિષ્ટ અવસ્થાની અપેક્ષાએ અલ્પનિર્જરા કરાવનારી તથા બહપુણ્યબંધ કરાવનારી હોવાથી સ્વર્ગાદિ સુખના ફળને આપનારી બને છે. જ્યારે અપ્રમત્તભાવની તે જ કિયા અત્યન્ત પ્રકૃષ્ટ નિર્જરા કરાવનારી બનીને મેક્ષના ફળને આપનારી બને છે.
આમ કુલભેદથી આચાર કિયાને પણ ભેદ પડી જાય છે. આથી જ પ્રમત્તભાવની ભિક્ષાટનાદિ કિયા ધ્યાનવ્યાઘાત કરી શકે. પરંતુ અપ્રમત્તભાવની તે જ કિયા ધ્યાન વ્યાઘાત કરી શકે નહિ. ૧૮૧
[५०७] ध्यानार्था हि क्रिया सेयं प्रत्याहृत्य निजं मनः ।
प्रारब्धजन्मसङ्कल्पादात्मज्ञानाय कल्पते ॥१३॥ ૧૮૧. (૧) ગુરૂતત્વ વિનિશ્ચય. ગા. ૫૬ની ટીકા.
(૨) ઠા. ઠા. : ૨૪–૨૯.
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
આ ભિક્ષાટનાદિ ક્રિયા ધ્યાનમાં વિક્ષેપ કરનારી તા નથી જ બનતી, કિન્તુ ધ્યાનની પુષ્ટિ માટે જ બની જાય છે. એટલું જ નહિ પણ જ્ઞાનયેાગી આત્માને એ વાતના દૃઢ ખ્યાલ છે કે આ જન્મ નિકાચિત કર્મથી પ્રાપ્ત થએલા છે. આવે સકલ્પ હેાવાથી તે મહાત્મા પેાતાના મનને વિષયેાથી પાછુ ખે’ચી લઈ ને અસગભાવે ભિક્ષાટનાદિ તમામ ક્રિયા કરે છે માટે તે એ ક્રિયાએ આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરાવી આપનારી બને છે.
૩૦૪
[५०८ ] स्थिरीभूतमपि स्वान्तं रजसा चलतां व्रजेत् ।
प्रत्याहृत्य निगृह्णाति ज्ञानी यदिदमुच्यते ॥ १४ ॥ [૧૦૧] શન: નૈમેવું પુછ્યા વૃતિગૃહીતયા ।
आत्मसंस्थं मनः कृत्वा न किञ्चिदपि चिन्तयेत् ॥ १५॥ [५१०] यतो यतो निःसरति मनश्चञ्चलमस्थिरम् ।
ततस्ततो नियम्यैतदात्मन्येव वशं नयेत् ॥ १६ ॥ ॥૬॥ બેશક, આત્મામાં સ્થિર થઈ ચૂકેલું મન પણ રોભાવના ઉદય થતાં ક્યારેક ચલ બની પણ જાય, પરન્તુ એ વખતે જે જ્ઞાની મહાત્મા છે એ તેા મનને વિષયાથી પાછુ ખેચી લઈ ને તેને નિગ્રહ કરી લે છે. આ રીતે પ્રત્યાહાર કરવાનું બીજાએ પણ કહે છે કે જ્યારે મન વિષયામાં જતુ રહે ત્યારે તેને પાછું ખેંચી લેવાની એકદમ ઉતાવળ કર્યા વિના ધીરે ધીરે ધૈર્ય યુક્ત બુદ્ધિથી ( સ્થિર બુદ્ધિથી) કામ લેવુ" અને એ રીતે મનને વિષયામાંથી પાછુ ખેંચી લેવુ. પછી તેને આત્મામાં સ્થિર કરવું અને ખીજું કાંઈ જ વિચારવું નહિ.
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ સ્વરૂપ
૩૦૫
=
=
એટલે જ્યારે જ્યારે ચંચળ અને અસ્થિર મન બહાર નીકળીને વિષયમાં ચાલી જાય ત્યારે ત્યારે તેને બુદ્ધિથી કાબુમાં લઈને આત્મામાં જ સ્થિર કરવું.
રાની પશુ જેવી ઈન્દ્રિયને ઉતાવળે વશ કરવા જતાં તે કદાચ ભયંકર તેફાન મચાવી દે. ૮૧ [५११] अत एवादृढस्वान्तः कुर्याच्छास्त्रोदितां क्रियाम् ।
सकलां विषयप्रत्याहरणाय महामतिः ॥१७॥
મનને વશ કરવાની આ સફળ તરકીબ છે માટે જ ચલચિત્તવાળા મહાત્માએ મનને વિષયથી પાછું ખેંચવા માટે શાસ્ત્રમાં કહેલી તમામ આવશ્યકાદિ ક્રિયાઓ કરવી જોઈએ. [५१२] श्रुत्वा पैशाचिकी वार्ता, कुलवध्वाश्च रक्षणम् ।
नित्यं संयमयोगेषु, व्यापृतात्मा भवेद्यतिः ॥१८॥
પિશાચનું કથન અને કુલવધૂના રક્ષણને પ્રસંગ સાંભળીને યતિએ હંમેશા સંયમોમાં દત્તચિત્ત બની રહેવું જોઈએ.
(૧) શેઠ ઉપર પ્રસન્ન થયેલા પિશાચે શેઠને કહ્યું, “જે દિવસ કામ નહિ આપે તે દિવસે તમને જ ખાઈ જઈશ.” એક દિવસ કામ ખૂટ્યું. શેઠ ગભરાયા; પણ શેઠ બુદ્ધિમાન હતા. સીડી લાવીને મૂકી દીધી. ભૂતને કહ્યું, “બીજું કામ ન પુ ત્યાં સુધી આ સીડી ઉપર ચડ ઉતર કર્યા કર.” ૧૮૨. (૧) ભગવદ્ગીતા : ૬-૨૫, ૨૬.
(૨) પ્રકૃત ગ્રન્થ અધ્યાત્મસાર ક્રમાંક શ્લોકનં. ૧૩૧
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૬
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
=
(૨) પતિ બહારગામ ગયે. ઘણા મહિનાઓ પસાર થયા. નવોઢાને કામવાસના જાગી. સસરાને ખબર પડી. ઘરની તમામ દાસીઓને રજા આપીને બધું કામ વહુ ઉપર નાખ્યું. રાત પડે તે ય કામ પૂરું ન થાય. થાકીને લેશે થઈને સૂઈ જવા લાગી. વાસના ક્યાં ય નાસી ગઈ
મુનિ પણ આ રીતે જ આવશ્યકાદિ કિયા સ્વરૂપ સંયમ ગેમાં ઓતપ્રેત રહે. [५१३] या निश्चयैकलीनानां, क्रिया नाऽतिप्रयोजनाः। .
व्यवहारदशास्थानां, ता एवाऽतिगुणावहाः ॥१९॥
જેઓ નિશ્ચય ધર્મને જ આત્મામાં ભાવિત કરી ચૂક્યા છે તેમને જે આવશ્યકાદિ ક્રિયાઓનું ખાસ કોઈ પ્રોજન નથી તે જ આવશ્યકાદિ કિયાઓ વ્યવહારદશામાં રહેલા માટે તે અત્યન્ત લાભ કરનારી છે. [५१४] कर्मणोऽपि हि शुद्धस्य, श्रद्धामेधादियोगतः ।
अक्षतं मुक्तिहेतुत्वं, ज्ञानयोगानतिक्रमात् ॥२०॥
પ્ર-તે શું હવે એમ જ નક્કી થયું ને કે છેવટે તે જ્ઞાનગ જ મોક્ષને હેતુ છે? કિયા તે નહિ જ?
ઉ.–ના, એમ નહિ. શુદ્ધ એવી કોત્સર્ગોદિરૂપ ક્રિયા પણ શ્રદ્ધા, મેધા, વૃતિ, ધારણું અને અનુપ્રેક્ષાના વેગથી મેક્ષને હેતુ બરોબર બની શકે છે કેમકે તેવી શુદ્ધ ક્રિયામાં જ્ઞાનગનું ઉલ્લંઘન થતું જ નથી. જ્ઞાનગ તે ત્યાં એતપ્રિત થયેલે જ હોય છે.
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેગ સ્વરૂપ
૩૦૭
[५१५] अभ्यासे सक्रियापेक्षा, योगिनां चित्तशुद्धये ।
ज्ञानपाके शमस्यैव, यत्परैरप्यदः स्मृतम् ॥२१॥ [५१६] आरुरुक्षोसुनेर्योगं कर्म कारणमुच्यते ।
योगारूढस्य तस्यैव शमः कारणमुच्यते ॥२२॥ કર્મ અને જ્ઞાનગની મર્યાદા -
યેગના અભ્યાસકાળમાં ગીઓને ચિત્તશુદ્ધિ માટે આવશ્યકાદિ સ&િયાઓની અપેક્ષા રહે છે. અને જ્યારે એ કિયા કરતાં કરતાં પરિપકવ જ્ઞાનદશા પ્રાપ્ત થઈ જાય છે ત્યારે તે કિયાની અપેક્ષા રહેતી નથી. માત્ર પ્રાપ્ત થએલા ઈન્દ્રિય અને મનના શમનની જ (સંકલ્પ રહિત કર્મોમાં) અપેક્ષા રહે છે. ભગવદ્ગીતામાં વ્યાસમુનિએ પણ કહ્યું છે કે સંકલ્પ સંન્યાસ (ચિત્તશુદ્ધિ) રૂપ ગ ઉપર ચડવાની ઈચ્છાવાળા સાધક મુનિને માટે ચિત્તશુદ્ધિને વેગ જરૂરી છે. અને તે માટે સકિયા (કર્મ) એ જરૂરી કારણ છે. પણ
જ્યારે એ આત્મા યેગારૂઢ (સિદ્ધ) થઈ જાય છે ત્યારે એને કર્મની અપેક્ષા રહેતી નથી. પરંતુ કર્મવેગથી એને જે શમની પ્રાપ્તિ થઈ છે એ શમની જ અપેક્ષા રહે છે. આ સમભાવ જ એને ગારૂઢ દશામાં સ્થિર રાખે છે. ગારૂઢ આત્માના સંકલ્પને સર્વથા નાશ થયે હેતે નથી કિન્તુ સર્વ સંકલ્પને ઉપશાન્તભાવ થયે હોય છે. (ક્ષણદોષવાળે તે
ગાતીત કહેવાય.) એટલે આવા ગારૂઢ-સિદ્ધ-ઉપશાન્ત સંકલ્પ રૂપ સંકલ્પ સંન્યાસી–ને ફરી સંકલ્પનું ઉત્થાન થઈ
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
જવાની શકયતા રહે છે. તેવું ન મને તે માટે તેને શમ
ભાવની જરૂર રહે છે,૧૮૩
[૭] થવા હિં નેન્દ્રિયાëપુ, सर्वसङ्कल्पसन्यासी ચાંગારૂઢ કોને કહેવાય ?
ઇન્દ્રિયાના વિષયા તથા કર્યાં ( અને તેના ફળા ) ને વિષે જે અનાસક્ત બની રહે છે એ સર્વ સંકલ્પના સંન્યાસી આત્મા યેાગારૂઢ કહેવાય છે. ૧૮૪
ન મનુષખ્યત્તે । योगारूढस्तदोच्यते ॥ २३ ॥
[૮] જ્ઞાન ત્રિયાવિદ્દીન ન, ત્રિયા યા જ્ઞાનનિતા । સુપ્રધાનમ યેન, ટ્રામેડ્ વિજૈનયો: ।। । પ્રશ્ન—તા શુ જ્ઞાનયોગ ક્રિયાશૂન્ય હોય ? ઉત્તર-ના. જ્ઞાન અને ક્રિયા એ ય ભેગા મળીને જ મેાક્ષ હેતુ અને છે. માત્ર એમની ગૌણુતા, પ્રધાનતા હેાવાથી જુદી જુદી અવસ્થા અને છે. જ્યાં ક્રિયાની પ્રધાનતા છે અને જ્ઞાનની ગૌણુતા છે ત્યાં કચેાગ બને છે. જ્યાં જ્ઞાનની પ્રધાનતા છે અને ક્રિયાની ગૌણતા છે ત્યાં જ્ઞાનયોગ અને છે. કર્મો પ્રધાનયેાગ તે કયાગ છે; નહિ કે કર્મ સ્વરૂપ જ યાગ તે ક યાગ. એ જ રીતે જ્ઞાનપ્રધાનયેાગ તે જ્ઞાનયોગ, નહિ કે જ્ઞાનમયયેાગ તે જ્ઞાનયેગ.
[૧] જ્ઞાનિનાં મેયોનેન, निखद्यप्रवृत्तीनां ज्ञानयोगौचिती
'
૧૮૩. ભગ. ગીતા -૬-૩. ૧૯૪. ભગવદ્ગીતા : -૪.
વિત્તશુદ્ધિવૈયુવામ્ । ततः ॥ २५ ॥ ॥ તા:
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોગ સ્વરૂપ
૩૧૮ કમગથી જેઓ ચિત્તશુદ્ધિ પ્રાપ્ત કરે છે તેવા નિરવદ્ય પ્રવૃત્તિ (કર્મવેગ)વાળા જ્ઞાનીને જ-પછીથી-જ્ઞાનેગ સાધવાનું ઉચિત છે. તે સિવાય નહિ.
પુષ્ટિની આવશ્યક્તાવાળા દદીને આંતરડાં મળરહિત અને મજબૂત કરવા માટે પ્રથમ તે મગનું પાણું જ અપાય....પછી દૂધ. દૂધ વિના પુષ્ટિ ન જ આવે તે જેટલું સાચું છે તેટલું જ એ પણ સાચું છે કે દૂધ પચાવવાની તાકાત મગના પાણીના સેવન વિના ન જ આવે. માટે અહીં મુખ્ય દૂધ હોવા છતાં પહેલું તે મગનું પાણી જ. | મગના પાણી જે કર્મવેગ છે, દૂધ જે જ્ઞાનચિગ છે. [૨૦] ગત વ હિ સુત્રાદ્ધ-ચરણશિનોરા
दुःष्पालश्रमणाचारग्रहणं विहितं जिनैः ॥२६॥ પ્રશ્ન–તે શું પ્રથમ કર્મયોગ અને પછી જ જ્ઞાનગ?
ઉત્તર—હા. જરૂર. આમ હવાથી જ જિનેશ્વર દેએ પ્રથમ દેશવિરતિ શ્રાવક ધર્મની સ્પર્શના કર્યા પછી કષ્ટસાધ્ય સાધુ જીવનના આચારનું ગ્રહણ કરવાનું ફરમાવ્યું છે.
દેશવિરતિ જીવન અપેક્ષાએ કર્મપ્રધાન ગ છે.
મુનિ જીવન અપેક્ષાએ જ્ઞાનપ્રધાન દેશ છે. ૮૫ પિર] પ્રદર્શન સંવૃત્ત, જર્મ યત્પૌષિ
दोषोच्छेदकरं तत्स्याद् , ज्ञानयोगप्रवृद्धये ॥२७॥ ૧૮૫. શાસ્ત્રવાર્તા સમુચ્ચયઃ ૯-૧૫ ની ટીકા.
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
આ પ્રમાણેના ક્રમ હોવાનું કારણ એ છે કે દેશવિરતિરૂપ સ્થૂલ પ્રાણાતિપાતાદિ વિરમણના એક ઉદ્દેશથી-પૂર્વ ભૂમિકામાં જે કમ ( કયાગ ) પ્રવૃત્ત થયું, તે કમ આગળ ઉપર સિદ્ધ થનારા જ્ઞાનયેાગની પ્રાપ્તિ અને વૃદ્ધિમાં આડા આવી શકનારા બાધક દોષાના નાશ કરી નાંખવાનું મળ આત્મામાં ઉત્પન્ન કરે છે.
૩૧૦
વસ્તુસ્થિતિ જ આવી છે માટે જ્ઞાનયેાગની સાધના કરવાની ઈચ્છાવાળા આત્માઓએ પણ ખાધક દોષાની સાફસૂફી કરવા માટે પ્રથમ તેા કયેાગને જ સ્વીકારવા પડશે.
કયાગ દિવેલ છે. જ્ઞાનયેાગના દૃશ્યપાનથી ઉત્પન્ન થતી પુષ્ટિમાં બાધક બનતા દોષ મળની સાફસૂફી કરવા પ્રથમ તેા દિવેલ જ જરૂરી છે.
[૨૨] જ્ઞાનનાં ૩ ચમ, ન તશ્ચિત્તશોધનમ્ ।
यागादेरतथाभावात् म्लेच्छादिकृतकर्मवत् ||२८|| અહીં એક વાત ખરાખર લક્ષમાં રાખવી કે ગમે તેના માનેલા કયાગ ચિત્તશેાધક બની શકતા નથી. અજ્ઞાનીના કર્મયોગ ચિત્તશુદ્ધિ કરી શકે જ નહિ. કેમકે તેમના માનેલા યજ્ઞયાગ, સ્નાન, શૌચાદિ કયોગા અત્યન્ત સાવદ્ય સ્વરૂપ હેાવાથી ચિત્તશાધન કરીને તે ચિત્તને પ્રશમ પિરણામવાળું બનાવી શકે તેમ નથી.
જંગલી હલકા માણસાનું દેવ-દેવી સમક્ષ થતુ પશુવધાદિ કમ ચિત્તશેાધક ન બની શકે તેમ.
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ સ્વરૂપ
૩૧૧ જે કર્મ ચિત્તનું ધન ન કરે તે કર્મને કર્મવેગ કહી શકાય નહિ. [५२३] न च तत्कर्मयोगेऽपि फलसङ्कल्पवर्जनात् ।
संन्यासो ब्रह्मबोधाद्वा, सावद्यत्वात्स्वरूपतः ॥२९॥
પ્રશ્ન-યજ્ઞયાગાદિ કર્મવેગમાં (કર્મચગની આરાધનામાં) પણ ચિત્તના દોષને ત્યાગ (સંન્યાસ) થઈ શકે છે કેમકે ત્યાં પણ જે સ્વર્ગાદિ ફળને સંકલ્પ ન હોય અથવા તે આત્માનું જ્ઞાન થયું હોય તે દોષ ત્યાગ કેમ ન થાય? અને એ રીતે દોષ ત્યાગ થતાં ચિત્તશુદ્ધિ પણ થાય એટલે પછી જ્ઞાનેગ પણ પ્રાપ્ત થઈ જાય.
ઉત્તર–ના. જે યજ્ઞયાગાદિ કહેવાતે કર્મગ છે, તે સ્વરૂપતઃ (હિંસાદિ સ્વરૂપ હેવાથી) સાવદ્ય છે માટે તેનાથી દોષ સંન્યાસ અને ચિત્તશુદ્ધિ થઈ શકે જ નહિ.
જે ચિત્તમાં હિંસક પ્રવૃત્તિ કરવાનો સંકિલષ્ટ પરિણામ છે તે ચિત્તમાં તેવી પ્રવૃત્તિથી શુદ્ધિ કયાંથી સંભવે?
[५२४] नो चेदित्थं भवेच्छुद्धि!हिंसादेरपि स्फुटा।
श्येनाद्वा वेदविहिताद्विशेषानुपलक्षणात् ॥३०॥
અને જે વેદને માનનારાઓને એ જ આગ્રહ હોય કે, “સ્વરૂપતઃ સાવદ્ય એવું પણ યજ્ઞાદિનું કર્મ ચિત્તશુદ્ધિ કરી શકે છે. તે તે પછી પિતાના ઈષ્ટદેવતા સમક્ષ જંગલી લેકે જે ગેવધ વિગેરે કરે છે તે પણ કેમ ચિત્તશુદ્ધિ ન
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
કરે? અને પછી જ્ઞાનેગની સિદ્ધિ પણ કેમ કરી ન આપે ?
ત્યાં તે તમારે પણ નિષેધ છે. | વેદાનુયાયી–ના. એ કર્મ તે વેદવિહિત નથી ને? જે કર્મ વેદવિહિત હોય પછી તે સ્વરૂપતઃ સાવદ્ય પણ ભલે હોય તે ય તેનાથી અવશ્ય ચિત્તશુદ્ધિ થાય.
ઉ–સારું, તે પછી નયાગ વેદવિહિત છે. “જેને શત્રુધ કરે હોય તેણે ચેનયાગ કરે તેવું વેદમાં કહ્યું છે. આ ચેનયાગ દુર્ગતિના અનુબંધની ભયંકરતાદિને લીધે અતિનિબ્ધ કર્મ હેવાથી તમારા જ શિષ્ટ પુરૂષોએ તેને હેય. કહ્યું છે. તે હવે શું કરશે? નયાગનું કર્મ વેદવિહિત હેવા છતાં ય ચિત્તશુદ્ધિ ન જ કરી શકે ને? આમ સ્વરૂપતઃ સાવધ કર્મ તેની ગહિંસા છે અને ધ્યેયાગ પણ છે માટે એ દષ્ટિએ બે ય સરખા છે. તે બે ય ચિત્ત શોધક બની જવાની આપત્તિ આવશે. જે તમને માન્ય નથી. એટલે જે અગ્નિહોત્રાદિ કર્મો સ્વરૂપતઃ સાવધ છતાં તેમનાથી ચિત્તના દોષને સંન્યાસ (ત્યાગ) સંભવતા હોય તે ગેહિંસા યેનયાગ વિગેરે કર્મોથી પણ ચિત્તદોષસંન્યાસ કેમ ન થાય? કેમકે યજ્ઞયાગાદિ અને ગેહિંસાદિ કર્મોમાં સાવધાની દષ્ટિએ કોઈ તફાવત નથી.
એટલે “સ્વરૂપતઃ સાવદ્ય કર્મથી ચિત્તશુદ્ધિ (દોષ -સંન્યાસ) ન જ થાય.” એમ માનવું જ પડશે અને તેથી અજ્ઞાની માણસના યજ્ઞયાગાદિ કર્મો પણ સ્વરૂપતઃ સાવદ્ય છે માટે તે ચિત્તશેધક બની શકે નહિ એમ સ્વીકારવું જ
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિંગ સ્વરૂપ
૩૧૩ જોઈએ. જે કર્મો ચિત્તશોધક ન બને તેમને વસ્તુતઃ કમલેગ કહેવાય નહિ. કર્મવેગ તે ચિત્તશુદ્ધિ કરવા દ્વારા જ્ઞાનેગને
સાધક બને જ. १५२५] सावधं कर्म नो तस्मादादेयं बुद्धिविप्लवात् ।
कर्मोदयागते त्वस्मिन्नसङ्कल्पादबन्धनम् ॥३१॥
એટલે યજ્ઞયાગાદિ જે કઈ સાવધ કર્મ હોય તેને આદર થઈ શકે નહિ. કેમકે આવા કર્મ ચિત્તમાં હિંસક પરિણામ ઉત્પન્ન કરવા દ્વારા બુદ્ધિને બ્રશ કરનારા હોય છે.
પ્ર.–તે શું સાવધ કર્મનું કદાપિ યેગી સેવન ન કરે?
ઉ–અશાતા વેદનીય કર્મના ઉદયથી અસહ્ય રેગાદિને ઉપદ્રવ જ્યારે આવી પડે ત્યારે કદાચ આધાકર્માદિ સાવદ્ય કર્મનું સેવન કરવાની ફરજ પડે, કિન્તુ તે વખતે પણ તે સાવદ્ય કર્મ સેવવાની મને વૃત્તિ તે નથી જ. મન વિના જ તે કર્મ સેવવું પડે છે માટે તે સાવદ્ય કર્મના સેવનથી પાપ કર્મને અનુબન્ધ પડતો નથી. જે કર્મને અનુબન્ધ અશુભ ન પડે તે કર્મ સાવદ્ય હોવા છતાં વસ્તુતઃ સાવદ્ય ન કહેવાય અશુભ છતાં વસ્તુતઃ અશુભ ન કહેવાય. [५२६] कर्माप्याचरतो ज्ञातुर्मुक्तिभावो न हीयते ।
तत्र सङ्कल्पजो बन्धो, गीयते यत्परैरपि ।।३२॥ [५२७] कर्मण्यकर्म य: पश्येदकर्मणि च कर्म यः।
स बुद्धिमान्मनुष्येषु स युक्तः कृत्स्नकर्मकृत् ॥३३॥
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૪
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
પ્ર.-“હું હણું” એવા અશુભ સંકલ્પ વિનાનું સાવદ્ય કર્મ અશુભકર્મને બન્ધ કેમ ન કરે?
ઉ.-જે જ્ઞાની છે તેને અપવાદમાગે સાવધ કર્મ આચરવું પડે તે પણ તેને મુક્તિભાવ બાધિત થતું નથી કેમકે આત્માને કમને બન્ધ હિંસાદિના સંકલ્પ વિગેરેથી પડે છે. ગીતામાં પણ કહ્યું છે કે, “જે પુરુષ, કર્મ અને અકર્મને બરાબર સમજે છે તે, ગમુક્ત થયેલા સત્કર્મોમાં બંધન જેતે નથી, માટે તે કર્મને અકર્મ જાણે છે. અને માત્ર નિષ્ક્રિયામાં અજ્ઞાન હોવાથી તેને બંધનકારક કર્મ જ સમજે છે. આવા ડાહ્યા પુરુષને કેમ વર્તવું તે સમજાવવું પડતું નથી. એ તે વિકમ ન હોય એવા સર્વકર્મને (ગપૂર્વક) કરનારે થાય છે. ૧૮૬ [५२८] कर्मण्यकर्म वा कर्म कर्म यस्मिन्नुभेऽपि ।
नोभे वा भङ्गवैचित्र्यादकमण्यपि नो मते ॥३४॥
ગ્રન્થકારશ્રી કહે છે કે અમારા જિન મતમાં તે ઉપરોક્ત બે જ ભંગ નહિ કિન્તુ ભંગવૈચિત્ર્યને લીધે ઘણા બધા ભંગ અહીં બને છે. તે આ રીતે –
(૧) કર્મમાં અકર્મ સ્વરૂપ કર્મવેગ (૨) કર્મમાં કર્મ સ્વરૂપ કર્મગ (૩) કર્મમાં કર્મ–અકર્મ સ્વરૂપ કર્મવેગ (૪) કર્મમાં ન કર્મ, ન અકર્મ રવરૂપ કર્મવેગ
એ જ રીતે, ૧૮૬. ભગવદ્ગીતા – ૪–૧૮.
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગિ સ્વરૂપ
૩૫.
(૫) અકર્મમાં અકર્મ સ્વરૂપ કર્મયોગ (૬) અકર્મમાં કમ સ્વરૂપ કર્મવેગ (૭) અકર્મમાં કર્મ-અકર્મ સ્વરૂપ કોગ
(૮) અકર્મમાં ન કર્મ, ન અકર્મ સ્વરૂપ કર્મવેગ [५२९] कर्मनेष्कर्म्यवैषम्यमुदासीनो विभावयन् ।
ज्ञानी न लिप्यते भोगैः पद्मपत्रमिवाम्भसा ॥३५॥
કર્મ અને અકર્મની (પૂર્વશ્લેકક્ત) ભંગ વિચિત્રતાએને (વિષમતાઓને) વિચારતા જ્ઞાની મહાત્મા કદાચ સાંસારિક કર્મો કરે તે પણ તેમાં ઉદાસીન રહે છે. અને તેથી જ ભેગો ભેગવવા છતાં એ પાપકર્મથી લેખાતા નથી.
પાણીથી કમળ પત્ર ન લેવાય તેમ. [५३०] पापाकरणमात्राद्धि, न मौनं विचिकित्सया।
अनन्यपरमात्साम्यात् , ज्ञानयोगी भवेन्मुनिः ॥३६॥
પ્રઃ-શું મુનિ સાવદ્ય (પાપ) કર્મ કરે તો પણ તેનામાં મુનિપણું કહેવાય?
ઉ–હા. અપેક્ષાએ તેમ કહી શકાય.
પ્ર- ‘પાપનું ફળ કદાચ દુર્ગતિ મળી જાય તે ?' એવા સંશયથી કોઈ આત્મા પાપ ન કરે તે શું તેનામાં ય મુનિપણું આવી જાય છે?
ઉ-નહિ જ. ભલે અપવાદ માગે આધાકર્માદિ સાવઘકર્મનું સ્વરૂપતઃ પાપ સેવવું પણ પડે છતાં જે તે વખતે ચિત્તમાં કઈ રાગાદિ સંકલેશ ન હોય, અસાધારણ ઉત્કૃષ્ટ.
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
શ્રી અધ્યાત્મસાર રાવ સમતા ભરી હોય તે તે જ્ઞાનયોગમાં સાચું મુનિપાનું જરૂર કહી શકાય.
પાપના ફળરૂપ દુર્ગતિના ભયમાત્રથી પાપન કરનારમાં સાચું મુનિપણું કહી શકાય નહિ. १५३१] विषयेषु न रागी वा द्वेषी वा मौनमश्नुते ।
समं रूपं विद॑स्तेषु ज्ञानयोगी न लिप्यते ॥३७॥
જેને વિષયે પ્રત્યે નથી તે રાગ કે નથી તે રોષ એ જ મુનિપણું છે. ભલે પછી વિષયે કદાચ સેવવા પણ પડતા હેય.
વિષને આસેવનરૂપ પાપ ન કરવા માત્રથી મુનિપણું માની લેવું તે નિશ્ચયનયથી ભૂલ ભરેલું મન્તવ્ય છે. | સર્વ પુગલમાં ક્યાં ય ઈષ્ટનું જ્ઞાન નહિ, ક્યાંય અનિષ્ટનું પણ ભાન નહિ. આવી જાતનું જે ચિત્તનું સંવેદન તે જ જ્ઞાનગ છે. એવા જ્ઞાનેગવાળા મહાત્મા અપવાદમાગું સ્વરૂપતઃ સાવદ્ય આધાકર્માદિ દોષને સેવે તે ય કર્મથી લેપાય નહિ. [५३२] सतत्त्वचिन्तया यस्याभिसमन्वागता इमे ।
आत्मवान् ज्ञानवान् वेदधर्मब्रह्ममयो हि सः ॥३८॥
જેણે વિષયના ભેગને કેવળ દુઃખના કારણ તરીકે વિચાર્યા છે અને તેથી જેણે તેને ત્યાગ કરી દીધું છે, તે આત્મા નિશ્ચયતઃ આત્મવાન છે; વસ્તુ સ્વરૂપને જાણ હેવાથી
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ સ્વરૂપ
૩૧૭* જ્ઞાનવાનું છે, આચારાંગાદિ આગમ( વેદ)ગ્રન્થને જાણ હેવાથી વેદવાક્ છે; સ્વર્ગ મેક્ષના માર્ગસ્વરૂપ-દુર્ગતિથી બચાવનાર-ધર્મને જાણતા હેવાથી ધર્મવિત છે; અને સર્વ કલંક મુક્ત ગસુખને જાણતા હોવાથી બ્રહ્મવિત્ છે. આ આત્મ અપવાદ માગે વિષય સેવે તેટલા માત્રથી તે કર્મથી, કેમ લેપાય? ૧ ૮૭ [५३३] वैषम्यबीजमज्ञानं निघ्नन्ति ज्ञानयोगिनः।
विषयाँस्ते परिज्ञाय लोकं जानन्ति तत्वतः ॥३९॥
એક વિષય ઈષ્ટ દેખાય, બીજે એક વિષય અનિષ્ટ દેખાય. આવી ઈચ્છાનિષ્ટતાનું જે વૈષમ્ય દર્શન થાય છે તેનું કારણ અજ્ઞાન છે. આ અજ્ઞાનને જ જ્ઞાનેગીઓ દૂર કરી દે છે. એથી પેલું વૈષમ્યદર્શન પણ દૂર થાય છે. આમ થતાં ઈટાનિષ્ઠવને ભાન વિનાને વિયેનાં પારમાર્થિક સ્વરૂપને જાણી લઈને તે મહાત્માઓ સમગ્ર લેક સ્વરૂપના માત્ર સાતા બની રહે છે. [५३५] इनश्वापूर्व विज्ञानाच्चिदानन्दविनोदिनः।
ज्योतिष्मन्तो भवन्त्येते ज्ञाननिधूतकल्मषाः ॥४०॥
આવા અપૂર્વ વિજ્ઞાનથી ચિદાનન્દની મસ્તીમાં મેજ માણતાં, જ્ઞાનબળથી પાપ વાસનાઓને નષ્ટ કરી દેતા મહાત્માએ છેવટે આત્મ પ્રકાશને ઝળહળતે પુંજ બની રહે છે. ६५३५] तेजोलेश्या क्वृिद्धिर्या पर्यायक्रमवृद्धितः । - भाषिता भगवत्यादौ सेत्थम्भूतस्य युज्यते ॥४१॥
૧૮૭. આચારાંગ સૂત્ર. ૧લું અધ્યયન. ૧લો. ઉદેશે સુ. ૧૭.
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
જેમ જેમ મુનિને સંયમપર્યાય વૃદ્ધિ પામતા જાય તેમ તેમ તે મને ઉપર ઉપરના દેવલેાકની શુદ્ધ, શુદ્ધતર તેોલેશ્યાથી પ્રાપ્ય ચિત્તના સુખદ સ ંવેદનાને ટપી જાય તેવી આત્મમસ્તી અનુભવતા જાય છે.
આવું શ્રી ભગવત્યાદિસૂત્રમાં જે કહ્યુ છે તે આવા જ્ઞાનયોગી મુનિને જ ઘટે છે. ૧૮૮
૩૧૮
[૧૩] વિષમેપ સમેક્ષી ય: સ જ્ઞાની સ ચ તિઃ ।
जीवन्मुक्तः स्थिरं ब्रह्म तथा चोक्तं परैरपि ॥ ४२ ॥ [બરૂ૭] વિદ્યાવિનયસમ્પને ત્રાલો વિત્તિનિ ।
शनि चैव श्वपाके च पण्डिताः समदर्शिनः ॥४३॥ વિદ્યા, જાતિ, કુલ વગેરેની વિષમતાવાળા આત્મામાં પણ જે સમાનતાનું દર્શીન કરે છે તે જ્ઞાની છે; તે જ પણ્ડિત છે; તે જ સંસારમાં રહ્યા છતાં મુક્તાત્મા છે અને તે જ સ્થિર બ્રહ્મ ( આત્મા ) સ્વરૂપ છે.
ભગવદ્ગીતામાં પણ આ જ વાત કહી છે કે જેએ આત્માના યથા જ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરે છે એ આત્મજ્ઞાની, "મહાત્મા, વિદ્યા—વિનયવાળા બ્રાહ્મણ કે ક્ષત્રિય, ગાય, હાથી, કૂતરો કે ચાંડાલ–બધાયમાં-સમભાવથી અવસ્થિત બ્રાના સાક્ષાત્કાર કરે છે.
તાત્પર્ય એ છે કે જ્ઞાની મહાત્માએ આ રીતે સત્ર “અભિન્ન બ્રહ્મનું દર્શન કરનારા બને છે,૧૮૯
૧૮૮. ઉપદેશ રહસ્ય : શ્લો. ૧૯૨. ૧૮૯. ભગવદ્ગીતા : ૫-૧૮.
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
પગ સ્વરૂપ
૩૧૯ ५३८] इहैव तैर्जित: सर्गों येषां साम्ये स्थितं मनः । _ निर्दोष हि समं ब्रह्म तस्माद् ब्रह्मणि ते स्थिताः॥४॥
આ રીતે જેમને સર્વત્ર બ્રહ્મને સાક્ષાત્કાર થયે એમણે તે આ મર્યલેકમાં રહીને જ જન્મમરણને જીતીને અમરપદ પ્રાપ્ત કર્યું.
કેમકે બ્રહ્મ સર્વત્ર સમ છે અને દોષરહિત છે. આ જ્ઞાનયોગીને સર્વત્ર સમત્વને સાક્ષાત્કાર થાય છે માટે સમત્વસ્વરૂપ બ્રહ્મમાં એઓ સદા સ્થિર રહે છે. ૧૯૦
[५३९] न प्रष्येत्प्रियं प्राप्य नोद्विजेत्प्राप्य चाप्रियम् ।
स्थिरबुद्धिरसंमूढो ब्रह्मविद्ब्रह्मणि स्थितः ॥४५॥
જે ઈષ્ટને પ્રાપ્ત કરીને તેમાં લીન થતું નથી; અનિષ્ટને પામીને દીન બનતું નથી એ તે સાચે જ સ્થિર બુદ્ધિ છે; મહમુક્ત છે એ જ સાચે બ્રહ્મવિત છે. અને તેથી તે બ્રહ્મમાં જ સ્થિર થયેલ છે એમ અવશ્ય કહી શકાય.૧૯ ૧ [५४०] अग्दिशायां दोषाय वैषम्ये साम्यदर्शनम् ।
निरपेक्षमुनीनां तु रागद्वेषक्षयाय तत् ॥४६॥
પ્રશ્ન-જાતિ, કુલ વિગેરેની તે તે આત્મામાં ઉચનીચતાજનિત વિષમતા તે છે જ છતાં તે વિષમતાનું દર્શન ન કરવું અને બધાને “સમ” જેવા એ શું દોષ નથી?
૧૯૦. ભગવદ્ગીતા : ૫–૧૯. ૧૯૧. ભગવદ્ગીતા : ૫–૨૦.
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૦
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
ઉ.–વૈષમ્યમાં સામ્યનું દર્શન એ જરૂર દોષ છે પણ પૂર્વાવસ્થામાં-કર્મવેગની આરાધના સુધી જ. કિન્તુ જેઓ એ દશાની પણ ઉપર ચાલ્યા ગયા છે તે જ્ઞાનગી નિસ્પૃહી મહાત્માઓને તે વૈષમ્યમાં સામ્યનું દર્શન દોષ માટે તે નથી જ બનતું કિતુ રાગદ્વેષને ક્ષય કરવા દ્વારા ગુણ માટે જ બની જાય છે. [५४१] रागद्वेषक्षयादेति ज्ञानी विषयशून्यताम् ।
छिद्यते भिद्यते वाऽयं हन्यते वा न जातुचित् ॥४७॥
વૈષમ્યમાં સામ્યનું દર્શન કરતા જ્ઞાનેગીને રાગદ્વેષને ક્ષય થાય છે એટલે તે જ્ઞાનીઓના અંતર, વિષયેને ગ્રહણ કરે પરંતુ ઈછાનિષ્ટરૂપે તે વિષને ગ્રહણ કરવામાં તે તેમના ચિત્ત તન શૂન્ય બની ગયેલા હોય છે.
પછી તે જ્ઞાનગી આત્માના શરીરને કઈ છેદી નાખે, ભેદી નાખે કે હણી નાંખે છતાં તે બધા ય અનિષ્ટને તેનું અંતર ગ્રહણ જ કરતું નથી એટલે કયારે પણ તે આત્મા વસ્તુતઃ નથી છેટા, નથી ભેદો કે નથી હણાત. [५४२] अनुस्मरति नातीतं नैव काङक्षत्यनागतम् ।
शीतोष्णसुखदुःखेषु समो मानापमानयोः॥४८॥ આઠ પ્લેક્શી જ્ઞાનગીનું સ્વરૂપવર્ણન –
(ક્રમાંક ૫૪ થી ૫૪૯) પૂર્વાનુભૂત સુખાદિનું જ્ઞાનગી સ્મરણ ન કરે. ભાવી સુખાદિની ઈચ્છા ન કરે. એ તે ટાઢમાં કે તડકામાં, સુખમાં
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ સ્વરૂપ
૩૨૧ દુઃખમાં, માનમાં કે અપમાનમાં સદૈવ સમ રહે-મસ્તાન રહે, ક્યાં ય રીઝે નહિ, ક્યાં ય રસાય નહિ! [५४३] जितेन्द्रियो जितक्रोधो मानमायानुपद्रुतः ।
लोभसंस्पर्शरहितो, वेदखेदविवर्जितः ॥४९॥
એ મહાત્મા ઈન્દ્રિયના વિજેતા હોય, ક્રોધ કષાય ઉપરના કાબુવાળા હોય, માન માયાના ઝપાટે ચડી જતા ન હોય, લેભના સ્પર્શથી પણ મુક્ત હોય; સ્ત્રીવેદાદિના ઉદયથી પીડાતા ન હોય; મોક્ષ માગે સડસડાટ ચાલ્યા જતા તેમને થાક કે કંટાળો જેવા ય ન મળે ! [५४४] सन्निरुद्धयात्मनात्मानं स्थितः स्वकृतकमभित् ।
हठप्रयत्नोपरत: सहजाचारसेवनात् ॥५०॥
રે શી વાત કરવી એમની? શુદ્ધોપગસ્વરૂપ આત્માથી ભાવમનસ્વરૂપ આત્માને નિરોધ કરીને સદેવ સ્વરૂપમાં એ તલાલીન હોય; પૂર્વસંચિત કર્મને ઘાત કરનારા હોય અને નિકાચિતકર્મબલથી જ સહજ રીતે પ્રવૃત્તિ કરતાં જતાં એ જ્ઞાનગીઓ ઇન્દ્રિયાદિના પ્રત્યાહાર માટે મન ઉપર કઈ પણ પ્રકારને બલાત્કાર કરવાની પ્રવૃત્તિથી તદ્દન વિરક્ત બની ગયેલા હોય ! [५४५] लोकसंज्ञाविनिर्मुक्तो मिथ्याचारप्रपञ्चहत् ।
उल्लसत्कण्डकस्थानः परेण परमाश्रितः ॥५१॥
આ ગીએ તે કેત્તર સ્થિતિને પામ્યા હોય એટલે લેકસંજ્ઞામાં તે તેઓ જરા ય લેવાઈ ન જાય અને ૨૧
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૨
શ્રી અધ્યાત્મસાર પ્રત્યે
તેથી જ લેકેના મિથ્યાચારના પ્રપંચને તે પોતાનાથી ક્યાંય દૂર ફેંકી દેતા હોય ! સંયમ ધર્મના અસંખ્ય અધ્યવસાયસ્થાનોની સીડીના પગથીયાં ઝપાટાબંધ કૂદતા કૂદતા આગળ વધતા જતા હોય! અને ઉત્કટ શુભ મનેયેગથી અત્યંત ઉજવળ આત્મભાવને પામેલા હોય!
[५४६] श्रद्धावानाज्ञया युक्तः शस्त्रातीतो ह्यशस्त्रवान् ।
गतो दृष्टेषु निर्वेदमनिनुतपराक्रमः ॥५२॥
એ શી જિનવચન ઉપરની અવિચલ શ્રદ્ધાવાળા હોય, જિનાજ્ઞાપાલનમાં પણ અત્યંત ઉલ્લસિત ગાવાળા હોય, અશુભ અધ્યવસાયના આત્મઘાતી તીક્ષણ શાથી અતીત હેય; એથી જ દુર્ગતિમાં લઈ જનારા બાહ્ય-અધિકરણથી મુક્ત હોય, અદષ્ટ સ્વર્ગાદિની તેમને ઈચ્છા ન હોય, એટલું જ નહિ પણ સામે આવીને પડે તેવા ધનાદિ પદાર્થોથી પણ ઉદાસીન બનેલા હેય.
અને પંચાચારના પાલનના પરાક્રમનું તે પૂછવું જ શું ? સદૈવ થનગનતું એમનું મન આચારના અદ્ભુત ક્ષિતિજેને સર કરવા સદૈવ હરણફાળ ભરતું દેવું જ જતું હોય! [५४७] निक्षिप्तदण्डो ध्यानाग्निदग्धपापेन्धनवजः।
प्रतिस्रोतोऽनुगत्वेन लोकोत्तरचरित्रभृत् ॥५३॥
એ પરમર્ષિઓ મન, વચન, કાયાના અનર્થદંડના પાપને તે કયાં ય દૂર સુદૂર ફેંકી દે છે!
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
- -
-
ગ સ્વરૂપ
૩૨૩ અને પાપકર્મના ધનને ઢગેલે? એને તે ધ્યાન અગ્નિથી બાળીને ખાખ કરી દે છે !
લૌકિક નીતિરીતિના નદીના ઘોડાપુરના સામે પ્રવાહે જ ધસવાનું શીખ્યા છે. કેમકે તેઓ લેકોત્તર ચરિત્રના સ્વામી બનેલા છે. ૧૯૨ [५४८] लब्धान्कामान् बहिष्कुर्वन्नकुर्वन्बहुरूपताम् ।
स्फारीकुर्वन्परं चक्षुरपरं च निमीलयन् ॥५४॥ [५४९] पश्यन्नन्तर्गतान्भावान् पूर्णभावमुपागतः ।
भुनानोऽध्यात्मसाम्राज्यमवशिष्टं न पश्यति ॥५५॥
અહો ! અહો! આ જ્ઞાનેગીની અપૂર્વ દિશા ! સામે આવીને ઊભેલા છે ઈષ્ટભેગે ! તે ય તેની આશંસાને મનમાંથી ઊંચકીને બહાર ફેંકી દે છે, તેમને બહિષ્કાર પુકારે છે !
“ક્ષણમાં ગુણ, ક્ષણમાં તુષ્ટ, ક્ષણમાં રાગી, ક્ષણમાં વિરાગી' ઇત્યાદિ બહુરૂપ એ કરતા નથી !
અને પછી? પછી તે ચામડાની આંખો બીડી દે છે; અંતરની આંખોને ઉઘાડી મૂકે છે!
અને પછી આતમના પ્રદેશમાં પથરાએલા વિશુદ્ધ ભાવનું દર્શન કરતાં કરતાં એ જ્ઞાનગી મહાત્મા પૂર્ણ ભાવને પામી જાય છે!
વાહ...અધ્યાત્મના એ અનંત સામ્રાજ્યને કે બેતાજ ૧૯૨ દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧લી ચૂલિકા શ્લેક ૨ થી ૪. --
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૪
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
બાદશાહ! પછી તે એ કશું ય જેત નથી. કેઈને સાંભળ જ નથી!
! જ્ઞાનગીની એ અકળ લીલાને તાગ આપણે તે શે પામી શકીએ? [५५०] श्रेष्ठो हि ज्ञानयोगोऽयमध्यात्मन्येव यज्जगौ ।
बन्धप्रमोक्षं भगवान् लोकसारे सुनिश्चितम् ॥५६॥ [५५१] उपयोगैकसारत्वादाश्वसंमोहबोधतः ।
मोक्षाप्तेयुज्यते चैतत्तथा चोक्तं परैरपि ॥५७॥ [५५२] तपस्विभ्योऽधिको योगी ज्ञानिभ्योऽप्यधिको मतः ।
कम्मिभ्यश्चाधिको योगी तस्माद्योगी भवार्जुन ! ॥५८
અધ્યાત્મ માર્ગમાં તે આ જ્ઞાન જ શ્રેષ્ઠ છે, કેમકે પરમાત્મા મહાવીરદેવે આચારાંગસૂત્રના લેકસાર નામના પાંચમાં અધ્યયનમાં આ જ્ઞાનગને જ, “કર્મબંધથી અવશ્ય છોડાવનાર કહ્યો છે. ત્યાં પરમાત્માએ કહ્યું છે કે આ જ્ઞાનગ કેવળ આંતર ઉપગમય છે. (૩ોનારત્વ) એટલે તેનાથી તરત જ આત્માને અબ્રાન્ત બેધ (3 + અસંમોઃ + વધ)ની પ્રાપ્તિ થાય છે અને તેથી જ શિવપદની પ્રાપ્તિ સાથે આ જ્ઞાનાગ જોડાય છે. અર્થાત એક્ષપદ સાથેનું જોડાણ કરી આપનાર આ જ્ઞાનેગ બને છે. ૧૯૩
ભગવદ્દગીતામાં કહ્યું છે કે હઠપૂર્વક શીત ઉષ્ણ વગેરે વેિદનાને માત્ર સહન કરતા તપસ્વીઓથી આયેગી (જ્ઞાનેગી)
૧૯૩. આચારાંગ સૂત્રઃ ૫મું અધ્ય. ૩ જો ઉ, ૧૫૦મું સૂત્ર.
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોગ સ્વરૂપ
૩૨૫ અધિક સારે છે, શાસ્ત્રચર્ચા વિગેરે કરવામાં નિપુણ એવા કેરા શબ્દ-જ્ઞાની કરતાં પણ જ્ઞાનગી અધિક સારે છે; અને સમજણ વિનાના શુષ્ક કેરા કર્મકાંડી કરતાં પણ જ્ઞાનગી મહાત્મા અધિક સારા છે માટે હે અર્જુન ! તું યેગી બન. ૧૯૪ [५५३] समापत्तिरिहव्यक्तमात्मनः परमात्मनि ।
अभेदोपासनारूपस्ततः श्रेष्ठतरो ह्ययम् ॥५९॥
આ જ્ઞાનયેગમાં પરમાત્માની સાથે આત્માની અભેદરૂપતા (એક્તા) વ્યક્ત બને છે એટલે એ અભેદની ઉપાસનારૂપ
આ જ્ઞાનગ બીજા બધા કરતાં શ્રેષ્ઠ છે. ૧૯૫ [५५४] उपासना भागवती सर्वेभ्योऽपि गरीयसी।
महापापक्षयकरी तथा चोक्तं परैरपि ॥६०॥ [५५५] योगिनामपि सर्वेषां मद्गतेनान्तरात्मना ।
શ્રદ્ધાવાન મતે યો માં તમે યુodો મત: પદ્દશા
પરમાત્મા સાથેની આ અભેદ ઉપાસના બીજી સર્વ ઉપાસનાથી મહાન છે. કેમકે આ ભાગવતી ઉપાસના જ ભયંકર પાપકર્મને પણ સર્વનાશ કરી દેવા સુસમર્થ હોય છે.
યેગીઓ તથા ભક્તોમાં પણ શ્રેષ્ઠ કોણ?” એ શંકાના સમાધાનમાં ભગવદ્ગીતામાં કહ્યું છે કે યેગીઓ તથા ભક્ત કરતાં ગી–ભક્ત કે ભક્ત–વેગી પરમેશ્વરને વધુ પ્રિય છે.
૧૯૪. ભગવદ્ગીતા : ૬-૪૬. ૧૫: ગવિંશિકા ટીકા : લે. ૧૯ સટીક.
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૬
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
અર્થાત્ બધા યાગીઓમાં ઇશ્વરમાં ચિત્ત લગાવીને શ્રદ્ધાપૂર્વક ઇશ્વરભક્તિ કરનાર ઇશ્વરને અત્યંત પ્રિય છે.
આ શ્લોકના મુખ્ય આશય એ છે કે ભક્તિ વિના ચેાગ પણ વ્યર્થ છે. ૧ ૯ ૬
[ ५५६] उपास्ते ज्ञानवान् देवं यो निरञ्जनमव्ययम् ।
स तु तन्मयतां याति ध्याननिर्धृतकल्मषः ।। ६२ ।।
જે જ્ઞાનયેાગી રાગરાષરહિત વીતરાગના અક્ષયસ્વરૂપની ઉપાસના કરે છે તે એક વાર અભેદ્યતાના ધ્યાનથી પેાતાના સક ના ક્ષય કરીને તે વીતરાગ પરમાત્મસ્વરૂપમાં મળી જાય છે : વીતરાગસ્વરૂપ બની જાય છે.
[ખ] વિશેષમધ્યજ્ઞાનાનો : પ્રવિવલિત: -।
सर्वज्ञं सेवते सोऽपि सामान्ययोगमा स्थितः ॥ ६३ ॥ અમુક મુખ્ય સજ્ઞને ન જાણતા હાય છતાં કદાગ્રહથી મુક્ત હાય એવા કોઈ પણ આત્મા કોઈ સર્વજ્ઞને–સામાન્ય દેવને નિરંજન નિરાકાર સજ્ઞ તરીકે સમજીને સેવતા હાય તા તે પણ સામાન્ય ચેાગવાળા ચેાગી મહાત્મા તેા કહેવાય. [૧૮] સર્વજ્ઞો મુલ્ય તત્—પ્રતિવત્તિય ચાવતામ્ ।
सर्वेऽपि ते तमापन्ना मुख्यं, सामान्यतो बुधाः ॥ ६४ ॥ વસ્તુતઃ મુખ્ય સજ્ઞ તા એક જ છે. સર્વજ્ઞ ઘણા નથી એટલે સામાન્યતઃ તે તે નાના જે ભાવુક
૧૯. ભગવદ્ગીતા: ૬-૪૭.
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ સ્વરૂપ
૭૨૭
આત્માઓ સર્વને સ્વીકારે છે–સેવે છે–તે બધા ય વસ્તુતઃ તે તે મુખ્ય એક સર્વને જ સ્વીકારે છે. ભલે પછી કોઈ મહાદેવના નામથી કે કઈ મહાવીરના નામથી તે સર્વજ્ઞને સ્વીકારતા હોય. (જ્યારે મુખ્ય સર્વજ્ઞ એક જ છે ત્યારે તેમને નામભેદ ભલે હોય પણ તેથી સર્વજ્ઞ અનેક થઈ જતા નથી. અનેક નામથી પણ સર્વને સ્વીકારનારા વસ્તુતઃ તે મુખ્ય સર્વને જ સ્વીકારે છે કેમકે મુખ્ય સર્વજ્ઞ તે એક જ છે.) ૯૭ [५५९] न ज्ञायते विशेषस्तु सर्वथाऽसवदर्शिभिः ।
अतो न ते तमापन्ना विशिष्य भुवि केचन ॥६५॥
વળી તે તે દર્શનના અનુયાયીઓ કાંઈ સર્વજ્ઞ નથી કે જેથી તે મુખ્ય સર્વને–સૈકાલિક અનન્તપર્યાના જ્ઞાન , વિગેરેની વિશેષતાવાળા તરીકે તેઓ જાણી શકે. એ બધા ય અસર્વદશ–અસર્વજ્ઞ-છે માટે તે મુખ્ય સર્વને વિશેષસ્વરૂપથી તે આ જગતમાં કઈ પણ પ્રાપ્ત કરી શકતું જ નથી. એટલે સામાન્યતઃ જુદા જુદા નામથી જ તે એક મુખ્ય સર્વજ્ઞને જુદા જુદા ભાવુકાત્મા સ્વીકારે તેમાં કશું નવાઈભર્યું નથી. [५६० सर्वज्ञप्रतिपत्त्यंशात्तुल्यता सर्वयोगिनाम् ।
दूरासन्नादिभेदस्तु तद्भूत्यत्वं निहन्ति न ॥६६॥ આમ બધા ય યેગીઓ (જુદા જુદા નામથી પણ) ૧૯૭. ઠા. કા. : ૨૩, ૨૭, ૨૮. . .
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ સર્વજ્ઞને તે સ્વીકારે જ છે. એટલે સર્વજ્ઞની પ્રતિપત્તિ તે બધાયના આત્મામાં છે જ. આ સર્વજ્ઞ–પ્રતિપત્તિરૂપ અંશથી બધા ભેગીઓ તુલ્ય બની જાય છે, ભલે પછી નામથી મુખ્યસર્વગ્નને સૈકાલિક અનન્ત પર્યાના જ્ઞાતા તરીકે ઓળખતા ભગવાન મહાવીરના અનુયાયીઓ હોય અથવા તે મુખ્ય સર્વશન તેવા સ્વરૂપબેધથી ઘણું દૂર રહેલા મહાદેવ વિગેરે નામથી સંબેધતા બીજા ભાવુકે હેય. મુખ્યસર્વસથી દૂર હોવું કે નજીક હોવું તેની કઈ વિશેષતા નથી. દૂરના કે નજદીકના–બધા ય–તે મુખ્ય સર્વજ્ઞના સેવકે તો અવશ્ય કહેવાય.
રાજાની નજદીકમાં પ્રધાન વિગેરે છે અને રાજાથી દૂર દ્વારપાળ વિગેરે છે, પણ સેવકો તે બધા ય છે જ કેમકે તે બધા ય રાજાના આશ્રિત છે. પછી ત્યાં સમીપસ્થતા કે દૂરસ્થતાથી કઈ ભેદ પડી જતું નથી. પ્રધાન પણ રાજાને સેવક દ્વારપાળ પણ રાજાને સેવક. એ જ રીતે બધા ય દર્શનને ભગવદ્ભક્તો-દૂરસ્થ કે નિકટસ્થ–એક મુખ્ય સર્વજ્ઞના
જ સેવક છે. [५६१] माध्यस्थ्यमवम्ब्यव देवतातिशयस्य हि ।
सेवा सर्वैर्बुधैरिष्टा कालातीतोऽपि यज्जगौ ॥६७॥ [५६२] अन्येषामप्ययं मार्गो मुक्ताऽविद्यादिवादिनाम् ।
अभिधानादिभेदेन तत्त्वनीत्या व्यवस्थितः ॥६॥ (૧) ઈશ્વરના વિષયમાં અભિધાન ભેદ તથા સ્વરૂપ
ભેદની નિરર્થકતા –
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાગ સ્વરૂપ
૩૯
વિવિધ દેવની પૂજાના વિષયમાં માસ્થ્ય ભાવનું અવલંબન કરીને જ દેવતત્ત્વના અતિશય સ્વરૂપ શુદ્ધદેવત્વની જ સેવા કરવી જોઈ એ. સર્વ બુધ પુરુષોને આ જ ઇષ્ટ છે.
સાંખ્યમતાનુયાયી કાલાતીતે પણ આગામી સાત શ્ર્લાકથી આ જ વાત કહી છે કે જેને અમે ઈશ્વર કહીએ છીએ તેને ‘મુક્ત’વિગેરે જુદા જુદા નામથી કે, ‘અનાદિશુદ્ધ' વિગેરે જુદા જુદા સ્વરૂપભેદથી (અભિધાના’િમાં આદિ પદ્મથી સ્વરૂપ ભેદ લેવું.) જુદા જુદા દાનિકો ઓળખાવે છે અને જેને અમે ભવકારણુ–પ્રધાન કહીએ છીએ તેને · અવિદ્યા ’વગેરે જુદા જુદા નામથી તે તે દનના વાદીએ એળખાવે છે. તે બધા ય વાદીઓના ઇશ્વરના સંબંધમાં તત્ત્વતઃ તા આ જ માર્ગ વ્યવસ્થિત થએલા છે કે દેવતાતિશય એ એક જ સેન્ય છે. અર્થાત્ શુદ્ધદેવત્વના અતિશય ( પ્રક )વાળા એક જ દેવ છે. એ એક જ દેવ સેવ્ય છે.
[५६३] मुक्तो बुद्धोऽन्याऽपि यदैश्वर्येण समन्वितः । तदीश्वरः स एव स्यात् संज्ञाभेदोऽत्र केवलम् ॥६९॥ ઈશ્વરના અભિધાનભેદની નિરર્થકતા :
"
કાલાતીત કહે છે કે પરબ્રહ્મવાદી જેને મુક્ત કહે છે, ઔદ્ધો જેને બુદ્ધ કહે છે કે જૈને જેને અન્ કહે છે, તે ગમે તે નામવાળા પણુ–જે ઐશ્વર્યથી યુક્ત છે તે ‘ઈશ્વર’ પટ્ટાથ છે. તે એક જ છે. મુક્ત' વિગેરે તો તે એક જ ઈશ્વરના જુદા જુદા નામ માત્ર છે. આ રીતે અનેક સંજ્ઞાથી એક જ ઈશ્વર તત્વ કાંઈ અનેક સ્વરૂપ અની ન જાય.
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૦
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
[५६४] अनादिशुद्ध इत्यादियों भेदो यस्य कलप्यते ।
. तत्तत्तन्त्रानुसारेण मन्ये सोऽपि निरर्थकः ॥७०॥ ઈશ્વરના સ્વરૂપભેદની નિરર્થકતા?
તે એક જ બ્રહ્મસ્વરૂપ ઈશ્વરના ભેદ પાડતા શૈવમતાનુયાયી તેને અનાદિશુદ્ધ કહે છે.
બૌદ્ધ તેને પ્રતિક્ષણ વિનાશી કહે છે.
કોઈ તેને સર્વગત કહે છે તે કઈ અસર્વગત કહે છે. આ બધી તે તે ધર્માનુસારે ઈશ્વરના સ્વરૂપભેદની જે કલ્પના છે તે પણ નિરર્થક છે એમ મને લાગે છે. [५६५] विशेषस्यापरिज्ञानाद् युक्तीनां जातिवादतः ।
प्रायो विरोधतश्चैव फलाभेदाच्च भावतः ॥७१॥
આમ કહેવાનું કારણ એ છે કે (૧) બધા ય દાર્શનિકોને ઈશ્વરના સ્વરૂપ વિગેરેનું જે જ્ઞાન હોય છે તે તે સામાન્ય જ હોય છે. ઈશ્વરના વિશિષ્ટ સ્વરૂપનું જ્ઞાન તે હેતું નથી.
(૨) પિતે કલ્પેલા ઈશ્વરના સ્વરૂપની પુષ્ટિમાં અપાતી અનુમાનાદિ યુક્તિઓ અસિદ્ધિ આદિ દોષને લીધે યુટ્યાભાસ (જાતિવાદ-અસત્ યુક્તિ) બની જાય છે. . (૩) વેદાન્તાદિ દર્શનેમાં અંદર અંદર જ ઈશ્વરના સ્વરૂપ નિર્ણય સંબંધમાં વિરોધ જોવા મળે છે.
(૪) તે ગુણવપુરુષમાં એકાન્તનિત્યત્વ, એકાન્ત અનિત્યત્વ વગેરે ધર્મો જુદા જુદા માનીને પણ કરાતી તેમની આરાધનાનું ફળ તે સર્વકલેશક્ષયરૂપ એક જ આવે છે.
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાગ સ્વરૂપ
૩૩૧
આ બધા કારણેાને લીધે વસ્તુતઃ તે ગુણુપ્રકવાળા પુરુષનુ બહુમાન જ ફલદાયક બને છે.
આ ચાર કારણેાને લીધે એમ લાગે છે કે પ્રકૃષ્ટ ગુણુવત્પુરુષની સેવા જ ઉચિત છે. ત્યાં તેમના અભિધાનાઢિ ભેદ તદ્ન નિરર્થીક છે.
[५६६] अविद्याक्लेशकर्मादि यतश्च भवकारणम् । તત: પ્રધાનમેવત—સંજ્ઞા મેવમુવા વતમ્ II૭૨ (૨) ભવકારણમાં અભિધાનભેદની નિરર્થકતા ઃ— જેમ ઈશ્વરના જુદાં જુદાં અભિધાન કર્યાં છે તેમ તે તે દાર્શનિકોએ ભવકારણીભૂતપદાના પણ જુદાં જુદાં નામેા પાડયાં છે. વેદાન્તીએ તેને અવિદ્યા કહે છે; સાંખ્ય તેને કલેશ કહે છે; જૈને તેને કમ કહે છે; બૌદ્ધો વાસના કહે છે અને શૈવ તેને પાશ કહે છે.
ગમે તે નામથી કહા પણ એક જ વસ્તુના ઘણા નામેથી પદાર્થોં ઘણા થઈ જતા નથી. ભત્રકારણ તે એક જ છે જેને અમે પ્રધાન' કહીએ છીએ. એટલે આ નામભેદો પણ નિરર્થીક છે.
[દ્દ૭] સ્થાપિ યોવરો મેટ્-ચિત્રોવાધિસ્તથા તથા । गीयतेऽतीतहेतुभ्यो धीमतां सोऽप्यपार्थकः ||१३|| ભવકારણમાં સ્વરૂપભેદ ઃ—
આ અવિદ્યાદ્રિ નામેાવાળા ભવકારણના જુદા જુદા સ્વરૂપે તે તે દાર્શનિકા બતાવે છે.
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
કોઈ તેને મૂત્ત કહે છે તો કોઈ તેને અમૂર્ત કહે છે આ બધી ચિત્ર વિચિત્ર ઉપાધિ પણ પ્રસ્તુત અધિકારના ૭૧મા (ક્રમાંક ૫૬૫) શ્લાકમાં કહેલા ચાર હેતુઓને કારણે બુદ્ધિમાનાને માટે તદ્ન નિરંક છે. સઘળા ય ભવકારણને હેય માને જ છે પછી તેની મૂતાદિ અંગેની વિશેષ વાતામાં ઊતરવાનુ પ્રયેાજન શું છે ? એટલે જેમ મુક્ત, બુદ્ધ વગેરે રૂપે તે તે દેવતાની વિશેષ ચિન્તા નિરર્થક છે તેમ ભવકારણની પણ વિશેષ ચિન્તા નિરક છે.
૩૩૧
[૬૮] તતોડફ્યાનપ્રયાસોય ચત્તમેનિપળમ્ ।
सामान्यमनुमानस्य यतश्च विषयो मतः ॥७४॥ એટલે ( કાલાતીત કહે છે કે) તે તે દાર્શનિકોને દેવતાવિશેષ ( બુદ્ધ, અન્ વગેરે) નુ દેવ તરીકે નિરૂપણુ કરવાના પ્રયાસ અસ્થાને છે. દેવતા તે અતીન્દ્રિય વસ્તુ છે. તેનુ તે અનુમાન થઈ શકે. અને ‘ જે અશ્વ માન્ હાય તે ઈશ્વર કહેવાય ’ એવું ઈશ્વર સામાન્યનું જ અનુમાન થાય. ઈશ્વર વિશેષનુ નહિ, ધૂમથી વહ્નિ સામાન્યનું જ્ઞાન (અનુમાન) થાય. તેના વિશેષજ્ઞાન માટે તેા વહ્નિનું પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન જ જરૂરી બને.
[५६९] सङ्क्षिप्तरूचिजिज्ञ सोर्विशेषानवलम्बनम् । चारिसञ्जीवनीचार - ज्ञातादत्रोपयुज्यते ||७५ || આમ સંક્ષિપ્તરુચિથી ઈશ્વર તત્વને જાણવાની ઈચ્છાવાળા મુમુક્ષુ દેવિવશેષનુ અવલંબન ન કરે અને દેવ
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ સ્વરૂપ
૩૩૩
સામાન્યની-સર્વજ્ઞ તરીકે સેવા કરે છે તે પણ દેવવિશેષનું અનવલમ્બન, ચારિસંજીવનીચારના દષ્ટાન્તથી ઉપયોગી બની, જાય છે.
જેમ બળદ બની ગયેલા પતિને બધી ઔષધિ ખવડાવી. તે તેમાં જરૂરી ઔષધિ પણ આવી ગઈ અને તેથી પતિ બળદ મટીને પાછા પુરુષ થઈ ગયે. એ જ રીતે દેવ સામાન્યની સર્વજ્ઞ તરીકે પૂજા કરતા યેગી ભલે અમુક મુખ્ય. સર્વજ્ઞનું (વીતરાગ સર્વજ્ઞનું) અવલંબન ન લે તે પણ પરમ્પરાથી તે તે અવલંબન તેમને પ્રાપ્ત થઈ જ જાય છે તેથી તે દેવવિશેષનું અનાવલમ્બન પણ અંતે તે ઉપગી જ બને છે. [५७०] जिज्ञासाऽपि सतां न्याय्या, यत्परेऽपि वदन्त्यदः ।
जिज्ञासुरपि योगस्य शब्दब्रह्मातिवर्तते ॥७६॥ પ્ર. દેવતત્વની જિજ્ઞાસા માત્રથી શું થાય?
ઉ. ગની સાધના તે સુંદર છે પરંતુ મને જાણ વાની ઈચ્છા (જિજ્ઞાસા) પણ સુંદર છે. ભગવદ્ગીતામાં પણ કહ્યું છે કે શબ્દશાસ્ત્રી પણ્ડિત ભલે ભારે ચતુર હોય પરંતુ તેમનું ચાતુર્ય માત્ર શાબ્દિક હોય છે. એમનાં કરતાં તે ગસાધનામાં જિજ્ઞાસા રાખનાર પણ ઘણે વધુ શ્રેષ્ઠ છે, કેમકે ગજિજ્ઞાસુ ગની દિશામાં કાંઈને કાંઈ પ્રગતિ કરતે જ રહે છે જ્યારે કેરે શબ્દશાસ્ત્રી (શબ્દ બ્રહ્મ) કશું કરતું નથી.૧૯૮
૧૯૮. ભગવદ્ગીતા : ૭–૧૬.
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૪
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
[५७१] आर्ती जिज्ञासुरर्थार्थी ज्ञानी चेति चतुर्विधाः । उपासकास्त्रयस्तत्र धन्या वस्तुविशेषतः ||७७ ||
ઈશ્વરના ઉપાસકોના ૪ પ્રકાર છે.
(૧) આત (દુ:ખી) :– સંસારના દુ:ખાથી ત્રસ્ત જીવે. (૨) તત્વજિજ્ઞાસુ :-દુઃખનાશ, સુખપ્રાપ્તિની અભિલાષા વિનાના–પરમાત્મ અનુગ્રહ મેળ
વીને જ પરમાત્મ તત્વના જિજ્ઞાસુ.
(૩) ધનેચ્છુ
(૪) જ્ઞાની :– માને જ પરમ સત્ય
છે એવા જ્ઞાનવાળા.
:- ધનાદિની કામનાવાળા જીવા. કયાગ અને ભક્તિયોગ વડે પરમામાની તેમનું જ અસ્તિત્વ જગતમાં
આ ચારમાંના પહેલાં ત્રણ ઉપાસકે ધન્ય છે. કેમ કે તે ત્રણેયનુ વસ્તુ ‘પરમાત્મા’ ( લક્ષ્યરૂપે) છે. એટલે આ વસ્તુ વિશેષને લીધે પહેલા ત્રણેય ધન્ય છે.૧૯૯
અહીં એ વાતના ખ્યાલ રાખવા કે ધનાદિના અર્થે પરમાત્મભક્તિ કરનારનુ' એ ભક્તિ અનુષ્ઠાન, વિષાનુષ્ઠાન અને છે એમ આ જ ગ્રન્થનાં ક્રમાંક ૨૬૭મા શ્લેાકમાં કહ્યું છે જ્યારે અહી. એ જ ધનાથી ભક્તને ધન્ય કહ્યો છે. તથાપિ આ ધન્યતા, ધનના અથી પણાને લીધે નથી પરન્તુ વસ્તુ વિશેષથી ' છે. અહી વસ્તુ ( લક્ષ્ય ) પરમાત્મા છે. ધનના અથી હાવા છતાં એ માણસ ધન માટે બીજે કયાંય યાચના ૧૯૯. ભગવદ્ગીતા : ૭–૧૬.
6
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ સ્વરૂપ
૩૩૫ ન કરતાં પરમાત્માની જ ભક્તિ કરે છે. એટલે ત્યાં એણે જે લક્ષ્યને પકડ્યું છે એ એની ધન્યતાનું નિમિત્ત છે. નહિ કે એની ધનાર્થિતા. આથી જ શ્રીજયવીયરાયસૂત્રમાં પરમામેને અઠંગ સેવક આજીવિકાદિની પૂર્તિ માટે ઈષ્ટફલ ધનાદિને યાચે છે અને છતાં ત્યાં વિષાનુષ્ઠાનત્વની આપત્તિ સંભવતી નથી. જેને પરમાત્મા કરતાં ધન ઉપર વધુ રાગ છે એવી વ્યક્તિ ધન મેળવવા માટે જે પરમાત્મ ભક્તિ કરે છે તે તે વ્યક્તિ વિષાનુષ્ઠાન સ્વરૂપ કહી શકાય. [५७२] ज्ञानी तु शान्तविक्षेपो नित्यभक्तिविशिष्यते ।
अत्यासन्नो ह्यसौ भर्तुरन्तरात्मा सदाशय: ॥७८॥ ચેથા નંબરને ઉપાસક જ્ઞાની તે રાગાદિ વિક્ષેપની શાતિવાળે, સર્વજ્ઞ પરમાત્માની નિત્ય ગભક્તિ કરતે પૂર્વોક્ત ત્રણ પ્રકારના ઉપાસકથી જુદો જ તરી આવે છે.
એ અત્યન્ત વિશિષ્ટ કોટિને ઉપાસક છે. કેમકે દેહાદિને વિષે સાક્ષી તરીકે રહેલો એને અન્તરાત્મા સદાશયવાળો હોઈને બ્રહ્મસ્વરૂપની અત્યન્ત નજદીક આવી પહોંચ્યું હોય છે •• [५७३] कर्मयोगविशुद्धस्तज्ज्ञाने युञ्जीत मानसम् ।
વાચાધાનશ્ચ સરયામાં વિરતિ ૭૧
કર્મગથી વિશુદ્ધ થએલા મહાત્મા જ્ઞાનયેગમાં ચિત્તને જેડે છે અને જ્ઞાનેગી બને છે.
જે જ્ઞાની બને છે તે જ પરમશાન્તિ મેળવે છે. જે જ્ઞાની ૨૦૦. ભગવદ્ગીતા : –૧૭.
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૩૬
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ નથી તે ધર્મતત્વને શ્રદ્ધાળુ બની શકતું નથી. પછી એ અશ્રદ્ધાળુ
જ્યાં ત્યાં ગમે તેવી શંકાઓ કરવા લાગે છે. તેવા સંશયગ્રસ્ત આત્માને એની સુખ શાન્તિને) વિનાશ થઈ જાય છે. ૨ ૦ ? [५७४] निर्भयः स्थिरनासाग्र-दत्तदृष्टिवते स्थितः।
सुखासनः प्रसन्नास्यो दिशश्वानवलोकयन् ॥८॥ [५७५] देहमध्यशिरोग्रीवमवक्रं धारयन्बुधः ।
दन्तरसंस्पृशन् दन्तान् सुश्लिष्टाधरपल्लवः ।।८।। [૫૭૬] સાતપીત્તે પરિત્યરા ધર્ષે શુ ધી
अप्रमत्तो रतो ध्याने ज्ञान योगी भवेन्मुनिः ॥८३॥
કર્મયોગની સાધના કરીને જ્ઞાનગી બનેલા મહાત્મા જ્યારે ધ્યાનેગને પ્રાપ્ત કરે ત્યારે તે નિર્ભય હાય, નાસિકાના અગ્ર ભાગ ઉપર સ્થિરદૃષ્ટિવાળા હય, વ્રતમાં સ્થિર હોય, સુખાસનમાં બેઠેલા હોય, તેમની મુખમુદ્રા પ્રસન્ન હોય, ચારે બાજુની દિશાઓમાં કયાંય નજર ન કરતા હોય, દેહને મધ્યભાગ–કેડ, મસ્તક અને ગળું એકદમ સ્થિર હેય, ઉપરની દંતપક્તિ નીચેની દંતપંક્તિને અડતી ન હય, બે ય ઓષ્ટપુટ સારી રીતે બીડેલાં હય, આત–રૌદ્રધ્યાનને ત્યજીને ધર્મશુકલ ધ્યાનમાં ચિત્તને સ્થિર કર્યું હોય. આ રીતે જ્ઞાનેગી મહાત્મા અપ્રમત્તભાવે ધ્યાનયેગમાં રત બનતા હોય છે. ૨૦૦૨
૨૦૧. ભગવદ્ગીતા : ૪-૩૯, ૪૦. ૨૦૨. (૧) યોગશાસ્ત્ર : ૪–૧૩૫, ૧૩૬.
(૨) ભગવદ્ગીતા : ૬-૧૦ થી ૧૭.
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ સ્વરૂપ
૩૩૭
[૭૭] વર્મ સમભ્ય જ્ઞાનયોસિદિત: |
ध्यानयोगं समारुह्य मुक्तियोगं प्रपद्यते ॥८॥
કર્મવેગને સારી રીતે સિદ્ધ કરીને પ્રાપ્ત કરેલા જ્ઞાનયોગમાં સારી રીતે સમાધિસ્થ બનેલા મહાત્મા ધ્યાનગર ઉપર ચડીને મુક્તિને વેગ (સંબંધ) પ્રાપ્ત કરે છે.
આ કર્મળ એ અભ્યાસદશા થઈ જ્ઞાન એ સમાધિદશા થઈ ધ્યાગ એ ક્ષપકશ્રેણિની સાધના થઈ અને મુક્તિ એ સિદ્ધિ સ્વરૂપ બને.
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
P9999999999999999
!
=
* * *
=
===
* * * * *
=
*
=
hદર Pl
=
=
==
==
કા કકડા જીરા ગામના લ: મારી જાન .. * *
=
=
===
=
=
====
ધ્યાનન ૪ પ્રકાર છે. આd...રો..ધર્મ...શુકલ... પ્રત્યેકના વળી ચાર ચાર ભેદ પડે છે. પહેલાં બે ત્યાજ્ય છે. દુરન્ત સંસારમાં રખડાવનારાં છે. બીજા બે ઉપાદેય છે. સ્વર્ગ અને મેક્ષના સુખને દેનારાં છે.
ભાવનાઓના અભ્યાસથી અને જગસ્વભાવના ચિંતનાદિથી વૈરાગ્ય પ્રાપ્ત થાય છે. વૈરાગ્યથી જેનું મન વાસિત થાય તે મહાત્મા ધર્મશુકલધ્યાનને ભજી શકે.
ગીતાને સ્થિતપ્રજ્ઞ એટલે આ ધર્મધ્યાની મહાત્મા.
==
. . . " કા
==
==
====
===
===
==
===
માસ
=
===
=
PaasooOOOGOCasas
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્યાન સ્વરૂપ
પ્રબન્ધ ૫ મે
અધિકાર ૧૬ મે
[૭૦] સ્થિરમધ્યવસાન થતા તદ્યાર્ન, વિરમણિ
भावना, चाप्यनुप्रेक्षा चिन्ता वा तत्रिधा मतम् ॥१॥
ધ્યાન એટલે ચિત્તનું સ્થિર અધ્યવસાન. ચિત્તના અસ્થિર અધ્યવસાનના ત્રણ પ્રકાર છે. ભાવના, અનુપ્રેક્ષા કે ચિન્તા.
ભાવના ધ્યાનાભ્યાસ કિયા.
અનુપ્રેક્ષા=મૃતિધ્યાનથી ભ્રષ્ટ થયેલા ચિત્તને પાછું ત્યાં લાવવું.
ચિન્તા=ભાવના અને અનુપ્રેક્ષાથી અતિરિક્ત અધ્યવસાન. ૨૦૩. (५७९] मुहूर्त्तान्तभवेद्ध्यानमेकार्थे मनसः स्थितिः ।
बह्वर्थसङ्क्रमे दीर्घाऽप्यच्छिन्ना ध्यानसन्ततिः॥२॥ ૨૩ (૧) સમગ્ર ધ્યાનધિકાર –હારિ આવ. ૪થું અધ્યયન, (૨) બીજા ઉપયોગી ગ્રન્થ-જ્ઞાનાર્ણવ (શભચન્દ્રાચાર્ય),
ધ્યાનપ્રકરણ, ઉપદેશમાળા (માલધારીયા) ષોડશકનું
ધ્યાન પ્રકરણ. ઉત્તરાધ્યયનનું ૩૬મું અધ્યયન. (૩) યોગ શાસ્ત્ર –માતે કૃતિ માવના નાખ્યાલચ
क्रियेत्यर्थः अनुप्रेक्षा स्मृतिध्यानाद् भ्रष्टस्य चित्तचेष्टा, उकतप्रकारद्वयरहिता चिन्ता।
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
એક જ વિષયમાં અન્તમુહૂત્ત સુધી રહેતી (૭૭ લ= ૧ અન્તમુ`.) ચિત્તની સ્થિતિ તે ધ્યાન કહેવાય. એથી વધુ કાળ સુધી છદ્મસ્થ ધ્યાન રહી શકતું નથી.
અનેક વિષયમાં સ’ક્રમ પામતી એવી ચિત્તની દ્વીસ્થિતિના કાળવાળી જે અચ્છિન્ન ધ્યાનશ્રેણિ તે ધ્યાનસન્નતિ કહેવાય. ૨૦ ૪.
૩૪૦
[ ५८०] आर्त्त रौद्रं च धर्मं च शुक्लं चेति चतुर्विधम् । तत् स्याद् भेदाविह द्वौ द्वौ कारणं भवमोक्षयोः ॥ ३॥ ધ્યાનના ૪ પ્રકારઃ
(૧) આં (૨) રૌદ્ર (૩) ધર્મ (૪) શુકલ. આમાંનાં પહેલાં બે ધ્યાન ભવનું કારણ છે; બાકીનાં એ ધ્યાન મેાક્ષનુ કારણ છે. ૨૦૫
[૮] શબ્દાતીનામનિષ્ઠાનાં વિયોગાસપ્રયોગયો: । चिन्तनं वेदनायाश्च व्याकुलत्वमुपेयुषः ॥ ४॥ [ ५८२] इष्टानां प्रणिधानं च सम्प्रयोगावियोगयोः । निदानचिन्तनं पापमार्त्तमित्थं चतुर्विधम् ॥ ५ ॥ આત ધ્યાનના ૪ પ્રકાર:
(૧) અનિષ્ટ સંયોગ વિયોગચિન્તા ઃ-(i) અનિષ્ટ
૨૦૪ (૧) પાત ંજલ યોગદર્શીન સૂત્રઃ ૧-ર.
(૨) હારિ આવઃ–ધ્યાનાધિકાર ગાથા રની ટીકા૨૦૫ હારિ. આવઃ ધ્યાનાધિકાર. શ્લાક. ૫.
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૬
ધ્યાન સ્વરૂપ એવા શબ્દાદિવિષયે પ્રાપ્ત થયા હોય તે તેના વિયેગની ચિન્તા. (આ કયારે મારાથી દૂર થાય?) | (i) અનિષ્ટ શબ્દાદિ વિષયે હજી અપ્રાપ્ય છે તેના સંગની ચિન્તા. (એનો સંગ ન થાય તે સારું એવી ઈચ્છા.)
| પહેલી વર્તમાનકાળની ચિન્તા છે. બીજી ભવિષ્યકાળની ચિન્તા છે. | (iii) જે અનિષ્ટ વિષયને વિયેગ થઈ ગયે અને જેને સગ ભૂતકાળમાં થેયે નથી એ વિષયને અંગે, “આ ઠીક જ થયું એમ વિચારવું તે અતીતકાળની ચિન્તા છે. પ્રસ્તુત આર્તધ્યાનના આ ત્રણેય પ્રકાર છે.
(૨) રેગચિન્તા –(સંગ-વિયેગની) રેગથી વ્યાકુળતા પ્રાપ્ત થતાં વેદનાને વિચાર કરે, “આ વેદના કયારે દૂર થશે ?” વેદના દૂર થયા પછી ફરી ન થવાની ચિન્તા, દૂર થયા બાદ “આ ઠીક થયું તેવી વિચારણારૂપ ચિન્તા.
(૩) ઈષ્ટ સંયોગ વિયોગ ચિન્તા –અપ્રાપ્ય એવા ઈષ્ટ વિષયેના સંગની ચિન્તા અને પ્રાપ્ત થયેલા તેમને વિયેગ થવાની ચિન્તા.
() નિદાન ચિન્તા –તપ સંયમાદિને ફળરૂપે અજ્ઞાનાદિના ગે સ્વર્ગ વિગેરેની સમૃદ્ધિની પ્રાર્થના.
આ ચાર પ્રકારની ચિન્તામાં પહેલી બે ચિન્તા દ્વેષમલિનતાથી હોય છે, ત્રીજી ચિન્તા રાગમલિનતાથી હોય છે જ્યારે જેથી ચિત્તા મેહમલિનતાથી હોય છે. ૨૦૬. ૨૦૬ હારિ. આવઃ ધ્યાનાધિ. ગાથા ૧૧મી, ૧૨મી.
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૨
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
[પ૮રૂ] પોતાનાં સ્થાનમત્ર સમવ:.
अनतिक्लिष्टभावानां कर्मणां परिणामतः ॥६॥ લેશ્યા -
આ આર્તધ્યાનીને રૌદ્રધ્યાનીની જેમ કાપત, નીલ કે કૃષ્ણલેશ્યા હોય છે. પણ તે લેસ્થાએ રૌદ્રધ્યાની જેવા અતિસંકિલષ્ટ પરિણામરૂપે હોતી નથી, કેમકે અતિસંકિલષ્ટ નહિ. એવા રસવાળા કર્મોના પરિણામ સ્વરૂપ આ લેહ્યા હોય છે. [५८४] क्रन्दनं रुदनं प्रोचैः शोचनं परिदेवनम् ।।
___ ताडनं लुश्चनं चेति लिङ्गान्यस्य विदुर्बुधाः ॥७॥ આર્તધ્યાનના લિંગ (ચિહ્નો):
જ્યાં અર્તધ્યાન છે ત્યાં કદના હોય, રુદન હોય, શેક હેય અને પુનઃ પુનઃ કઠોર વચનને પ્રલા૫ હેય; એ જીવ માથું વિગેરે પછાડતે હોય, માથાના વાળ ખેંચતે હોય
અને છાતી કૂટતો હોય. [५८५] मोघं निन्दनिजं कृत्यं प्रशंसन्परसम्पदः ।
विस्मितः प्रार्थयनेताः प्रसक्तश्चैतदर्जने ॥८॥
શિલ્પ, વાણિજ્ય વગેરે સંબંધિત પિતાના કૃત્યમાં ખાસ કાંઈ ફળ ન નીપજતાં તેની વ્યર્થ નિન્દા કરતે હોય; સંસારિક પરસમ્પત્તિની પ્રશંસા કરતા હોય, તેની અભિલાષા કરતે હોય અને તે ઐશ્વર્ય મેળવવામાં અત્યન્ત આસક્ત હાય.
આ બધા ય આધ્યાનના કાર્યલિંગે છે.
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૩.
ધ્યાન સ્વરૂપ [५८६] प्रमत्तश्चेन्द्रियार्थेषु गृद्धो धर्मपराङमुखः ।
जिनोक्तमपुरस्कुवन्नार्तध्याने प्रवर्त्तते ॥९॥ આર્તધ્યાનના હેતુ :–
ઈન્દ્રિયેના વિષયભેગની વાસનામાં જે પ્રમાદી હોય; ભેગોમાં આસક્ત હોય; ધર્મથી પરામુખ હોય અને જે જિન વચનને આગળ કરવામાં ઉદાસ જણાતું હોય તે આત્મા વારંવાર આર્તધ્યાનને પામે છે. (આર્તધ્યાનથી દૂર રહેવા ઈચ્છનારે તેના આ વિશેષ કારણે દૂર કરવા જોઈએ.) [५८७] प्रमत्तान्तगुणस्थानानुगतं तन्महात्मना ।
सर्वप्रमादमूलत्वात्याज्यं तिर्यग्गतिप्रदम् ॥१०॥ મર્યાદા:
૬ઠ્ઠા પ્રમત્તગુણસ્થાન સુધી સર્વત્ર આર્તધ્યાન હોય છે, માટે સર્વ પ્રમાદના મૂલકારણરૂપ આર્તધ્યાનને મહાત્માપુરુષે ત્યાગ કરવો જોઈએ.
આર્તધ્યાન તિર્યંચગતિને આપે છે. [५८८] निर्दयं वधबन्धादिचिन्तनं निबिडक्रुधा ।
पिशुनासभ्यमिथ्यावाक्, प्रणिधानं च मायया ॥११॥ [५८९] चौर्यधीनिरपेक्षस्य तीवक्रोधाकुलस्य च ।
सर्वाभिशङ्काकलुषं चित्तं च धनरक्षणे ॥१२॥
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૪
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ રૌદ્રધ્યાન રૌદ્રધ્યાનના ૪ પ્રકાર –
(૧) હિંસાનુબધી -ભયંકર ક્રોધથી નિર્દય રીતે પશુ આદિના વધ, બન્ધન, મારણ વિગેરેની ચિન્તા. અર્થાત્ તે બધું કદાચ ન કરવા છતાં પણ તેવું કરવાને દૃઢ અધ્યવસાય.
આવા અધ્યવસાયવાળે જીવ અતિથી હેય, દુષ્ટ વિપાકને પામનારે હોય અને નિર્દય હોય.
(૨) મૃષાનુબધી -કપટપૂર્વકનાં લુચ્ચાઈથી ભરેલાં અસભ્ય એવા જુઠ્ઠાં વચન બોલવાને અધ્યવસાય, તથા હણે મારે કાપ” વગેરે બલવું.
આવે આત્મા અતિમાયાવી, ગૂઢાપવાળે તથા આત્મશ્લાઘાવાળે અને પરનિન્દા કરનારે હેય.
(૩) સ્તેયાનુબધી :-પલેકના અપાયથી તદન નિરપેક્ષ અને પ્રચણ્ડક્રોધાગ્નિથી આકુળવ્યાકુળ બનેલા આત્માની જવઘાત કરે પડે છે તેમ કરવા સુધીની તૈયારી વાળી મનની મલિનતા સાથે ચેરી કરવાના માનસિક અધ્યવસાય.
() પરિગ્રહાનુબધી -સઘળા સ્વજનાદિ ઉપર, શું તેઓ મારુ ધન ઉઠાવી જશે?” ઈત્યાદિ સ્વરૂપ શંકાથી તે બધાયને ઘાત કરવામાં કલુષિત થયેલા ચિત્તની ધનરક્ષણની ચિંતા.
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્યાન સ્વરૂપ
૩૪૫
[૨૦] ર્તિત્સતોષ–૨નુમતિથિરિ !
देशविरतिपर्यन्तं रौद्रध्यानं चतुर्विधम् ॥१३॥
આ રૌદ્રધ્યાન દેષયુક્ત હિંસાદિકાર્યના કરણ, કારા પણ અને અનમેદનસ્વરૂપ હોય છે. મર્યાદા –
પાંચમા દેશવિરતિ ગુણસ્થાન સુધી પૂર્વોક્ત ચાર પ્રકારનું રૌદ્રધ્યાન હોય છે. [५९१] कापोतनीलकृष्णानां लेश्यानामत्र सम्भवः ।
अतिसंक्लिष्टरूपाणां कर्मणां परिणामतः ॥१४॥ લેશ્યા :–
રૌદ્રધ્યાનીને અતિસંકિલષ્ટ રસવાળા કર્મના પરિણામે પ્રાપ્ત થતી તીવરસવાળી કાપત, નીલ, કૃષ્ણલેશ્યા સંભવે છે. [૨૨ ૩ત્સવ૬ોવર્ઘ નાનામાળિોષતા
हिंसादिषु प्रवृत्तिश्च कृत्वाऽघं स्मयमानता ॥१५॥ [૨૩] નિયિત્વાનનુશથ વમાન પાદ્રિા
लिङ्गान्यत्रेत्यदो धीरैस्त्याज्यं नरकदुःखदम् ॥१६॥ લિંગ –
(૧) હિંસાદિમાને ગમે તે એક દોષ સેવ્યા પછી વારંવાર તે દેવનું સેવન કરવું; (૨) હિંસા વગેરે અનેક પાપમાં અનેક વખત પ્રવૃત્ત થવું; (૩) હિંસાદિના
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૬
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
ઉપાયરૂપ ત્વપૂછેદન વગેરે અનેક દોષમાં પ્રવૃત્ત થવું; (૪) સામે મરે નહિ ત્યાં સુધી તેને માર માર કરે; (૫) પાપ કરીને ખૂબ આનંદ માન; (૬) પરાનુકમ્માશૂન્ય હેવું; (૭) પશ્ચાત્તાપરહિત રહેવું. (૮) બીજાના દુઃખમાં ખૂબ રાજી થવું. આ બધા ય રૌદ્રધ્યાનના કાર્યલિંગે છે. ધીરપુરુષોએ એ બધાયને અવશ્ય ત્યાગ કરવો.
ફળ -રૌદ્રધ્યાનનું ફળ નરકગતિની પ્રાપ્તિ છે. [५९४] अप्रशस्ते इमे ध्याने दुरन्ते चिरसंस्तुते ।
प्रशस्तं तु कृताभ्यासो ध्यानमारोढुमर्हति ॥१७॥
ઉકત આર્તધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાન બેય અપ્રશસ્ત કોટિના ધ્યાન છે. ચિરકાળથી જીવે એમને ગાઢ પરિચય કર્યો છે. એમને અન્ત લાવવાનું કાર્ય અત્યન્ત કઠિન છે. પ્રશસ્ત ધ્યાનની એગ્યતા –
જેણે ભાવનાદિ વડે ચિત્તને વારંવાર શિક્ષણ આપ્યું છે તે આત્મા પ્રશસ્ત ધ્યાન (ધર્મ, શુકલ) ઉપર આરૂઢ થવાની ગ્યતા ધરાવે છે. [५९५] भावना देशकालौ च स्वासनालम्बनक्रमान् ।
ध्यातव्यध्यात्रनुप्रेक्षा-लेश्यालिङ्गफलानि च ॥१८॥
પૂર્વોક્તકમાં પ્રશસ્તધ્યાનની ગ્યતા તૈયાર કરવા માટે ચિત્તને જેનું શિક્ષણ આપવાનું જરૂરી છે તે ભાવનાદિ ૧૨ બાબતેને અહીં નામનિર્દેશ કરવામાં આવ્યું છે.
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
યાન સ્વરૂપ
૩૪૭
(૧) ભાવના (જ્ઞાનાદિની) ૨. દેશ (ધર્મધ્યાનને ઉચિત) ૩. કાળ (ધર્મધ્યાનને ઉચિત) ૪. સ્વાસન (ધર્મધ્યાનને. ઉચિત) પ. આલંબન (વાચનાદિનું) ૬. કમ (મનરેિધાદિન) ૭. ધ્યાતવ્ય (આજ્ઞા વિચયાદિ) ૮. ધ્યાતા (અપ્રમાદાદિગુણયુક્ત) ૯. અનુપ્રેક્ષા (અનિત્યાદિ ભાવનાનું આલેચન) ૧૦. લેહ્યા. (શુભ લેશ્યા) ૧૧. લિંગ (શ્રદ્ધાદિ) ૧૨. ફળ (દેવકાદિ).. [५९६] ज्ञात्वा धम्य ततो ध्यायेच्चतस्रस्तत्र भावनाः ।
ज्ञानदर्शनचारित्रवैराग्याख्याः प्रकीर्तिताः ॥१९॥
એ બાર ભાવનાદિના સ્વરૂપને જાણીને ધર્મધ્યાન. ધરવું જોઈએ. હવે તે ધર્મધ્યાનની ભાવનાએ આ પ્રમાણે છે. (૧) ભાવના ચાર પ્રકારે –
જ્ઞાનભાવના, દર્શનભાવના, ચારિત્રભાવના, વૈરાગ્યભાવના.
[५९७] निश्चलत्वमसंमोहो निर्जरा पूर्वकर्मणाम् ।
सङ्गाशंसाभयोच्छेदः फलान्यासां यथाक्रमम् ॥२०॥ (૧) જ્ઞાનભાવનાનું ફળઃ નિશ્ચલત્વ –
શ્રુતજ્ઞાનની આસેવનારૂપ અભ્યાસને સદા સેવતે આત્મા, અશુભ વ્યાપારથી મનને નિરાધ કરીને (૧) શુભમાં ચિત્તનું અવસ્થાન કરવારૂપ વિશિષ્ટ ભાવનાને સ્પર્શે છે, (૨) સૂત્રાર્થની વિશુદ્ધિ કરે છે (૩) અને ભવનિર્વેદ પ્રાપ્ત કરે છે. આથી એનું ચિત્ત નિશ્ચલ બને છે.
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
(૨) દશનભાવનાનું ફળઃ અસંમેહ –
દર્શનભાવનાના અભ્યાસથી શંકાદિદોષ રહિત બનેલે પ્રશમāયાદિગુણયુક્ત આત્મા અન્ય તત્વમાં બ્રાતિ વિનાને (અસંમૂહ) બને છે. (૩) ચારિત્રભાવનાનું ફળઃ પૂર્વકર્મની નિર્જરા –
આ ભાવનાના અભ્યાસથી નવા કર્મોનું ગ્રહણ, જુના કર્મોની નિર્જરા અને શુભ કર્મનું ગ્રહણ અનાયાસે પ્રાપ્ત થાય છે. (૪) વેરાગ્યભાવનાનું ફળઃ સંગાશંસાભેચ્છેદ –
જગસ્વભાવને જાણતે આત્મા વૈરાગ્યભાવનાના અભ્યાસથી નિઃસંગ બને છે; આશંસારહિત બને છે, ઈહલેકાદિ સપ્તમયથી મુક્ત બને છે. [५९८] स्थिरचित्तः किलैताभिर्याति ध्यानस्य योग्यताम् ।
योग्यतैव हि नान्यस्य तथा चोक्तं परैरपि ॥२१॥
જ્ઞાનભાવના વિગેરે પૂર્વોક્ત ચાર ભાવનાના અભ્યાસથી ભાવિત થઈને સ્થિરચિત્તવાળ બનેલે આત્મા જ ધર્મધ્યાનની
ગ્યતા પ્રાપ્ત કરે છે. બીજાને તે તેની યેગ્યતા પણ પ્રાપ્ત થતી નથી. ભગવદ્ગીતામાં પણ આ જ વાત કહી છે. (આગામી શ્લેકમાં.) [५९९] चञ्चलं हि मनः कृष्ण ! प्रमाथि बलवद् दृढम् ।
तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोरिव सुदुष्करम् ॥२२॥ [६००] असंशयं महाबाहो! मनो दुनिग्रहं चलम् ।
अभ्यासेन तु कौन्तेय ! वैराग्येण च गृह्यते ॥२३॥
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્યાન સ્વરૂપ
૩૪૯
[६०१] असंयतात्मनो योगो दुःप्राप्य इति मे मतिः ।
वश्यात्मना तु यतता, शक्योऽवाप्तुमुपायतः ॥२४॥
અર્જુન-હે કૃષ્ણ! મન તે અતીવ ચંચળ છે; આત્માને લેવી નાખનારું છે; અત્યન્ત દઢ અને બળવાન છે. એટલે મને તો લાગે છે કે તેને નિગ્રહ કરે એ તે વાયુને નિગ્રહ કરવા જેટલું અત્યન્ત દુષ્કર કાર્ય છે પછી આગળના યેગની તે વાત જ શી કરવી? અને સ્થિરમન વિના વળી ગ કે ?
કૃષ્ણ – હે મહાબાહુ અર્જુન! ચંચળ મનને નિગ્રહ ખરેખર સુકુષ્કર છે પણ છતાં હે કુન્તીપુત્ર અર્જુન! અભ્યાસથી અને વૈરાગ્યથી એનો નિગ્રહ જરૂર થઈ શકે છે.
હે અર્જુન ! મારું એવું સ્પષ્ટ મન્તવ્ય છે કે જેનું ચિત્ત પિતાને વશ થયું નથી એને સામ્યબુદ્ધિરૂપ યેગ દુપ્રાપ્ય છે. પરંતુ જેણે ચિત્તને વશ કર્યું છે તે પ્રયત્નશીલ મહાત્માને તે (ભાવના વિગેરેના) અનેક ઉપાયથી વેગની પ્રાપ્તિ સુલભ છે. ૨૦૭. [६०२] सदृशप्रत्ययावृत्या वैतृष्ण्याद् बहिरर्थतः ।
एतच्च युज्यते सर्व भावनाभावितात्मनि ॥२५॥ સશબધના (પ્રત્યય બેધ) વારંવારના અભ્યાસથી ૨૦૭. (૧) ભગવદ્ગીતા:–૬–૩૪, ૩૬, ૩૫. ૭-૩ . (૨) પાતંજલ યોગદર્શન ૧–૧૨, ૧૩, ૧૪, ૧૫, ૧૬
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩પ૦
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ અને બાહ્ય અર્થોથી તૃષ્ણામુક્ત બનવાના વૈરાગ્યથી મન વશ થાય છે અને તેવું જ મન ધ્યાનયોગ પ્રાપ્ત કરી શકે
ગ્રન્થકારશ્રી કહે છે કે આ બધી વાત ભાવનાથી ભાવિત બનેલા આત્મામાં જ બરોબર ઘટી શકે છે. અર્થાત્ અમે પણ એ જ કહીએ છીએ કે જે આત્મા જ્ઞાનાદિભાવનાઓને અભ્યાસ કરે તેનું જ ચિત્ત ધર્મ ધ્યાનના વેગને પ્રાપ્ત કરી શકે છે. (૨) ધર્મધ્યાનને યોગ્ય દેશ[६०३] स्त्रीपशुक्लीबदुःशील-वर्जितं स्थानमागमे ।
सदा यतीनामाज्ञप्तं ध्यानकाले विशेषतः ॥२६॥ [૬૦] શિવાય હુ પામે.વિશેષ જનને વા
तेन यत्र समाधानं स देशो ध्यायतो मतः ॥२७॥ વિજાતીય, પશુ, નપુંસક અને દુરાચારી લોકેથી રહિત એવું સ્થાન જ યતીઓને માટે સંયમધર્મની આરાધના માટે હોવું જોઈએ એમ જિનેશ્વર દેવેએ ફરમાવ્યું છે. એમાં પણ ધર્મ શુકલ ધ્યાનની પ્રારંભિક દશ વખતે તે વિશેષ કરીને તેવું જ સ્થાન હોવું જોઈએ. પરંતુ જે મહાત્મા
ગમાં સ્થિરચિત્ત બન્યા છે તેમને તે ગામમાં રહેવાથી, ઉપવનમાં કે વનમાં બેસવાથી કેઈ તફાવત પડતો નથી. એટલે એમને જ્યાં ક્યાં ય પણ ચિત્તની સમાધિ પ્રાપ્ત થતી હોય તે કોઈ પણ દેશ તે ધ્યાન ધરવા માટે એગ્ય જ છે. [६०५] यत्र योगसमाधानं कालोऽपीष्टः स एव हि ।
दिनरात्रिक्षणादीनां ध्यानिनो नियमस्तु न ॥२८॥
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્યાન સ્વરૂપ
૩. ધર્મ ધ્યાનના કાળ ઃ—
જે કાળમાં યોગસમાધિ સુંદર બની રહેતી હાય તે જ કાળ ધર્મ ધ્યાનને ચેાગ્ય કાળ સમજવા.
દિવસે કે રાત્રે કે અમુક સમયે જ ધ્યાન ધરવું એવુ કાળબંધન ધ્યાનીને હાઈ શકતુ નથી. [૬૬] ચેવવિદ્યા નિતા ગાતુ ન સ્વાસ્થાનોવયાતિની । तया ध्यायेन्निषण्णो वा स्थितो वा शयितोऽथवा ॥ २९ ॥ ૪. ધર્મ ધ્યાન માટે આસનઃ
૩૫૧
સ્થિરયેાગીને વળી આસનનાં બંધન કેવા ?
જે કોઈ મુદ્રા તેને એક વાર સિદ્ધ થઈ ગઈ પછી તે મુદ્રા તેના ધ્યાન માટેનુ શ્રેષ્ઠ આસન. સિદ્ધ થતી મુદ્રા ધ્યાનમાં વિક્ષેપ કરનારી તેા ન જ અને એટલે તે અવસ્થાથી જ તેણે ધ્યાન કરવુ જોઇએ.
ભલે પછી તે વીરાસનાદિમાં બેઠેલા હોય કાયોત્સર્ગોમાં ઊભા રહેલા હાય કે દંડની જેમ સૂતેલા હાય. એ બધા તેના સફળ ધ્યાનને માટેના સુંદર આસનો જ અની જાય છે. [६०७] सर्वासु मुनयो देशकालावस्थासु केवलम् ।
प्राप्तास्तन्नियमो नाssसां नियता योगसुस्थता ॥ ३०॥ સઘળા દેશમાં, સર્વકાળમાં અને બધી અવસ્થામાં અતીત અન ંતકાળમાં મહાત્માઓએ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું" છે. એટલે ધ્યાન માટે દેશનું કાળનું કે અવસ્થાનું બંધન હાઈ શકતુ નથી.
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩પર
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
નિયમ એટલેા જ છે કે દરેક ચેાગીને યાગમાં મુસ્થતા
(સમાધિ) અવશ્ય રહેવી જોઈ એ.
જે વ્યક્તિને જે દેશાદિથી ચેાગસુસ્થતા પ્રાપ્ત થાય તે વ્યકિતને તે દેશ વગેરેના નિયમ છે એટલુ જ હજી કહી શકાય.
१
[૬૮] વાષના ચૈવ પૃચ્છા ૨, પાનૃત્યનચિન્તને
1
· *
क्रिया चालम्बनानीह सद्धर्माविश्यकानि च ॥ ३१ ॥ ૫. ધમ ધ્યાન માટે યોગ્ય આલમનઃ—
વાચના (સૂત્રદાન) પૃચ્છના (સંશય દૂર કરવા પૂછ્યું) પરાવના ( ભણેલાના અવિસ્મરણ માટે અને કનિરા નિમિત્તે અભ્યાસ), અનુપ્રેક્ષા (પૂર્વધૃતપાઠના અવિસ્મરણ માટે સૂત્રસ્મરણાદિ), પ્રત્યુપેક્ષણાદિ ક્રિયા અને સામાયિકાદિ આવશ્યક એ બધા ય ધર્મધ્યાનના આલમના છે.
વાચનાદિ ચાર શ્રતધર્માનુગત આલ અનેા છે. પ્રત્યુપેક્ષણાદિ ક્રિયા વગેરે ચારિત્ર્યધર્માનુગત આલખન છે. [૬૦૧] બારોહતિ દન્દ્રજ્યા—મ્યનો વિષમ વ્મ્ | तथाssरोहति सङ्ख्यानं सूत्राद्यालम्बनाश्रितः ||३२|| જેમ મજબૂત દોરડાં વગેરેના આલંબનવાળા ટેકરા વગેરે વિષમ સ્થાન ઉપર ચડી જાય છે તે રીતે સૂત્રવાચનાદિ પૂર્વોકત આલંબનને પામેલા કિઠન એવા પણ સધ્યાનને પામી શકે છે.
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્યાન સ્વરૂપ
૩૫૩
ફિ૦િ] કાવનાબૂત-પ્રચૂક્ષતિ: |
ध्यानाधारोहणभ्रंशो योगिनां नोपजायते ॥३३॥
સૂત્રવાચનાદિ પૂર્વોકત આલંબને ઉપર ભકિત, બહુમાનભાવ હોય તો તે વિશુદ્ધભાવ, ભવિષ્યમાં થનારા ધ્યાનમાં જાગવાની સંભાવનાવાળા અશુભભાવના વિનેને ક્ષય કરી નાંખે છે. આમ થવાથી ધ્યાનાદિયેગ ઉપર ચડતા મહાત્માઓનું ત્યાંથી અધ:પતન થતું નથી. [६११] मनोरोधादिको ध्यानप्रतिपत्तिक्रमो जिने ।
शेषेषु तु यथायोगं समाधानं प्रकीर्तितम् ॥३४॥ ૬. કમ –
મુક્તિગમન કાળે છેલ્લા અંતર્મુહૂર્તમાં સગી કેવળી ભગવાન પ્રથમ બાદર કાયેગથી બાદર વચનગ વિગેરે કમથી ગનિરોધ કરે છે અને છેવટે શુકલધ્યાનને ચોથે પાયે ૧૪મા ગુણસ્થાને પ્રાપ્ત કરે છે. આ સ્થાન પ્રતિપત્તિને ક્રમ જિનેના વિષયમાં જાણો.
બીજા છે માટે તે તે ધ્યાનપ્રતિપત્તિ કમ નથી. જેને જે કમથી મનાદિને નિરોધ કરવા દ્વારા ગસ્થય પ્રાપ્ત થાય તે તેની ધ્યાન પ્રતિપત્તિને કેમ જાણુ. [६१२] आज्ञापायविपाकानां संस्थानस्य च चिन्तनात् ।
धर्मध्यानोपयुक्तानां ध्यातव्यं स्याच्चतुर्विधम् ॥३५॥ ૭. ધ્યાતવ્ય દ્વાર (અહીંથી ૨૬ શ્લોકમાં) ચાર પ્રકારે
ધર્મધ્યાનમાં ઉપયુક્ત મહાત્માએ (1) દેવાધિદેવની
૨૩
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૪
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
આજ્ઞાનું ચિન્તન, (૨) રાગાદિ અપાનું ચિન્તન. (૩) કર્મના વિપાકોનું ચિન્તન. અને (૪) લેકસસ્થાનના સ્વરૂપનું ચિન્તન કરવું જોઈએ. ૨૦૮. [६१३] नयभङ्गप्रमाणाढ्यां हेतूदाहरणान्विताम् ।
आज्ञां ध्यायेजिनेन्द्राणामप्रामाण्याकलङ्किताम् ॥३६॥ ૧. આજ્ઞાવિચય ધ્યાન –
(૧) સાતવયના ભંગ અને પ્રમાણથી સમૃદ્ધ બનેલી (૨) હેતુ તથા ચરિત અને કલ્પિત કથાનકોથી યુક્ત અને (૩) અપ્રામાણ્ય દોષ વિનાની જિનાજ્ઞાનું ધ્યાન ધરવુંચિન્તન કરવું. (છેવટે “તમેવ સર્વ ઈત્યાદિ ચિન્તન પણ
આજ્ઞા વિચયસ્વરૂપ છે.) [६१४] रागद्वेषकषायादिपीडितानां जनुष्मताम् ।
ऐहिकामुष्मिकाँस्ताँस्ताँन्नानापायान्विचिन्तयेत् ॥३७॥ ૨. અપાયરિચય –
રાગ, દ્વેષ, કષાય વગેરેથી પીડાતા પ્રાણીઓને પ્રાપ્ત થતા ઈહલોક સંબંધી તથા પાક સંબંધી તે તે ત્રાસ વગેરે અનેક અપાયનું ચિન્તન કરવું. [६१५] ध्यायेत्कर्मविपाकं च तं तं योगानुभावजम् ।
प्रकृत्यादिचतुर्भदं शुभाशुभविभागतः ॥३८॥ ૩. વિપાક વિચય –
મનેયેગાદિના પ્રભાવથી ઉત્પન્ન થએલું અને પ્રકૃતિ, ૨૦૮. શાસ્ત્રવાર્તાસમુરચયઃ ૯-૨૦.
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્યાન સ્વરૂપ
૩પપ
સ્થિતિ, રસ, પ્રદેશથી ચાર પ્રકારનું જે કર્મ, તેના સ્વર્ગ નારકાદિ વિપાકેનું શુભ અને અશુભને વિભાગ કરીને ચિન્તન કરવું. [६१६] उत्पादस्थितिभङ्गादिपर्यायलक्षणैः पृथक् ।
भेदैर्नामादिभिर्लोकसंस्थानं चिन्तयेद्भुतम् ॥३९॥ ૪. સંસ્થાનવિચય –
૨૨ શ્લોકથી સંસ્થાનવિય ધર્મધ્યાનનું વર્ણન, ઉત્પાદ, સ્થિતિ, નાશ (ભંગ) વગેરે પર્યાવાળો લેક છે. માટે લેકનું સ્વરૂપ (લક્ષણ) ઉત્પાદ વિગેરે પર્યાયે કહેવાય. આ ઉત્પાદ આદિ પર્યાથી ભરેલા લેક સંસ્થાનનું ચિન્તન કરવું. વળી નામલેક, સ્થાપનાક, દ્રવ્યલેક, ભાવલેક એમ પૃથક્ પૃથક્ રીતે પણ સંસ્થાનનું ચિન્તન કરવું. [६१७] चिन्तयेत्तत्र कर्तारं भोक्तारं निजकर्मणाम् ।
अरूपमव्ययं जीवमुपयोगस्वलक्षणम् ॥४०॥ લોકસ્થ છવદ્રવ્ય ચિન્તન : - તે લેકમાં રહેલા જીવનું આ રીતે ચિન્તન કરવું કે “તે જીવ નિજકર્મને ર્તા છે, કર્મફળને ભક્તા છે, અરૂપી અને અવિનાશી છે તથા ઉપગ એ એનું લક્ષણ છે.” અર્થાત્ સામાન્ય વિશેષ ધરૂપી ચેતના એ તેનું લક્ષણ છે.” [६१८] तत्कर्मजनितं કમનરમ પરિણા !
पूर्ण मोहमहावर्चकामौर्वानलभीषणम् ॥४१॥
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૬
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ [૬૧] શામનિરપૂવપયરશોજીત |
असद्विकल्पसल्लोलचक्रं दधतमुद्धतम् ॥४॥ [૬ર૦] દૃઢ હોતસિવારપાત,તિમમ્ |
प्रार्थनावल्लिसंतानं, दुष्पूरविषयोदरम् ॥४३॥ [દર] જ્ઞાનનું વ્યાપાદિત્યવિન્દ્રયમ્
कदाग्रहकुवातेन हृदयोत्कम्पकारिणम् ॥४४॥ [દરર] વિવિધઘાસક્વલ્પ–સ્થર છ મ્ |
चिन्तयेच भवाम्भोधिं चलढोषाद्रिदुर्गमम् ॥४५॥ પાંચ કલોથી સંસારનું સ્તર સાગરૂપે ચિન્તન:
(૧) તે જીવના કર્મથી ઉત્પન્ન થએલા, (૨) જન્મ જરારૂપ પાણીથી ભરપૂર, (૩) મેહના મોટા વમળથી અને કામરૂપ વડવાનળથી ભીષણ બનેલા, (૪) આશારૂપી પ્રચંડવાયુથી ભરેલા ધાદિ પાતાળ કલશ દ્વારા ઉછાળાતાં અશુભ વિકના તરંગથી ઉદ્ધત બનેલા સમૂહને ધારણ કરતા. (૫) મનમાં ઊઠતી જે ઈન્દ્રિય વિષયેની વાસના ધારા–તેની જે ભરતી–તેના આવવાથી દુર્લબ્ધ બનેલા, (૬) વિષયસુખાદિની પ્રાર્થનારૂપી લહરીઓની પરંપરાવાળા, (૭) કરોડ ઉપાયે પણ ન પૂરી શકાય તેવા વિષયાસ્વાદરૂપ પટવાળા, (૮) અજ્ઞાનર્દિનને લીધે વિપત્તિઓરૂપ વિજળીઓના ઉત્પાતથી જ્યાં ભય ઉત્પન્ન થઈ ગયા છે તેવા, (૯) કદાગ્રહ રૂપ દુષ્ટપવનના સુસવાટાએથી હૃદયને ધ્રુજાવી દેતા, (૧૦) અનેક પ્રકારના વ્યાધિના સંબંધ રૂપ માછલાં અને કાચબાથી
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્યાન સ્વરૂપ
૩૫૭ :
ખીચખીચ ભરેલા, (૧૧) દેષરૂપી જંગમ પર્વતને લીધે. દુર્ગમ બનેલા એવા સંસાર-સાગરને વિચાર કરે.૨૦ ૯ [દર) તસ્ય સંતોષ સભ્યત્વેદઢવચનનું
बहुशीलाङ्गफलकं ज्ञाननिर्यामकान्वितम् ॥४६॥ [६२४] संवरास्ताश्रवच्छिद्रं गुप्तिगुप्तं समन्ततः ।
आचारमण्डपोटीप्ता-पवादोत्सर्गभूद्वयम् ॥४॥ [६२५] असंख्यैर्दुर्योधैर्दुष्प्रधृष्यं सदाशयैः।
सद्योगकूपस्तम्भाग्र-न्यस्ताध्यात्मसितांशुकम् ॥४८॥ [६२६] तपोऽनुकूलपवनोद्भूतसंवेगवेगतः
वैराग्यमार्गपतितं चारित्रवहनं श्रिताः ॥४९॥ [દર૭] સવિના વ્યક્રષ્ના–ચતવિસ્તરતઃ | _ यथाऽविघ्नेन गच्छन्ति, निर्वाणनगरं बुधाः ॥५०॥ પાંચ શ્લોકથી સંસાર સાગર તરવાનો ઉપાય –
જેઓ ચારિત્રરૂપી વહાણમાં બેસે છે તેઓ આ સંસાર સાગરને પાર પામી શકે છે. તે ચારિત્ર વહાણ કેવું છે તે કહે છે. (૧) જેને સમ્યકત્વરૂપ દઢ બંધન છે, (૨) જેને અઢાર હજાર શીલાંગરથનું પાટિયું છે, (૩) જ્યાં જ્ઞાન સુકાની છે, (૪) સત્તાવન ભેટવાળા સંવરથી જેનાં આશ્રવચ્છિદ્રો પૂરી દેવામાં આવ્યાં છે, (૫) મને ગુસ્યાદિથી જેનું રક્ષણ કરવામાં આવ્યું છે, (૬) જ્ઞાનાચારાદિ પચાચાર મંડપથી શોભાયમાન એવા ઉત્સર્ગ અપવાદરૂપ જેને બે માળ છે, (૭) સદાશયાદિ - ર૦૯. વિ. આવ. ભાષ્યઃ પૃ. ૧૩૫૫. (ગ્રન્થાન્ત)
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ અસંખ્ય દુર્ધર મહાદ્ધાઓના કારણે રાગાદિ શત્રુઓથી જે અપરાજેય બન્યું છે, (૮) જેને સદ્યોગરૂપ કુવાસ્તંભના અગ્રભાગ ઉપર વિશુદ્ધ જ્ઞાન કિયાત્મક અધ્યાત્મનું સઢ. નાંખેલું છે, (૯) તરૂપ અનુકૂળ પવનથી ઉત્પન્ન થએલા સંવેગરૂપ વેગથી જે વહાણ વૈરાગ્યના માર્ગે પડીને સડસડાટ આગળ ધપી રહ્યું છે તે ચારિત્ર્યવહાણને આશ્રિત થએલા જ્ઞાની પુરુષ સભાવના નામની પેટીમાં શુદ્ધચિત્તનું રત્ન હેવાને લીધે કોઈ પણ જાતના વિન વિના આગળના લેકેમાં કહેવાતી જે રીતે નિર્વાણ નગરને પ્રાપ્ત કરે છે તે રીતનું મહાત્માઓએ ચિન્તન કરવું (આ પ્રમાણે પ્રસ્તુત અધિકારના ૬૧માં ગ્લૅક સાથે સંબંધ જોડ.) [૨૮] યથા જ મોરપછી ઘવ્યતિરે સતિ છે ___ संसारनाटकोच्छेदाशकापङ्काक्लेि मुहुः ॥५१॥ [६२९] सजीकृतस्वीयभटे नावं दुर्बुद्धिनामिकाम् ।
श्रिते दुर्नीतिनौवृन्दारूढशेषभटान्विते ॥५२॥ [દરૂ] વાછત્યથ ધર્મશ-મદીપે અમદપા
तत्वचिन्तादिनाराच-सज्जीभूते समाश्रिते ॥५३॥ ફિરક] fમથો ને વેશે સથર્શનમત્રિ |
मिथ्यात्वमन्त्री विषमां प्राप्यते चरमां दशाम् ॥५४॥ [६३२] लीलयैव निरुद्धयन्ते कषायचरटा अपि ।
प्रशमादिमहायोधैः शीलेन स्मरतस्करः ॥५५॥
तत्वाचन
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્યાન સ્વરૂપ
૩૫૯ [६३३] हास्यादिषट्कलुण्टाक-वृन्दं वैराग्यसेनया ।
निद्रादयश्च ताड्यन्ते श्रुतोद्योगादिभिर्भटैः ॥५६ ॥ [६३४] भटाभ्यां धर्मशुक्लाभ्या-मात्तरौद्राभिधौ भटौ ।
निग्रहेणेन्द्रियाणां च जीयते द्रागसंयमः ॥५॥ [६३५] क्षयोपशमतश्चक्षु-दर्शनावरणादयः ।
नश्यत्यसातसैन्यं च पुण्योदयपराक्रमात् ॥५८ ॥ [६३६] सह द्वेषगजेन्द्रेण रागकेसरिणा तथा ।
सुतेन मोहभूपोऽपि धर्मभूपेन हन्यते ॥५९॥ [६३७] ततः प्राप्तमहानन्दा धर्मभूपप्रसादतः ।
यथा कृतार्था जायन्ते साधवो व्यवहारिणः ॥६०॥ [६३८] विचिन्तयेत्तथा सर्व धर्मध्याननिविष्टघीः ।
' ईदृगन्यदपि न्यस्तमर्थजातं यदागमे ॥६१॥ અગિયાર શ્લોકમાં મહારાજનું આક્રમણ અને
तेनी ५२२०४५ :
સંસાર નાટકનો ઉછેદ થઈ જવાની વારંવારની આશંકાથી હવે મેહરાજનું ચિત્ત મલિન થઈ ગયું છે. કેમકે એને સમાચાર મળ્યા છે કે, “ચારિત્ર-નકામાં અનેક વેપારીઓને (જીવસ્વરૂ૫) બેસાડીને તેમને મોક્ષપુરીમાં લઈ જવામાં આવે છે.”
હવે તે પૂછવું જ શું? મેહ ચાંચિયાએ પિતાના સુભટને એકદમ સજજ કરી દીધા. કેટલાક દુબુદ્ધિ નામની નાવમાં ગોઠવાઈ ગયા. બાકીના કેટલાક સુભટોને દુષ્ટનીતિ નામની નાવમાં બેસાડી દીધા અને બધી નાવડીઓ હંકારી મૂકી.
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
આ બાજુ ધરાજના સુભટોના સમૂહ પણ તત્વચિન્તાદિ સુતીક્ષ્ણ બાણેાથી સજ્જ થઈ ગયા અને રણમેદાનમાં ઊતરી પડ્યો !
૩૬૦
ભયાનક યુદ્ધ આરભાઈ ગયું! સમ્યગ્દર્શનમન્ત્રીએ મિથ્યાત્વમન્ત્રીને તેા મૃતપ્રાયઃ કરી દીધા! પ્રશમાદિ મહા ચાદ્ધાઓએ દુષ્ટ કાયાને રમતમાં પકડી લીધા! કામચારને તેા શીલ સુભટે ગૂંગળાવી જ નાંખ્યા !
વૈરાગ્યસેનાએ હાસ્યાદિ છ લૂટારાઓને તેા કાંઈ માર માર્યાં છે માર !
અને શ્રુતાઘોગાદિ સુભટોએ બાપડી નિદ્રાને ઝૂડી નાંખવામાં ય કાંઈ ખાકી રાખી નથી !
ધર્મ શુકલ નામના બે મહાસુભટોએ આ રૌદ્ર નામના મેહસુભટ ઉપર જ્વલ'ત વિજય મેળવ્યેા. અને પેલી ઈન્દ્રિયા પકડાઈ જતાં અસંયમ તેા બાપડા તદ્દન બળિયા થઈ ગયા ! એકદમ જીતાઈ ગયા !
ક્ષયાપશમ માવસુભટના ઝપાટા ય કાંઈ ઓછા ન હતા ! એના ભયંકર આક્રમણથી ડઘાઈ ગયેલા ચક્ષુ શનાવરણાદિ તા જીવ લઈને નાઠા !
અને પેલા પુણ્યાય ! એણે ય કમાલ કરી નાંખી ! અશાતાના સૈન્યને કયાં ય નસાડી મૂક્યું!
અને ધર્મરાજે તા ભારે દેકારા ખેલાવી દીધે!! રાગ કેસરી અને દ્વેષગજેન્દ્ર એ ય મેાહના વીર સંતાનીઆ ! પણ
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્યાન સ્વરૂપ
૩૬૧
એ બેયને–અને એમના કાળમુખા બાપ મેહને-ત્રણેયને લોહી વમતા કરી નાંખ્યા! ધરતી ઉપર સદાને માટે ઢાળી દીધા!
ધર્મરાજને વિજય થયો! સંસાર સાગરને પાર ઊતરી જવા નૌકામાં બેઠેલા સઘળા ય સાધુ વેપારીઓ ખૂબ આનંદમાં આવી ગયા !
આમ ધર્મરાજની કૃપાથી એ સાધુ વેપારીઓ જે રીતે જીવનને કૃતાર્થ કરી જાય છે એ બધું ય ધર્મધ્યાનમાં ઓતપ્રેત ચિત્તવાળા મહાત્માએ વિચારવું. એટલું જ નહિ પણ આવા પ્રકારના ભાવનું બીજું પણ અપ્રમત્તતાદિભાવનું કથન કે જે નાગદત્તના કથાનક દ્વારા આવશ્યકસૂત્ર (જિનાગમ)માં આપ્યું છે તે પણ ધર્મધ્યાની મહાત્માએ વિચારવું. - અહીં ૭મું ધ્યાતવ્ય દ્વાર પૂર્ણ થાય છે. •
૮. ધ્યાતા[६३९] मनसश्चेन्द्रियाणां च जयायो निर्विकारधीः ।
धर्मध्यानस्य स ध्याता शान्तोदान्तः प्रकीर्तितः ॥६॥
ધર્મધ્યાનને ધ્યાતા તે જ બની શકે જે મન અને ઈન્દ્રિય ઉપર વિજય મેળવીને નિર્વિકાર બુદ્ધિવાળો બન્ય હોય અને તેથી જ જે શાન અને દાન બન્યું હોય. [६४०] परैरपि यदिष्टं च स्थितप्रज्ञस्य लक्षणम् ।
घटते ह्यत्र तत्सर्व, तथा चेदं व्यवस्थितम् ॥६३॥ ૨૧૦. હારિ. આવ. ૪થું પ્રતિ.આવ, ૧૨૫મી ગાથાની ટીકા.
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ [] પ્રગતિ થવા માન સન્માઈ! મનોગતાના
आत्मन्येवात्मना तुष्ट: स्थितप्रज्ञस्तदोच्यते ॥६॥ - બીજા દાર્શનિકને સ્થિતપ્રજ્ઞ આત્માનું જ સ્વરૂપ ઈષ્ટ છે તે સઘળું ય ધર્મધ્યાનને ધ્યાતામાં ઘટી જાય છે. (માટે ધર્મધ્યાની સ્થિતપ્રજ્ઞ કહેવાય.) શ્રી ભગવદ્ગીતામાં અર્જુનને સંબંધીને કૃષ્ણ કહે છે કે, “હે અર્જુન! મને ગત સઘળા કામભેગોને જ્યારે સાધક દૂર કરી દે છે અને ચિત્તાત્માથી પિતાના આત્મામાં જ જે તુષ્ટ રહે છે તે સ્થિતપ્રજ્ઞ કહેવાય છે. ૨ ૧ ૧ [૬૪] સુષ્યનુદ્ધિનમના: મુ વિગતpદા
वीतरागभयक्रोधः स्थितधीमुनिरुच्यते ॥६५॥
દુઃખમાં જે દીન બનતું નથી, સુખની જેને પૃહા નથી, જેના ચિત્તમાંથી રાગ, ભય અને કોધાદિ કષાયે ચાલી ગયા છે તે મુનિ સ્થિતપ્રજ્ઞ કહેવાય છે. ૨ ૧ ૨ કિરૂ] ય સર્વત્રનમિત્તેર-તત્તા ગુમાણમાં
नाभिनन्दति न द्वेष्टि, तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥६६॥
તે તે શુભાશુભ વસ્તુ પ્રાપ્ત કરીને પણ જે આત્મા તે બધાયમાં ઉદાસીન રહે-ન હોય ત્યાં આનંદ કે ન હોય ત્યાં દ્વેષ–તે આત્માની પ્રજ્ઞા પિતાના આત્મામાં સ્થિત છે. અર્થાત્ તે આત્મા સ્થિતપ્રજ્ઞ કહેવાય.૨ ૧૩
૨૧૧. ભગવદ્ગીતા : ૨-૫૫. ૨૧૨, ભગવદ્ગીતા : ૨-૫૫. ૫૬. ૨૧૩. ભગવદ્ગીતા : ૨-૫૭.
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્યાન સ્વરૂપ
૩૩.
૬િ૪૪] યા સંતે વાડ્યું માનવ સર્વશ:
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥६७॥
જેમ કાચ પિતાના અંગે પાંગને બધી બાજુથી સંકેચી શકે છે તેમ જે આત્મા વિષયથી પિતાની ઈન્દ્રિયોને એકદમ સંકોચી લે છે તે આત્મા સ્થિતપ્રજ્ઞ કહેવાય છે, તેવા આત્માની બુદ્ધિ સ્થિર થએલી કહેવાય છે.”૨ ૧૪ [૬૪] શાન્ત કાન્તો માદ–ત્મારામતથા સ્થિત:
સિદ્ધક્ય હિ માવો : શૈવ સીધોગ્યતા દ્વા
આમ જે આત્મા શાન્ત હોય, દાન્ત હોય અને આ રીતે આત્મરમણતામાં લીન હોય તે જ આત્મા ધર્મધ્યાનને
ધ્યાતા બનવાને ગ્ય છે, કેમકે સાતમા વિગેરે ગુણરથાને રહેલા સિદ્ધગીને જે સ્વભાવ છે તે જ આ સાધકની ગ્યતા છે. અર્થાત્ સિદ્ધગીમાં જે ગુણની પૂર્ણતા હોય તેના જ અશેના અસ્તિત્વરૂપ યોગ્યતા સાધકમાં હેવી જોઈએ.૨૧૫ [૬૪] થાતાવ ફુવા –પ્રમત્તઃ પ થોડા __ पूर्वविद् योग्ययोगी च, केवली परयोस्तयोः ॥६९।।
શુકલધ્યાનના ચાર પાયા છે. જે ધર્મધ્યાનને ચેગ્ય ધ્યાતા કહ્યો તે જ શુકલધ્યાનના પહેલા બે પાયાને યોગ્ય એ ધ્યાતા છે, પણ તેમાં જે અપ્રમત્ત આત્મા આ બે પાયાને ધ્યાતા હોય તે તે પૂર્વધર મહાત્મા જ હોય..
૨૧૪. ભગવદ્ગીતા : ૨–૫૮. ૨૧૫. અધ્યાત્મપનિષત : ૩–૧.
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૪
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
એટલે કે જે પૂર્વધર ન હોય તે અપ્રમત્ત આત્મા શુકલધ્યાનના પહેલા બે પાયાને ધ્યાતા હોઈ શકે નહિ.
જે પ્રમત્ત મહાત્મા હોય તે તે પૂર્વધર ન પણ હોય તે ય શુકલધ્યાનના પહેલા બે પાયાને ધ્યાતા હોઈ શકે.
આથી જ માષતુષમુનિ કે મરુદેવીમાતા વિગેરે પૂર્વધર ન ન હતાં છતાં તેમને પ્રમત્ત અવસ્થામાં શુકલધ્યાનને પહેલા બે પાયાનું ધ્યાન ઘટી શકે છે.
શુકલધ્યાનના ત્રીજા પાયાના ધ્યાતા સગી કેવળો હોય છે, જ્યારે ચોથા પાયાના ધ્યાતા અગી કેવળી હોય છે. ર ૧૬ [६४७] अनित्यत्वायनुप्रेक्षा ध्यानस्योपरमेऽपि हि ।
भावयेन्नित्यमभ्रान्तः प्राणा ध्यानस्य ताः खलु ॥७०॥ ૯. ધર્મધ્યાનીની અનુપ્રેક્ષા –
આ ધ્યાનયોગથી નિવૃત્તિ થાય ત્યારે અભ્રાન્ત આત્માએ અનિત્યસ્વાદિ ૧૨ ભાવનાની અનુપ્રેક્ષા કરવી; કેમકે તે ભાવનાઓ ધ્યાનના પ્રાણસમી છે. તૂટેલી પણ ધ્યાનધારાને સાંધનારી આ ભાવનાઓ છે. ૨૧૭ ૧૦. ધર્મધ્યાનીની વેશ્યા –
ધર્મધ્યાની મુનિને તીવ્ર–તીવ્રતર કે તીવ્રતમ પરિણામ પૂર્વક તેજે પદ્મ કે શુકલ લેશ્યા હોય.
૨૧૬. હારિ. આવ. : ધ્યાનાધિઃ-ગા. ૬૪. ૨૧૭. યોગશાસ્ત્ર : ૪–૧૨૨,
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્યાન સ્વરૂપ
૩૬૫
[૪૮] તીત્રાહિમેમાનઃ ચુર્વેશ્યાતિ દ્યોત્તર
लिङ्गान्यत्राऽऽगमश्रद्धा विनयः सद्गुणस्तुतिः ॥७१॥ ૧૧. ધર્મધ્યાનીના લિંગ –
જિનેક્ત આગમમાં પ્રરૂપેલાં વૃદ્ધવ્યાદિની અપૂર્વ શ્રદ્ધા હેવી, (૨) દેવ-ગુર્નાદિને યથાયોગ્ય અભ્યસ્થાનાદિ વિનય કર, (૩) એમના સદ્ગુણની સ્તવન કરવી. આ ત્રણ ધર્મધ્યાનના કાર્યલિંગે છે. જેને ધર્મધ્યાન હેય તેને
આ ત્રણ ધર્મો પ્રાપ્ત થાય. [६४९] शीलसंयमयुक्तस्य ध्यायतो धर्म्यमुत्तमम् ।
स्वर्गप्राप्ति फलं प्राहुः प्रौढपुण्यानुबन्धिनीम् ॥७२॥ ૧૨. ધર્મધ્યાનનું ફળ :–
શીલ અને સંયમથી યુક્ત જે મહાત્મા આવા ધર્મ ધ્યાનને ધ્યાવે છે તેમને પ્રૌઢપુણ્યની ઉત્તરેત્તર સર્જતી (પુણ્યાનુબંધી પુણ્યની) સ્વર્ગાદિ સંપત્તિઓ પ્રાપ્ત થાય છે. અને આ પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય અવશ્ય મેક્ષ સંપત્તિને મેળવી આપનારું બને છે.
અહીં ધર્મસ્થાન અંગેના ભાવનાદિ ૧૨ દ્વારેનું વર્ણન પૂર્ણ થાય છે. [६५०] ध्यायेच्छुकमथ क्षान्ति-मृदुत्वार्जवमुक्तिभिः ।
छद्मस्थोऽणौ मनो धृत्वा व्यपनीय मनो जिनः ॥७३॥ શુકલધ્યાન –
હવે શુકલધ્યાનના વિષયમાં પૂર્વોક્ત ૧૨ દ્વારેનું
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રંથ
નિરૂપણ ગ્રન્થકારશ્રી કરે છે. તેમાં પહેલા ચાર દ્વારા તે ધર્મ ધ્યાનની તુલ્ય જ છે માટે તે ન કહેતા પંચમાં આલંબનાદિ દ્વાર કહે છે. પ. શુકલધ્યાનના આલંબન —(ક્ષમાદિ ગુણ)
જિનમતમાં જે પ્રધાન છે તેવા ક્ષમા, મૃદુતા, રાજુલા, નિઃસ્પૃહતાદિ આલંબનથી છદ્મસ્થ ધ્યાતા શુકલધ્યાન ઉપર ચડે છે. ૬. કમ –
છદ્મસ્થ આત્માનું મન પ્રથમ તે ત્રણે ય ભુવન વિષયક હેય પણ પછી કેમે કરીને તે મનના વિષયને સંક્ષેપ કરતાં કરતાં તેને પરમાણુમાં લાવીને મૂકી દે અને એ રીતે શુકલ ધ્યાન ધ્યાવે.
જ્યારે જિન (કેવલી) મ ગને નિરોધ કરી દઈને (દ્રવ્યમન રહિત થઈને) શુકલધ્યાન ધ્યાવે. છઘસ્થનું શુકલ ધ્યાન ૭મા વિગેરે ગુણસ્થાને હોય; જ્યારે જિનનું શુકલધ્યાન ૧૩માં ગુણસ્થાનના છેડે તથા ૧૪મા ગુણસ્થાને હોય [६५१] सवितर्क सविचारं सपृथक्त्वं तदादिमम् ।
नानानयाश्रितं तत्र वितर्कः पूर्वगं श्रतम् ॥७४॥ [६५१] अर्थव्यजनयोगानां विचारोऽन्योन्यसङ्क्रमः।
पृथक्त्वं द्रव्यपर्याय-गुणान्तरगतिः पुनः ॥७५॥ દિકરૂ] ત્રિયો યોનિની સાથો-ર્વિતશ્વિત
ईषच्चलत्तरङ्गाब्धेः क्षोभाभावदशानिभम् ॥७६॥
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્યાન સ્વરૂપ
સુ' ધ્યાતવ્ય દ્વારઃ સુ ધ્યાતા દ્વારઃ—
શુધ્યાનના ચાર પાયા ધ્યાતવ્ય છે. તે ચાર પાયાના નામેા આ પ્રમાણે છે.
મ
(૧) સવિત વિચાર-સપૃથક્. (૨) સવિતર્ક —સવિચાર એકત્વ. (૩) સૂમક્રિયા અનિવૃત્તિ. (૪) સમુચ્છિનક્રિયા અપ્રતિપાતી.
શુકલધ્યાનના ૧ લેા પાયોઃ—સવિતર્ક સવિચાર– સપૃથક્ત્વ ઃ
વિતર્ક :–અનેક નયાને આશ્રિત એવા પૂના શ્રુતના
આય.
૩૬૭
વિચાર:–અર્થ, વ્યંજન (શબ્દ) અને મનાદ્વિ ચોગાના પરસ્પરમાં—અથ થી વ્યંજનમાં, વ્યંજનથી અથ માં મને યાગથી વચનયેાગ કે કાયયેાગમાં અને વચનયોગથી મનાદ્રિયાગમાં– થતા સંક્રમ.
(i) અર્થ : પદાર્થ (દ્રવ્ય) (ii) વ્યંજન : શબ્દ (iii) ચાગ : મનાદિના વ્યાપાર
પૃથä : દ્રવ્યથી દ્રવ્યમાં, પર્યાયથી પર્યાયમાં, ગુણુથી ગુણમાં જે જવું તે પૃથકત્વ કહેવાય.
શુક્લધ્યાનના ૧લા પાયામાં આ ત્રણે ય ખાખત હાય માટે તેને સવિતર્ક —સવિચાર—સપૃથકત્વ કહેવાય છે.
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
======
૩૬૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ ત્રણે ય મેંગના વ્યાપારવાળ મુનિને ઉકત વિર્તકાદિથી યુક્ત એવું મન હોય તે સ્વાભાવિક છે. એ મન, ઉછાળાના હોમ વિનાના-છતાં કાંઈક કમ્પવાળા–તરંગથી યુક્ત સમુદ્ર
જેવું હોય છે. ૨૧૮ [૬પ૪] ને વિતા વિવારે ૨ સંત |
निर्वातस्थप्रदीपाभं द्वितीय त्वेकपर्ययम् ॥७७॥ શુકલધ્યાનને રજે પાયો–સવિતર્ક—સવિચાર
એકત્વ.
અહીં વિતર્ક અને વિચાર પૂર્વવત્ હોય. પરંતુ પૃથત્વ એક દ્રવ્યના દ્રવ્યગુણ પર્યાયમાં પરસ્પર ગતિ તે ન હેય, કિન્તુ એક નિજાભદ્રવ્ય, એક પર્યાય કે એક ગુણ-ગમે તે એકમાં જ ચિત્ત સ્થિર હોય.
આ બીજા પાયાનું ધ્યાન પવન વિનાના સ્થાને રહેલા દીપકની જેવું નિષ્પકમ્પ હોય. [] શિયાનિવૃત્યાર્થ તૃતીયં તુ નિચ તત !
શુકલધ્યાનને ત્રીજો પાયો –સૂક્ષ્મક્રિયાઅનિવૃત્તિઃ
સૂમવા મનેયેગની અને બાદર કાયયોગની ક્રિયાની
૨૧૮. (૧) શાસ્ત્રવાર્તાસમુચ્ચય–સ્યાદ્વાદ કલ્પલતા ટીકાઃપૃ. ૩૩૭. તથા ૩૩૭.
(૨) હારિ. આવ. ધ્યાનાધિકાર–ગાથા ૭૧-૭૨, ૭૭ થી ૮૦ (૩) ગુણસ્થાન ક્રમારોહ
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્યાન સ્વરૂપ
જ્યાં નિવૃત્તિ થઈ ગઈ છે અર્થાત્ હવે જ્યાં ઉચ્છવાસાદિરૂપ સૂક્ષ્મ કાયયેાગની ક્રિયા જ ખાકી (અનિવૃત્તિ) રહી છે તે સ્વરૂપ તેરમા ગુણુસ્થાનના અંતિમ અન્તર્મુહત્તમાં રહેલા કેવળી ભગવાનને આ ત્રીજે પાયા હાય.
[૬૬] તુરીયં તુ સમુચ્છિન્ન—ત્રિયમપ્રતિજાતિ તત્ । शैलवन्निष्प्रकम्पस्य शैलेश्यां विश्ववेदिनः ॥७९॥
સમુચ્છિન્નક્રિયા
શુકલધ્યાનને ચેાથેા પાયો અપ્રતિપાતી —
જેમાંથી હવે ઉચ્છવાસાદિ સ્વરૂપ સૂક્ષ્મ કાયિક ક્રિયાની પણ નિવૃત્તિ (સમુચ્છિન્ન ક્રિયા) થઈ ગઈ છે અને સિદ્ધાવસ્થા પ્રાપ્ત થાય ત્યાં સુધીમાં હવે જ્યાંથી પડવાનું જ નથી તેવું આ ચેાથા પાયાનુ ધ્યાન શૈલેશી અવસ્થાને પ્રાપ્ત થયેલુ હાય છે. પર્યંતની જેવા નિપ્રકમ્પ ૧૪મા ગુરુસ્થાને રહેલા અયાગી કેવળ ભગવતને આ ધ્યાન હાય છે. [६५७ ] एतच्चतुर्विधं शुक्लध्यानमंत्र द्वयोः फलम् ।
आद्ययोः सुरलोकाप्ति - रंत्ययोस्तु महोदयः ॥ ८० ॥ ચાર પ્રકારના શુકલધ્યાનના પહેલા એ પાયાના ધ્યાનથી સ્વર્ગાદિ સુખ મળે છે; જ્યારે છેલ્લા બે પાયાના ધ્યાનનું ફળ મેાક્ષ છે.
[૬૮] ત્રવાપયમંતરા—સુમવમવસંતતીઃ ।
૩૬૯
૨૪
अर्थे विपरिणामं वा - Sनुपश्येच्छुक्ल विश्रमे ॥ ८१ ॥
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૦
૯. શુકલયાનની અનુપ્રેક્ષાઃ—
(૧) મિથ્યાત્વાદિ આશ્રવાના અપાયા (૨) ચતુતિરૂપ સંસારના (કર્મ જનિત) પ્રભાવ (૩) ભવની પરમ્પરા (૪) સ્ત્રીપુત્રાદિ અર્થામાં વિપરીતતાની પ્રાપ્તિ. આ બધુ ય શુકલધ્યાનથી વિરામ પામતા મુનિએ ચિંતવવું જોઈ એ.
આ ચારે ય પ્રકારની અનુપ્રેક્ષા શુકલધ્યાનના પહેલા તથા બીજા પાયાના ધ્યાન વિરામ પછી જ સ’ભવે કેમકે આકીના છેલ્લા બે પાયાનું ધ્યાન તેા વિરામ પામ્યા વિનાજ મુક્તિનું પ્રાપક અને છે.
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
[દ્દધ॰] યોઃ ગુચ્છા તૃતીય પ, જેવા સા પત્રમાં મતા । ચતુર્થમેવસ્તુતેશ્યાતીત: પ્રીનૈિત: ।।૮।
૧૦. લેયા :–
પહેલા એ પાયાના ધ્યાનમાં શુકલલેશ્યા હાય. ત્રીજા પાયાના ધ્યાનમાં પરમશુકલ લેશ્યા હોય. ચેાથા પાયાનું ધ્યાન ધરતા મહાત્મા લેફ્યાતીત હાય.
१
મુખ્યાનવતોષ: ।
असम्मोहो विवेकश्च व्युत्सर्गश्चाभिधीयते ॥८३॥
[૬૬] જિનિમયો
૧૧. લિંગઃ—
નિળયેગવાળા શુકલધ્યાનીનાં ચાર લિંગા છે. (૧) અવધ.
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્યાન સ્વરૂપ
૩૭૧
(૨) અસંમેહ. (૩) વિવેક.
(૪) વ્યુસર્ગ. [६६१] अवधादुपसर्गेभ्यः कम्पते न बिभेति च ।
असम्मोहान्न सूक्ष्मार्थे मायास्वपि च मुह्यति ॥८४॥ દિદ્દરવિવેકાયો-દ્ધિનીમાનીતે
देहोपकरणासङ्गो व्युत्सर्गाज्जायते मुनिः ॥८५॥ (૧) અવધને લીધે તે મહાત્મા પરીષહ ઉપસર્ગાદિથી ન
કપે કે ન ભય પામે. (૨) અસંહને લીધે સૂકમપદાર્થના ચિંતનમાં ન મૂંઝાય
કે દેવાદિમાયામાં પણ ન મૂંઝાય. (૩) વિવેકને લીધે દેહઉપધિ આદિના સર્વસંગથી પિતાના
આત્માને ભિન્ન સ્વરૂપે જુએ. (૪) વ્યુત્સર્ગને લીધે દેહઉપકરણદિના અસંગભાવને પામે. [६६३] एतयानक्रमं शुद्धं मत्वा भगवदाज्ञया ।
યઃ તિવખ્યામાં સંપૂર્વાધ્યામિવિરત ૮દ્દા ૧ર. ફળ –
જિનાજ્ઞા અનુસાર આ શુદ્ધ ધ્યાનકમને જે જાણે છે અને પછી તેને જે અભ્યાસ કરે છે તે આત્મા પરિપૂર્ણ અધ્યાત્મસ્વરૂપને જ્ઞાતા સર્વજ્ઞ બને છે.
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્યાન સ્તુતિ
૧૭ આત્મન ! તું સદૈવ ધ્યાનસ્થ રહે. તું જાણે છે ધ્યાનયોગની તાકાત ?
દેવેન્દ્રોના સામ્રાજ્યને પણ શૂ કરવાની તારામાં પડેલી પ્રચંડ શક્તિને સ્ફોટ એ જ કરી આપશે.
જે મોહનિદ્રામાં આખું ય વિશ્વ પોઢી ગયું છે ત્યાં એ ધ્યાનમસ્તી તને જાગતો રાખીને તારી અમરતાના ગાન ગવડાવશે.
દુઃખે તું નંદવાય નહિ, કોઈને રે તું અકળાય નહિ, રાગે તું રગદોળાય નહિ, હે તું મૂંઝાય નહિ. આવી અનોખી સિદ્ધિ ધ્યાનયોગે જ મળે.
આતમરામ ! સંગ વિનાના અસંગના અનિર્વાચ આનંદને ભજી લે, ભજી લે.
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રબન્ધ–૫ મે
અધિકાર-૧૭ માં | ધ્યાન સ્તુતિ ક [૬૪] જીતિ પરં પરિવા,
पाकशासनपदं तृणकल्पम् । स्वप्रकाशसुखबोधमयं तत्,
ध्यानमेव भवनाशिभजध्वम् ॥१॥ હે મુનિ ! જ્યારે ધ્યાનયોગ પિતાની પ્રકૃષ્ટ દશાને પ્રાપ્ત કરે છે ત્યારે ઈન્દ્રનું સામ્રાજ્ય પણ એક તણખલા જેવું ભાસે છે. તે ધ્યાનગ કે જે સ્વપ્રકાશ સુખમય છે, બેધમય છે અને ભવભંજક છે, તેને જ તું સેવ. [६६५] आतुरैरपि जडैरपि साक्षात्,
___ सुत्यजा हि विषया न तु रागः । ध्यानवाँस्तु परमद्युतिदर्शी,
तृप्तिमाप्य न तमृच्छति भूयः ॥२॥ રે! માંદાઓ અને મૂખ પણ છેડી છેડીને કદાચ વિષયને ભેગને છોડશે પણ તેને રાગ તે નહિ જ છોડી શકે.
આ વિશ્વમાં પરમાત્મપ્રકાશને દ્રષ્ટા ધ્યાનયોગી જ એ છે કે જે અનેખી તૃપ્તિ પામીને કદી પણ તેની તરફ જોતું નથી ક્યારે ય ત્યાં રાગદષ્ટિ પણ કરતું નથી.
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૪
શ્રી અધ્યાત્મસાર
[૬૬] યા નિશા સમૂતાનાં
થાનિનો વિનમહોત્સવ HI यत्र जाग्रति च तेऽभिनिविष्टा,
થાનિને મવતિ તત્ર સુપુતિ: રૂા સર્વ પ્રાણીગણને તત્વષ્ટિ (આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિ) અંધકાર રૂપ બની છે માટે એમ કહી શકાય કે તેઓ તત્વદૃષ્ટિમાં ઊંઘતા જ રહે છે. પણ તે જ તત્વદૃષ્ટિમાં સંયમી આત્મા જાગતે હેવાથી તેને માટે તો તે દિવસ સમી છે. અને જે મિથ્યાષ્ટિમાં સંસારી આત્મા જાગૃત રહે છે ત્યાં સંયમી આત્મા પરાભુખ
બની રહે છે. જાણે કે ત્યાં ઊંઘતે જ રહે છે. ૨ ૧૯ [૬૬૭] સમજુરોમિવાન્યુનાનાં,
सर्वतः सकलकर्मफलानाम् । सिद्धिरस्ति खलु यत्र तदुच्चैः,
ध्यानमेव भवनाशि भजध्वम् ॥४॥ સઘળી ક્રિયાઓની સિદ્ધિ (સફળતા) અંતરમાં ધ્યાનને પ્રવાહ વહેતો રહે તે જ છે.
કૂવાના પાણીની પ્રાપ્તિ ધરતીમાં વહી જતા ઊછળતા પાણીના ઝરણાં (પાણીની સેર) ને લીધે જ હોય છે. ૨૧૯. (1) આચારાંગસૂત્ર : ત્રીજું અધ્યયન-પહેલો ઉદ્દેશ
૧૦૫મું સૂત્ર. (૨) ભગવદ્ગીતા : ૨-૬૯. (૩) હૈમ કાવ્યાનુશાસન : પૃ. ૪૩.
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્યાન સ્તુતિ
૩૭પ ઝરણું ન હોય તે કૂવે વહેલે મડે પણ સુકાઈ જાય. ધ્યાન ન હોય તે ક્રિયા શુષ્ક થઈ જાય.
માટે જ શિવસુખનું કારણ ધ્યાન જ બની રહે છે. દિ] રાતે જ દિક્ષાયણમુલ્યા,
मानसैर्न ततभूपनमद्भिः । अत्यनिष्टविषयैरपि दुःखें,
ध्यानवानिभृत मात्मनि लीनः ॥५॥ બહુ સારી રીતે આત્મામાં તલ્લીન થઈ ગયેલા ધ્યાની મહાત્મા, કષાયથી જાગતા મનેવિકારથી પીડાતા નથી,
કે મોટા ચમરબંધી (તત = વિશાળ=મેટા) રાજાઓની મૂકી મૂકીને કરાતી વંદનાઓમાં અંજાતા નથી,
કે અત્યન્ત અનિષ્ટ વિષયના યોગથી નીપજતાં તીવ્ર દુખેથી પણ એમના અંતર લગીરે નંદલાતાં નથી. [૬૬] પદમુવસમૃમિ,
__ ध्यानमस्तु शिवशर्मगरिष्ठम् । नास्तिकस्तु निहतो यदि नस्या
વેવમાનવામચંદ્રષ્ણાત દા ધાની મહાત્મા કહે છે કે ધ્યાનદશાથી મેં આત્માને સ્પષ્ટ રૂપે જ છે, એનું ભરપૂર સુખ પણ મેં અનુભવ્યું છે, અને તે એ સુખ ખૂબ જ ભાવી ગયું છે. મોક્ષસુખના (આંશિક) અનુભવથી તગડું બનેલું ધ્યાન મને અવશ્ય પ્રાપ્ત થયું છે.
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
રે! આત્માને ન માનનાર કદાગ્રી નાસ્તિકને આ નયગર્ભિતવાણીના દણ્ડના પ્રહાર કરવા છ્તાં જો તે આત્માને ન માને તેા પછી હદ થઈ ગઈ ! હવે તે તેની ઉપેક્ષા જ કરવી જોઈ એ.
[૬૭૦] ત્રનાòવિધુતારાવ
૩૭૬
ज्योतिषां प्रसरतामवकाशः ।
ध्यानभिन्नतमसां मुदितात्म
ज्योतिषां तदपि भाति रहस्यम् ||७||
જ્યાં સૂર્ય, ચન્દ્ર અને તારલાઓની કે ટમટમતા દીપકાની ચામેર ફેલાએલી એવી પણ જ્યાત પહેાંચી શકતી નથી ત્યાંનુ પણ રહસ્ય તે ધ્યાની મહાત્મા જ પામી શકે છે. જેમણે એ ધ્યાનથી અંધકારને ભેઢી નાંખ્યો છે અને જેમની આત્મજ્યોત આબેહૂબ ઝળકી ઊઠી છે.
[૬૭] યોગયત્યમિતાøવિદ્યુત્ત્તાં,
प्रेयसीं शमरतिं त्वरितं यत् ।
ध्यानमित्रमिदमेव मतं नः,
किं परैर्जगति कृत्रिममित्रैः ||८||
રે! અમારે હવે જગતના નકલી મિત્રાનું શું કામ છે? અમારે તે આ ધ્યાનમિત્ર જ બસ છે કે જે અનતકાળથી રીસે ભરાએલી, દૂર-સુદૂર ચાલી ગએલી અમારી શમતિ નામની પત્ની સાથે એક પળમાં જ સુભગમિલન કરાવી આપે છે.
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્યાત સ્તુતિ
3108 [૭૨] વારિતર વાતાવારે,
શીતયુધિનિશે. उच्छ्रिते प्रशमतल्पनिविष्टो,
ध्यानधाम्नि लभते सुखमात्मा ॥९॥ કે જેને આ ધ્યાનમહેલ! કામના બળને તાપ પ્રવેશી પણ ન શકે !
શીલની શીતળ સુગન્ધિ સર્વત્ર મહેક મહેક કરી રહી છે!
અહા! કેટલે વિશાળ છે આ મહેલ ! અને વાહ, પ્રશમના પલંગ ઉપર આતમરામ પણ કેવી મજેથી આરામ કરી રહ્યા છે! [૭ી વિદHIઈ-,
प्रातिभायसमतामधुपर्कैः । ध्यानधाम्नि भवति स्फुटमात्मा
हूतपूतपरमातिथिपूजा ॥१०॥ અને એ ધ્યાન પ્રાસાદમાં પ્રવેશતા અતિથિને આદરસત્કાર તે જુઓ!
એને, પિસવા માટે શીલનું સિંહાસન ગોઠવાએલું પડ્યું છે, પગ ધોવા માટે ઈન્દ્રિયદમનનું જલ બાજુમાં મૂકેલું છે, અને અર્થ! આ રહ્યું ને? કેવળજ્ઞાનની નીચે જ રહેલું શુદ્ધિના પ્રકર્ષને પ્રાપ્ત થએલું મતિજ્ઞાનસ્વરૂપ પ્રાતિભજ્ઞાન એ જ તે અર્થ છે!
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
રે ! સમતાભાવનું મધુપર્ક (દહીં આદિથી મિશ્રિત મધ) મૂકવાનું પણ ભુલાયું નથી તે !
અને આ જુઓ જુઓ! અતિથિરાજ આતમરામને પધારે પધારે કહીને ધ્યાનસદનમાં નીમવ્યા !
જુઓ, આ હવે તેમને પાદપ્રક્ષાલન થયા! ચરણે પવિત્ર કરાયાં!
અહા! હવે તેમને અનેક રીતે સત્કાર થશે!
કેવી ઉચ્ચકક્ષાની આ અતિથિપૂજા ! [૭૪] ત્રાત્મનો દિપમાનિ થોમૂત્,
भेदबुद्धिकृत एव विवादः । ध्यानसन्धिकदमुं व्यपनीय,
द्रागभेदमनयोतिनोति ॥११॥ આત્મા અને પરમાત્મા વચ્ચે કોઈ ભેદ છે કે નહિ? એ વાતને આજ સુધી વિવાદ ચાલ્યા આવ્યો છે. પણ આ ધ્યાન નામના સન્ધિદૂતે તે એ બે યને અભેદ સાધી આપ્ય! તે વિવાદ જડબેસલાક દૂર કરી દીધું !ર ૨૦ [૭૧] [મૃતં વિપમૃતે ત્રિો ,
क क्षयिण्यपि विधौ त्रिदिवे वा । ઘાસત્તિમતાં ત્રિશાનાં,
ध्यान एव तदिदं बुधपेयम् ॥१२॥ ૨૨૦. યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય: ૧૦-૪.
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્યાન સ્તુતિ
૩૭૮ ' અરે! હળાહળ વિષભર્યા નાગલોકમાં તે અમૃત હતું હશે? નહિ. નહિ. અસંભવ. અમૃત હેત તે ત્યાં વિષ શેનું હેત ? તે શું નાશ પામતા જતા શશીમાં અમૃત મળે? નહિ. નહિ. અસંભવ. શશી અમૃતવાળે હેત તો. શું કરવા ક્ષીણ થતું જાય? તે શું અપ્સરાઓ જોડે મેજ કરતા સ્વર્ગના દેવને ત્યાં અમૃત હશે? નહિ નહિ. અસંભવ. જે ત્યાં અમૃત હોત તે અપ્સરાઓ જોડે જ માણ્યા પછી, અતૃપ્તિ ન જ રહેત.
તે અમૃત છે ક્યાં? હા, હવે ખબર પડી. એ તે છે યેગીઓ પાસે! એમનું પરમપ્રિય માદકપણું ધ્યાન, એ જ તે અમૃત છે! તદ્દન બરાબર.કેમકે એના ઘૂંટ લીધા પછી તેઓ મૃત્યુ ઉપર સંપૂર્ણ વિજય પ્રાપ્ત કરી લે છે. ૨૧
[૬૬] મોતનીy સિતા; સુધી,
નાપિ ના વનિતાવિ ! तं रसं कमपि वेत्ति मनस्वी,
ध्यानसम्भवधृतौ प्रथते यः॥१३॥ ધ્યાનથી ઉત્પન્ન થતી નિશ્ચલતામાં જે અપૂર્વ રસ વિસ્તાર પામે છે તેને તે કઈ પ્રશસ્તમનવાળા જ્ઞાની જ પામી શકે! તે મીઠો મધુર રસ નથી તે દ્રાક્ષમાં, નથી સાકરમાં, નથી સુધામાં કે નથી તે લલનાના એઇચુમ્બનમાં!
૨૧. ભામિનીવિલાસ મૃઢીકા રસિતા સિતા સમશીતા...શ્લોક...
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૦.
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ, [૭૭] રૂક્ષ્યવેત્ય મનસા વરિષ
ध्यानसम्भवफले गरिमाणम् । __तत्र यस्य रतिरेनमुपैति,
ઢવામમૃત્તમાશુ યશશ્રી: ૨૪માં આ રીતે પરિપકવ ધ્યાનથી ઉત્પન્ન થતાં ફળમાં રહેલી મહત્તાને મનથી જાણુને તેમાં જેને રતિ થાય છે તે પ્રૌઢ તેજસ્વી મહાત્માને યશલક્ષ્મી શીધ્ર પ્રાપ્ત થાય છે.
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
* *
આત્મનિશ્ચય
નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિથી આત્માનો વિચાર કરો. દરેકને આત્મા સ્વતઃ શુદ્ધ છે, બુદ્ધ છે, મુક્ત છે, સચ્ચિદાનંદ એનું સ્વરૂપ છે.
કર્મો એને કયારે ય અડ્યાં નથી, શરીર એણે બાંધ્યું નથી, કંચન, કામિની કે કુટુંબમાં એ કદી અટવાયે નથી.
કેમ?..એક જ ઉત્તર છે. આત્મા ચૈતન્યસ્વરૂપ છે... બીજા બધા જડ છે...જડની કોઈ મજાલ નથી ચૈતન્યથી ધબકતા પ્રચંડ શક્તિકેન્દ્રને અડવાની.
પણ સબૂર......
આત્માના એ સ્વરૂપને આવિર્ભાવ કરવા માટે પ્રથમ તો એક બીજી જ વાત–આત્માના બીજા એક સ્વરૂપની વાતઆત્મસાત કરવી પડશે કે,
આત્મા કર્મથી બદ્ધ છે, વિભાવદશાથી ગ્રસ્ત છે..જડના પ્રભુત્વ હેઠળ કચડાએલે છે... આત્માને બદ્ધ જશે. મુક્ત કરવાનો પુરુષાર્થ આદર...પછી? બાકીનું બધું આપોઆપ થઈ જશે. સચ્ચિદાનંદની છોળેથી છલકાઈ જશે સચ્ચિદાનંદ.
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રબંધ દકો
અધિકાર ૧૮ મે પર આત્મનિશ્ચય |
યવહાલન છે.
પ્ર. આત્મા જ્ઞાનાદિથી અને અછવાદિથી ભિન્ન છે કે અભિન્ન ? વ્યવહારનય
શુદનિશ્ચયનય ઉ. આત્મ જ્ઞાનાદિથી ભિન્ન છે. | આત્મા જ્ઞાનાદિથી
અભિન્ન છે. અછવાદિથી અભિન્ન છે. | અજવાદિથી ભિન્ન છે. અનુકમઃક્રમાંક ફ્લોક નંબર (૧) આત્મા જ્ઞાનાદિથી અભિન્ન છે. ૬૮૩-૬૮૮. (૨) આત્મા બીજા આત્માઓથી અભિન્ન છે.
૬૮૯ થી ૭૧૦. (૩) આત્મા દેહથી ભિન્ન છે. ૭૧૧-૭૨૩.
આત્મા કર્મધનાદિથી ભિન્ન છે. ૭૨૪-૭૨૫ આત્મા ધર્માસ્તિકાયથી ભિન્ન છે. ૭૨૬ આત્મા અધર્માસ્તિકાયથી ભિન્ન છે. ૭૨૭ આત્મા આકાશાસ્તિકાયથી ભિન્ન છે. ૭૨૮ આત્મા કાળથી ભિન્ન છે. ૭૨૯
આત્મા અજીવથી ભિન્ન છે. ૭૩૦ (૪) આત્મા પુણ્યપાપતવથી ભિન્ન છે. ૭૩૬-૮૦૭
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિશ્ચય
૩૮૩ અવાંતર વિચારણુઓ –
(i) પુણ્ય પાપ પરસ્પર અભિન્ન છે. ૭૩૭–૭૫૦ (li) આત્મામાં ભકતૃત્વવિચાર ૭૫૬ (iii) શબ્દનયથી આત્મામાં કતૃત્વવિચાર,
૭૫૮-૭૬૩ (iv) શુદનયથી આત્મામાં કર્તુત્વવિચારનું
દિગમ્બરમત ખંડન ૭૬૪-૭૭૦ (v) પર્યાયાસ્તિકનયથી આત્મગુણેને
ઉ૫ત્તિવાદ ૭૭૧ (vi) જુસૂવનયથી આત્મામાં કર્તૃત્વ
૭૭૪-૭૯૨ (vi) મૈગમ વ્યવહારનયથી આત્મામાં કતૃત્વ
૭૯૩-૭૯૫ (viii) મૈગમ વ્યવહારનયથી આત્મામાં કત્વ
નું ખંડન ૭૯૫-૮૦૭ (૫) આત્મા આશ્રવસંવરથી ભિન્ન છે. ૮૦૮-૮૩૧ (૬) આત્મા નિર્જરાતત્વથી ભિન્ન છે. ૮૩ર-૮૪૨ (૭) આત્મા બંધતત્વથી ભિન્ન છે. ૮૪૩-૮૫૪ (૮) આત્મા મોક્ષતત્વથી ભિન્ન છે. ૮૫૫-૮૬૬
ઉપસંહારમાં વ્યવહારનયની પુષ્ટિ ૮૬૭ થી
૮૭૩૨૨ ૨૨૨. સમયસારમાં નિમિત્તની અસર કબૂલતા સ્થાનો :
પૃષ્ઠ નં. ૩ થી ૫, ૧૦, ૧૭, ૫૨૫, ૪ર૬, ૪૬૬, ૫૧૬. અપેક્ષાએ વ્યવહારનયની પ્રધાનતા સ્વીકારતા સ્થાનો :| પૃ2 નં ૧૮, ૨૦, ૨૧, ૨૨, ૨૩ થી ૩૦, ૪૧, ૪૨, ૬૬, ૮૫ થી ૯૮, ૧૧૪, ૧૧૫, ૨૬૪, ૨૬૫, ૪૬૩ થી ૪૬૬, ૬૦૫, ૬૧૨ થી ૬૧૫, ૬૩૦ ૬૩૩.
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૪
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ પ્રબંધ દુકો
અધિકાર ૧૮ [૬૭૮] શરમજ્ઞાનારું ધ્યાન-મર્મજ્ઞાનં મુક્તિ
आत्मज्ञानाय तन्नित्यं यत्नः कार्यों महात्मना ॥१॥
ધર્મશુકલધ્યાનથી આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય અને આત્મજ્ઞાન મુક્તિ આપે. માટે મહાત્માએ આત્મજ્ઞાન (આત્માનું સ્વરૂપ જાણવા) માટે સદૈવ યત્ન કરે જોઈએ. ૨૩
૨૨૩. (૧) સમગ્ર આત્મનિશ્ચયાધિકાર સમયસારને સામે રાખીને જેવાથી ખૂબ સુગમ થઈ જશે. (૨) ગશાસ્ત્ર ૪-૧૧૩ (૩) તે સિવાય પ્રભુદાસ પારેખનું તત્વાર્થ બીજા ભાગમાં આવેલું ૮૨૫થી ૮૨૮ માં પૃષ્ટ ઉપરનું વિવેચન, પ્રવચનસાર, દિગબરમત માટે અધ્યાત્મમત પરીક્ષા વિગેરે ગ્રંથે જોઈ લેવા. કેટલુંક સમજી લેવા જેવું :
આત્મા (1) પર્યાયથી (૨) કમથી (૩) શરીરાદિથી ભિન્ન છે કે અભિન્ન ? શબ્દનિશ્ચયનય અશુદ્ધનિ.નય અનુપચરિત ઉપ.વ્યવનિય
વ્યવહારનય ૧. આત્મા પર્યાય- પર્યાયવાન છે. કર્મમય છે. દેહમય છે.
મય છે. ૨. સુખમય છે. રાગાદિપર્યાયથી કર્મથી સુખ, શરીર ધનાદિથી સુખાદિવાળે છે, દુઃખવાળે છે. સુખદુઃખ
વાળો છે. ૩. કર્તા ભોક્તા કર્તા બૅકતા છે. પુણ્યાદિકને શરીરાદિને નથી.
કર્તા ભકતા કર્તા ભોકતા
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિશ્ચય
- ૩૮૫ [૭૭] જ્ઞને ઘSત્મનિ નો મો જ્ઞાતિવ્યમશિષ્યા
अज्ञाते पुनरेतस्मिन् ज्ञानमन्यनिरर्थकम् ॥२॥ જેણે આત્મા જાણે તેણે સઘળું જાણ્યું.
જેણે બીજું બધું જાણ્યું પણ આત્મા ન જાણે તેનું સઘળું જાણેલું એળે ગયું. [૬૮] નવાનામપિ તવાનાં જ્ઞાનભિદ્રસિદ્ધ
येनाऽजीवादयो भावाः स्वभेदप्रतियोगिनः ॥३॥
નવ તત્વનું જ્ઞાન પણ જીવને સારી રીતે જાણવા માટે જ છે, કેમકે એક જીવ તત્વને જાણવા માટે, જીવન ભેટવાળા (જ્યાં જીવત્વ નથી તે) બધા અજવાદિ તત્વોને જાણવા જોઈએ.
ટૂંકમાં, જીવને સંપૂર્ણ રીતે જાણવા માટે જ અછવાદિ તત્વનું જ્ઞાન આવશ્યક બને છે. અછવાદિને જાણ્યા વિના જીવનું પૂર્ણ સ્વરૂપ જાણી શકાય નહિ.
જીવ એ અછવાદિ નથીઃ અછવાદિથી જીવ ભિન્ન છેઃ અછવાદિને ભેદવાળે જીવ છે. અછવાદિને ભેદ જીવમાં રહે છે. માટે ભેદન પ્રતિયેગી અછવાદિ બન્યા.
સ્વ-અછવાદિ. એના ભેદના પ્રતિયોગી એ અજવાદિ બન્યા. નિશ્ચયનય, દ્રવ્ય અને પર્યાય બેય નયને માને. તેમાં દ્રવ્યાર્થિકનયને માનનાર શુદ્ધ નિશ્ચયનય કહેવાય. પર્યાયાથિકનયને માનનાર અશુદ્ધ નિશ્ચયનય કહેવાય. ૨૫
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૬
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
[૬૮] થતો હ્યાભવમેવોડનુમૃતઃ સંતુ િવ ા
निसर्गादुपदेशाद्वा वेत्ति भेदं तु कश्चन ॥४॥
આત્મતત્વ અને આત્માથી પર એવું જડ તત્વ એ બે તત્ત્વ વચ્ચેને અભેદભાવ તે અનુભવ્યો (ભાન્ત રીતે) છે અને ચિરપરિચિત પણ કર્યો છે. પરંતુ આત્મા અને જડના ભેદને નિસર્ગથી કે ગુર્નાદિના ઉપદેશથી તે સાચે વિરલા જ જાણે છે. [૬૮] તત્વથaખ્યા-ત્મજ્ઞાનં હિતાવહ
वृथैवाऽभिनिविष्टाना-मन्यथा धीविडम्बना ॥५॥
એટલે અભેદ (એકત્વ)થી અને ભેદ (પૃથકત્વથી આત્મજ્ઞાન કરવું હિતાવહ છે. કશું સમજ્યા વિના નાહક એકાન્તવાદના કદાગ્રહમાં પડી જનારાઓની વિપરીત બુદ્ધિ તે માત્ર વિડમ્બને છે.
અહીં એ વાત ખ્યાલમાં રાખવી કે આ આખો અધિકાર નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિએ આત્માની સ્વરૂપ વિચારણને છે. વ્યવહારનય આત્માને તેના જ્ઞાનાદિગુણેથી અને નારનારકાદિ પર્યાથી ભિન્ન માને છે એટલું જ નહિ પણ આત્માઓમાં પરસ્પર પણ ભેદ માને છે આ બે ય વાતનું ખંડન કરતાં નિશ્ચયનય કહે છે કે (૧) આત્મા જ્ઞાનાદિથી ભિન્ન નથી. (આત્મા અને જ્ઞાનાદિ એક જ છે.) (૨) અને આત્મા બીજા આત્માઓથી ભિન્ન નથી. કેમ કે આત્મા એક જ છે.
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિશ્ચય
૩૮૭
બીજું, વ્યવહારનય માને છે કે આત્મા દેહથી, કર્માદિ અજીવથી તથા પુણ્ય, પાપ, આવ, સંવરાદિથી અભિન્ન છે. આની સામે નિશ્ચયનય કહે છે કે નહિ, “તે બધાથી આત્મા ભિન્ન છે.” આમ વ્યવહારનયે જ્યાં ભેદ માને છે ત્યાં નિશ્ચયનય અભેદ (એકત્વ)ની સિદ્ધિ કરશે અને વ્યવહારનયે જ્યાં અભેદ માને છે ત્યાં નિશ્ચયનય ભેદ (પૃથકવ)ની સિદ્ધિ કરશે. ૨૪ વ્યવહાર ના
નિશ્ચયનય ૧. આત્મા જ્ઞાનાદિથી
૧. આત્મા જ્ઞાનાદિથી ભિન્ન છે.
અભિન્ન છે. ૨. આત્મા બીજા આત્માથી ૨. આત્મા બીજા આત્માથી ભિન્ન છે.
અભિન્ન છે. ૩. આત્મા દેહાદિથી ૩. આત્મા દેહાદિથી આ અભિન્ન છે.
ભિન્ન છે. [૬૮]] H Uવ તત્રાત્મા સ્વભાવનાવસ્થિત !
જ્ઞાનશિરિત્ર-ક્ષ: પ્રતિપાદિત તદ્દા જ્ઞાનાદિથી આત્મા અભિન્ન (એક) છેઃ
આત્મા એક જ છે. એ સ્વભાવમાં જ સ્થિર રહેલે છે. પરમર્ષિઓએ તેને જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રસ્વરૂપ કહ્યો છે. ૨૫ ૨૨૪. (૧) અધ્યા. ઉપનિ. ૧-૩૦ થી ૩૫.
(૨) સ. સાર ગા. ૩૯ થી ૪૩. ૨૨૫. (૧) યોગશાસ્ત્ર ૪-૧. (૨) સમયસાર (૧૬) ૧૬ (૧૬, ૧૭, ૧૮).
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ [૬૮] કમાનમથશીનાં વથા રત્નાન મિન્નતા !
ज्ञानदर्शनचारित्र-लक्षणानां तथात्मनः ॥७॥
રત્નની પ્રભા, રત્નની નિર્મળતા અને રત્નની વરહરણ આદિ શક્તિઓ જેમ રત્નથી જુદી નથી તેમ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર એ આત્માથી જુદા નથી. ૨૪ [૬૮] કામનો ઋક્ષાનાં જ વ્યવહાર ફિ મિન્નતામ્ |
षष्ठ्यादिव्यपदेशेन मन्यते न तु निश्चयः ॥८॥
આત્મા અને તેના જ્ઞાનાદિ લક્ષણ (સ્વરૂપ)ને ભેદદર્શક છઠ્ઠી વિભક્તિના પ્રયોગ વડે વ્યવહારનય ભિન્ન બતાડે છે પરંતુ શુદ્ધનિશ્ચયનય તે તેમની વચ્ચે અભેદ જ માને છે. “આત્માનું જ્ઞાન,” “આત્માનું દર્શન” ઈત્યાદિ કહેવા વડે વ્યવહાર કહે છે. જ્યારે “આત્મા જ જ્ઞાન,” “આત્મા જ દર્શન” એમ નિશ્ચયનય કહે છે. [૬૮] ઘરા મિત્યત્ર યથા મે વિર: |
आत्मनश्च गुणानां च तथा भेदो नतात्विकः ॥९॥
જેમ વ્યવહારનયથી કહેવાય છે કે આ ઘટનું રૂપ છે. અહીં “ઘટનું રૂપ’ એ પ્રયોગ કરવા દ્વારા ષષ્ઠી વિભક્તિથી જે ઘટ અને તેના રૂપ વચ્ચે ભેદ સૂચિત કર્યો તે વસ્તુતઃ તાત્વિક નથી કેમકે ઘટ અને રૂ૫ બે અભિન્ન જ છે.
આ જ રીતે “આત્માનું જ્ઞાન” એમ કહેવામાં આત્મા - ૨૨૬. (૧) સ. સાર : ગા. ૭, ૮.
(૨) ગુર્જર સાહિત્યસંગ્રહ ભાગ રજો: પૃ. ૨૮૬, ૭મી ગાથા
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિશ્ચય
૩૮૯ અને જ્ઞાનને જે ભેદ બતાડવામાં આવે છે તે પણ તાત્વિક નથી. નિશ્ચયનય અતાત્વિક પદાર્થને માનતા નથી. [૬૮૭] શુદ્ધ અને સર્વ : નિશ્ચયેનાનુભૂયતે |
ચા મિાદા–જુમાવતિ તરવાનું બી નિશ્ચયનયથી આત્માનું જે શુદ્ધ (જ્ઞાનાદિમય) સ્વરૂપ અનુભવાય છે તેને જ ભેદ દ્વારા વ્યવહારનય અનુભવે છે. આત્મા જ્ઞાનાદિમય છે – નિશ્ચયનય. આત્મા જ્ઞાનાદિવાળે છે - વ્યવહારનય. ૨૭ [૬૮૮] વસ્તુતરતું ગુણાનાં ત– ૧ સ્થાત્મિનઃ પૃથક્કા
आत्मा स्यादन्यथाऽनात्मा ज्ञानाद्यपि जडं भवेत् ॥११॥ વસ્તુતઃ (નિશ્ચયનયથી) તે આત્માના પિતાનાથી, તેના ગુણનું સ્વરૂપ પૃથફ (ભિન્ન) છે જ નહિ. જે આત્માથી તેના જ્ઞાનાદિ ગુણો જુદા હોય તે આત્મા જ્ઞાનશૂન્ય બનતો (ઘટાદિની જેમ) જડ બની જાય અને જ્ઞાનાદિ પણ આત્માથી
જુદા પડી જતાં (ઘટાદિની જેમ) જડ બની જાય. ૨૮ [૬૮] તિજારીમાન્યાત સર્વેપામેવતSSત્મનામ્ |
निश्चिता, कर्मजनितो भेदः पुनरुपप्लवः ॥१२॥ આત્માનું સર્વ આત્માથી એકત્વ :
જેમ આત્મા જ્ઞાનાદિ પર્યાથી અભિન્ન છે તેમ આત્મા ૨૨૭. સ. સારઃ-૧૪, ૪૧૫ (૨૭૧). ૨૨૮. પ્રવચન સાર ગા. ૨૭.
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૦
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
બીજા બધા આત્માઓથી પણ ચૈતન્યરૂપ પર સામાન્ય (શુદ્ધ સંગ્રહનય)થી અભિન્ન જ છે.
તે તે કર્મના કારણે એક જ આત્માને જુદા જુદે આત્મા જે માનવામાં આવે છે એ મન્તવ્ય તે (વ્યવહાર નયની) કેવળ બ્રાન્તિ છે. અજ્ઞાનનું નર્યું તોફાન છે. [६९०] मन्यते व्यवहारस्तु भूतग्रामादिभेदतः ।
जन्मादेश्व व्यवस्थातो, मिथो नानात्वमात्मनाम् ॥१३॥
વ્યવહારનય એક જ આત્માને અનેક રૂપે જુએ છે અર્થાત્ (૧) એક ઈન્દ્રિય આદિવાળા જીના તે તે સમૂહના ૧૪ પ્રકાર પાડીને (૨) ૪ ગતિ, ૬ કાય, પ ઈન્દ્રિય આદિ પ્રકારે પાડીને (૩) તથા જન્મ મરણાદિની વ્યવસ્થા કરીને તે વ્યવહાર નય એક જ આત્માને અનેક (અનંત) રૂપે માને છે.
[६९१] न चैतन्निश्चये युक्तं भूतग्रामो यतोऽखिलः ।
नामकर्मप्रकृतिजः स्वभावो नात्मनः पुनः ॥१४॥
નિશ્ચયનયને વ્યવહારનું તે કથન માન્ય નથી. તેનું કહેવું છે એ જ છે કે જે ભૂતગ્રામ આદિના ભેદથી એક જ આત્માના અનંત ભેદ પાડ્યા તે ભૂતગ્રામાદિ તો નામકર્મની પ્રકૃતિઓથી ઉત્પન્ન થએલે કર્મને સ્વભાવ છે. આત્માને એ સ્વભાવ જ નથી તે પછી બીજાના સ્વભાવથી આત્મામાં કઈ ભેદ પડી શકે જ શી રીતે ? માટે શુદ્ધાત્મા તે એક જ છે.
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૧
આત્મનિશ્ચય [६९२] जन्मादिकोऽपि नियतः परिणामो हि कर्मणाम् ।
न च कर्मकृतो भेदः स्यादात्मन्यविकारिणि ॥१५॥
વળી જન્મમરણાદિ થવાને લીધે એક જ આત્માના અનેક ભેદ પાડ્યા તે પણ ખબર નથી કેમકે તે જન્માદિ પણ આયુષ્યાદિ કર્મના જ પરિણામે (વિપાકે) છે. ભલે એ બધા કર્મના ભેદો હોય પરંતુ તે તે કર્મથી કાંઈ નિર્વિકાર આત્મામાં તે કઈ વિકાર થઈ શકે જ નહિ. માટે આત્મા એક જ છે. ૨૨૯ [६९३] आरोग्य केवलं कर्म-कृतां विकृतिमात्मनि ।
भ्रमन्ति भ्रष्टविज्ञाना भीमे संसारसागरे ॥१६॥
અહા! કમે સજેલા કર્મના વિકારેને આત્મામાં આરેપ કરી દઈને વ્યવહારવાદીઓ –ભ્રષ્ટજ્ઞાનીઓ-ભીમ ભયાનક સંસારમાં ભટક્યા કરે છે! ૨૩૦ [६९४] उपाधिभदजं भेदं वेत्यज्ञः स्फटिके यथा ।
तथा कर्मकृतं भेद-मात्मन्येवाभिमन्यते ॥१७॥
એક અજ્ઞાન માણસ લાલ લીલા વગેરે વર્ણના પુષ્પની સાથે પડેલા સફેદ સ્ફટિકમાં લાલાશ લીલાશ વગેરે માની લે છે. અહીં સ્ફટિકમાં તે સ્વભાવતઃ સફેદાઈ જ છે પરંતુ પુષ્પની ઉપાધિવિશેષથી ઉત્પન્ન થતી લાલાશ વગેરે સ્ફટિકમાં કલ્પી લે છે.
૨૨૯. અધ્યાત્મ ઉપનિષત ઃ ૨-૨૮, ૨૯. ૨૩૦. સ. સાર. : ૫૦ થી ૫૫.
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૨
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ આ જ રીતે કર્મ કરેલા ભેદોને અજ્ઞાની માણસ આત્મામાં જ માની લેવાની મૂર્ખાઈ કરી બેસે છે.
પણ કર્મ જુદા છે. તેથી કાંઈ આત્મા જુદો ન જ પડી જાય. માટે આત્મા એક જ છે. એના કાંઈ નારકાત્મા, દેવાત્મા, પુરુષાત્મા, સ્ત્રી આત્મા, દેવદત્તાત્મા, યજ્ઞદત્તાત્મા એવા અનેક ભેદ ન પડી શકે. [६९५] उपाधिकर्मजो नास्ति व्यवहारस्त्वकर्मणः ।
इत्यागमवचो लुप्त-मात्मवैरुप्यवादिना ॥१८॥
જેઓ આત્મામાં અનેકરૂપતા (વિવિધરૂપતા) માને છે તેમણે તે આ આચારાંગસૂત્રના વચનને પણ લેપ કર્યો કે “વસો નસ્થિ” અર્થાત્ કર્મમુક્ત (અકર્મ) આત્માને ઉપાધિરૂપ કર્મથી ઉત્પન્ન થતો દેવમનુષ્યાદિ વ્યવહાર હેતું નથી.
નિશ્ચયદષ્ટિએ તે આત્મા કર્મ વિનાને–અકર્મ છે. એને કર્મભનિત વ્યવહાર સંભવી શકે નહિ. [६९६] एकक्षेत्रस्थितोऽप्येति नाऽऽत्मा कर्मगुणान्वयम् ।
तथाभव्यस्वभावत्वा-च्छुद्धो धर्मास्तिकायवत् ॥१९॥
જે આકાશપ્રદેશમાં કર્મ પરમાણુ છે તે જ આકાશપ્રદેશમાં આત્મા પણ છે. છતાં કર્મથી ઉત્પન્ન થતાં તે તે રૂપાદિ, ગત્યાદિ (જન્ય ધર્મો)નું સ્વરૂપ તે આત્મા પ્રાપ્ત કરતો નથી. કેમકે પિતાના સ્વરૂપમાંથી બીજાના સ્વરૂપમાં જવાને તેને સ્વભાવ જ નથી. આથી જ ધર્માસ્તિકાયની
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિશ્ચય
૩૯૩
જેમ તે શુદ્ધ છે. દ્રવ્ય, જીવ અને પુદ્ગલથી ધર્માસ્તિકાય, પૃષ્ટ છતાં તેમના ગુણુસ્વરૂપ બની જતુ નથી તેવું પ્રસ્તુતમાં પણ આત્માનું ક સંબંધમાં સમજવું,
।
[ ६९७] यथा तमिरिकश्चन्द्र - मप्येकं मन्यते द्विधा । अनिश्चयकृतोन्माद - स्तथाऽऽत्मानमनेकधा ારના જેમ નેત્રરાગી (વૈમિત્રિક) આકાશમાં એક જ ચન્દ્ર હોવા છતાં અનેક ચન્દ્ર જુએ છે તેમ આત્માના વિષયમાં યથા નિશ્ચયના અભાવથી ઉત્પન્ન થયેલા ઉન્માદને લીધે વ્યવહારવાદી એક જ આત્માને અનેક સ્વરૂપે જુએ છે. [૧૮] ચવાનુમતે ह्येकं स्वरूपास्तित्वमन्वयात् ।
सादृश्यास्तित्वमप्येक-मविरुद्धं तथाऽऽत्मनः ॥२१॥
જેમ વ્યવહારનયને પણ દેવદત્ત પાતાની ખાલ્ય, કૌમાર, વા કયાદિ જુદી જુદી અવસ્થાથી જુદો જુદો બનતા નથી પણ બધી અવસ્થામાં દેવદત્ત તે દેવદત્ત જ રહે છે. જેમ અહીં એ બધી અવસ્થામાં આત્માદિસંબંધ હાવાથી સ્વરૂપનું અસ્તિત્વ એક જ અનુભવાય છે તેમ બધા આત્મામાં આત્મત્વનો સંબંધ હોવાથી તે બધાયનું સાદશ્યાસ્તિત્વ પણ કોઈ પણ વિધ વિના એક જ છે. (સદૃશતાનું અસ્તિત્વ= સાશ્યાસ્તિત્વ) ૨ ૩ ૧
व्यवहारतः । सुहृत् ॥२२॥ મુદ્ રા
[ ६९९ ] सदसद्वादपिशुनात् सङ्गोप्य दर्शयत्येकतारत्नं सर्वां शुद्धनयः
૨૩૧. પ્રવચન સારઃ ૨-૪, ૫.
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૪
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
આત્મા કથંચિત્ સત્ છે, કથંચિત્ અસત્ છે, એવા ભેદભેદવાદને જણાવતા લુચ્ચા વ્યવહારનયથી સજ્જનને દૂર લઈ જઈને, શુદ્ધનિશ્ચયસ્વરૂપમિત્ર, આત્માની એક્તાનું રત્ન તેમને બતાવે છે. [૭૦] નૃનાધિપરિણુપુનવિનશ્વ:
भिन्नर्जहाति नैकत्व-मात्मद्रव्यं सदान्वयि ॥२३॥
ભલેને આત્માના નરનારકાદિ પર્યાય હાય ! ભલેને તે પર્યાયે ઉત્પત્તિ વિનાશ પામતા હોય! પણ તે ય તે પર્યાયે ભિન્ન હોવાથી આત્મા ભિન્ન બની જતો નથી. પિતાની સાથે સદા રહેતું એકત્વ એ કદી છોડતો નથી. ટૂંકમાં, જેમ જ્ઞાનાદિગુણોથી આત્મા પોતાની એક્તા (અભિન્નતા) છોડતું નથી તેમ નરનારકાદિ પર્યાથી પણ એ પિતાની
એકતા ત્યાગતો નથી. ૨૩૨ [७०१] यथै हेमकेयूरकुण्डलादिषु वर्तते ।
नृनारकादिभावेषु तथात्मैको निरजनः ॥२४॥
સુવર્ણમાંથી જુદા જુદા ઘાટ ઘડાય તો પણ તે બધાયમાં સોનું તે કાયમ એક જ રહે છે, તેમ નરનારકાદિભામાં નિર્વિકાર આત્મા તો એક જ રહે છે. તે પર્યાના ભેદથી આત્મામાં ભેદ પડી જતો નથી. [७०२] कर्मणस्ते हि पर्याया नात्मनः शुद्धसाक्षिणः । ___कर्म क्रियास्वभावं य-दात्मा त्वजस्वभाववान् ॥२५॥ ૨૩૨. (૧) પ્રવ. સાર ૨-૨૦.
(૨) વિ. આવ. ભાષ્ય : ૧૯૭૮ થી ૧૯૮૦.
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિશ્ચય
૩૯૫ નરનારકાદિ પર્યાયે તે કર્મના છે. એ પલટાતા જતા પર્યાને આત્મા તે શુદ્ધ સાક્ષી છે એટલે એ પર્યાયે એના હોઈ શકે નહિ. કેમકે કર્મને સ્વભાવ જુદા જુદા પર્યાયોને ઉત્પન્ન કરવાની ક્રિયા કરવાનું છે જ્યારે આત્મા તે કઈ પણ કિયાને પિતાનામાં જન્મ નહિ આપવાના (અજ) સ્વભાવવાળે છે. બેય વિરોધી સ્વભાવ છે.
કર્મના પર્યાયે આત્માના બની શકે જ નહિ માટે કર્મના પર્યાયમાં રહેલે ભેદ પણ આત્મામાં ભેદ પાડી શકે નહિ. [૭૦] નાહૂનાં વમળો વાન્નો મવા ચમાવવા
एकैकविरहेऽभावान्न च तत्त्वान्तरं स्थितम् ॥२६॥
પ્રશ્ન-આત્માના સમ્બન્ધ વિના કેવળ કર્મથી જન્મમરણ વિગેરે શી રીતે સંભવે ?
ઉ.આ જન્મમરણાદિની ઘટમાળરૂપ જે સંસાર છે તે કેવળ કર્મપરમાણુના કિયા સ્વભાવથી ઉત્પન્ન થઈ શક્ત નથી તેમ કેવળ જીવસ્વભાવથી પણ ઉત્પન્ન થઈ શકતું નથી. કેમકે બેમાંથી એકના પણ વિરહ સંસાર હોઈ શક્તા નથી, માટે બે ય ના સંગથી જ સંસાર ઉત્પન્ન થાય છે. પણ તેથી હવે એમ ઊલટું (તત્વાન્તર) તે નહિ જ સાબિત થઈ જાય કે આમ થતાં તે નિષ્ક્રિય ચેતનમાં પણ કિયાસ્વભાવ આવી ગયે! આ વાત દષ્ટાન્તથી આગામી શ્લેકમાં સિદ્ધ કરે છે. [७०४] श्वेतद्रव्यकृतं श्वैत्यं, भित्तिभागे यथा द्वयोः ।
· भात्यनन्तर्भवच्छून्यं, प्रपञ्चोऽपि तथेक्ष्यताम् ॥२७॥
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૬
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ જેમ ભીંત ઉપર સફેદ ચુને ધેળાવતાં, ચુનાની તે ધળાશ ચુનામાં અને ભીંતમાં–બે ય માં-ભાસે છે. કેમકે ચુનાને ભીંત સાથે સંગ થયે છે. પણ આમ છતાં તે ધળાશ ભીંતની બની જતી નથી. ભીંતમાં તે ધોળાશ ઊતરી ગયા વિના પણ ચુનાની ધેળાશ ભીંતમાં (ચુનાના સંગને લીધે) જે દેખાય છે તે વસ્તુતઃ ભ્રમ છે.
તે જ રીતે આત્મા સાથે કર્મને માત્ર સંગ થયે છે એથી જે સંસાર ઉત્પન્ન કરવાની ક્રિયા થઈ તે કિયા તે માત્ર કર્મની છે; (જેમ ધેળાશ માત્ર ચુનાની છે.) આત્માની તે નહિ જ.
આમ હવે આત્મકર્મસંગથી સંસાત્પત્તિ થવા છતાં આત્મામાં સંસાત્પત્તિની ક્રિયા સિદ્ધ થઈ જતી નથી. ૨૩૩
[૭૦] કથા વનાવદ્રોડ્ય, વિન રાતે !
व्यवहारमत: सर्गों, ज्ञानिना न तथेक्ष्यते ॥२८॥
જેમ સ્વપ્નમાં જોએલે પદાર્થ, તે માણસને જાગ્યા પછી દેખાતું નથી, તેમ વ્યવહાર દૃષ્ટિ (સુષુપ્તાવસ્થાતુલ્ય)માં જે સંસાર આત્મામાં દેખાય છે તે નિશ્ચયદષ્ટિ (જાગ્રદેવસ્થાતુલ્ય)માં જ્ઞાનીને દેખાતું નથી. તેને તે આત્મા કર્મમુક્ત શુદ્ધસ્વરૂપે જ ભાસે છે. આ જ વસ્તુસ્થિતિ છે.
૨૩૩. (૧) સ. સારઃ ૩પ૬મી ૩૬૫, - (૨) ગુ. સા. સંગ્રહઃ ૧૬મી ઢાળ.
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
નામ પર
. જેના તા
બાત્મનિશ્ચય
૩૯૭ ४७.६] मध्याह्न मृगतृष्णायां, पयःपूरो यथेक्ष्यते ।
તથા સંયોગ: સ, વિવેહ્યાતિવિઇવે પાર
ગ્રીષ્મઋતુના મધ્યાહ્નકાળે સૂર્યકિરણને સંબંધ થતાં દૂરસ્થ વેરાન ભૂમિમાં જેમ પાણીનું પૂર આવ્યાને ભ્રમ થાય છે તેમ વિવેકના અજ્ઞાન (અખ્યાતિ)રૂપ ઉત્પાતને લીધે જીવ અને કર્મ બેયની ક્રિયાને સંબંધથી ઉત્પન્ન થયેલે આ સંસાર છે એ ભ્રમ થાય છે. વસ્તુતઃ શુદ્ધ નિષ્ક્રિય જીવથી સંસાર ઉત્પન્ન થતું જ નથી.
[७०७] गन्धर्वनगरादीना-मंबरे. डम्बरो यथा ।
તથા સંયો: , વિસ્ટા વિતથા ઋતિઃ સારૂ
સંધ્યા સમયે આકાશમાં વાદળોના બનેલા ગન્ધર્વ નગરને જે આડંબર થએલે દેખાય છે તે ભ્રમ છે, વસ્તુતઃ ત્યાં કાંઈ ગત્ત્વનું નગર નથી. તેમ સગથી ઉત્પન્ન થયેલે સમગ્ર વિલાસ પણ વ્યર્થ આકારવાળે છે.
[७०८] इति शुद्धनयायत्त-मेकत्त्वं प्राप्तमात्मनि । ... अंशादिकल्पनाऽप्यस्य, नेष्टा यत्पूणवादिनः ॥३१॥
એટલે શુદ્ધ નિશ્ચયનયથી સિદ્ધ થાય છે કે આત્મામાં જ્ઞાનાદિને અને બીજા આત્માઓને જે ભેદ વ્યવહારનયે માને છે તે બ્રાન્ત છે. આત્મામાં તે જ્ઞાનાદિને અને કહેવાતા બીજા આત્માઓને અભેદ (એકત્વ) જ પ્રાપ્ત થાય છે. વળી આ નિશ્ચયનય તે પરિપૂર્ણ સ્વરૂપને જ સ્વરૂપ
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
કહે છે માટે તેને આત્માના અસંખ્ય પ્રદેશની કલપના પણ ઈષ્ટ નથી. [૭૦] [ સાત્તિ સૂરસ્થા–મેવાશયો મત:
प्रत्यग्ज्योतिषमात्मान-माहुः शुद्धनयाः खलु ॥३२॥
શ્રી ઠાણુગ સૂત્રમાં પણ જે કહ્યું છે કે “જે સાચી આત્મા તે એક જ છે એને પણ આશય આ જ છે. શુદ્ધ સંગ્રહનય (નિશ્ચયનયવિશેષ) તે બન્ધ મેક્ષાદિ વિનાના શુદ્ધ
તિવાળા આત્માને જ સ્વીકારે છે. એ સિવાયનું આત્માનું કઈ સ્વરૂપ હોઈ શકતું જ નથી એ તેમને મત છે. ૨૩૪ [७१०] प्रपञ्चसञ्चयक्लिष्टा-मायारूपादिभेमि ते ।
प्रसीद भगवन्नात्मन्, शुद्धरूपं प्रकाशय ॥३३॥
ગ્રન્થકારશ્રી પિતાના આત્માને પ્રાર્થના કરતાં કહે છે, “હે ભગવન આત્મન ! આપ મારી ઉપર પ્રસન્ન થાઓ. સંસાર પ્રપંચેના કલેશવાળા આપના માયાવી રૂપથી મને ભારે ભય થાય છે. આપ શુદ્ધસ્વરૂપને પ્રકાશ કરે.”
આ પ્રાર્થનાથી આત્મા પોતે જ પરમાત્મસ્વરૂપ છે તે બતાવ્યું. અર્થાત્ કહેવાતા વિભિન્ન આત્મા એક જ છે એ સિદ્ધ કર્યું. આમ વ્યવહારનયને માન્ય (૧) આત્માનું જ્ઞાનાદિથી ભિન્નત્વ અને (૨) આત્માનું બીજા આત્માથી ભિન્નત્વ એ બે ય નું ખંડન કરીને શુદ્ધનિશ્ચયે સ્થિર કર્યું ૨૩૪. (૧) સમયસારઃ ૧૩ (૯) ૧૨૧ થી ૧૨૫, (૨) સં.
તક : ૧-૪૯.
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિશ્ચય
૩૯૯ કે આત્માનું જ્ઞાનાદિથી એકત્વ (અભેદ) જ છે, બીજા આત્માએથી પણ એકવ (એભેદ) જ છે.
હવે આગામી કેમાં વ્યવહારનયને માન્ય આત્માનું દેડ, કર્મ, ધન, અને પુણ્યાદિથી જે અભિન્નત્વ છે, તેનું ખંડન કરીને દેહાદિથી આત્માનું પૃથકત્વ (ભિન્નત્વ) સાબિત કરવા નિશ્ચયનય સજ્જ થાય છે. આમાં જ શેષ અધિકાર આખે પૂર્ણ થશે.
[७११] देहेन सममेकत्वं, मन्यते व्यवहारवित् ।
कथञ्चिन्मूर्ततापत्ते-वेदनादिसमुद्भवात् ॥३४॥
આત્મા દેહથી અભિન્ન અપૃથફ) છે એમ વ્યવહારનય કહે છે. તેનું ખંડન કરતાં નિશ્ચયનય કહેશે કે નહિ, આત્મા દેહથી ભિન્ન (પૃથક) છે, પરંતુ આ વાત કરવા પૂર્વે વ્યવહારનયની તે વાતનું સમર્થન કરતી યુક્તિઓ જણાવવામાં
આવે છે.
વ્યવનિય-આત્મા દેહથી અભિન્ન છે કેમકે જ્યારે દેહને કઈ દષ્ઠાદિને આઘાત લાગે છે ત્યારે તેની વેદનાને આત્મામાં ઉદ્ભવ થાય છે. જ્યાં વેદનાદિને ઉભવ થાય ત્યાં મૂર્ણતા જ હોય; અમૂર્તતા નહિ. આમ આત્મામાં કથંચિત્ મૂર્તતા સિદ્ધ થાય અને એ મૂર્તતાને લીધે જ આત્માને દેહ સાથેના અભેદવાળે માને જ જોઈએ કેમકે તેમ માન્યા વિના આત્મામાં મૂર્તતા આવે જ નહિ. ૨૩૫
૨૩. સ. સારઃ ૩૩ (૨૭)
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૦
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
[૭૬૨] તનિશ્રયો ન સસ્તે, યવમૂ† ન મૂખ્તતામ્। अंशेनाऽप्यवगाहेत, पावकः शीततामिव ||३५||
''
આ વાતને નિશ્ચયનય જરા પણ ખમી શકતા નથી. તે તેા કહે છે કે અમૂત્તે આત્મા કદાપિ અંશે પણ મૂત્ત અની શકે જ નહિ.
અગ્નિ કદાપિ અંશે પણ ઠં ડે। હાઇ શકે જ નહિ. ૨૩૬ [૭૨૩] ૩ાસ્યાનેયથા ચોપાર્ટ્, ધૃતક્રુષ્ણમિતિ પ્રમઃ । તથા મૂર્રાફ્સમ્બન્ધા જાત્મા મુત્તે તિશ્રમ: રૂદ્દા રે ! ઉષ્ણ તેા અગ્નિ છે. પણ જેમ તેના સાગે ઘીમાં ઉષ્ણતા જણાય છે તે ભ્રમ છે; તેમ મૂત્ત દેહના સંબંધથી આત્મા સૂત્ત જણાય તે પણ નર્યાં ભ્રમ છે.
[૭૪] ન હતું ન રસો બન્યો, ન ન સ્પર્શી ન ચાકૃતિ: ।
यस्य धर्मो न शब्दो वा, तस्य का नाम मूर्त्तता ||३७|| જેને રૂપ નથી, ગન્ધ નથી, સ્પ નથી, શબ્દ નથી, અરે ! કોઇ આકાર નથી, મૂત્ત વસ્તુના કોઇ પણ ધર્મ નથી તેનામાં વળી મૂત્તતા કેવી ! ૨૩૭
૨૩૬. સ. સારઃ ૩૩, (૨૭)
૨૩૭. (૧) સ. સારઃ ૪૯,
(2) 319. 2112: 2-20.
(૩) આચારાંગસૂત્રઃ પખું મધ્ય, ઠ્ઠો ., ૧૭૧ મું સૂત્ર
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિશ્ચય
[७१५] दृशाऽदृश्यं हृदाग्राह्य, वाचामपि न गोचरः ।
स्वप्रकाशं हि यद्रूपं, तस्य का नाम मूर्तता ॥३८॥
જે દષ્ટિથી અગ્રાહય છે, મનથી અગોચર છે, વાણીથી અવાચ્ય છે. આવું જેનું સ્વપ્રકાશમયરૂપ છે તે આત્માને મૂર્ત કહેવાય જ શી રીતે ? મૂર્ત હોય તે દષ્ટિ વિગેરેથી અગ્રાહય હોય? નહિ જ. ૨૩૮ [७१६] आत्मा सत्यचिदानन्दः, सूक्ष्मात्सूक्ष्मः परात्परः ।
स्पृशत्यपि न मूर्तत्वं, तथा चोक्तं परैरपि ॥३९॥
આત્મા તે સચ્ચિદાનન્દ સ્વરૂપ છે, સૂમથી પણ સૂમ છે પરથી પણ પર છે. મૂર્તતાને તે એ અડતા ય નથી.
ભગવદ્ગીતામાં વ્યાસમુનિએ પણ આ જ વાત કહી છે. (આગામી લેકમાં.) [૭૭] નિશાળિ પરગાદ-જિગ્ય: પ મના ___ मनसोऽपि परा बुद्धि-ौं बुद्धेः परतस्तु सः ॥४०॥
શરીર તે અપર (શ્રેષ્ઠ) છે, તેનાથી ઈન્દ્રિયે શ્રેષ્ઠ છે, તેનાથી પણ શ્રેષ્ઠ મન છે, મનથી પણ શ્રેષ્ઠ બુદ્ધિ છે અને બુદ્ધિથી પણ જે શ્રેષ્ઠ છે તે આત્મા છે. તાત્પર્ય એ છે કે શરીર ઉપર ઈન્દ્રિયને અધિકાર છે, ઈન્દ્રિયે ઉપર મનનું પ્રભુત્વ છે, મન ઉપર બુદ્ધિને અધિકાર છે અને ૨૩૮. (૧) કઠોપનિષતઃ ૩-૧પ (૨) અગવ્યવછેઠાત્રિશિકા
પહેલે ક.
૨૬.
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૨
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
બુદ્ધિ ઉપર આત્માનું શાસન છે. આમ સર્વોપરી આત્મા છે. એની શાસક સત્તાને અનુભવ કરી આત્માને શાન્ત કરીને મનુષ્ય દુર્જય એવા કામશત્રુને નાશ કરવો જોઈએ. ર૩૯ [७१८] विकले हन्त लोकेऽस्मिन्नमूर्ते मूत्ततानमात् ।
पश्यत्याश्चर्यवद् ज्ञानी, वदत्यायवद्वचः ॥४१॥
અફસોસની વાત છે કે વિવેકશૂન્ય આ સંસારને અમૂર્ત આત્મામાં મૂર્તતાને ભ્રમ થઈ ગયેલ છે. જ્ઞાની પુરુષે તે આશ્ચર્યચક્તિ બનીને આ વાત સાંભળે છે અને એ લેકને આશ્ચર્યવાળું લાગે તેવું વચન કહે છે કે, અહો ! એ મૂર્તમાં મૂર્તતાનું કેવું (બ્રાન્ત) ભાન થઈ ગયું છે ! ૨૪૦ {७१९] वेदनापि न मूर्तत्वनिमित्ता स्फुटमात्मनः ।
पुद्गलानां तदापत्तेः, किन्त्वशुद्धस्वशक्तिजा ॥४२॥
વ્યવહારનયે આત્મામાં મૂર્ણતાની સિદ્ધિ માટે જે યુક્તિ આપી તેનું હવે નિશ્ચય નય ખંડન કરે છે. વ્યવહારનયે કહ્યું કે આત્માને વેદનાદિને અનુભવ થાય છે માટે તેમાં મૂર્તતા માનવી જોઈએ. આની સામે નિશ્ચયનય કહે છે કે મૂર્તતા હોય તે જ વેદનાદિને અનુભવ થાય એવું કેમ કહી શકાય? છતાં જે તે જ આગ્રહ રાખવામાં આવે તે તે પરમાણુ પુદ્ગલમાં પણ મૂર્તતા છે તે તેને પણ ૨૩૯. ભગ. ગીતાઃ ૩-૪૨. ૨૪૦. (૧) સમયસાર ૬૧ થી ૬૮. (૨) ભગ. ગીતાઃ ૨-૨૯.
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિશ્ચય
૪૦૩ આઘાતાદિ થતાં વેદનાદિને અનુભવ થવાની આપત્તિ આવશે. એટલે સુખાદિ અનુભવ થવા માત્રથી આત્મામાં મૂર્તતા માની શકાય નહિ.
વ્યવનિય–તે પછી આત્માને સુખાદિ વેદનાને અનુભવ થાય છે શાથી?
નિ.નય–આત્માની અશુદ્ધિશક્તિને કારણે તેમ થાય છે. કર્મસાગથી આત્માની વિશુદ્ધશક્તિ-શુદ્ધ પગ-મલિન થયેલ છે તેથી તેને વેદનાને અનુભવ થાય છે, મૂર્તતાને લીધે નહિ. [૨૦] ગીર યથા જ્ઞાનં, સ્વયં પરિણમેલ્યા
तथेष्टानिष्टविषयस्पर्शद्वारेण वेदनाम् ॥४३॥
જેમ ઈન્દ્રિ દ્વારા થતાં ઘટાદિ જ્ઞાનને આત્મા સ્વયં પિતાનામાં પરિણમાવે છે તેમ ઈષ્ટનિછવિષયેના સ્પર્શાદિ દ્વારા થતી વેદનાને આત્મા સ્વયં પિતાનામાં પરિણમે છે. એટલે વેદના પરિણામ પામતા આભામાં વેદના નિમિત્તે મૂર્તતા માનવાની જરૂર રહેતી નથી. [७२१] विपाककालं प्राप्याऽसौ वेदनापरिणामभाक् ।
मूर्त निमित्तमात्रं, नो घटे दण्डवदन्वयि ॥४४॥
અને જ્યારે તે તે વેદના પરિણામને ભેગવવાને કાળ (વિપાક કાળ) આવે છે ત્યારે ત્યારે તે તે વેદના પરિણામને આત્મા ભગવે છે. આ ભેગમાં કર્મ–મૂર્ત દ્રવ્ય-નિમિત્ત માત્ર બની શકે. પરંતુ તે કર્મ આત્માની સાથે એકમેક
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૪
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
થયું છે એમ કહીને કર્મને વેદનાના ભેગનું ઉપાદાન (અન્વયી) કારણ કહી શકાય નહિ.
જેમ ઘટ પ્રત્યે માટી ઉપાદાન કારણ જરૂર છે પણ દંડ એ ઘટનું ઉપાદાન (અન્વયી) કારણ નથી તેમ મૂર્ત કર્મ પણ વેદનાના ભેગ પ્રત્યે અન્વયી (ઉપાદાન) કારણ નથી. [७२२] ज्ञानाख्या चेतना बोधः, कर्माख्या द्विष्टरक्तता।
जन्तोः कर्मफलाख्या सा, वेदना व्यपदिश्यते ॥४५॥ જીવની જ્ઞાનાત્મક ચેતના તે બોધ છે.
કર્માત્મક ચેતના તે તેના રાગ દ્વેષ છે. અને કર્મફલાત્મક ચેતના તે વેદના છે.
ટૂંકમાં જીવની ચેતના (ત્રીજા પ્રકારની) એ જ વેદના છે, માટે વેદનાના ઉદ્દભવને લીધે તેનામાં મૂર્તવ માનવાનું કઈ પ્રજન નથી.૨૪૧ [૭૨૩] નાકમાં તમામૃત્વ, ચૈતન્ચે જાતિયતા
अतो देहेन नैकत्वं, तस्य मूर्तेन कर्हिचित् ॥४६॥
એટલે આત્મા અમૂર્તતાને ઉલ્લંઘી જઈને કદી મૂર્ત બની શકતા નથી અને ચૈતન્યને લંધી જઈને કદી જડેદેહ. સ્વરૂપ (દેહથી અભિન) બની શક્યું નથી. | માટે જ આત્મા મૂર્ત એવા દેહથી ભિન્ન છે. કદાપિ તેવા મૂર્ત દેહ સાથે તેની અભિન્નતા સંભવી શકે જ નહિ. ૨૪ર ૨૪૧ પ્રવચન સાર–૨-૩૩, ૩૧, ૩૨. (૨) આનંદ ઘન ગ્રેવી બારમું સ્તવન. ૨૪૨ સમય સાર : ૨૬ મી ગાથા.
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિશ્ચય
૪૦૫
[७२४] सन्निकृष्टान्मनोवाणीकर्मादेरपि पुद्गलात् ।
विप्रकृष्टाद्धनादेश्व, भाव्यैवं भिन्नताऽऽत्मनः ॥४७॥ આત્માનું મનથી, વાણીથી, કર્માદિથી ધનાદિથી ભિન્નત્વ :–
જેમ આત્મા દેહથી ભિન્ન સાબિત થઈ ગયે તેમ તેની નજદીકમાં રહેલા મન, વાણી અને કર્મના પુગેલેથી પણ તે ભિન્ન છે અને તેની દૂર રહેલા ધનાદિથી પણ તે ભિન્ન છે એ વાત પણ આ રીતે જ વિચારવી. [૨૫] પુસ્કાનાં ગુણો પૂર્તિમાં જ્ઞાનગુન: પુનઃ
ઉચ્ચસ્તો મિન્નમત્મિદ્રવ્ય વર્ષના: ૪૮વા
મનેણુ વગેરે પુદ્ગલ છે. તેમને ગુણ રૂપ, રસાદિ છે. જ્યારે આત્માને ગુણ રૂપાદિ નથી કિન્તુ જ્ઞાનગુણ છે. એટલે એ બધા ય મન વિગેરે પુદ્ગલથી આત્મદ્રવ્ય ભિન્ન છે એમ જિનેશ્વર દેએ કહ્યું છે.
ગુણના ભેદથી ગુણીને પણ ભેદ જ હોય, કેમકે વસ્તુતઃ ગુણ સ્વરૂપ જ ગુણ છે. [છરદ્દો ધર્મણ્ય તિતત્વ, ગુણો જ્ઞાનં તથાત્મના
धर्मास्तिकायात्तद्भिन्नमात्मद्रव्यं जगुर्जिनाः ॥४९॥
હવે જેમ શેષ તમામ ધનાદિ અજીવ દ્રવ્ય પુદ્ગલથી આત્મદ્રવ્ય ભિન્ન છે તેમ ધર્માસ્તિકાય નામના અજીવ દ્રવ્યથી પણ આત્મદ્રવ્યને જિનેશ્વરદેવેએ ભિન્ન કહ્યું છે કેમકે બે ય ના ગુણ જુદા છે.
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૬
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
ધર્માસ્તિકાયને ગુણ ગતિ હેતુવ (ગતિદાયિત્વો છે જ્યારે આત્માને ગુણ જ્ઞાન છે. [૭૭] ધર્મ સ્થિતિહેવં પુળો જ્ઞાનગુiડગુમના
ततोऽधर्मास्तिकायान्यदात्मद्रव्यं जगुजिनाः ॥५०॥
અધર્માસ્તિકાય નામના અજીવ દ્રવ્યથી પણ આત્મદ્રવ્યને જિનેશ્વરદેવોએ ગુણભેદે ભિન્ન કહ્યું છે.
અધર્માસ્તિકાયને ગુણ સ્થિતિ હેતુત્વ છે. જ્યારે આત્માને ગુણ જ્ઞાન છે. [૭૨૮] વરાહ પુળોનો, જ્ઞાન વિદ્યાત્મનો ગુણ
व्योमास्तिकायात्तद्भिन्नमात्मद्रव्यं जगुर्जिनाः ॥५१॥
આકાશાસ્તિકાય નામના અજવદ્રવ્યથી આત્મદ્રવ્યને જિનેશ્વર દેવેએ ગુણભેદે ભિન્ન કહ્યું છે.
આકાશાસ્તિકાયને ગુણ અવગાહ છે જ્યારે આત્માને ગુણ જ્ઞાન છે. [૭૨] શામાં જ્ઞાન: સિદ્ધ: એમ વર્તનાપુન:
तद्भिन्नं समयद्रव्यादात्मद्रव्यं जगुर्जिनाः ॥५२॥
કાળ નામના અજીવદ્રવ્યથી પણ આત્મદ્રવ્યને જિનેશ્વર દેવેએ ગુણભેદે ભિન્ન કહ્યું છે.
કાળને ગુણ વર્તન (પરિણામવિશેષ) છે જ્યારે આત્માને ગુણ જ્ઞાન છે.
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિશ્ચય
૪૦૭
[७३०] आत्मनस्तदजीवेभ्यो विभिन्नत्वं व्यवस्थितम् ।
व्यक्तिभेदनयादेशादजीवत्वमपीष्यते ॥५३॥
આ રીતે “પુલાદિ પાંચેય અજીવ દ્રવ્યથી આત્મા ભિન્ન છે” એ વાત નિશ્ચયનયથી સ્થિર થાય છે. એટલે આત્મામાં જીવત જ છે અજીવત્વ નથી જ એ વાત સ્થિર થાય છે. પણ વ્યક્તિભેદના નયાદેશની અપેક્ષાએ તે આત્મામાં અજીવત્વ પણ સિદ્ધ થઈ શકે છે.
વ્યક્તિભેદનયાદેશ એટલે વ્યક્તિઓને ભેદ પાડતે નયાદેશ કે જેને વ્યવહારનય કહેવાય છે.
નિશ્ચયષ્ટિએ તે સંસારીજીવ અને સિદ્ધજીવ એમ બે વ્યક્તિને ભેદ પડતા જ નથી. પણ વ્યવહારનય આ વ્યક્તિભેદ માને છે. માટે તેની અપેક્ષાએ સિદ્ધ અને સંસારી જીવમાં અજીવ પણ સિદ્ધ થઈ શકે છે. [७३१] अजीवा जन्मिनः शुद्धभावप्राणव्यपेक्षया ।
सिद्धाश्च निर्मलज्ञाना द्रव्यप्राणव्यपेक्षया ॥५४॥ શુદ્ધભાવપ્રાણ એટલે જ્ઞાનાદિગણ. દ્રવ્યપ્રાણ એટલે ઈન્દ્રિયે વિગેરે ૧૦ દ્રવ્યપ્રાણુ.
જે જ્ઞાનાદિગુણસ્વરૂપ શુદ્ધભાવપ્રાણથી જીવમાં જીવવા ગણાતું હોય તે તે સિદ્ધના જીવમાં જ જીવત્વ ગણાય. સંસારી (જન્મી) જેમાં અજીવત્વ જ ગણાય. કેમકે તેમના જ્ઞાનાદિગુણે અપ્રગટ હેવાથી તે શુદ્ધભાવસ્વરૂપ નથી.
અને જે દ્રવ્યપ્રણેથી જીવમાં જીવ ગણાતું હોય
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
તે સંસારીજીવમાં જ જીવત્વ આવે. નિર્મળજ્ઞાનવાળા સિદ્ધાત્મામાં તે દ્રવ્યપ્રાણ ન હોવાથી તેમનામાં અજીવવા આવી જાય. [७३२] इन्द्रियाणि बलं श्वासोच्छवासो द्यायुस्तथा परम् ।
द्रव्यप्राणाश्चतुर्भेदाः पर्यायाः पुद्गलाश्रिता: ॥५५॥ ૪ પ્રકારે દ્રવ્યપ્રાણઃ
અવાંતરભેદ ૧. ઈન્દ્રિય
પ (સ્પર્ધાદિ) ૨. બળ
૩ (મનાદિ) ૩. શ્વાસોચ્છવાસ – ૪. આયુષ
આ બધાય દ્રવ્યપ્રાણસ્વરૂપ પર્યાયે પુલને આશ્રિત છે. ૨૪૩ [७३३] भिन्नास्ते ह्यात्मनोऽत्यन्तं तदेतैर्नास्ति जीवनम् ।
ज्ञानवीर्यसदाश्वास-नित्यस्थितिविकारिभिः ॥५६॥
ઉપરોક્ત ચારે ય પ્રકારના દ્રવ્યપ્રાણ આત્માથી તદ્દન ભિન્ન છે. એમનાથી કાંઈ આત્માનું જીવન નથી. આત્મામાં રહેલી ચાર શક્તિઓના વિકારસ્વરૂપ આ ચાર દ્રવ્ય પ્રાણ છે.
૧. આત્માની જ્ઞાનશક્તિના વિકારસ્વરૂપ પહેલે ઈન્દ્રિય નામને દ્રવ્યપ્રાણ છે. ૨. આત્માની વીર્યશક્તિના વિકારસ્વરૂપ
૨૪૩. પ્રવ. સાર : ૨-૫૫.
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિશ્ચય
૪૦૯
બીજે બળ નામને દ્રવ્યપ્રાણ છે. ૩. આત્માની નિરન્તરભાવ શ્વાસોચ્છવાસરૂપ જીવનશક્તિના વિકારરૂપ ત્રીજે શ્વાસોચ્છવાસ નામને દ્રવ્યપ્રાણુ છે. ૪ અને આત્માની નિત્યસ્થિતિના વિકારરૂપ મર્યાદિત આયુ નામને એથે દ્રવ્યપ્રાણ છે.
આત્મા તે નિર્વિકાર છે. એટલે વિકારસ્વરૂપ આ દ્રવ્યપ્રાણો આત્માના બની શકે જ નહિ માટે આત્માથી તેઓ તદ્ન ભિન્ન જ છે. અને જે આત્માથી ભિન્ન હોય તેનાથી આત્માનું જીવન ન જ સંભવે. [७३४] एतत्प्रकृतिभूताभिः शाश्वतीभिस्तु शक्तिभिः ।
जीवत्यात्मा सदेत्येषा, शुद्धद्रव्यनयस्थितिः ॥५७॥
શુદ્ધનિશ્ચયનયથી તે પૂર્વોક્ત શુદ્ધજ્ઞાનાદિ ચાર શાશ્વત પ્રકૃતિસ્વરૂપ શક્તિથી જ આત્મા સદાકાળ જીવે છે. નહિ કે વિકારસ્વરૂપ દસ દ્રવ્યપ્રાણની શક્તિથી. [७३५] जीवो जीवति न प्राणै-विना तरेव जीवति ।
इदं चित्रं चरित्रं के हन्त ! पर्यनुयुञ्जताम् ॥५८॥
રે! કેવું જીવજીવનનું આ ચિત્ર ચરિત્ર! કે જે દ્રવ્યપ્રાણ વિના જીવ (સંસારપર્યાયમાં) જીવી શકતે જ નથી તેના વિના જ તે સિદ્ધપર્યાયામાં) જીવે છે. તેના આ ચિત્ર ચરિત્ર સામે તે કોણ પ્રશ્ન ઉઠાવી શકે ?
અહીં જીવનું અજીવથી (નવતત્વમાંના બીજા તત્વથી) ભેદ નિરૂપણ નિશ્ચયનય દૃષ્ટિથી પૂર્ણ થયું.
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૦
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ [७३६] नाऽऽत्मा पुण्यं न वा पाप-मेते यत्पुद्गलात्मके ।
आद्यबालशरीरस्यो-पादानत्वेन कल्पिते ॥५९॥
જીવનું પુણ્ય અને પાપ (નવતત્વમાંનું ત્રીજા ચોથા તત્વ)થી ભિન્નત્વ -જીવ એ પુણ્યકર્મ નથી અને પાપકર્મ પણ નથી. કેમકે પુણ્ય પાપકર્મ એ પુદ્ગલસ્વરૂપ છે. માતાના શરીરમાં બાળકના આત્માને સર્વ પ્રથમ શરીર બંધાય છે તેના ઉપાદાનકારણ તરીકે આ પુણ્ય પાપકર્મને કલ્પવામાં આવ્યા છે. અર્થાત્ આ કાર્મશરીરથી જ તે બાળકને આત્મા શુભાશુભ શરીરની રચના કરે છે. [७३७] पुण्यं कर्म शुभं प्रोक्त-मशुभं पापमुच्यते ।।
तत्कथं तु शुभं जन्तून् यत् पातयति जन्मनि ॥६०॥ પુણ્યને શુભ કેમ કહેવાય?
વ્યવહાર ન પુણ્યકર્મને શુભ કહ્યું છે અને પાપકર્મને અશુભ કહ્યું છે. પણ અમને (નિશ્ચયનયવાદીને) તે એ જ સમજાતું નથી કે પુણ્યકર્મને શુભ કહેવાય જ કેમ? કેમકે
એ તે જીવને જન્મના દુઃખમાં ફેંકે છે! ૨૪૪ [७३८] न ह्यासयस्य बन्धस्य तपनीयमयस्य च ।
पारतन्त्र्याविशेषेण फलभेदोऽस्ति कश्चन ॥६१॥ બેડી ભલેને લેઢાની હોય કે ભલેને સેનાની હોય! ૨૪૪. (૧) સમયસાર ગા. ૧૪૫.
(૨) પ્રવચનસારઃ ૨-૮૯. (૩) ગશાસ્ત્ર ૧-૧૫.
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિશ્ચય
૪૧૧. પણ બેયથી માણસ પરત– તે બને જ છે ને ! આમ બેયનું ફળ તે સરખું જ છે માટે તે બેયમાં કશે ફેર પડતું નથી.
પાપકર્મ લેઢની બેડી છે.
પુણ્યકર્મ સેનાની બેડી છે. ૨૪૫ [७३९] फलाभ्यां सुखदुःखाभ्यां न भेदः पुण्यपापयोः ।
दुःखान्न भिद्यते हन्त ! यतः पुण्यफलं सुखम् ॥६२॥
વ્યવહારનય કહે છે કે, “પાપનું ફળ દુખ છે અને પુણ્યનું ફળ સુખ છે માટે ફળભેદથી બેયમાં ભેદ પડે છે.”
આ વાત બરાબર નથી કેમકે પુણ્યનું ફળ જે સુખ કહેવાય છે તે પણ દુઃખ જ છે. દુઃખથી જરાય જુદું નથી. ભલેને તમે તેને સુખ એવું નામ આપ્યું હોય! ૨૪૬ [७४०] सर्वपुण्यफलं दुःखं कर्मोदयकृतत्त्वतः ।
तत्र दुःखप्रतीकारे विमूढानां सुखत्वधीः ॥६३॥
કર્મોદયથી પ્રાપ્ત થાય છે માટે સઘળું ય પુણ્યફળ વસ્તુતઃ દુઃખ જ છે. ખરી વાત તો એ બને છે કે પહેલાં સુધા વિગેરેનું દુઃખ ઊભું થાય છે. પછી તે માણસ દુઃખથી અકળાય છે. અને પછી ભેજન કરવા દ્વારા તે દુઃખને ધક્કો ૨૪૫. (૧) સ. સારઃ ૧૪૬ થી ૧૫૦.
(૨) શાસ્ત્રવાર્તા બ્લેક ૧૮મો નવમું પાનું. ૨૪૬. (૧) સમયસાર ગા. ૪૫.
(૨) વૈરાગ્ય કલ્પલતા ૧-૨૨૬, ૨૨૭.
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
મારે છે અને માને છે કે હું સુખવાળે (સુખી) થયે. અરે ! સુખી થયે કે માત્ર ઊભા થયેલા દુઃખને ધક્કો જ માર્યો? ભૂખનું, તડકાનું, પરિશ્રમનું દુઃખ જેટલું વધુ તેટલું જ ખાવા દ્વારા, છાંયડાનો આશ્રય લેવા દ્વારા કે આરામ કરવા દ્વારા તે દુઃખને ધક્કો મારવા રૂપ સુખ વધુ !
એટલે કહેવાતું પુણ્યજનિત સુખ પણ આ દુખપ્રતીકાર સ્વરૂપ જ છે કે બીજું કાંઈ? એમાં મૂઢ પુરુષ સુખની કલ્પના કરે છે ! રે અજ્ઞાન તારી માયા! ૨૪૭ [७४१] परिणामाच्च तापाच्च संस्काराच्च बुधैर्मतम् । .
गुणवृत्तिविरोधाच्च दुःखं पुण्यभवं सुखम् ॥६४॥ પુણ્યથી ઉત્પન્ન થતું સુખ ચાર કારણે
દુઃખરૂપ છે.
૧. પરિણામથી, ૨. તાપથી, ૩. સંસ્કારથી, અને ૪. ગુણ તથા વૃત્તિના વિરોધથી પુણ્યકર્મ જનિત સુખને પણ પ્રાણ પુરુષોએ દુઃખસ્વરૂપ કહ્યું છે. ૨૪૮ ૨૪૭. (1) પ્રવચનસારઃ ૧-૭૫, ૬,
(૨) ઠા. દ્વા: ૨૪-૧૯.
(૩) વિ. આવ. ભાષ્યઃ ૨૦૦૪, ૨૦૦૫. ૨૪૮. (૧) ભતૃહરિકૃત વૈરાગ્ય શતક: ‘તૃષા ગુખ્યત્યા વિરત સર્જિ
શ્લેક. (૨) ઠા. દ્વા: ૨૫–૨૨ (૩) શાસ્ત્રવાર્તાઃ શ્લોક. ૨૭. ટીકા. (૪) ભગવદ્ગીતાઃ ૧૪–૫ થી ૧૮
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિશ્ચય
૪૧૩ [७४२] देहपुष्टेनरामर्त्यनायकानामपि स्फुटम् ।
महाजपोषणस्येव परिणामोऽतिदारुणः ॥६५॥
(૧) પરિણામથી પુણ્યફળસુખ એ દુઃખ છેઃ પરિણામ દુઃખતાઃ પુણ્યાઇથી મળતા વિષયસેગ ખૂબ પુષ્ટ થાય છે અને પછી એ ચકવત્તીઓને અને દેવેન્દ્રોને પણ અતિદારુણ દુર્ગતિ અને દુઃખના પરિણામ સ્પષ્ટ રીતે દવા પડે છે.
કસાઈને ત્યાં પહેલાં તે પાડાને તગડો બનાવવામાં આવે છે. પણ તે સુખનું પરિણામ! આવતી કાલે ગળે કાતિલ છરે ફરી વળે તે જ ને? ૨૪૯ [૭૪૩) નટૂ મુવમાનિન્ય વિજ્યો પર વથા |
भुजाना विषयान्यान्ति दशामन्तेऽतिदास्णाम् ॥६६॥ - શરીરમાં રહેલા ખરાબ લેહીને બહાર કાઢવા માટે તે સ્થાને જળ બેસાડવામાં આવે છે. તે જળો પેલું ખરાબ લેહી પી જાય છે. એ વખતે તે એને ખૂબ સુખ થાય છે પણ લેહી પીને જાડી થઈ ગએલી જળને જ્યારે નીચેની નાંખવામાં આવે ત્યારે તે તેને ભારે દુઃખ જ થાય છે? લેહી પીવાના સુખનું જ આ પરિણામને ?
આ રીતે વિષને ભગવતી વખતે સુખ માનતા છે અને (પરિણામે) નારકાદિમાં અતિભયંકર દશાને અનુભવે છે માટે જ પુણ્યના ફળરૂપે મળતા સુખમાં પરિણામથી તે દુઃખતા જ છે.
૨૪૯. ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રઃ ૭–૧ થી ૪.
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૪
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
पयसामयसामिव ।
[૭૪૪] તૌત્રાન્તિતનાગુખ્યત્ यत्रौत्सुक्यात्सदाऽक्षाणां तप्तता तत्र किं सुखम् ||६७॥
(ર) તાપદુઃખતા :– તીવ્ર અગ્નિના સંગથી તપીને લાલચેાળ થઈ ગએલા લેાઢા ઉપર પાણી છાંટવામાં આવે તા એકદમ શાષાઈ જાય અને લાટ્ટુ તે જાણે એવું ને એવું જ તપેલુ રહે!
આ જ રીતે વિષયની તીવ્ર ઉત્સુકતા (ભાગની તીવ્ર કામના) સ્વરૂપઅગ્નિથી તપીને લાલચેાળ થએલી ઈન્દ્રિયાને જરાક રતિનું જળ મળે પણ તે તે ક્યાંય શાષાઈ જાય અને પેલે તપારા તે એવાને એવા જ અનુભવાતા હાય ! અલ્પ સુખાનુભવના કાળમાં પણ ઈન્દ્રિયોના કારમા તપારામાં તે સુખ કેમ કહેવાય ?
[७४५] प्राकूपश्चाच्चारतिस्पर्शात्पुटपाकमुपेयुषि
1
इन्द्रियाणां गणे तापव्याप एव न निर्वृतिः ||६८ || ઔષધિ નાંખીને ચારે બાજુથી જેને દાહ આપવામાં આવે છે તે પુટપાક કહેવાય છે.
વિષય સુખાનુભવની પહેલાં તેને મેળવવાની અરિતના પ્રચણ્ડ તપારા થાય અને મળ્યા પછી ફ્રી મેળવવાની તીવ્ર ઈચ્છાના ભયંકર તપારા તા ઊભે જ છે. સાચે જ, ઈન્દ્રિ ચોના સમૂહ પેલા પુટપાક જેવા જ છે જેને ચામેરથી કારમા તપાશ અનુભવવા પડે છે! આમાં તે આનંદ હાય ?
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિશ્ચય
૪૧૫
[७४६] सदा यत्र स्थितो द्वेषोल्लेखः स्वप्रतिपन्थिषु ।
सुखानुभवकालेऽपि तत्र तापहतं मनः ॥६९॥ - અરે! ઈન્દ્રિયોના સુખાનુભવ કાળમાં પણ જ્યાં પિતાના દુઃખ સાધનને વિષે તીવ્ર દ્વેષ(અરૂચિ)ભાવ સતત ઊભે જ હોય છે ત્યાં એ સંકલેશના તાપથી મન શેકાઈ ગએવું જ હોય ને? આ સ્થિતિમાં ઈન્દ્રિયોને સુખાનુભવ થાય શી રીતે?
આમ બે શ્લેકથી ગ્રન્થકાર પરમર્ષિએ ત્રણેય વિષયસુખને દુઃખસ્વરૂપ કહ્યું.
આ રીતે પુણ્યજનિતસુખમાં તાપદુઃખતા સિદ્ધ કરી. {७४७] स्कन्धात्स्कन्धान्तरारोपे भारस्येव न तत्त्वतः । - રક્ષા વચ્ચે સંરો વિનિવર્તિત ૭ (૩) સંસ્કાર દુખતા :
ભાર ઉપાડવાથી એક ખભે થાકી જતાં, તે ભાર બીજા ખભા ઉપર મૂકી દેવામાં આવે ત્યારે એમ લાગે છે કે ભાર જાણે કે દૂર જ થઈ ગયો! પરંતુ, હકીક્તમાં તે તે ભારને સંસ્કાર દૂર થય જ નથી. આ જ રીતે ઈન્દ્રિયોના આનંદ ભગવતી વખતે ભલે એમ લાગે કે હવે દુઃખ દૂર થયું પણ હકીક્તમાં તે આત્મામાં નવા દુઃખોની તૈયારી કરી જ લેવામાં આવે છે. એટલે દુઃખને સંસ્કાર તે દૂર થયે જ નહિ! સુખાનુભવથી જે વાસના સંસ્કાર ઉત્પન્ન થયે તે ભાવમાં રાગસ્મરણ કરાવે. તેનાથી વિષય પ્રત્યે રાગ થાય.
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१६
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ તેમ થતાં મનાદિયોગો વિષમાં પ્રવૃત્ત થાય. તે પ્રવૃત્તિ અશુભ કર્ભાશય ઉત્પન્ન કરે. અને તેથી જન્મ જરાના દુખે. પ્રાપ્ત થાય. આમ વિષયને સુખાનુભવથી ઉત્પન્ન થયેલ સંસ્કાર દુઃખને જ બની જાય છે માટે ઈન્દ્રિયસુખ માણતા લેકેને ત્યાં સુખાનુભવને ભ્રમ જ થાય છે એમ કહેવાય. કેમકે વસ્તુતઃ તે ત્યાંથી દુઃખને સંસ્કાર દૂર થયે જ નથી.૨૫૦ [७४८] सुखं दुःखं च मोहश्च तिस्रोऽपि गुणवृत्तयः ।
विरुद्धा अपि वर्तन्ते दुःखजात्यनतिक्रमात् ॥७१॥ ૪. ગુણવૃત્તિ અંગેની સ્વાભાવિક દ:ખતા :
પૂર્વોક્ત ત્રણેય પરિણામ વિગેરેની દુખતા પાધિકી હતી. અર્થાત્ ત્યાં અન્ય નિમિત્તે પુણ્યજનિત સુખમાં દુઃખતા હતી જ્યારે આ ચેથી દુખતા સ્વાભાવિક છે.
સત્વગુણ, રજોગુણ અને તમોગુણ એમ ત્રણ ગુણ છે. સુખવૃત્તિ, દુઃખવૃત્તિ અને મહવૃત્તિ એમ ત્રણ વૃત્તિઓ છે.
સત્વગુણનું કાર્ય સુખ છે. રજોગુણનું કાર્ય દુઃખ છે. અને તમે ગુણનું કાર્ય મેહ છે. જ્યારે સત્વગુણ રજોગુણ અને તમે ગુણ ત્રણેય સમ બની જાય છે ત્યારે તેઓ પરસ્પરના વિરોધી બની જાય છે. અર્થાત્ એકના અવસ્થાનમાં બાકીના બે રહી શકતા નથી. આ દૃષ્ટિએ તેઓ પરસ્પર વિધી કહેવાય છે. પરંતુ જ્યાં સુધી તેઓ વિષમ અવસ્થામાં હોય છે ત્યાં સુધી તેઓ ત્રણેય એક જ સ્થાને રહી જાય છે. * ૨૫૦. (૧) તા. ઠા. ૨૪-૭, (ર) ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર: ૧૯-૧૫.
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
માત્મનિશ્ચય
૪૧૭
આ સ્થિતિમાં જે કે સત્વગુણુથી સુખાનુભવ થાય છે તેા પણ તે સુખ ઉર્દૂભૂત સત્વગુણથી થાય છે પરંતુ કેવળ ઉર્દૂભૂત સત્વગુણથી સાંસારિક સુખાનુભવ થતા નથી કિન્તુ એ સુખાનુભવ પ્રત્યે અનુભૂત રજો-તમેગુણ પણ કારણુ અને જ છે. આમ થવાથી એ સુખમાં રજોગુણનું કાર્ય દુઃખ અને તમેાગુણનુ કાર્ય મેહુ પણ ભળી જ જાય છે. એટલે એ સુખમાં જેમ સુખત્વ છે તેમ દુઃખત્વાદિ પણ છે જ.
આમ સાદિર્ગુણા (સમ અવસ્થામાં) પરસ્પર વિરુદ્ધ હાવા છતાં વિષમ અવસ્થામાં ત્રણેય સાથે રહે છે. એટલે ત્રણેયનાં કાર્યમાં સુખ, દુઃખ અને મેહ એકી સાથે પ્રગટ થાય છે.
આથી ગ્રન્થકાર પરમષિ જણાવે છે કે સુખાનુભવ વખતે પણ તે સુખમાં દુઃખત્વ જાતિ તેા છે જ, આમ સ્વાભાવિક દુઃખતા પણ પુણ્યજનિત સુખમાં સ્થિર થઈ જાય છે.
[૭૪૬] ઝુહૂનાામોળો મોમોનોપ્રોવિત્ઝ: । विलासश्चित्ररूपोऽपि भयहेतुर्विवेकिनाम् ॥७२॥
Home
ક્રોધાયમાન થયેલા નાગની ફણાના વિસ્તાર દેખાવમાં તા ભવ્ય લાગે, પણ હાય છે અત્યન્ત ભયજનક ! દુ:ખજનક ! શબ્દાદિ ભાગેાથી ઉત્પન્ન થયેલા ચિત્ર વિચિત્ર સુખાનુભવના વિલાસ દેખાવમાં ભલે સુંદર હાય, કિન્તુ વિવેકી પુરુષને તે। તેમાં ભયાનક દુઃખાની કારણતા દેખાતાં તે અત્યન્ત ભય'કર લાગે છે.૨૫ ૧
પ૧. ઠા. હ્રા. - ૨૪-૫,૬.
૨૭
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
==
=
[७५०] इत्थमेकत्वमापन्नं फलतः पुण्यपापयोः ।
मन्यते यो न मूहात्मा नान्तस्तस्य भवोदधेः ॥७३॥
ઉપસંહાર કરતાં ગ્રન્થકારશ્રી કહે છે કે આ રીતે પુણ્યનું ફળ સુખ પણ પરિણમાદિ ચાર કારણને લીધે દુઃખરૂપ જ છે માટે પુણ્ય પાપકર્મના ફળને અભેદ થઈ જતાં પુણ્યપાપકર્મ બે ય એકરૂપ જ બની જાય છે.
છતાં જેઓ આ રીતે તેમના ફળની અભિન્નતા (એક્તા) માનતા નથી તેઓ પુણ્યના ફળને સુખરૂપ માનીને પુણ્ય કરવા દ્વારા સંસારમાં ફસાય છે. એ મૂહાત્માના સંસારને કદી અંત આવી શકતો નથી.૨૫૨ [७५१] दुःवैकरूपयोभिन्नस्तेनात्मा पुण्यपापयोः ।
शुद्धनिश्चयतः सत्यचिदानन्दमय: सदा ॥७॥
પુણ્ય અને પાપ બે ય દુઃખસ્વરૂપ છે એ વાત સિદ્ધ થઈ ગઈ
શુદ્ધનિશ્ચયનય દષ્ટિથી આત્મા તે પુણ્યપાપથી ભિન્ન છે. એ તે સદા સચ્ચિદાનન્દમય છે.ર૫૩ [७५२] तत् तुरीयदशाव्यङ्ग्यरूपमावरणक्षयात् ।
भात्युष्णोद्योतशीलस्य घननाशाद्रवेखि ॥७५।।
આત્માનું તે સચ્ચિદાનન્દમયસ્વરૂપ અનુભવાતું કેમ નથી? તેના ઉત્તરમાં ગ્રન્થકારશ્રી કહે છે કે ઘાતકર્મના
૨૫૨. પ્રવ. સાર : ૧૭૭. ૨૫૩. (૧) સમ. સાર ગાથા : ૪૫. (૨) પ્ર. સાર : ૧-૭૮.
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિશ્ચય
૪૧૯
આવરણા ખસી જાય છે ત્યારે ચેાથી ઉજાગર દશાથી વ્યક્ત થતાં એ સ્વરૂપના આવિર્ભાવ થાય છે.
વાદળા દૂર થઈ જાય પછી જ સૂર્યના ઉષ્ણતાસ્વભાવ અને પ્રકાશસ્વભાવ અનુભવવા મળે છે ને?૨૫૪
[७५३] जायन्ते जाग्रतोऽक्षेभ्यश्चित्रा
धीसुखवृत्तयः । सामान्यं तु चिदानन्दरूपं सर्वदशान्वयि ॥ ७६ ॥ દ્રવ્યનિદ્રાથી મુક્ત આત્માને ( ભાવનિદ્રામાં સૂતેલાને ) ઈન્દ્રિયાથી ચિત્રવિચિત્ર માનસિકસુખાદિની અનુભૂતિ થાય છે તે વખતે પણ આત્માનુ સચ્ચિદાનન્દમય સ્વરૂપ તેા સત્ર સદશામાં અનુગત જ હાય છે. એને તે ક્યારે ય કશી માધા પહોંચતી નથી.
[છપ્૪] હિાન થા વત્તિ વ્યસ્તે તાતેથવા । नानुभूतिपराभूती तथैताभि: किलात्मनः ॥७७॥ અગ્નિના કણથી જેમ પ્રકાશ ન મળે તેમ કશું તપાવી પણ ન શકાય.
અગ્નિકણસમી ઇન્દ્રિયની સુખાદિ લાગણી છે. એને આત્માને શે। અનુભવ થાય કે એનાથી શે। પરાભવ થઈ જાય ? નાનકડું ઈન્દ્રિય સુખ ન કોઈ આનંદ આપી શકે અને એનુ કાઈ દુઃખ ન કાંઈ આત્માના પરાભવ કરી
૨૫૪. (૧) ૩૫૦ ગાથાનું સ્તવન ઃ ૨૭ ગાથા. (૨) જ્ઞાન સારઃ ૨૬-૭.
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२०
-
-
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ શકે. એટલે આત્મા તે એના સચ્ચિદાનન્દસ્વરૂપમાં સદા મસ્તાન હોય છે. [७५५] साक्षिणः सुखरूपस्य सुषुप्तौ निरहङ्कृतम् ।
यथा भानं तथा शुद्ध-विवेके तदतिस्फुटम् ॥७८॥
સ્વાપ, સુષુપ્તિ, જાગર અને ઉજાગર એમ ચાર દશા છે. સુખસ્વરૂપ સાક્ષી આત્માને જેમ સુષુપ્તિ દશામાં અહં કાર વગરનું ભાન થાય છે તે જ ભાન અતિરકુટરૂપે શુદ્ધ વિવેકદશામાં થાય છે. [७५६] तच्चिदानन्दभावस्य भोक्ताऽऽत्मा शुद्धनिश्चयात् ।
નિશ્ચયમિકતો. સુરવ:યો
એટલે શુદ્ધનિશ્ચયનયથી તે આત્મા પોતાના સચ્ચિદાનન્દ સ્વરૂપને જ ભક્તા છે. હા, અશુદ્ધિનિશ્ચયનયથી તે તે કર્મકૃતસુખાદિને પણ લેતા બની શકે. કેમકે અશુદ્ધ નિશ્ચયનય આત્માને માત્ર નિરૂપાધિક જ્ઞાનાદિરવરૂપ ન માનતાં કર્મની ઉપાધિથી જનિત સુખદુઃખાદિ પર્યાય સ્વરૂપ પણ માને છે. શુકનિશ્ચયનય કર્મોપાધિજનિત રાગાદિપર્યાયમય કે સુખાદિપર્યાયમય માનતા નથી. અશુદ્ધનિશ્ચયનય તે ઉપાધિજનિતભાવમય આત્મા માને છે. | ગમે તેમ પણ બે ય અભેદપરક છે એ જ એમનું નિશ્ચયત્વ છે. જ્ઞાનવાળે આત્મા કે રાગ સુખાદિવાળો આત્મા એવું નિશ્ચયનયમાં કઈ જ ન માને. ૨૫૫ ૨૫૫. (૧) સ. સાર : ગાથા ૮૬ (૫૫, ૧૬)
(૨) અધ્યાત્મ ઉપનિયત : ૨-૪૩.
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨૧
આત્મનિશ્ચય [७५७] कर्मणोऽपि च भोगस्य स्रगादेर्व्यवहारतः।
નામાદ્રિસ્થાપિ મીવનયાના વિશા ૮ના
વળી નિરુપરિત અસભૂત વ્યવહારનયથી તે આત્મા કર્મને પણ ભક્તા છે અને ઉપચરિત અસદ્દભૂત વ્યવહારનયથી તે તે પુષ્પાદિમાળા વિગેરેના ભેગને પણ ભક્તા છે. જે એક જ વાર ભેગાવી શકાય તે વસ્તુ ભેગ કહેવાય.
વ્યવહાર નય ભેદપરક છે એટલે “આત્માનું કર્મ ” આત્માની પુષમાળા” એમ કહી શકે. તેમાં “આત્માની અસદ્દભૂત વસ્તુ કર્મને નિપચારથી આત્માની માનનાર નિરુપચરિત અસભૂત વ્યવહાર નય છે. આ નિરુપચરિત અસદ્દભૂત વ્યવહાર પુપની મળને આત્માની ન માને કેમકે તે આત્માની ઉપચારથી અસભૂત વસ્તુ છે. જ્યારે ઉપચરિત અસદ્દભૂત વ્યવહાર તે પુષ્પમાળાને પણ આત્મની માને. આથી નિરુપચરિત અસભૂત વ્યવહારનયમતે આત્મા કર્મને ભક્તા બને છે. જ્યારે ઉપચરિતઅસદ્દભૂત વ્યવહારનયથી આત્મા પુષ્પમાળાદિને પણ ભોક્તા બને છે.
નૈગમાદિનથી પણ આત્માના ભકતૃત્વની વિચારણા કરવી. તે આ રીતે-નગમનથી દૂરની કે નજીકની, પૌલિક કે આત્મિક, કઈ પણ ભેગ્ય વસ્તુને આત્મા જોક્તા છે; સંગ્રહનયથી સર્વભેગ્યવસ્તુને સંગ્રહરૂપ એક જ ભેગનો આત્મા ભકતા છે; વ્યવહારનયની વાત તે ઉપર આવી ગઈ છે, જુસૂવનયથી જે પદાર્થને જે વખતે ભેગ કરાતો હોય તે પદાર્થને તે વખતે તે આત્મા ભકતા છે. શબ્દનયથી
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨૨
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
સામાન્યતઃ ફૂલની માળા વગેરે મંગાવીને તે તે પદાર્થને આત્મા ભકતા બને છે; સમભિરૂઢ નયથી ફૂલની માળાના જુદાં જુદાં ફૂલેને જુદો જુદો ભોકતા છે; અને એવંભૂત નયથી જે વખતે જે ફૂલની માળાને કે તેના ફૂલને સાક્ષાત ભેગ કરાતો હોય તે વખતે તે આત્મા તે પદાર્થને ભકતા છે. ૨૫૬ [૭૫૮] વર્તા િગુમાવના–મમાં ગુનાદિમુ: |
प्रतीत्य वृत्ति यच्छुद्धक्षणानामेप मन्यते ।।८।।
શુદ્ધનયથી વિભુ એ આત્મા શુદ્ધભાવોને કર્તા પણ છે. આ શુદ્ધનય શુદ્ધક્ષણો(આત્મા)ના વર્તન-પર્યાયને આશ્રયીને આવું મન્તવ્ય ધરાવે છે. કહેવાનો આશય એ છે કે શુદ્ધનય પર્યાયાર્થિક નય છે અર્થાત શુદ્ધક્ષણના પર્યાયે (વર્તના=વૃત્તિ) ને આશ્રયીને વિચાર કરે છે. પર્યાય તો પ્રતિક્ષણ ઉત્પાદ વિનાશશીલ છે માટે આત્મા પ્રતિક્ષણ પોતે જ પિતાના શુદ્ધભાનો કર્તા (ઉત્પાદક) બને છે.
અન્યત્ર કહ્યું છે કે નિશ્ચયથી આ આમા પદ્રવ્ય સ્વરૂપને કર્તા બને તો તે આત્મા નિયમથી પદ્રવ્યમય બની જાય. પણ તે પરદ્રવ્યમય તો નથી જ કેમકે કોઈ દ્રવ્ય અન્યદ્રવ્યમય બની જાય છે તે દ્રવ્યને નાશ થઈ જાય એ નિયમ છે. એટલે એમ થતાં આત્મદ્રવ્યને નાશ થવાની આપત્તિ આવે. માટે આત્મા પદ્રવ્ય સ્વરૂપને કર્તા નથી, માત્ર શુદ્ધભાવને કર્તા છે.૨૫૭ ૨૫૬. સ. સાર:- ગા-૯૮ થી ૧૦૦, ૧૦૫, ૧૦૬, ૧૯. ૨૫૭. સ. સાર : ગા. ૧૦૨.
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ મનિશ્ચય
૪૩ [७५९] अनुपप्लवसाम्राज्ये विसभागपरिक्षये ।
आत्मा शुद्धस्वभावानां जननाय प्रवर्तते ॥२॥ ઉપપ્લવ = બ્રાન્તિ.
જ્યારે બ્રાન્તમને દશા દૂર થઈ જાય અને અબ્રાન્ત સત્ય પદાર્થ જ્ઞાનનું આત્મા ઉપર સામ્રાજ્ય વ્યાપી જાય ત્યારે વિભાવ દશાને (કષાયાદિસ્વરૂપ આત્માની ધારાને) ક્ષય થઈ જાય છે. આમ થતાં આત્મા શુદ્ધ સ્વભાવ (સભાગ સંતતિ) ને ઉત્પન્ન કરવા લાગે છે. ૨૫૮ [७६०] चित्तमेव हि संसारो रागक्लेशादिवासितम् ।
तदेव तैर्विनिर्मुक्तं भवान्त इति कथ्यते ।।८३॥
રાગાદિ કલેશોથી વાસિત ચિત્ત એ જ સંસાર છે છે અને તેનાથી મુક્ત એવું ચિત્ત એ જ મોક્ષ છે. એટલે
જેમ જેમ એ કલેશાદિથી રહિત ચેતના થતી જાય તેમ તેમ આમા શુદ્ધભાને કર્તા થતા જાય છે. [७६१] यश्च चित्तक्षणः क्लिष्टो नासावात्मा विरोधतः ।
अनन्यविकृत रूप-नियर्थ ह्यदः पदम् ।।८४॥
બીજા કોઈથી પણ જેની અવસ્થામાં કશે વિકાર થતા નથી તેને જ ચિત્ત, ચેતન, આત્મા કહેવાય છે. આમ ચિત્ત પદ અર્થગંભીર છે. “ડિસ્થ “ડવિથ પદોની જેમ અર્થહીન નથી. • ૨૫૮. સમયસાર : ગાથા ૩૪ (૨૦૦૫).
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨૪
શ્રી અધ્યાત્મસાર પ્રત્યે
શબ્દનય કહે છે કે આથી જ જે (આત્મા) શુદ્ધ હોય અસંકિલષ્ટ હાય-નિર્વિકાર હોય તે જ આત્મા કહેવાય. જે ચિત્તક્ષણ રાગાદિ કલેશેથી સંકિલષ્ટ બનેલ હોય તેને આત્મા-ચિત્ત જ ન કહેવાય.
આત્મા અને તે વળી કલેશયુક્ત ! ” બે વિરોધી વાતને એકમાં સંભવ જ નથી. એટલે અશુદ્ધ આત્માને તે અમે આત્મા જ માનતા નથી, શુદ્ધાત્મા એ જ આત્મા છે. ૨૫ ૯ [૭૬૨] શ્રતમનુપયો–સ્વૈતનિમણ્યા યથા વ:
तथाऽऽत्माऽशुद्धरूपश्च-त्येवं शब्दनया जगुः ।।८५।।
જેમ એક માણસ મૃતવાળે (શ્રત) હોય તે તે જ્ઞાનના (= કૃતના) અનુપગવાળે હેઈ શકે જ નહિ. છતાં તેવું કેઈ કહે છે તે કથન જેમ મિથ્યા છે તેમ જે આત્મા હોય તે રાગાદિથી અશુદ્ધ રૂપવાળે હોય તેમ કહેવું એ પણ મિથ્યા વચન છે. આવું શબ્દનનું મન્તવ્ય છે. [७६३] शुद्धपर्यायरूपस्तदात्मा शुद्धस्वभावकृत् ।
प्रथमाऽप्रथमत्वादिभेदोऽप्येवं हि ताचिकः ॥८६॥
એટલે એ વાત સ્થિર થઈ કે આત્મા શુદ્ધ પર્યાયસ્વરૂપ છે. અને શુદ્ધસ્વભાવને કર્તા છે. પર્યાયસ્વરૂપ આત્મા પ્રતિક્ષણ ને ને ઉત્પન્ન થાય એટલે પ્રતિક્ષણ શુદ્ધ સ્વભાવને કર્તા બને.
૨૫૯. સ. સાર, : ૩૪૫, ૩૪૬.
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિશ્ચય
૪૨પ
--
--
-
-
--
-
-
--
----
--
----
-
-
--
શામાં અન્યત્ર પ્રથમ સમયસિદ્ધ, અપ્રથમ સમયસિદ્ધ, વિગેરે જે ભેદ આવે છે તેનું નિરૂપણ દ્રવ્યાર્થિકનય દષ્ટિથી ત્યાં ત્યાં કરવામાં આવ્યું છે કે અમુક સમયની વિવક્ષાએ તે જ સમયે સિદ્ધ થયેલાં બધા આત્મદ્રવ્ય પ્રથમ સમયસિદ્ધ કહેવાય અને તે વિવક્ષિત સમયથી અપર સમયેમાં સિદ્ધ થયેલાં આત્મદ અપ્રથમ સમયસિદ્ધ કહેવાય. હવે અહીં આત્મદ્રમાં જે પ્રથમ પ્રથમ-સિદ્ધત્વને ભેદ પાડવામાં આવ્યું તે કાળની વિવફાથી ભેદ પાડે છે. આમ અહીં સિદ્ધદ્રવ્યન બધા સિદ્ધો સમાન છતાં કાળને ઉપચાર કરવાથી તે સિદ્ધદ્રવ્યમાં ભેદ પાડવામાં આવ્યું. ટૂંકમાં દ્રવ્યાર્થિક નયદષ્ટિથી થતો આ પ્રથમા પ્રથમસિદ્ધત્વભેદ કલૌપચારિક બની ગયે. જ્યારે પર્યાયાર્થિક નયદષ્ટિથી તે શુદ્ધપર્યાયરૂપ જે આત્મા જ્યારે બને ત્યારે તેનામાં પ્રથમ સમયસિદ્ધત્વ આવે અને પછી તે જ આત્મા દ્વિતીયાદિક્ષણે નથી કિન્તુ અપરશુદ્ધપર્યાયાત્મક આત્માઓ છે એ બધા આત્માઓમાં અપ્રથમસમયસિદ્ધવ આવે. આમ ૪, ૩, ૪ દરેક આત્મા શુદ્ધપર્યાયસ્વરૂપ બને તે વખતે તેનામાં પ્રથમ સમયસિદ્ધવ આવે અને પછી તે ૪ વિગેરે શુદ્ધપર્યાયાત્માના પિતાના-(સાતીય) બીજા પર્યાયમાં અપ્રથમસમયસિદ્ધત્વ આવે. આમ અહીં અમુક કાળની વિવક્ષા કરવી પડતી નથી માટે આ પર્યાયાર્થિક નયદષ્ટિથી જ શુદ્ધપર્યાયસ્વરૂપ આત્મા માનવાથી જ પ્રથમાપથમવાદિ ભેદો તાત્વિક બને છે. (ઔપચારિક બનતા નથી.)૨૬ •
૨૬. સા. વાર્તા ઃ ૯, ૨૬.
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
[७६५] ये तु दिक्पटदेशीयाः शुद्धद्रव्यतयाऽऽत्मनः ।
शुद्धस्वभावकर्तृत्वं जगुस्तेऽपूर्वबुद्धयः ॥८॥
પૂર્વના છ ક્ષેકમાં (૭૫૮ થી ૭૬૩) આપણે જોઈ ગયા કે શબ્દનયથી આત્મા શુદ્ધસ્વભાવને કર્તા બને છે. કિન્તુ શુદ્ધ સ્વભાવને કર્તા બને છે. કિન્તુ શુદ્ધ નિશ્ચયનયર શુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિકનયથી (શુદ્ધ નિશ્ચયનયથી) આત્મા શુદ્ધ સ્વભાવને પણ કર્તા બની શકે નહિ. પણ અહીં દિગમ્બરે કહે છે કે, “આત્મા શુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિકનયથી શુદ્ધ સ્વભાવને કતાં છે. ગ્રન્થકાર પરમષિ કહે છે કે તેમનું આ કથન તે સાચે જ તેમની અપૂર્વ બુદ્ધિમત્તાનું ઉઘાડું પ્રદર્શન કરે છે! [७६५] द्रव्यास्तिकस्य प्रकृतिः-शुद्धा सङ्ग्रहगोचरा।।
येनोक्ता सम्मतौ श्रीम-सिद्धसेनदिवाकरः ।।८८॥ છ બ્લેકમાં દિગમ્બરની તે માન્યતાનું ખંડન :
સમ્મતિતર્ક ગ્રન્થમાં ભગવાન સિદ્ધસેન દિવાકર સૂરિ જીએ કહ્યું છે કે સંગ્રહનય દ્રવ્યાસ્તિકનયથી શુદ્ધ પ્રકૃતિ સ્વીકારે છે. અર્થાત્ દ્રવ્યાર્થિયની જે શુદ્ધ પ્રકૃતિ છે તે શુદ્ધ સંગ્રહય છે. [७६६] तन्मते च न कर्तृत्वं, भावानां सर्वदान्वयात् ।
શૂટઃ વિBત્યાતિમા સફિત્વમશ્રિતઃ ૮
હવે તે શુદ્ધ નિશ્ચયનયસ્વરૂપ સંગ્રહનયના મતે તે આત્મા સદૈવ શુદ્ધ સ્વભાવ જ કહ્યો છે, કેમકે આત્મા
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિશ્ચય
૪૨૭
અને શુદ્ધસ્વભાવ એ એક જ વસ્તુ છે. આમ હાવાથી શુદ્ધસ્વભાવનું કર્તૃત્વ તે શુદ્ધ દ્રષ્યાથિકનયથી તે શકય જ નથી. આ મતે તે આત્મા ફૂટસ્થનિત્ય છે. એનામાં વળી શુદ્ધસ્વભાવની ઉત્પત્તિક્રિયા સ ંભવે જ શી રીતે ? [૭૬૭] તું ક્વાત્રિયતે નાયમ્રવાસીના સ્થિતઃ । आकाशमिव पङ्केन लिप्यते न च कर्मणा ॥ ९० ॥
શુદ્ધદ્રવ્યાર્થિ ક મતે તે આત્મા તદ્દન ઉદાસીન છે. તે કશું ય કરવાની પ્રવૃત્તિ કરતા જ નથી. એટલે જેમ આકાશ તદ્ન નિશ્ર્ચય છે માટે તેને કાદવનો લેપ થતા નથી તેમ સથા નિષ્ક્રિય આત્માને કર્મના લેપ થતા નથી.
[૭૬૮] સ્વરૂપ તુન તેવું જ્ઞાતવ્ય વર્ડ સ્વતઃ ।
दीपेन दीप्यते ज्योति-र्न त्वपूर्व विधीयते ॥ ९१ ॥
આ દ્રવ્યાર્થિ ક (શુદ્ધ સ ંગ્રહ) નયથી એમ કહી શકાય જ નહિ કે આત્મા પોતાના સ્વરૂપના કર્તા છે. કેમકે સ્વરૂપ તા, તેના મતે, કરવાનુ છે જ નહિ તેને તે માત્ર સ્વયં જાણવાનુ છે. જેમ દીવા પ્રકાસ્યા કરે છે, પણ કશું નવું કરતા નથી તેમ આત્મા જ્ઞાનાત્મક જ બની રહેલા છે તે ય કશું નવું કરતા નથી. તેને નવું કાંઈ કરવાનુ રહેતુ જ નથી. [ ७६९ ] अन्यथा प्रागनात्मा स्यात् स्वरूपाननुवृत्तिः ।
न च हेतुसहस्त्रेणा - प्यात्मता स्यादनात्मनः ॥ ९२ ॥ અને જો આત્મા સ્વરૂપના કર્તા બનતા હોય તે તે જે ક્ષણે તેણે તેનુ સ્વરૂપ ઉત્પન્ન કર્યું તેની પૂર્વ ક્ષણેામાં
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર અન્ય
તે તે સ્વરૂપની હાજરી (અનુવૃત્તિ) ન જ હતી એમ નક્કી થયું. આમ થતાં પૂર્વ ક્ષણોમાં સ્વરૂપ વિનાને તે આત્મા જડ બની જાય. પછી ભલે ને હજારો પ્રયત્ન કરે પણ તે જડ કદી પણ ચેતન બની શકે જ નહિ. આ આપત્તિને નિવારવા માટે આત્માને શુદ્ધનિશ્ચય નયથી સ્વરૂપને કર્તા માની શકાય જ નહિ.
[७७०] नये तेनेह नो कर्ता, किन्त्वात्मा शुद्धभावभृत् । ___ उपचारात्तु लोकेषु तत्कर्तृत्वमपीष्यताम् ।।९३॥
એટલે આ શુદ્ધદ્રવ્યાર્થિકનયમતમાં તે આત્માને શુદ્ધ સ્વભાવને કર્તા માની શકાય નહિ, માત્ર શુદ્ધસ્વભાવ ધારણ કરનારે જ કહેવાય. હા, ઉપચારથી (વ્યવહારનયથી) લેકમાં આત્માને તે તે ભાવને કતાં ભલે કહેવાય. આમ અહીં શુદ્ધનિશ્ચયનયથી દિગમ્બરોએ માનેલા આત્માના શુદ્ધસ્વભાવકર્તવમતનું ખંડન પૂર્ણ થયું.
એટલે હવે એ વાત સ્થિર થઈ કે આત્મા શબ્દોથી શુદ્ધસ્વભાવને કર્તા હોઈ શકે, કિન્તુ શુદ્ધનિશ્ચયનયથી નહિ. હવે આ જ વિધાનને અનુલક્ષીને પરમર્ષિ પર્યાયાસ્તિતકથી જુદી જુદી રીતે આત્મામાં કર્તુત્વ બતાવે છે. અને તેની સાથે આત્મામાં તે તે કાળે જુદા જુદા ધર્મો ઉત્પન્ન થાય છે કે પ્રગટ થાય છે તે વાત પણ આગામી લેકમાં (૭૭૧થી ૭૯૪) કહે છે. ૨૪૧
૨૬ ૧. સમ્મતિ તર્ક: ૧–૫૧, પર.
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિશ્ચય
૪૨૯ [७७१] उत्पत्तिमात्मधर्माणां विशेषग्राहिणो जगुः ।
अव्यक्तिरावृतेस्तेषां नाभावादिति का प्रमा॥१४॥ વિશેષ (પર્યાય)નું ગ્રહણ કરતા પર્યાયાસ્તિક નય કહે છે કે આત્મામાં સમ્યગ્દર્શનાદિ ગુણો ઉત્પન્ન થાય છે. અર્થાત્ સદૈવ તે ગુણો આત્મામાં હોતા નથી. સામાન્યગ્રાહી દ્રવ્યાસ્તિકનય કહે કે, “તેઓ સદેવ હોય છે છતાં તે ગુણો વ્યક્ત દેખાતા નથી તેનું કારણ તેમની ઉપર આવી જતું આવરણ છે.”
પર્યાયાસ્તિકનય કહે છે કે અમે તે આ વાત માનતા નથી. અમે તેમને પૂછીશું કે એવું જ માનવામાં શું પ્રમાણ છે? " પહેલા જીવના સંસારપર્યાયમાં તે ગુણો જ નહિ માટે દેખાતા ન હતા હવે જીવના સિદ્ધપર્યાયમાં તે ગુણો ઉત્પન્ન થયા માટે જણયા” એમ અમે કહીએ તે તેની સામે તમારી પાસે કોઈ બાધક તર્ક છે ખરે? નહિ જ, તે પછી તે આગ્રહ તમે કેમ રાખી શકે કે પહેલાં તે ગુણો હતા તો ખરા જ છતાં ન દેખાવામાં આવરણ કારણ બન્યું છે?
[૭૭૨] સર્વ ર વરસન્તાને નોયુ થશ્વના
सन्तानिनामनित्यत्वात्सन्तानोऽपि न च ध्रुवः ॥१५॥ (આત્માના જ્ઞાનાદિગણને અનિત્ય માનનારા વાદીઓ
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩૦
શ્રી અધ્યાત્મસાર પ્રત્યે આત્માને તે નિત્ય જ માને છે તેમજ એના જ્ઞાનાદિગુણેને બૌદ્ધોની જેમ ક્ષણિક નથી માનતા એ વાત ખ્યાલમાં રાખવી.) આત્મગુણત્પત્તિવાદીઓ બૌદ્ધોને કહે છે કે તમે જ્ઞાનદિગુણને ક્ષણિક માને છે એટલે તેને નિરન્વય નાશ થવાથી પૂર્વોત્તરભાવનો કમ, સ્મરણ વિગેરે ઉપપન્ન ન થાય. તે ઉપપન્ન કરવા માટે તમે જ્ઞાનાદિને સન્તાન માને છો. આ સન્તાન એ અમે માનેલા આત્માથી ભિન્ન પદાર્થ છે. તમે જ્ઞાનાદિસલ્તાન માને છે પણ આત્મા નથી માનતા. હવે અમે તમને પૂછીએ છીએ કે આત્માથી ભિન્ન (પર) તમે જે જ્ઞાનાદિસલ્તાન માને છે તેને કઈ જ ઉપયોગ નથી અર્થાત જ્ઞાનાદિસન્તાનમાં સત્તા માનવાનું કોઈ જ ફળ નથી કેમકે એ સન્તાન જેવી કોઈ વસ્તુ જ નથી. છતાં જે તેને વસ્તુ માને છે તે ક્ષણિક છે કે અક્ષણિક? જેિ ક્ષણિક હેય તે તે જ્ઞાનાદિગુણની જેમ તે સન્તાન પણ ક્ષણિક બન્યો. તે ક્ષણિક સત્તાન જ્ઞાનાદિના પૂર્વોત્તર ભાવને કમ શી રીતે ઉપપન્ન કરશે? અને જે તે સન્તાન અક્ષણિક છે તે તમારે ક્ષણિકવાદ નાશ પામે કહેવાશે. -આમ બે ય રીતે સન્તાનની સત્તા માનવાની કોઈ જરૂર નથી. વળી સન્તાની (જ્ઞાનાદિગુણ) અનિત્ય છે માટે સત્તાન પણ અનિત્ય જ બની જાય છે. એટલે એવા અનિત્ય સન્તાનથી પ્રતિક્ષણ નિરન્વયનાશશાલી જ્ઞાનાદિગુણે વચ્ચે પર્વાપર્યભાવ બનાવી શકે નહિ. માટે સન્તાન માનવાની કશી જરૂર નથી. સન્તાન વિના જ્ઞાનાદિ ગુણોને સન્તાની પણ કહેવાય નહિ. એટલે આત્મા ધ્રુવ છે એનાથી ભિન્ન
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિશ્ચય
•
૪૩૧
(પર) કોઈ સત્તાન જેવી વસ્તુ નથી. અને તેને જ્ઞાનાદિગુણે ઉત્પત્તિશીલ છે એટલું જ માનવું જોઈએ. [૭૨] ચોમાયુત્પત્તિમા–વહારમના તત્ત:
नित्यता नाऽऽत्मधर्माणां तदृष्टान्तबलादपि ॥९६।।
આકાશદ્રવ્ય પણ તે તે ઘટાદિદ્રવ્યને અવગાહના આપવારૂપે ક્ષણે ક્ષણે નવું ઉત્પન્ન થાય છે. (ઘટાકાશ ઉત્પન્ન થાય છે, પટાકાશ નાશ પામે છે.) આમ આકાશના દષ્ટાન્તથી પણ જાણવું કે આત્મધર્મો નિત્ય નથી પણ
અનિત્ય છે: ઉત્પત્તિમત્ છે. [७७४] ऋजुसूत्रनयस्तत्र कर्तृतां तस्य मन्यते ।
स्वयं परिणमत्यात्मा यं यं भावं यदा यदा ॥९७॥ - આત્માના કત્વ વિષે પર્યાયાર્થિક જુસૂત્ર નય તે કહે છે કે જે જે ભાવને જ્યારે જ્યારે આત્મા પોતે જ પરિણાવે છે ત્યારે ત્યારે તે તે ભાવને તે તે આત્મા કર્તા કહેવાય. [૭૭૧] »ર્વ ઘરમાવાના–મણી નામ્યુચ્છતિ |
क्रियाद्वयं हि नैकस्य द्रव्यस्याभिमतं जिनैः ॥९८॥
આ જુસૂત્રપર્યાયાર્થિકનય આત્મામાં પિતાના જ ભાનું કત્વ સ્વીકારે છે. કિન્તુ પર-પલિકભાવનું કતૃત્વ આત્મામાં સ્વીકારતા નથી. કેમકે જે આત્મા પિતાના અને પરના ભાવની ઉત્પત્તિ ક્રિયાવાળ (કર્ત્તતાવાળો)
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
માનવામાં આવે તે એક જ આત્મામાં બે કિયા થવાની આપત્તિ આવે. અને જિનેશ્વરદેવેને એક જ દ્રવ્યમાં બે વસ્તુની (બે) ક્રિયા તે સંમત નથી. [૭૭] ભૂતિ હિં, શિયા સૈવ ચાહેરાતનો પ
न साजात्यं विना च स्यात् परद्रव्यगुणेषु सा ॥९९॥
અહીં એ ખ્યાલ રાખ કે આ ઋજુસૂત્રનયમને આત્મા પ્રતિક્ષણ વિનાશી છે. તેનામાં જે પિતાના ભાવની ઉત્પત્તિ-કિયા પૂર્વશ્લેકમાં કહી તે કિયા એટલે સ્વાભાદ્રવ્યની નવા નવા પર્યાયરૂપે જે ભૂતિ (થવાપણું) તે જ છે. આ ક્યિા એક જ (આત્મ) દ્રવ્યની સત્તતિમાં થયા કરે છે. પ્રત્યેક ક્ષણના આત્મદ્રવ્યમાં સ્વદ્રવ્યત્વ છે. એટલે સ્વદ્રવ્યત્વથી તે બધી ક્ષણને આત્મદ્રવ્યમાં સાજાત્ય છે. જ્યારે પરપિલિકદ્રવ્યગુણમાં તે સ્વદ્રવ્યત્વનું સાજાય નથી માટે તેવા સાજાત્ય વિના તે પદ્રવ્યનું તથા પરદ્રવ્યના પર્યાયનું કર્તૃત્વ સ્વાત્મામાં ઘટી શકતું નથી. [७७७] नन्वेमन्यभावानां न चेत्कर्ता परो जनः । 2તા હિંસાદ્રિયલિનાથવરિથતિ: ૧૦
પ્રશ્ન-જે આ રીતે અન્યભાવને કર્તા આત્માન બને અર્થાત્ માત્ર સ્વભાવને જ આત્મા કર્તા હોય તે પરદ્રવ્યના હિંસા, દયા, દાન, હરણ વિગેરે ભાવેનું કત્વ સ્વાત્મામાં માનવાની જે લેકવ્યવસ્થા છે તે અનુપન્ન થઈ જશે તેનું શું? તેમ થતાં પરદ્રવ્યની હિંસાદિ કિયાને ક્ત આત્મા
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિશ્ચય
૪૩૩ નહિ બને તે તેને લેકમાં અમુક હિંસક, અમુક દાતા વગેરે કેમ કહેવાશે? તમારા મતે શું કોઈ હિંસક નથી ? કોઈ ચેર નથી? કઈ દાનેશ્વરી નથી? અને જે પરના હિંસાદિને આત્મા કરતું નથી તે તેનું દુર્ગતિ વિગેરે ફળ પણ તે કેમ મેળવશે ? ? ? [૭૭૮] સત્ય, પરાગનયા, શાપિ યદ્યપિ . तथापि स्वगतं कर्म स्वफलं नातिवतते ॥१०॥ - હા. એ વાત બરાબર જ છે. (પર) વધ્યદ્રવ્યમાં હિંસાદિ થાય છે એને કર્તા આત્મા નથી માટે એ પરના હિંસાદિનું ફળ કાંઈ સ્વ–આત્માને ન જ મળે. પણ એ હિંસાદિથી આત્મામાં જે શુભાશુભ પરિણામથી કર્મ ઉત્પન્ન થાય છે તેનું ફળ તે બીજાને ન જ મળે ને? અર્થાત પરમાં થયેલ હિંસાદિ ક્રિયા વખતે ઉત્પન્ન થતા કર્મપરિણામેથી ઉત્પન્ન થતું કર્મ તે આત્મામાં જ છે તે ત્યાં તેનું ફળ પણ હેય જ. હિંસા' : દયારઃ [७७९] हिनस्ति न पर कोऽपि निश्चयान्न च रक्षति ।
तदायुः कर्मणो नाशे, मृतिजीवनमन्यथा ॥१०२॥
પ્ર. આ તે સ્વના પરિણામનું ફળ કહ્યું પણ પરની હિંસાદિ ક્રિયાનું શું ફળ?
ઉ. નિશ્ચયથી તે કઈ કઈને હણુ જ નથી કે ૨૬૨. અધ્યાત્મમત પરીક્ષા : ૪૮.
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩૪
શ્રી અધ્યાત્મસાર પ્રત્યે
રક્ષા પણ નથી. જ્યારે જેના આયુષ્યકર્મને નાશ થાય છે ત્યારે તેનું મૃત્યુ થાય છે, અન્યથા જીવન રહે છે. એટલે હિંસાદિ અંગેની લૌકિક વ્યવસ્થા જ બેટી છે.૨૬૩ [७८०] हिंसादयाविकल्पाभ्यां स्वगताभ्यां तु केवलम् । '
फलं विचित्रमाप्नोति परापेक्षां विना पुमान् ॥१०॥
જ્યારે હિંસા કે દયા કરવામાં આવે છે ત્યારે તે આત્મામાં હિંસાનો કે દયાને પરિણામ ઉત્પન્ન થાય છે અને તે પરિણામ જ સારા માઠાં ફળે તે આત્માને બતાડે છે. આમાં પદ્રવ્યની કેઈ અપેક્ષા રહેતી જ નથી. એટલે કે કોઈનું હણતો નથી, કોઈ કોઈને રક્ષત નથી છતાં તેને હણવાનું, રક્ષવાનું જે ફળ છે, તે તે તેવા તેવા પરિણામને લીધે જ મળે છે. એટલે જ પારદ્રવ્ય ન પણ હોય છતાં હિંસાદયાદિને પરિણામ થાય તે તેના સારામાઠાં ફળ અવશ્ય મળી જાય છે. [७८१] शरीरी प्रियतां मा वा, ध्रुवं हिंसा प्रमादिनः ।
दयैव यतमानस्य वधेऽपि प्राणिनां कचित् ॥१०४॥
નિશ્ચયનયવાદી કહે છે કે સામો જીવ મરે કે ન મરે પણ જે પ્રમાદી છે તેને તે અવશ્ય હિંસાનું પાપ લાગે છે. કેમકે તેને તે વખતે કષાય પરિણામરૂપ પ્રમાદ છે માટે તેનું ફળ તેને મળે જ.
અને અજાણતાં ક્યારેક પ્રાણી મરી જાય તે પણ ૨૬૩. સ. સાર : ૨૪૭ થી ૨૭ર.
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિશ્ચય
૪૩પ યુતનાના ઉપયોગધર્મના પરિણામવાળે જે આત્મા છે તેને તે દયાનું જ ફળ મળે છે માટે તે વખતે ય તે તે દયાળુ જ કહેવાય. આ ઉપરથી નક્કી થાય છે કે હિંસાદિપરિણામ ઉપર જ હિંસાદિ છે અને તેના ફળની પ્રાપ્તિ છે. હિંસાદિ અને તેના ફળની પ્રાપ્તિ પરવ્યક્તિના ઘાત વગેરે સ્વરૂપ કિયાઓથી નથી.
એટલે હવે આત્મા હિંસાદિ ક્રિયાને કર્તા છે જ નહિ અને છતાં તેવા તેવા પરિણામને કર્તા છે માટે તે પરિણામોનુસાર સારા માઠાં ફળને ભક્તા બની શકે છે એ વાત નિશ્ચિત થાય છે. ૨૪૪ [૭૮૨) જય યુગે વન સ્થિતિ
न धर्मसुखयोर्यत्ते कृतनाशादिदोपतः ॥१०५।। દાન–હરણ :
વળી વસ્તુસ્થિતિ પણ એ જ છે કે બીજા કોઈને દાન દેવાથી ધર્મ થઈ જતું નથી અને બીજાનું દ્રવ્ય હરી લેવાથી કોઈ સુખ થઈ જતું નથી. જો તેમ થઈ જાય તે તે પિતાના સત્કર્મથી જે ધન મેળવ્યું છે તે બીજાને દઈ દેવાય એટલે તે ધનથી જે ભેગપ્રાપ્તિ પિતાને થવાની હતી તેને નાશ થાય. આમ કૃતનાશ ષ આવે.
અને કેઈ સત્કર્મ કર્યા વિના બીજાનું ધન હરી લઈને ૨૬૪. (૧) પ્રવ. સાર : ૩–૧૭, ૧૮. - (૨) વિ. આવ. ભાગ્ય: ૧૭૬૩, ૬૪.
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩૬
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રા
ભોગપ્રાપ્તિ કરે એટલે અકૃતાગમ દોષ આવે. એટલે દાન હરણની ક્રિયાથી ધર્માંધમ થાય એ વાત યાગ્ય જ નથી. [૭૮૩] મિન્નામ્યાં મવિત્તાધિ—પુનજામ્યાં ચ તે જીત:।
स्वत्वापत्तिर्यतो दानं, हरणं स्वत्वनाशनम् ॥१०६ ॥ નિશ્ચયનય કહે છે કે જે ભાજન, ધન વિગેરે પદાર્થા આત્માથી તદ્દન ભિન્ન પુદ્ગલા છે એ આત્માના–પેાતાના અને શી રીતે ? અને જો એ પુદ્ગલે આત્માનાં ન બને તે આત્મામાં એ પુદ્ગલેાનુ સ્વામિત્વ અને પુદ્ગલામાં આત્માનુ સ્વત્વ પણ ન ઘટે. હવે જો એ પુદ્ગલેામાં આત્માનુ સ્વત્વ જ નથી તે પછી પુદ્ગલેાનુ દાન એ તે સ્વત્વાપાદ સ્વપ છે અને હરણુ એ સ્વવનાશસ્વરૂપ છે. એ એ ય દાન હરણ ઘટે જ નહિ. એટલે પરભાવનાં દાન હરણનું કર્તૃત્વ આત્મામાં ઘટી શકતું જ નથી.
[૭૮૪] મદ્યિાચતદાન હળવાશરીરમ્ |
पुरुषाणां प्रयास: क- स्तत्रोपनमति स्वतः ||१०७ ||
#
.
વળી જીવના તેવા તેવા શુભાશુભ કર્મોના ઉદયને લીધે જ બીજા ઉપરની અનુગ્રહબુદ્ધિથી જીવ પેાતાને જ પોતાના શુભોપયેાગનું દાન કરે છે અથવા તેા ખીજા ઉપરની ઉપઘાત બુદ્ધિથી પાતે જ પાતાના શુભોપયાગનું હરણ કરે છે.
આમ કાંયને લીધે જ તે દાન હરણ ક્રિયા સ્વતઃ
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિશ્ચય
૪૭ આત્મામાં પરિણમે છે એમાં એ વખતે જીને કર્યો પ્રયાસ છે? કઈ જ પ્રયાસ નથી.
[૭૮૧] સ્વતાભ્યાં તુ માવાભ્યાં નવીયો .
अनुग्रहोपघातौ स्तः परापेक्षा परस्य न ॥१०८॥
એટલે બીજાને દેવાના કે બીજાનું હરી લેવાના ભાવ માત્રથી પિતાની જ ઉપર આત્મા અનુગ્રહ કે ઉપઘાત કરે છે. અહીં પરની કોઈ જ અપેક્ષા રહેતી નથી. એટલે હવે દાનથી બીજા ઉપર અનુગ્રહ થાય અને હરણથી બીજા ઉપર ઉપઘાત થવાની વાતને કેઈ અવકાશ જ નથી.
આ ચર્ચાને નિષ્કર્ષ એ આવ્યું કે દાનાદિ ક્રિયાઓ આત્મા કરતો જ નથી. કેમકે તેમ કરવાનું તેને કઈ પ્રયોજન નથી. માત્ર દયહિંસાદિના શુભાશુભ પરિણામે જ તેને શુભાશુભ ફળ આપે છે.
[૭૮૬ પશ્રિતાનાં માવાનાં ઉવાદ્યમાનત:
कर्मणा वद्यतेज्ञानी ज्ञानवाँस्तु न लिप्यते ॥१०९।।
એટલે જ્યારે આ વાત નકકી થઈ કે આત્મા પરાશ્રિતભાવને કર્તા જ નથી છતાં જે ભ્રમથી આવું કર્તુત્વ કેઈ માની લે છે તે અજ્ઞાની જીવ તેવા ભ્રમથી કર્મબદ્ધ થાય છે, અને તેવા ભ્રમ વિનાને જ્ઞાની આત્મા કર્મથી બંધાતે
નથી. ૨૬૫
૨૬૫. પ્રવચનસાર : ૨–૯૧.
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
[૭૮૭] વિમામાને પુષ્પાપ કર્મળો: !
रागद्वेषाशयानां तु कर्तेष्टानिष्टवस्तुपु ॥११०॥
જેમ આત્મા પરાશ્રિતભાને કતાં નથી તેમ પુણ્યપાપરૂપ કર્મને પણ કર્તા નથી. માત્ર ઈચ્છાનિgવસ્તુમાં થતા રાગદ્વેષના અધ્યવસાયને કર્તા જરૂર છે.
આ વાત અશુદ્ધનિશ્ચયનયથી સમજવી. [૭૮૮] તે દિ વાર્થે તાવિયત્પા __ आत्मा यदा तदा कर्म भ्रमादात्मनि युज्यते ।।१११॥
જ્યારે આત્મા વિષય સ્વરૂપની મૂઢતા (અજ્ઞાન)ને લીધે તે તે સુખાદિ કાર્યોના વિકલ્પથી અને વિષે રાગ કે શ્રેષના પરિણામ કરે છે ત્યારે તેનામાં કર્મને બંધ થાય
છે. જેવા રાગાદિના આત્માના પરિણામ તે કર્મબંધ. ૨૬૬ [७८९] स्नेहाभ्यक्ततनोरङ्गं रेणुना लिप्यते यथा ।
रागद्वेषानुविद्धस्य कर्मवन्धस्तथा मतः ॥११२॥
જેમ તેલચિકકટ શરીરવાળાને ધૂળ ચાટે છે તેમ રાગદ્વેષયુક્ત આત્માને કર્મ ચાટે છે. ૭ [७९०] लोहं स्वक्रिययाऽभ्येति भ्रामकोपलसन्निधौ ।
यथा कर्म तथा चित्रं रक्तद्विष्टाऽऽत्मसन्निधौ ॥११॥ ૨૬ ૬. પ્રવ. સાર : ૨-૯૬. ૨૬૭. (૧) સમ. સાર : ૨૪૨ થી ૨૪૬.
(૨) પ્રવ. સાર : ૨-૮૩, ૩–૪૩, ૪૪. (૩) પ્રશમરતિ : ૫૫.
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિશ્ચય
૪૩૯
પ્રશ્ન-કર્મ રજકણ તે જડ છે તેનામાં તે કિયા હાઈ ન શકે. તે પછી આત્મા ઉપર તે ચેટ શી રીતે? તે માટે આત્મામાં તે કિયા માનવી જ રહીને ?
ઉ.-ના. જેમ લેહચુંબક પાસે જડ લેતું પણ પિતાની કિયાથી ખેંચાઈ આવે છે તેમ રાગી હેપી આત્મા પાસે વિચિત્ર કમેં ખેંચાઈ આવે છે. હવે આત્મામાં પિતાને કર્મને બાંધવાની ક્રિયા માનવાની શી જરૂર છે? [७९१] आत्मा न व्यापृतस्तत्र रागद्वेषाशयं सृजन् ।
तन्निमित्तोपननेषु कर्मोपादानकर्मसु ॥११४॥
આત્મા તે રાગ દ્વેષ (ભાવકર્મ)ના આશયને જ ઉત્પન્ન કરે છે. રાગ દ્વેષના વિવિધ આશયથી ખેંચાઈ આવતા-અને
ગ (કર્મ=કિયા=ચેષ્ટા) છે ઉપાદાન જેમનું એવા-દ્રવ્યકર્મ પુદ્ગલેને ખેંચવાને વ્યાપાર એ કરતો જ નથી.
તેરમાં ગુણસ્થાન સુધી મન, વચન, કાયાના એગ છે માટે ત્યાં સુધી જ કર્મનું ગ્રહણ થયા કરે છે એટલે કર્મનું ઉપાદાન યોગ (કર્મ) કહેવાય. [७९२] वारि वर्षन् यथाऽम्भोदो धान्यवर्षी निगद्यते । .. भावकर्म सृजनात्मा तथा पुद्गलकर्मकृत् ॥११५॥
પ્ર.–જે આત્મા રાગાદિસ્વરૂપ ભાવકને જ કર્તા હોય તે તેને દ્રવ્યકર્મને કર્તા કેમ કહેવાય છે? " ઉ.-વાદળ પાણી જ વરસાવે છે છતાં ધાન્ય વરસાવનારું કહેવાય છે તેમ રાગાદિસ્વરૂપ ભાવકર્મને સર્જતે
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪૦
શ્રી અધ્યાત્મસાર અન્ય
આત્મા દ્રવ્યકર્મને સર્જનારે કહેવાય છે. કારણમાં કાર્યને ઉપચાર (વ્યવહાર) કરવાથી આવું નિર્વચન થઈ શકે છે. વસ્તુતઃ તે આત્મા રાગાદિને જ ર્તા છે. (અશુદ્ધનિશ્ચયનયથી.) [७९३] नैगमव्यवहारौ तु ब्रूतः कर्मादिकर्तृताम् ।
व्यापार: फलपर्यन्तः परिदृष्टो यदाऽऽत्मनः ।।११६॥
પૂર્વે નિશ્ચયનયની દષ્ટિએ આત્મામાં કર્માદિના કર્તુત્વને નિષેધ સિદધ કર્યો. નૈગમ-વ્યવહારનયની દષ્ટિએ તે આત્મા રાગાદિની જેમ કર્યાદિને પણ ર્તા બની શકે છે.
તેમનું કહેવું એ છે કે આત્મા જે રાગાદિ કરે છે તેનું ફળ સામાન્યતઃ તરત તે આવતું જ નથી હવે જે કાલાન્તરે ફળ આવે છે તે તે વચ્ચેના કાળમાં એ કઈ વ્યાપાર માનવે જોઈએ કે જે ફલપર્યન્ત રહે અને તે રીતે સુખાદિ ફળ પ્રતિ રાગાદિની પૂર્વવૃત્તિતારૂપ કારણુતાને જાળવી રાખે. એ વ્યાપાર તે જ દ્રવ્યકર્મ. આત્મા રાગાદિ ઉત્પન્ન કરે, પછી દ્રવ્યકર્મ ઉત્પન્ન કરે અને તે દ્રવ્યર્મ દ્વારા ફળને વિપાક પ્રાપ્ત કરે. આમ રાગાદિ અને ફળ એ બેની વચ્ચે કડીરૂપ વ્યાપાર માનવાનું અનિવાર્ય બને છે અને તે વ્યાપાર તે જ દ્રવ્યકર્મ સિદ્ધ થાય છે. એટલે દ્રવ્યકમદિનું પણ કર્તુત્વ આત્મામાં માનવું જ જોઈએ. ૨૮ [७९४] अन्योन्यानुगतानां कः तदेतदिति वा भिदा। ।
यावच्चरमपर्यायं यथा पानीयदुग्धयोः ॥११७॥ ૨૬૮. સમ્મતિ તર્ક : ૧-૪૭.
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિશ્ચય
નિગમ વ્યવહારને કહે છે કે આત્મામાં રાગાદિના પર્યાયે અને કર્મ પુદ્ગલે બે ય દૂધ અને પાણીની જેમ એકમેક થઈને રહેલા છે. તે બેને ભેદ પાડવાનું જ મુશ્કેલ છે એટલે જે આત્મા રાગાદિને કર્તા હોય તે કર્મને પણ ર્તા કેમ ન કહેવાય ?
જ્યાં સુધી આત્માને અંતિમ મેક્ષ પર્યાય પ્રાપ્ત ન થાય ત્યાં સુધી આ વસ્તુસ્થિતિ બની જ રહે છે તેને ઈન્કાર થઈ શકે તેમ નથી. માટે આત્માને દ્રવ્યકર્માદિને પણ કર્તા માનવે જ જોઈએ.
[७९५] नात्मनो विकृति दत्ते तदेषा नयकल्पना ।
शुद्धस्य रजतस्येव शुक्तिधर्मप्रकल्पना ॥११॥
પ્રશ્ન-આ તે કેટલી જાતની નકલ્પનાઓ કરી! કઈ કશાયનું કર્તવ ન માને, કોઈ વળી શુદ્ધ સ્વભાવનું આત્મામાં કત્વ માને અને રાગાદિનું અકર્તુત્વ માને, કઈ વળી રાગાદિનું પણ કતૃત્વ માને, કઈ કર્માદિનું પણ કત્વ માને. આ શું? કાંઈ સમજ જ પડતી નથી.
ઉ–ભલે ને ગમે તેવી નયકલ્પનાઓ હેય પણ તેથી કાંઈ નિર્વિકારસ્વરૂપ આત્મામાં વિકાર આવી જતો નથી. કોઈ માણસ શુદ્ધ ચાંદીમાં શક્તિવ ધર્મની કલ્પના કરે એટલે ચાંદીમાં જ શુક્તિત્વ આવી જાય ? એટલે શુદ્ધનિશ્ચય નયથી તે સદા આત્મા નિર્વિકાર સ્વરૂપ જ છે. સર્વભાવને અર્જા જ છે.
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્ય
--
--
[७९६] मुपितत्वं यथा पान्थ-गतं पथ्युपचयते ।
तथा पुद्गलकर्मस्था विक्रियाऽऽत्मनि बालिशैः ॥११९॥
માર્ગે ચાલ્યા જતાં મુસાફરને ચોરે લુટે ત્યારે માર્ગે લૂટો એવું જેમ ઉપચારથી કહેવાય છે તેમ અજ્ઞાન છે કર્મ પુદ્ગલે વિકારવાળા હોવા છતાં તે વિકારવાળે આત્મા કહે છે. પણ તેથી હકીક્તને થડે જ ઈન્કાર થાય છે? | માગે લૂંટ નથી. ચોરોએ જ લુંટ છે.
આત્મા વિકારી નથી. કર્મ જ વિકારી છે. [૭૭] Ar: શોmsfપવો–શુદ્ધ: ઋટિયથા
रक्तो द्विष्टस्तथैवात्मा संसर्गात्पुण्यपापयोः ॥१२०॥
શ્વેતસ્ફટિક કાળા કે લાલ રંગના કાગળની ઉપાધિથી કાળો કે લાલ દેખાવા છતાં જેમ તે વર્ષોથી અશુદ્ધ બનેલે કહેવાતો નથી તેમ પુણ્ય પાપ કર્મની ઉપાધિ (સાહચર્ય)થી રાગી કે દ્વેષી દેખાતે આત્મા હકીકતમાં તે શુદ્ધ જ છે, રાગાદિરહિત જ છે. [७९८] सेयं नटकला तावद् , यावद्विविधकल्पना ।
यद्रूपं कल्पनातीतं तत्तु पश्यत्यकल्पकः ॥१२१॥
અજ્ઞાનને લીધે જ્યાં સુધી મનમાં જુદી જુદી નયકલ્પનાએ ઉડ્યા કરે છે ત્યાં સુધી આ બધી નટની માયા જે સંસાર છે.
આત્માનું કલ્પનાતીત જે નિરંજન નિરાકાર સ્વરૂપ
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪૩
આત્મનિશ્ચય છે તેને તે એ નયકલપનાઓથી મુક્ત થયેલે આત્મા જ જોઈ
[७९९] कल्पनामोहितो जन्तुः शुक्लं कृष्णं च पश्यति ।
- तस्यां पुनर्विलीनाया-मशुक्लाकृष्णमीक्षते ॥१२२॥
રે! આ ન કલ્પનાઓનું કેવું તેફાન !
કલ્પનાથી મૂઢ બનેલે જીવ પિતાને ધૂળ (ગીર) કે કાળ (શરીરના વર્ણથી) જુએ છે. પણ જ્યારે તે કલ્પના એથી નિવૃત્ત થાય છે ત્યારે સચ્ચિદાનન્દસ્વરૂપ પિતાને નથી. તે ધોળે માનતે કે નથી તે કાળો જાતે. [८०० तद्भयानं सा स्तुतिभक्तिः सैवोक्ता परमात्मनः ।
पुण्यपापविहीनस्य यद्रूपस्यानुचिन्तनम् ॥१२३।।
માટે જ પરમાત્માનું તે જ સાચું ધ્યાન છે, તે જ સાચી સ્તુતિ છે, તે જ સાચી ભક્તિ કહી છે જેમાં પુણ્ય પાપથી મુક્ત એવા શુદ્ધાત્મસ્વરૂપનું ચિન્તન છે. [૮] પાસપીવિષ્યવર્ઝરધ્વજ્ઞિિમ: | ... वर्णितैर्वीतरागस्य वास्तवी नोपवर्णना ॥१२४॥
શ્રીવીતરાગદેવના શરીર, રૂપ, લાવણ્ય, ત્રણ ગઢ, છત્ર, ધ્વજા આદિની અપેક્ષાએ તેમની જે સ્તુતિ કરવામાં આવે છે તે તેમની વાસ્તવિક સ્તુતિ નથી. પરમાત્માથી અત્યન્ત ભિન્ન એવા શરીર સમવસરણ આદિથી પરમાત્માની જે સ્તુતિ કરાય તે વાસ્તવિક કેમ કહેવાય? * ૨૬૯. ઠા. ઠા. :–૪–૧.
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર રાજ
[૮૦૨] વ્યવહારનુત્તિ: સેવં તમામના
ज्ञानादीनां गुणानां तु वर्णना निश्चयस्तुतिः ॥१२५॥
આ તે વ્યવહાર સ્તુતિ છે. વીતરાગ સ્વરૂપ આત્મામાં રહેલા જ્ઞાનાદિગુણની સ્તુતિ-તેમના જ્ઞાનાદિસ્વરૂપની જે સ્તુતિતે જ તેમની વાસ્તવિક સ્તુતિ છે. • [૮૦૩] પુનર્વિવપનાદ્રિાજ્ઞા તુત: ચાલુવારd: .
तत्त्वतः शौर्यगाम्भीर्य-धैर्यादिगुणवर्णनात् ॥१२६॥
નગર વિગેરેની સુન્દરતાના વર્ણન દ્વારા તે નગરના રાજાની જે સ્તુતિ કરવામાં આવે છે તે રાજાની ઉપચરિત
સ્તુતિ છે. રાજાની વાસ્તવિક સ્તુતિ તે રાજાના શૌર્ય, ગાશ્મીયદિ ગુણો દ્વારા જ હોઈ શકે ? [८०४] मुख्योपचारधर्माणा-मविभागेन या स्तुतिः। ...
न सा चित्तप्रसादाय कवित्वं कुकवेरिव ॥१२७॥
એટલે પરમાત્માના સ્વરૂપને અનુલક્ષીને જે તેમના અનન્ત ચતુષ્ટય આદિ મુખ્ય ધર્મો (ગુણસ્વરૂપ) છે. અને શરીરાદિને અનુલક્ષીને અષ્ટપ્રાતિહાર્યાદિની સમૃદ્ધિરૂપ જે ઉપચાર (પુણ્યજનિત) ધર્મો છે તેને કશે ય વિભાગ પાડ્યા વિનાની જે પરમાત્મ સ્તુતિ છે તે તે ચિત્તને આહલાદ આપી ન જ શકે.
તાત્પર્ય એ છે કે જ્ઞાનાદિ ગુણેની સ્તુતિને નિરુપ૨૭૦. સ. સાર :ગા. ૨૭, ૨૮. ર૭૧. સ. સાર :–ગા. ૨૯, ૩૦.
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
=
આત્મનિશ્ચય ચરિત સ્તુતિ તરીકે અને અષ્ટપ્રાતિહાર્ય વગેરેના વર્ણન દ્વારા થતી પરમાત્મહુતિને ઉપચરિત સ્તુતિ તરીકે ભેદ કબૂલ જ જોઈએ.
જે ઉપચરિત સ્તુતિ છે તેને નિરુપચરિત સ્તુતિ માનીને. કરાતી સ્તવના કદી આનંદ આપી ન શકે. એ જ રીતે જે નિરુપચરિત સ્તુતિ છે તેને ઉપચરિત સ્તુતિ માનીને કરાતી સ્તવના પણ આનંદ ન જ આપી શકે. - છંદ, પ્રાસ વગેરેના ગમે તેવા મિશ્રણવાળી કુકવિની કવિતા કોને આનંદ આપે ? [८०५] अन्यथाऽभिनिवेशेन प्रत्युतानर्थकारिणी । - सुतीक्ष्णखड्गधारेव प्रमादेन करे धृता ॥१२८॥
એટલું જ નહિ પણ જે અષ્ટપ્રાતિહાર્યાદિ ગૌણધર્મોની ઉપચરિતસ્તુતિને નિરુપચરિતરતુતિ તરીકે માની લેવાને આગ્રહ કરવામાં આવે તે એ દુર્નયગ્રસ્ત સ્તુતિઓ અનર્થકારિણી બની જાય,
ભલેને અત્યન્ત ધારદાર તરવાર હોય. પણ પ્રમાદથી અવળી જ પકડી હોય તે પિતાને જ (પકડનારને જ) કાપી નાખે ને? [८०६] मणिप्रभामणिज्ञानन्यायेन शुभकल्पना ।
वस्तुस्पर्शितया न्याय्या यावन्नाऽनजन प्रथा ॥१२९।। પ્ર-તે શું વ્યવહારતુતિ સર્વથા મિથ્યા છે? 'ઉ–ના. વ્યવહારરતુતિની નિરુપચરિતસ્તુતિ તરીકેની
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્ય
શુભકલ્પના પણ પ્રાથમિક અવસ્થામાં ઉચિત ગણી શકાય પણ જ્યારે વસ્તુના સ્વરૂપનું ભાન થઈ જાય પછી તે શુભ કલ્પના નિરર્થક બને છે.
જેમ મણિની પ્રભા દેખવાથી પણ મણિના અસ્તિત્વનું ભાન થઈ શકે છે તેમ શુભકલ્પને દ્વારા પણ શુદ્ધસ્વરૂપની સમજણ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે.
અનંજનપ્રથા = રાગદ્વેષ રહિત, અનાવરણ, શુદ્ધ અવસ્થા.
નિશ્ચયનય તે વસ્તુસ્થિતિને જ માનનારે છે એટલે તેના મતે તે શુભકલ્પને નિરર્થક જ બને છે. [૮૦૭] પુખ્યવારવિનિમુt, તવિવિખ્યા :
नित्यं ब्रह्म सदा ध्येय-मेषा शुद्धनयस्थितिः ॥१३०॥
શુદ્ધનિશ્ચયનયની તે એ સ્થિતિ છે કે આત્માએ પુણ્ય પાપમુક્ત અવિકલ્પસ્વરૂપ નિત્ય બ્રહ્મમય આત્માનું જ તત્વતઃ ધ્યાન ધરવું જોઈએ.
અહીં ગ્રન્થકારશ્રી, “આત્મા પુણ્ય પાપતત્વથી ભિન્ન છે' એ વિચારને સંપૂર્ણ કરે છે.
હવે આશ્રવ અને સંવર તત્વ સ્વરૂપે, આત્મા નથી એ વાત આગામી શ્લેકેથી જણાવે છે. ૮૦૮] રાવઃ સંવારિ નામ વિજ્ઞાનક્ષકા .. यत्कर्मपुद्गलादान-रोधावाश्रवसंवरौ ॥१३१॥ આત્માને આશ્રવ સંવસ્થી ભેદ
કર્મ પુદ્ગલનું ગ્રહણ તે આશ્રવ તત્વ છે.
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪૭
આત્મનિશ્ચય
કર્મ પુદ્ગલને નિષેધ તે સંવર તત્વ છે. | માટે શુદ્ધનિશ્ચયનયથી આત્મા, આશ્રવ અને સંવરથી ભિન્ન તત્વ છે. [८०९] आत्माऽऽदत्ते तु यैर्भावैः स्वतन्त्रः कमपुद्रलान् ।
मिथ्यात्वाविरतीयोगाः कषायास्तेऽन्तराश्रवाः॥१३२।। ભાવાશ્રવ :
જે ભાવોથી સ્વતન્ત્ર આત્મા કર્મપુદ્ગલેનું ગ્રહણ કરે છે તે મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય અને વેગ એ ચાર ભાવાશ્રવ કહેવાય છે. અશુદ્ધ નિશ્ચયનયથી તે જ વસ્તુતઃ આશ્રવ છે. ર૭૨ [८१०] भावनाधर्मचारित्र-परीपहजयादयः
आश्रवोच्छेदिनो धर्मा आत्मनो भावसंवराः ॥१३३॥ ભાવસંવર :
આશ્રવને રોધ કરતા આત્માના ભાવને ભાવસંવર કહેવાય છે.
ભાવના, ધર્મ, ચારિત્ર, પરીષહજય વિગેરે ભાવસંવર કહેવાય છે. અશુદ્ધનિશ્ચયનયથી આ ભાવસંવર જ વસ્તુતઃ સંવર છે. વ્યવહારનયના મતમાં જ અહીં દ્રવ્ય અને ભાવ
એમ બે ભેદ પડે છે. [૮] કાવ્ય સંવરો ન થાત સંવાઝવા વિત
भवमोक्षफलाभेदोऽन्यथा स्याद्धेतुसङ्करात् ॥१३॥ ૨૭૨. સ. સાર :- ગા. ૧૬૪, ૧૬૫, ૧૬૭.
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્ર
આશ્રવ એ સંવર ન બની શકે અને સંવર એ આશ્રવ ન બની શકે. જે તેમ પણ બની જાય તે-એક બીજાના હેતનું એક બીજામાં મિલાન થઈ જતાં-આશ્રવનું ફળ ભવને બદલે મોક્ષ બની જાય અને સંવરનું ફળ સંસાર પણ બની જાય. - ટૂંકમાં, આશ્રવસંવરને અભેદ થતાં તેને ફળરૂપ ભવમેક્ષને પણ અભેદ થઈ જવાથી આપત્તિ આવે. [८१२] कर्मास्रवन् च संवृण्वन् , चात्मा भिन्नैनिजाशयः।
करोति न परापेक्षामलम्भूष्णु: स्वतः सदा ॥१३५॥ ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના પિતાના આશયે (અધ્યવસાયે, શી આત્મા પિતે જ કર્મને આસવતે રહે છે અને સંવરતે રહે છે. તેમ કરવામાં સમર્થ એવા તેને બીજા કોઈ પર
પદાર્થની અપેક્ષા રહેતી નથી. [८१३] निमित्तमात्रभूतास्तु हिंसाऽहिंसादयोऽखिलाः ।
ये परमाणिपर्याया न ते स्वफलहेतवः ॥१३६॥ * પ્ર-તે શું હિંસાદિ સ્વરૂપ આવે અને અહિંસાદિ સ્વરૂપ સંવરેની બાહ્ય ક્રિયાઓ નકામી છે?
ઉ.–તે બધી ક્રિયાઓ આત્માના સ્વતન્દ્ર વ્યાપારમાં નિમિત્ત માત્ર છે. અને એ તે સીધી સાદી વાત છે કે હિંસાદિ, પર પ્રાણીના પર્યાય છે, કેમકે હિંસાદિ એટલે પર પ્રાણીના પ્રાણુને નાશ વિગેરે. તે તે પરપ્રાણીમાં જ રહે. આ પરપ્રાણીગત પર્યાયે સ્વ–આમા–ના દુઃખાદિ ફળના હેતુ કેમ
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિશ્ચય બની શકે ? જ્યાં કાર્ય થાય ત્યાં જ કારણે રહેવું જોઈએ. આત્માના દુઃખાદિ ફળ પ્રતિ તે આત્માને જ કોઈ પર્યાય કારણ બની શકે. માટે આત્માના પિતાના શુભાશુભ પરિણામ સ્વરૂપ પર્યાને જ આશ્રવ-સંવર કહેવા જોઈએ કે જેઓ આત્મામાં દુઃખાદિ ઉત્પન્ન કરે છે. એટલે હવે હિંસાદિ બાહ્ય-ક્રિયાઓને આશ્રવ સંવર કહેવા તે બરાબર નથી. [८१४] व्यवहारविमूढस्तु हेतूंस्तानेव मन्यते ।
बाह्यक्रियारतस्वान्त-स्तत्वं गूढं न पश्यति ॥१३७॥
વ્યવહારનયથી મૂઢ બનેલા જ બહારના તે અહિંસાદિને જ સંવરાદિસ્વરૂપ કહે છે, અને તેને જ મોક્ષાદિના ફળમાં હેતુ માને છે. આથી જ ધર્માદિના અર્થે અહિંસાદિ બાહ્ય ક્રિયામાં દત્તચિત્ત બનેલા તેઓ નિશ્ચયનયન નિગૂઢ તત્વને જોતા પણ નથી. [८१५] हेतुत्वं प्रतिपद्यन्ते नैवेतेऽनियमस्पृशः ।
यावन्त आश्रवाः प्रोक्तास्तावन्तो हि परिश्रवाः ॥१३८॥
વળી પરપ્રાણીના પર્યાયસ્વરૂપ હિંસા અહિંસાદિ ભાવે માટે એ એકાન્ત નિયમ જ નથી કે ભવને હેતુ હિંસા એ આશ્રવ જ છે અને મોક્ષને હેતુ અહિંસા એ સંવર જ છે. કેમકે શ્રીઆચારાંગ સૂત્રમાં સ્પષ્ટ કહ્યું છે કે, જેટલા આશ્રવે છે તે બધા ય સંવર છે. તે પછી હવે તે હિંસાદિને આથવરૂપ જ કેમ કહેવાય? કે જે મેક્ષના પણ હેતુ બની શકવાની યેગ્યતાવાળા છે ? એટલે વ્યવહારમૂઢ આત્માઓની ૨૯
આવે છે
કેમ કહેવાય. એટલે અત્રે
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫૦
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
બાહ્યહિંસાદિ ક્રિયાને આશ્રવ સંવર રૂપ માનવાની વૃત્તિ તદ્દન બ્રાન્ત છે. [८१६] तस्मादनियतं रूप बाह्यहेतुषु सर्वथा ।
नियतौ भाववैवित्र्यादात्मैवाश्रवसंवरौ ॥१३९॥
એટલે એ વાત હવે નિશ્ચિત થઈ જાય છે કે બાહ્ય કિયાસ્વરૂપ હિંસા અહિંસામાં આશ્રવત્વ, સંવરત્વને નિયમ નથી. નિયમ તે એટલો જ છે કે ભાવાશ્રવ તે જ આશ્રવ છે કેમકે તે નિયમતઃ સંસારને હેતુ છે. અને ભાવસંવર તે જ સંવર છે કેમકે તે નિયમતઃ મોક્ષને જ હેતુ છે.
આમ તે તે ભાવની વિચિત્રતાને લીધે આત્મા જ આશ્રવ અને સંવરરૂપ છે. [८१७] अज्ञानाद्विषयासक्तो बध्यते, विषयैस्तु न ।
ज्ञानाद्विमुच्यते चात्मा, न तु शास्त्रादिपुद्गलात् ।।१४०॥
પ્રશ્ન-તે શું બાહ્યવિષયેથી જીવ બંધાતું નથી કે મુકાતું નથી ? - ઉ–ના. નહિ જ. અજ્ઞાનને લીધે જ જીવ બંધાય છે; વિષયેથી નહિ.
અને જ્ઞાનથી જ જીવ કર્મ મુક્ત થાય છે, શાસ્ત્રાદિ પુલેથી નહિ.
એટલે જ વિષય ભોગવવા છતાં જ્ઞાની કર્મથી બંધાતો નથી અને સ્કૂલ દષ્ટિએ શા ભણવા છતાં અજ્ઞાની કર્મથી મુક્ત થતો નથી.૨૭૩
૨૭. સ. સાર : ગાથા : ૧૯૭, ૧૨૬, ૨૦૧ થી ૨૦૯, ૨૧૮ થી ૨૩૬, ૩૯૦ થી ૪૦૪.
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિશ્ચય
૪૫૧
[૮૨૮] શાહ પોચ વિનય ક્રિયામાવયનિ રા
संवराङ्गतया प्राहुर्व्यवहारविशारदाः ॥१४१॥ - વ્યવહારનય તે શાસ્ત્ર, ગુરુવિનય, પ્રતિલેખનાદિ કિયા અને આવશ્યકદિ બાહ્ય વ્યાપારને સંવરના જુદા જુદા અંગ તરીકે જણાવે છે.
નિશ્ચયનયથી તે આ વાત સ્વીકાર્ય નથી. કેમકે આ બધા સંવર હોવા છતાં એમને સેવતા અભવ્યાદિ આત્માને મેક્ષ થતું નથી. માટે આંતરભાવસંવર જ સંવર કહેવાય. પૂર્વોક્ત બાહ્ય વ્યાપારી સંવરના નિશ્ચિત હેતુ નથી માટે નિશ્ચયનયથી તે તેમને સંવર જ ન કહેવાય.
[८१९] विशिष्टा वास्तनुस्वान्तपुद्गलास्तेऽफलावहाः।
ये तु ज्ञानादयो भावाः संवरत्वं प्रयान्ति ते ॥१४२॥
માટે નિશ્ચયનયથી તે પૂર્વોક્ત શાસ્ત્રાદિમાં મન, વચન, કાયાના જે વિશિષ્ટ બાહ્ય વ્યાપારે થાય છે તેઓ સંવરના બની શક્તા નથી. આત્મામાં જે જ્ઞાનાદિભાવ ઉત્પન્ન થાય છે તે જ સંવર છે. [૨૦] જ્ઞાનામિવિરતેવું સુમો તતા
संवरत्वं समारोप्य स्मयन्ते व्यवहारिणः ॥१४३॥
જે સંવરત્વ વસ્તુતઃ આત્માના જ્ઞાનાદિભામાં છે તે સંવરત્વને આપ વ્યવહારનય તે તે જ્ઞાનાદિભાવયુક્ત બાહ્યશભાગમાં (સમિતિ આદિમાં) કરી દે છે અને તે
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫૨
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
રીતે તે બાહ્યશુભયોગોને સંવર કહીને મિથ્યા ગર્વ ધારણ કરે છે. પણ તે જાણે છે કે બાહ્યયોગને જ સંવર કહેવાય તેમ નથી કેમકે માત્ર બોગસેવનથી મોક્ષ થતું નથી એટલે તેણે જ્ઞાનાદિભાવયુક્તતા વિશેષણ લગાડ્યું. પણ તે વ્યવહારવાદીઓ બાહ્યયોગને “અસંવર” તરીકે કબૂલ કરવા લાચાર બન્યા.
સા, પણ જ્યારે વિશેષણના અસ્તિત્વ ઉપર જ બાહ્યગમાં જે સંવરત્વ આવ્યું અને તે જ્ઞાનાદિભાવરૂપ વિશેષણથી બાહ્યગવિશિષ્ટ હોય તે એ કોરા બાહ્યગ સંવર ન બને એટલી વ્યવહારનયની કબૂલાત થઈ. તે હવે એ જ વાત નિશ્ચિત થાય છે કે તે જ્ઞાનાદિભાવ જ વસ્તુતઃ સંવર છે.
ટૂંકમાં, નિશ્ચયનયનું કહેવું એ છે કે જે જ્ઞાનાદિભાવ હોય તે જ બહારની શાસ્ત્રાધ્યયનાદિ કિયા સંવર બનતી હોય અને તે જ્ઞાનાદિભાવ વિનાની તે કિયા સંવર ન બનતી હોય તે જ્ઞાનાદિભાવ જ સંવરસ્વરૂપે માનવા જોઈએ. એ ભાવથી યુક્ત બાહ્યકિયાને સંવર માનવાનું મિથ્યાભિમાન
વ્યવહારનય શા માટે ધારણ કરે છે? [૨] કરાતા યુવતે વારિત્રાફિશ્વ િ.
शुभाश्रवत्वमारोप्य फलभेदं वदन्ति ते ॥१४॥
ચારિત્ર એ વ્યવહારનયથી સંવરવરૂપ મનાયેલ છે. પરન્તુ સરોગચારિત્ર તે ક્ષહેતુ બનતું નથી, કિન્તુ તે શુભકર્મને બંધ કરાવે છે. એટલે પ્રશસ્તરોગયુક્ત ચારિત્ર
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિશ્ચય
૪૫૩ ગુણોમાં શુભાશવત્વને આરેપ કરીને તેને સંસારહેતુ તરીકે કહે છે. આમ તે તે ચારિત્રના જુદા જુદા ફળ કહે છે. અર્થાત્ ચારિત્રમાત્રને સંવર ન કહેતાં સરા ચારિત્રને શુભાશ્રવ કહે છે–પુણ્યાનુબંધી પુણ્યકર્મનું બન્ધક કહે છે અને વીતરાગચારિત્રને સંવરરૂપ કહે છે. [૨૨] મનિળદેતુનાં વસ્તુતો ન વિષય: I
अज्ञानादेव तद्भानं ज्ञानी तत्र न मुह्यति ॥१४५॥
પણ વસ્તુતઃ તે જે ભવના હેતુ હોય તે ભવના જ હેતુ બને અને જે ચારિત્ર વિગેરે મોક્ષના હેતુ છે તે મોક્ષના જ હેતુ બને. એમાં આ રીતે સરાગતાને લીધે ચારિત્રાદિમાં શુભાશવત્વને આરોપ કરીને ભવહેતુ બનાવવાને વિપર્યય થઈ શકે જ નહિ. - સાચે જ, અજ્ઞાનને લીધે જ આવું વિપરીત ભાન
થાય છે. જ્ઞાની તે અહીં મુંઝાતા જ નથી. [८२३] तीर्थकुन्नामहेतुत्वं यत् सम्यक्त्वस्य वर्ण्यते ।
यच्चाहारकहेतुत्वं संयमस्यातिशायिनः ॥१४६॥ [૮ર૪] તાસંગમથો વહેવં ય જૂવો.
उपचारेण तद्युक्तं स्याघृतं दहतीतिवत् ॥१४७॥
પ્ર. શાસ્ત્રમાં જિનનામના આશ્રવ તરીકે સમ્યકત્વને, આહારકનામકર્મના આશ્રવ તરીકે અપ્રમત્તભાવના ચારિત્રને, તથા સ્વર્ગના આશ્રવ તરીકે સરાગ તપ સંયમને જે કહ્યા છે તેનું શું?
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
ઉ. વસ્તુતઃ તે। આ સમ્યકત્વાદિ સંવરસ્વરૂપ જ છે પણ ઉપચારથી જ તેમ કહેવું યુક્ત છે. જેમ ઉપચારથી ઘીને ખળતું કહેવાય છે તેમ. અર્થાત્ આ રીતે શાસ્રપક્તિને સમન્વય કરવા સરાગચારિત્રને સ્વર્ગાદિભવહેતુ કહેવાય પણ વસ્તુસ્થિતિ તે તેવી નથી જ.
૪૫૪
[૮૨] ચેનાંશનામનોયોતેનાંશેનવો મતઃ । येनांशेनोपयोगस्तु तेनांशेनाऽस्य संवरः ॥ १४८ ॥ એટલે નિશ્ચયનયથી તેા એમ જ કહેવાય કે જેટલે અશે આત્માનો યાગ (મનાદિ વ્યાપાર) હોય તેટલે અંશે આત્મા ક! આશ્રવ કરે અને જેટલે અંશે ઉપયાગભાવ (જ્ઞાનાદિ) હાય તેટલા અંશે તે આત્મા કર્મના સંવર કરે.
આમ આશ્રવ અને સંવર એય એકી સાથે તે તે અશામાં હેાઇ શકે છે, એટલે ખાઘહિંસાદિ અમુકને આશ્રવ જ કહેવાનુ અને અહિંસાદિને સવર જ કહેવાનું ઉચિત નથી. તેમ જ સંવરરૂપ ચારિત્રને રાગયુક્ત થતાં શુભાશ્રવ જ કહેવાનું પણ ઉચિત નથી. ચારિત્રાદિમાં સરળ મનાઢિચેગા એ જ આશ્રવ છે અને ઉપયાગભાવ તે જ સંવર છે.
કહેવાના આશય એ છે કે ચારિત્રાદિ તમામ કહેવાતા શુભાશ્રવા માત્ર આશ્રવરૂપ નથી પણ તે ચારિત્રાઢિ પાલનમાં જે ચેાગભાવ છે તે આશ્રવ છે અને જે ઉપયાગભાવ છે તે સંવર છે. આમ ચારિત્રાદિ શુભાશ્રવાના આશ્રવસવર ઉભયભાવવાળા આત્મા અને છે,
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિશ્ચય
[८२६] तेनासावंशविश्रान्तौ विभ्रदाश्रवसंवरौ ।
भात्यादर्श इव स्वच्छास्वच्छभागद्वयः सदा ॥१४९।।
એટલે તે તે અંશમાં રહેલા આશ્રવ અને સંવરબે ય ને ધારણ કરતે આત્મા સ્વચ્છ અને અસ્વચ્છ એવા બે ભાગવાળા આરીસાની જેમ સંસારપર્યાયમાં સદા દેખાય છે. [૮ર૭] દૈવજ્ઞાનધારા સા–ત્સવનત્તમ
हेतुभेदाद्विचित्रा तु योगधारा प्रवत्तते ॥१५०॥
સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ પછી તે શુદ્ધ જ ઉપગધારા (જ્ઞાનધારા) ચાલે છે. જ્યારે મનાદિ ગધારા તે જુદા જુદા હેતુઓથી શુદ્ધ પણ હોય અને અશુદ્ધ પણ હોઈ શકે છે.
સમ્યકત્વી પણ અવિરત હોય તે તેની મન વિગેરેની ગધારા અશુદ્ધ હોઈ શકે જ્યારે સર્વવિરત સમ્યક્ત્વની
ગધારા પણ શુદ્ધ હેય. [૨૮] સંદશો વિશુદ્ધત્વે સર્વાપિ તશાતા.
मृदुमध्यादिभावस्तु क्रियावैचित्र्यतो भवेत् ॥१५१॥
ચેથાથી ચૌદમાં ગુણસ્થાનક સુધીના તમામ સમ્યગ્દષ્ટિની સઘળી બાહ્યશુભાશુભ પ્રવૃત્તિમાં જ્ઞાનધારા તે વિશુદ્ધ જ હોય છે છતાં તે વિશુદ્ધિમાં બાકિયાની વિવિધતાને લીધે મૃદુતા, મધ્યમતા ઉત્કૃષ્ટતા જરૂર હોઈ શકે છે. અવિરત સમ્યકત્વીની જ્ઞાનધારાની મંદ વિશુદ્ધિ કહેવાય, જ્યારે ઉપર ઉપરના ગુણસ્થાનવતી સમ્યકત્વીની વિશુદ્ધિ વધુને વધુ પ્રબળ
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫૬
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
બનતી જાય. ઉપયાગધારા જેમ વધુ વિશુદ્ધ થાય તેમ બાહ્યયાગધારા પણ વધુ વિશુદ્ધ થતી જાય.૨૭૪
[૮૨૧ થા તુ સર્વતઃ દ્વિયતે ધાયોકયો: ।
शैलेशीसंज्ञितः स्थैर्यात् तदा स्यात्सर्वसंवरः || १५२ || અને જ્યારે ઉપયોગધારા અને યાગધારા–એ એ ય ધારાની સ'પૂર્ણ શુદ્ધિ થાય છે ત્યારે અપૂર્વ થૈ ઉત્પન્ન થાય છે એ વખતે જ શૈલેશી નામના સસંવર પ્રાપ્ત થાય છે.
[૮૨૦] તતોડ
યધ યાવધ સ્થિર તાવવાત્મનઃ । સૂત્રો, યોજાશ્રયં ચાવત્તાવત્રિવઃ ।। આ સંસ ́વરની પ્રાપ્તિ પૂર્વે જે કોઈ સવરભાવ હાય છે તે દેશથી જ હાય છે. કેમકે નીચેના ગુણસ્થાનમાં તેવું અપૂર્વ સ્થય' સંભવતુ નથી. એટલે આત્માનુ જ્યાં જેટલું થૈય, તેટલા તેના સંવરભાવ કહેવાય અને જેટલું તેનુ ચાચલ્ય તેટલા તેના આશ્રવભાવ કહેવાય.
[૮રૂ?] અદ્વનયત વ
संवराश्रवसङ्कथा ।
संसारिणां च सिद्धानां न शुद्धनयतो मिदा || १५४ ॥ આ બધી વાત અશુદ્ધનયથી સમજવી; કેમકે તે જ નય આત્માને આશ્રવસવરપર્યાયસ્વરૂપ માને છે. શુદ્ધનય તા આત્માને માત્ર શુદ્ધજ્ઞાનાદિસ્વરૂપ માને છે, એટલે તેના મતે ૨૭૪. શાસ્ત્રવાર્તા : પૃ. ૩૩૦૩૬.
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫૭
જ છે એટલે તે "લનું દૂર થવા
આત્મનિશ્ચય તે જીવના સંસારી અને સિદ્ધ એવા બે ભેદ જ નથી. એટલે પછી આશ્રવસંવરની તે વાત જ ક્યાં રહી? આમ અહીં શુદ્ધનિશ્ચયનયથી, “આત્મા આશ્રવસંવરથી ભિન્ન છે” એ વિચાર પૂર્ણ થાય છે. [૮૩૨] નિર્જરા જળાં શાહ, નાતમાડણ મર્યાદા
येन निर्जीयते कर्म स भावस्त्वात्मलक्षणम् ॥१५५।। આત્માથી નિર્જરાતત્વને ભેદ – - નિર્જરા એટલે આત્માથી કર્મપુલનું દૂર થવું. આ કર્મપુલને પર્યાય છે એટલે તે આત્મસ્વરૂપ નથી. પણ જેનાથી આ નિર્જરા થાય છે તે ભાવ આત્મસ્વરૂપ છે. (અશુદ્ધનિશ્ચયનયથી) આત્માને એ ભાવ જ વસ્તુતઃ - નિર્જરા છે. [८३३] सत्तपो द्वादशविधं शुद्धज्ञानसमन्वितम् ।
आत्मशक्तिसमुत्थानं चित्तवृत्तिनिरोधकृत् ॥१५६॥
ઉત્તમ તપ બાર પ્રકાર છે. તે તપ શુદ્ધજ્ઞાનયુક્ત હોય તે તે આત્મશક્તિનું ઉત્થાન કરે છે અને ચિત્તવૃત્તિને નિરોધ કરે છે. [८३४] यत्र रोधः कषायाणां, ब्रह्मध्यानं जिनस्य च ।
ज्ञातव्यं तत्तपः शुद्धमवशिष्टं तु लङ्घनम् ॥१५७॥
જ્યાં કષાયને નિષેધ છે, જિનેશ્વરદેવનું બ્રહ્મધ્યાન છે તે જે તપ શુદ્ધ જાણે, બાકીના તે લાંઘણ જ કહેવાય.
જેનાથી આ
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ [23] કુમુલ વા તો નાતિ રક્ષાનું !
तितिक्षाब्रह्मगुप्त्यादिस्थानं ज्ञानं तु तद्वपुः ॥१५॥
માત્ર ભૂખમરે વેઠ કે માત્ર શરીરને શોષી નાખવું એ કાંઈ તપનું સ્વરૂપ નથી. પરંતુ ક્ષમા, બ્રહ્મચર્ય, ગુપ્તિ વિગેરેથી યુક્ત એવું જ્ઞાન તે જ તપનું લક્ષણ (શરીર) છે. [૮રૂ જ્ઞાન નિપુર્નરાં પ્રાપ્ત રજનીવતા
निर्जरामात्मनो दत्ते तपो नान्यादृशं क्वचित् ॥१५९॥
ચન્દન અને તેની ગની જેમ સૂહમજ્ઞાન સાથે એક મેક થઈ ગએલ તપ જ આત્મા ઉપરથી કર્મનિર્જર કરી શકે છે. સૂફમ જ્ઞાન વિનાને બીજે તપ એ તપ જ નથી. [८३७] तपस्वी जिनभक्त्या च शासनोद्भासनेच्छया।
पुण्यं बध्नाति बहुलं मुच्यते तु गतस्पृहः ॥१६०॥
જિનશાસનની પ્રભાવનાની ઈચ્છાની પૃહાયુક્ત એ તપસ્વી જિનભક્તિ વિગેરે કરાવવા દ્વારા વિપુલ પુણ્યકર્મને બંધ કરેજ્યારે એવી પણ પૃહા વિનાના તપસ્વી કર્મને ક્ષય કરે. [૮૩૮] મત જ્ઞાનં તત્તનૈવ ઊત્ત :
प्राप्नोतु स हतस्त्रान्तो विपुलां निर्जरां कथम् ॥१६१॥
જે જ્ઞાન કર્મને તપાવે તે જ્ઞાન જ તપ છે આવું જે જાણતા નથી તે હણુએલા ચિત્તવાળે આત્મા, તપ કરીને પણ વિપુલ નિર્જરા શી રીતે કરી શકે?
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિશ્ચય
[८३९] अज्ञानी तपसा जन्मकोटिभिः कम यन्नयेत् ।
अन्तं ज्ञानतपोयुक्तस्तत् क्षणेनैव संहरेत् ॥१६२॥
પ્ર.-તે શું અજ્ઞાનીને તપ કર્મ નિર્જરા કરાવી જ ન શકે ?
ઉ.—એ તપ કર્મ નિર્જરા કરે પણ બહુ જ અ૫.
કેટાનકેટી જનમના તપથી જેટલું કર્મ અજ્ઞાની આત્મા ક્ષીણ કરે તેટલા કર્મને જ્ઞાનતપથી યુક્ત મહાત્મા એક જ ક્ષણમાં નાશ કરી શકે છે. ૨૭૫ [૮૪] જ્ઞાનપાત ઃ સુમિત્રાદનિપુકૂવા:
तस्मान्निकाचितस्यापि कर्मणो युज्यते क्षयः ॥१६३॥
માટે જ મહર્ષિએ જ્ઞાનેગને જ શુદ્ધ તપ કહ્યો છે. તેનાથી નિકાચિત કમને પણ ક્ષય થાય છે.૨ ૭૬ [૮] ક્વિાડકૂવા જિ: સુદ્ધા ૨ વાયત
ध्रुवः स्थितिक्षयस्तत्र स्थितानांप्राच्यकर्मणाम् ॥१६४॥
કેમકે આ જ્ઞાનયેગમાં જ અપૂર્વકરણ અને શુદ્ધ શ્રેણિ પ્રાપ્ત થાય છે. ત્યાં જ પુરાણું કર્મોની સ્થિતિને વિનાશ અફર બની જાય છે. ૨૭૭ [८४२] तस्माद् ज्ञानमयः शुद्धस्तपस्वी भावनिर्जरा ।
शुद्धनिश्चयतस्त्वेषा सदा शुद्धस्य कापि न ॥१६५॥
૨૭૫. પ્રવ. સાર : -૩૮. ૨૭૬. સમય સાર:-૧૫૨. ૨૭૭. ઠા. ઠા:-૨૬-૨૪.
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬૦
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ એટલે અશુદ્ધનિશ્ચયનયની દૃષ્ટિથી જ્ઞાનમય શુદ્ધ તપસ્વી એ જ (ભાવ) નિર્જરા છે.
શુદ્ધનિશ્ચયનયથી તે આત્મા સદા શુદ્ધ જ છે. એટલે તેને મન તે આ ભાવનિર્જરા પણ સંભવતી નથી.
અહીં આત્માને નિર્જરાથી ભેદ વિચાર પૂર્ણ થાય છે. [૮૪રૂ] વO: જર્મમાં દ્રવ્યતઃ સ ચતુર્વિધ: |
तद्वेत्वध्यवसायात्मा भावतस्तु प्रकीर्तितः ॥१६६॥ આત્માને બંધ તત્વથી ભેદઃ
કર્મને આત્મા સાથે જે સંબંધ તેને બંધ કહેવાય છે. દ્રવ્યથી તે બન્ધ પ્રકૃતિ, સ્થિતિ, રસ, પ્રદેશના ભેદે ચાર પ્રકારે છે. અને તે દ્રવ્યબન્ધના હેતુભૂત જે અવસાય તે ભાવબન્ધ કહેવાય છે. .८४४] वेष्टयत्यात्मनाऽऽत्मानं यथा सर्पस्तथाऽसुमान् ।
तत्तद्भावैः परिणतो बध्नात्यात्मानमात्मना ॥१६७॥
અશુદ્ધનિશ્ચયનય કહે છે કે આત્મા દ્રવ્યકર્મસ્વરૂપ છે જ નહિ. તેવા દ્રવ્યકર્મથી તે બંધાતું પણ નથી. આત્મા તે પૂર્વોક્ત ભાવબન્યસ્વરૂપ જ છે. જેમ સર્પ પિતાના શરીરને પિતાના જ શરીરથી વીંટે છે તેમ જીવ પણ તે તે પિતાના ભાવસ્વરૂપથી પિતાને જ સ્વરૂપને બાંધે છે. [८४५] बध्नाति स्वं यथा कोश-कारकीटः स्वतन्तुभिः।
आत्मनः स्वगतैर्भावबन्धने सोपमा स्मृता ॥१६८॥
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિશ્ચય
૪૬.
જેમ રેશમને કીડો પિતાના મેમાથી તાંતણારૂપે કાઢેલી લાળથી પિતાને જ બાંધે છે તેમ આત્મા પણ પિતે ઉત્પન્ન કરેલા વિભાવસ્વભાવથી પરિણત થઈને પિતાને બાંધે છે.
કર્મ વિગેરે બાહ્ય બંધનથી તો તે બંધાતે જ નથી. [૮૪૬] ઝનૂનાં સાધાન વધારી ને શીશ્વર:
तद्वन्धकानवस्थानादबन्धस्याप्रवृत्तितः ॥१६९॥
પ્રશ્ન-અરે ! અપરાધી આત્માને ભલે દ્રવ્યકર્મ ન બાંધે પણ ઈશ્વર તે બધે જ છે ને?
અશુદ્ધનિશ્ચયનય ના. નહિ જ જે તેમ જ હોય તે અપરાધીને બાંધનારો તે ઈશ્વર પણ અપરાધી કહેવાય. અને એને પણ જે બાંધે તેને વળી બીજો કોઈ ઈશ્વર બાંધશે. આમ થતાં બાંધનારા (બંધક) ની અનવસ્થા સર્જાશે.
વળી જે ઈશ્વર બન્યરહિત (અબન્ય) છે તે કોઈને બાંધવાની પ્રવૃત્તિ પણ કેમ કરે? [८४७] न त्वज्ञानप्रवृत्त्यर्थे ज्ञानवन्नोदना ध्रुवा ।
अबुद्धिपूर्वकार्येषु स्वप्नादौ तददर्शनात् ॥१७०॥
અને જે ઈશ્વર સાક્ષાત્ કાંઈ કરતા હોય તે અજ્ઞાનજનિત પાપવૃત્તિ કરાવવામાં જ્ઞાની એવા ઈશ્વર કદી પણ પ્રેરક ન બને.
જેમ સવપ્નમાં અજ્ઞાનને લીધે ગમે તેવા કાર્ય આત્મા કરે છે તે ત્યાં કઈ પણ જ્ઞાની પુરુષની પ્રેરણા તે હતી. જ નથી.
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬ર
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ એટલે ઈશ્વરથી પ્રેરિત જતુ શુભાશુભકર્મ બાંધે છે તેમ પણ નહિ કહેવાય. [८४८] तथाभव्यतया जन्तुनॊदितश्च प्रवत्तते ।
बध्नन् पुण्यं च पापं च परिणामानुसारतः ॥१७१॥
જીવ તો પોતાની જ તથાભવ્યતાથી પ્રેરાએ શુભાશુભ અધ્યવસાયને ઉત્પન્ન કરે છે. અને તેનાથી પુણ્યકર્મને કે પાપકર્મને બંધ કરે છે. [८४९] शुद्धनिश्चयतस्त्वात्मा न बद्धो बन्धशङ्कया।
भयकम्पादिकं किन्तु रज्जावहिमतेरिव ॥१७२॥
આ તો જે બધી વાત કરી તે અશુદ્ધનિશ્ચયથી સમજવી. શુદ્ધનિશ્ચયથી તો તે બંધાતો જ નથી. આત્મા તે બંધાયાની શંકા પડી જતાં માત્ર ભયભીત થાય છે કે કમ્પાદિ કરે છે. જેમ દોરડીમાં સર્પનું ભાન થવાથી આત્મા તેનાથી ગભરાવા લાગે છે તેમ. १८५०] रोगस्थित्यनुसारेण प्रवृत्ती रोगिणो यथा ।
भवस्थित्यनुसारेण तथा बन्धेऽपि वर्ण्यते ॥१७३॥
જેમ રેગી પોતાના રેગાનુસાર જુદી જુદી પ્રવૃત્તિ કરે છે તેમ પોતપોતાની ભાવસ્થિતિ અનુસાર આત્મા પણ તેવા તેવા શુભાશુભ પરિણામે ઉત્પન્ન કરે છે અને તેથી તેને શુભાશુભ કર્મને બન્ધ થાય છે. [८५१] दृढाज्ञानमयीं शङ्कामेनामपनिनीषवः ।
अध्यात्मशास्त्रमिच्छन्ति श्रोतुं वैराग्यकाक्षिणः ॥१७॥
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિશ્ચય
૪૬૩
=
વૈરાગ્યની જવલંત ભાવનાવાળા આત્માઓ, “શું આત્મા બંધાએલે છે?” એવી–જીવલેણ અજ્ઞાનમાંથી જન્મેલી-શંકાને દૂર કરવા માટે અધ્યાત્મશાસ્ત્રો સાંભળવાની સદૈવ ઈચ્છા રાખતા હોય છે. [૮] સિ: પ્રી સારવાર થાન તપુન:
प्रत्यक्षविपयां शङ्कां न हि हन्ति परोक्षधीः ॥१७५।।
પણ એ આત્માઓએ એ વાત ખ્યાલમાં રાખવી જોઈએ કે તે અધ્યાત્મશાસ શાખાચન્દ્રન્યાયથી માત્ર દિશા બતાડે. કિન્તુ એ અતીન્દ્રિય પદાર્થોને કહેતું શાસ્ત્ર, આત્માના બંધમાં પડેલી પ્રત્યક્ષ શંકાને દૂર કરવાનું સામર્થ્ય ધરાવતું જ નથી.
બાળકને ચન્દ્ર બતાડે હોય તે તે ચન્દ્રની લાઈનમાં આવતી વૃક્ષની શાખા બતાડાય. શાખા નજદીકમાં છે એટલે તેને તરત જ બાળક જોઈ શકે અને તેના દર્શન દ્વારા ચન્દ્ર જોવાની દિશા પ્રાપ્ત કરે. [૮] શ દૈત્યાનુમાડપિ હોવાસ્થતીથા
शास्त्रज्ञानेऽपि मिथ्याधीसंस्काराबन्धधीस्तथा ॥१७६॥
શંખ ધોળો જ હોય એવું અનુમાનથી સ્પષ્ટ જણાવા છતાં કમળાના દોષને લીધે જેમ પ્રત્યક્ષથી જ શંખ પીળું દેખાય છે. તેમ આત્મા અબદ્ધ છે તેવું શાસ્ત્રજ્ઞાન થવા છતાં પણ મિથ્થાબુદ્ધિને સંસ્કારને લીધે તે આત્મા બંધાએલો છે એવું જ પ્રત્યક્ષ થયા કરે છે. એટલે એ પ્રત્યક્ષવિષયક શંકાને માત્ર શાસ્ત્રજ્ઞાન દૂર કરી શકતું નથી.
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६४
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
[८५४] श्रुत्वा मत्वा मुहुः स्मृत्वा साक्षादनुभवन्ति ये ।
तत्त्वं न बन्धधीस्तेषामात्माऽवन्धः प्रकाशते ॥१७७॥
એટલે જેઓ શાસ્ત્રતત્વને વારંવાર સાંભળે છે, તેનું મનન કરે છે, અને પછી પુનઃ પુનઃ સ્મરણ કરીને તત્વને સાક્ષાત્કાર કરે છે તેમને જ આ અનુભવજ્ઞાન થઈ જતાં “આત્મા બંધાય છે તેવી બુદ્ધિ થતી નથી. એટલું જ નહિ પણ આત્મા બન્યમુક્ત છે એવું જ્ઞાન પ્રકાશિત થાય છે.
અહીં આત્માને બંધતત્વથી ભેદવિચાર પૂર્ણ થશે. ૨૪ [८५५] द्रव्यमोक्षः क्षयः कर्मद्रव्याणां नात्मलक्षणम् ।
भावमोक्षस्तु तद्धेतुरात्मा रत्नत्रयान्वयी ॥१७८॥ આત્માને મેક્ષતત્વથી ભેદ –
અશુદ્ધનિશ્ચયનય કહે છે કે કર્મ સ્વરૂપદ્રવ્યને આત્મા ઉપરથી ક્ષય થે તે દ્રવ્યમક્ષ કહેવાય છે. તે કાંઈ આત્માનું સ્વરૂપ નથી કેમકે એ ક્ષય (મોક્ષ) તે કમને પર્યાય થયે. જે આત્માથી તદ્દન ભિન્ન જ છે.
પણ એ દ્રવ્યમોક્ષમાં હેતુભૂત રત્નત્રય છે તે જ વસ્તુતઃ મેક્ષ છે. અને રત્નત્રયસ્વરૂપ આત્મા છે. માટે ભાવભેક્ષ
સ્વરૂપ આત્મા છે. અને દ્રવ્યમેક્ષસ્વરૂપ કર્મથી તે ભિન્ન છે. [૮] જ્ઞાનીનવરિપામેયં મતે .
कर्माणि कुपितानीव भवन्त्याशु तदा पृथक् ॥१७९।।
જ્યારે આત્મા જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રમય થઈ જાય છે ૨૭૮. આત્મા વા રે શ્રોતવ્યો મન્તવ્યો નિશ્ચિાલિતવ્યથT
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિશ્ચય
૪૬પ
ત્યારે કેમ જાણે તેની ઉપર કોપાયમાન થઈ ગયા હોય તેવા કર્મો તુરત જ આત્માથી જુદા પડી જાય છે. [૮૫૭] થતો રત્નત્રય મોક્ષપ્તમા તથતા
पाषण्डिगणलिङ्गैश्च गृहिलिङ्गेश्च कापि न ॥१८०॥
માટે જ કર્મને આત્માથી જુદા પાડી દેનાર એ રત્નત્રય જ મોક્ષ છે. તેના વિનાના કોઈ પણ દર્શનના ધર્મશાસ્ત્રમાં બતાવેલા વેષનું પરિધાન નકામું છે. જૈનલિંગ ધારણ કર્યું હોય અથવા તે ગૃહિલિંગ અપનાવ્યું હોય તેનાથી પણ કશી કૃતાર્થતા પ્રાપ્ત થતી નથી. [८५८] पापण्डिगणलिङ्गेषु गृहिलिङ्गषु ये रताः ।
न ते समयसारस्य ज्ञातारो बालबुद्धयः ॥१८१॥ - જેઓ પાખંડી ગણના લિંગમાં કે ગૃહિલિંગમાં હતા બન્યા છે તે બાળ બુદ્ધિવાળા જીવ શાસ્ત્રના સારને પણ
જાણતા જ નથી. [૮] માવણિકતા શુ સંવાદો હિ તે
लिङ्गस्था वा गृहस्था वा सिद्भूयन्ति धूतकल्मषाः॥१८२॥
જેઓ રત્નત્રયરૂપ ભાવલિંગમાં સ્થિર છે તેઓ જ સર્વતત્વના સારના જાણ છે. તેઓ ભલે લિંગસ્થ હોય કે ગૃહસ્થ હોય તે પણ નિષ્પાપ તે આત્માઓ સિદ્ધિપદને પામે છે. ૨૭૯
૨૭૯. સ. સારઃ ૪૧૦ થી ૪૧૪. ૩૦
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९९
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
[૮૬૦] માવસિંહ હિમોક્ષા દ્રલિમારપમ્ |
द्रव्यं नात्यन्तिकं यस्मान्नाप्येकान्तिकमिष्यते ॥१८३।।
ભાવલિંગ જ મોક્ષનું કારણ છે. દ્રવ્યલિંગ મોક્ષનું કારણ નથી, કેમકે દ્રવ્યલિંગ હોય તે મેક્ષ થાય જ અને દ્રવ્યલિંગ ન હોય તે મેક્ષ ન જ થાય તેવું છે જ નહિ. ૨૮ • [૬] થયાનાશાલિમર્યાવ્યમારિ રે !
विपक्षबाधकाभावात् तद्वेतुत्वे तु का प्रमा ॥१८४॥
દિગંબર-અમે તે માનીએ છીએ કે જન્મ વખતની જે તદ્દન નગ્ન અવસ્થા છે તે યથાકાત દશા, એ જ મેક્ષનું અસાધારણું કારણ છે. યથાજાત દશા હોય તે મોક્ષ થાય જ, તે ન હોય તે મેક્ષ ન જ થાય.
ઉત્તર-સાચું, હવે તમારી વિરુદ્ધમાં કોઈ એમ કહે કે “નિર્ચન્થ મુનિલિંગ જ મોક્ષનું કારણ છે. તે તેની સામે જવાબ આપવા માટે તમારી પાસે કોઈ બાધક યુક્તિ છે? જે ના. તે પછી યથાજાત લિંગને મેક્ષનું કારણ કહેવામાં કોઈ પ્રમાણુ નથી. [૬૨] રહ્યાદ્વિવારા વાષિા તથતાં વિના
धृतस्य किमवस्थाने करादेरिख बाधकम् ॥१८५॥
દિગમ્બર–અરે ! આ રહ્યો તમારી સામે જવાબ. તમને બેલતા જ ચૂપ કરી દે છે. કે જે મુનિ મેક્ષનું
૨૮૦. સ. સા. :- ૨૧૦ થી ૨૧૭.
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિશ્ચય
૪૬૭. કારણ હોય તે વસ્ત્રાદિ ધારણ કરવાની ઈચ્છા તે થાય જ. અને એ ઈચ્છા જ મેક્ષ થવા ન દે. આમ આ ઈચ્છા જ તમારા વિપક્ષને બાધિત કરી દે છે.
ઉત્તર-સારું, પણ વસ્ત્રાદિ ધારણ કરવાની ઈચ્છા (મૂચ્છ) કર્યા વિના જ વસ્ત્રને મુનિ ધારણ કરે તે પછી તેને મેક્ષ થવામાં કઈ બાધક નથી ને ? આપણા હાથ-પગને રાખવાની ઈચ્છા વિના જ તેમને આપણે રાખીએ જ છીએ ને? [८६३] स्वरूपेण च वस्त्रं चेत्केवलज्ञानबाधकम् ।
तदा दिक्पटनीत्यैव तत्तदावरणं भवेत् ॥१८६॥
દિગમ્બર:–ભલે ઈચ્છા વિના વસ્ત્ર રાખ્યું. પણ અમે તે કહીશું કે વસ્ત્ર શરીર ઉપર રહે એ જ કેવળજ્ઞાનનું બાધક છે.
ઉ.વાહ, આ તો ગજબની વાત કરી. હવે તે જેમ કેવલજ્ઞાનનું આવરણ કેવલજ્ઞાનાવરણ કર્મ કહેવાય છે તેમ આ બીજું વસ્ત્રાવરણ પણ કેવળજ્ઞાનનું બાધક માનવું પડશે. આવું તે કેઈ શાસ્ત્રમાં અમે વાંચ્યું નથી ! [૮૬૪] ફર્થે જિનર્તન મૂર્તિ નિ વિતા
केवलित्वं पलायेतेत्यहो किमसमअसम् ॥१८७॥
વળી જે વસ્ત્ર જ કેવળજ્ઞાનને અટકાવતું હોય તે તે કઈ નગ્ન કેવળીના મસ્તક ઉપર કઈ ભક્ત દયાથી વસ્ત્ર નાંખે તે તરત જ તેમનું કેવળજ્ઞાન નાસી જશે ? કેમકે વસ્ત્ર
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
=
હોય તે કેવળજ્ઞાન ઊભું ન જ રહે ! અહે! આ તે કેવી ઢંગધડા વિનાની વાતે !૨૮ ૧
[૮૫] માહિતિતતો મોલો, મિસિવ:
कदाग्रहं विमुच्यैतद्भावनीयं मनस्विना ॥१८८॥
એટલે ગૃહિલિંગાદિ કે યથાજાતદશા-કેઈથી પણ મક્ષ થવાને નિયમ નથી.
નિયમ એટલે જ છે કે ગમે તે લિંગમાં કે દશામાં હોય પણ જે ભાવલિંગ-રત્નત્રય હોય તે જ મેક્ષ છે અન્યથા નહિ જ. માટે “યથા જાતદશામાં જ મેક્ષ થાય.” એ કદાગ્રહ ત્યાગીને ઉક્ત યથાર્થ સ્થિતિને જ મનસ્વી પુરુષે વિચારવી જોઈએ. [૮૬૬) શુદ્ધયો થાત્મા વો મુ તિ સ્થિતિ: |
न शुद्धनयतस्त्वेष बद्धयते नापि मुच्यते ॥१८९॥
પણ આ બધી વાત અશુદ્ધનિશ્ચયનયથી સમજવી. કેમકે તેના હિસાબે આત્મા પિતાના ભાવથી બંધાય કે મુકાય. શુદ્ધનિશ્ચયનયથી તે આત્મા કશાયથી બંધાતે નથી અને મુકાતે પણ નથી.
અહીં આત્માને મેક્ષતત્વથી ભેદવિચાર પૂર્ણ થયે. એની સાથે આત્માનું અજવાદિ આઠેય તત્વથી ભેદનિરૂપણ પૂર્ણ થયું.
૨૮૧. શાસ્ત્ર વાર્તા –પૃ. ૨૯૩૩ સ્તબક ૮ મે શ્લેક, ત્રીજો
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનિશ્ચય
૪૬૯ [૮૬૭] ધન્યથતિરાખ્યામભિવિનિયમ .
नवभ्योऽपि हि तत्त्वेभ्यः कुर्यादेवं विचक्षणः ॥१९०॥
આ રીતે શુદ્ધનિશ્ચયનયથી અછવાદિતથી આત્માને ભેદ (વ્યતિરેક) વિચાર અને વ્યવહારનયાદિથી આત્માને અભેદ (અન્વય) વિચક્ષણ પુરુષે વિચારો. [૮૬૮] હું હિ પરમાધ્યમમમૃતં શ્રેઃ વિ ના
इदं हि परमं ज्ञानं योगोऽय परमः स्मृतः ॥१९१॥
નિશ્ચયષ્ટિથી આત્મતત્વનો વિચાર એજ પરમ અધ્યાત્મ છે, એ જ પરમ અમૃત છે, પરમજ્ઞાન છે. આને જ પરમ યુગ કહેવામાં આવ્યા છે. ૨૮૨ [८६९] गुह्याद्गुह्यतरं तत्त्वमेतत्सूक्ष्मनयाश्रितम् ।
न देयं स्वल्पबुद्धीनां ते ह्येतस्य विडम्बकाः ॥१९२॥ " શુદ્ધનિશ્ચયનયદષ્ટિથી શુદ્ધાત્મસ્વરૂપને વિચાર એ તે ગુૌથી પણ ગુહ્ય તત્વચિન્તન છે. અલ્પબુદ્ધિવાળાને તે આ તત્વચિન્તન આપવું જ નહિ. તેઓ તે આવા તત્વની વિડમ્બના જ કરે. [८७०] जनानामलूपबुद्धीनां नैतत्तत्वं हितावहम् ।
निर्बलानां क्षुधा नां भोजनं चक्रिणो यथा ॥१९३॥
અલ્પબુદ્ધિવાળાને આ તત્વદાન હિતાવહ બનતું નથી. જે સુધારૂં હોય પણ હાજરીથી તદ્દન નબળે હોય તે માગે તે ય તેને એવા–ચકીના-પચવામાં ખૂબ જ ભારે–પકવાને હિતિષિથી તે ન જ અપાય.
૨૮૨. સમય સાર : ૪૧૫ (૨૭૩, ૨૭૪)
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪eo
શ્રી અધ્યાત્મસાર અન્ય [૮૭૨] જ્ઞાનશર્વિધાનાં તત્ત્વમેતનઈન્નતા
अशुद्धमन्त्रपाठस्य फणिरत्नग्रहो यथा ॥१९४॥
થોડું અધકચરું જ્ઞાન પામીને છકી ગએલાઓને આ તત્વદાન અનર્થકર બને છે.
ફણિના માથે રહેલા રત્નને લેવા જનારે જે અશુદ્ધમન્ચચ્ચાર કરે તે રત્ન મળવાની વાત તે દૂર રહી પણ મેતના ભારે અનર્થને તે જ મન્ચરચાર ઉપસ્થિત કરે. [૭૨] વ્યવહાર વિનિriાતો ઘઊંન્નતિવિનિયમ્
कासारतरणाशक्त: सागरं स तितीर्षति ॥१९५॥
જેણે વ્યવહારનયની દૃષ્ટિને સારી રીતે જીવનમાં સક્રિય રીતે પચાવી નથી એ માણસ જે નિશ્ચયતત્વને જાણવા ઈરછે તે તે તળાવ તરવાને અસમર્થ માણસની સાગર તરવાની ઈચ્છા કરનારા જેવો મહામૂર્ખ કહેવાય.
પહેલે વ્યવહારનય જીવનમાં પચાવે. એનું પાચન એ જ નિશ્ચયનયના તત્વને જાણવાની યોગ્ય ભૂમિકા બને છે. [૪૭] વ્યવહાર વિનિશ્ચિત્ય તતઃ સુદ્ધનશ્ચિત: . ____ आत्मज्ञानरतो भूत्वा परमं साग्यमाश्रयेत् ॥१९६॥
માટે જ વ્યવહારનયને જીવનમાં સારી રીતે પચાવીને જે આત્મા શુદ્ધનિશ્ચયનયની વિચારણાઓને આશ્રય લે છે તે જ આત્મા, આત્મજ્ઞાનમાં ઓતપ્રેત બનીને પરમશુદ્ધ સમતા (મોક્ષ) ને પ્રાપ્ત કરે છે.
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
D
જિનમત સ્તુતિ
૧૯
ધીર ગંભીર સમુદ્રશા જિનમત! આપને અમારા પુનઃ પુનઃ પ્રણામ ! તત્ત્વજ્ઞાનના ફળથી લચી પડેલા કલ્પતરુશા આપને લાખ લાખ વંદન ! શ્રદ્ધાના નંદનવનથી રાજતા મેરુશા આપને કેટિશઃ
નમસ્કાર !
મેતિમિરના ભેદક સૂર્ય શા આપને અન તશઃ
અભિવાદન !
એ ! અધ્યાત્મના અમૃતની હેલિ વરસાવતા મૃગલાંછન ! મૃત્યુ-જય બનાવા અમને !
અમર–પથના પંખીડા અનાવા અમને !
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનમતસ્તુતિ
પ્રબન્ધ-૬ કો
[८७४] उत्सर्पद्व्यवहारनिश्चयकथा
त्रस्यद्दुर्नयवादिकच्छपकुल—
उद्यधुक्तिनदीप्रवेशसुभगम् ।
અધિકાર-૧૯ મા
कल्लोलकोलाहल
तत्त्वज्ञानफल:
भ्रश्यत्कुपक्षाचलम् ॥
युक्तं श्रीजिनशासनं जलनिधिं
स्याद्वादमर्यादया ।
मुक्त्वा परं नाश्रये ॥ १ ॥
निनभत: समुद्र :
(૧) નિશ્ચય વ્યવહારની કથાના ઊછળતા કલ્લેાલથી ત્રાસ પામતા દુયવાદી સ્વરૂપ કાચબાઓના કુળાવાળા. (२) तूटी पडता पक्ष३यी पर्वतोवाणा,
(૩) સચાટ યુક્તિ નદીના પ્રવેશથી સૌભાગ્યવાળા અને (૪) સ્યાદ્વાદની મર્યાદાવાળા એવા જિનશાસન સમુદ્રને મૂકીને ખીજા કોઈના ય હું આશ્રય ન કરું.
[८७५] पूर्णः
पुण्यनय प्रमाणरचना
पुष्पैः सदास्थारसैः ।
सदा विजयते.
स्याद्वादकल्पद्रुमः ॥
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७३
જિનમત સ્તુતિ एतस्मात् पतितः प्रवादकुसुमैः
षड्दर्शनारामभूः । भूयः सौरभमुद्रमत्यभिमतै
रध्यात्मवार्तालवैः ॥२॥ ६५त:
અહા ! આ સ્યાદ્વાદ કલ્પતરુ જગતમાં સર્વોત્કૃષ્ટ છે કે જે (૧) સમ્યગ્દર્શનના રસવાળા પુણ્યશાલી નવપ્રમાણની રચનારૂપી પુથી ભરપુર છે (૨) તત્વજ્ઞાન જેનું ફળ છે.
આ કલ્પતરુ ઉપરથી સહુને ગમી જાય તેવી અધ્યાતેમની નાનકડી વાતરૂપ-પ્રવાદપુના પડવાથી પ્રદર્શનરૂપ ઉદ્યાનભૂમિ કેવી સુગંધિ બહેકાવી રહી છે! [८७६] चित्रोत्सर्गशुभापवादरचना
सानुश्रियालङ्कृतः । श्रद्धानन्दनचन्दनद्रुमनिभ
प्रज्ञोल्लसत्सौरभः॥ भ्राम्यद्भिः परदर्शनग्रहगणै
रासेव्यमानः सदा। तर्कस्वर्णशिलोच्छ्रितो विजयते,
जैनागमो मन्दरः ॥३॥ भेः
જૈનાગમરૂપ મન્દરાચલ ય પામે! વિજય પામ!
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
આપ, (૧) ચિત્રવિચિત્ર ઉત્સગ અને શુભ અપવાદની રચનારૂપ શિખરેસની શાભાથી અલંકૃત છે,
૪૭૪
(૨) શ્રદ્ધાના નીંદનવૃક્ષો સમી પ્રજ્ઞાથી ઊછળતી સુગધિવાળા છે.
(૩) ચામેર પ્રદક્ષિણા દેતા પદનરૂપ ગ્રહેાના ગણાથી સદા સેવાઈ રહ્યા છે,
(૪) તર્ક રૂપી સાનાની શિલાઓથી સમુન્નત બન્યા છે ! આપ જય પામે ! વિજય પામે !
[૮૭૭] સ્વાદોષાવામસ્તમાંત્તિ જ્ઞાતિ,
अध्वानो विशदीभवन्ति निविडा,
क्षीयन्त एव क्षणात् ।
यस्मिन्नभ्युदिते प्रमाणदिवस
સૂર્ય :
निद्रा शोर्गच्छति ॥
प्रौढत्वं नयगीदधाति स रवि
જાય છે,
प्रारम्भकल्याणिनी |
जैनागमो नन्दतात् ॥ ४ ॥
તે જિનાગમરૂપી સૂર્ય સર્વીસમૃદ્ધિને પ્રાપ્ત કરો. (૧) જેના ઉદય થતા જગતમાં મેહુના નાશ થાય છે, (૨) અજ્ઞાનતિમિર એક જ ક્ષણમાં છિન્નભિન્ન થઈ
(૩) માર્યાં સ્પષ્ટ રીતે દેખાવા લાગે છે,
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનમત સ્તુતિ
૪૭૫. (૪) ચક્ષુમાં ભરાએલી ગાઢ નિદ્રા પણ દૂર થાય છે અને...
(૫) પ્રમાણરૂપ દિનારંભમાં મંગળમાળાસમી નયવાણ. પ્રૌઢતા પ્રાપ્ત કરે છે. [૮૭૮] ગળામામૃતમિ : -
છા વિકાસૈવામાં तापव्यापविनाशिभिर्वितनुते,
तर्कस्थाणुशिरःस्थितः परिवृतः,
સ્થાનિસ્તા | सोऽयं श्रीजिनशासनामृतरुचिः,
વતિ નક્યતામ | ધો. ચન્દ્ર-અહો ! આ જિનાગમચન્દ્ર કેના મનને આહૂલાદ ન આપે ?
(૧) જેને સર્વદા (માત્ર શુકલપક્ષમાં નહિ) ઉદિત દય હોય છે,
(૨) અધ્યાત્મના અમૃતને વરસાવતી તથા દિવસના તાપના પ્રપંચને વિનાશ કરી દેતી એવી વાણીના વિલાસથી ભવ્યજનરૂપ કમળને જે ઉલ્લસિત કરી મૂકે છે,
(૩) જે તકરૂપ શંકરના માથે બેઠા છે અને.... (૪) નયરૂપ તારલાઓથી મેર વીંટળાએલા છે.
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७६
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ [८७९] चौद्धानामृनुसूत्रतो मतमभूद् ,
वेदान्तिनां सङग्रहात् । साङ्ख्यानां तत एव नैगमनयाद् ,
योगश्च वैशेषिकः॥ शब्दब्रह्मविदोऽपि शब्दनयतः,
सर्वनयैर्गुम्फिता । जैनी दृष्टिरितीह सारतरता,
प्रत्यक्षमुद्वीक्ष्यते ॥६॥ ઋજુસુત્રનયથી બૌદ્ધમત નીકળે, સંગ્રહનયથી વેદાન્ત અને સાંખ્યમત પ્રગટ થયે, નૈગમનયથી વેગ અને વૈશેષિકમત તથા શબ્દનયથી શબ્દાદ્વૈત મત નીકળે.
પણ આ જૈનદષ્ટિ તે સર્વનની ગૂંથણીવાળી છે. એટલે પ્રત્યક્ષથી એ જ શ્રેષ્ઠ જણાય છે. [८८०] ऊष्मा नार्कमपाकरोति दहनं,
नैव स्फुलिङ्गावली । नाब्धि सिन्धुजलप्लवः सुरगिरि,
ग्रावा न चाभ्यापतन् ॥ एवं सर्वनयकभावगरिम
स्थान जिनेन्द्रागमम् । तत्तदृर्शनसङ्कथांशरचना
रूपा न हन्तुं क्षमा ॥७॥
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનમત સ્તુતિ
૪૭૭
શું ઉષ્માયુક્ત કોઈ દ્રવ્ય સૂર્યને તિરસ્કારી શકશે? અગ્નિના કણિયાં શુ પ્રચણ્ડ ભડકાને હસી શકશે ? સિન્ધુના પૂર શું સમુદ્રને અવગણી શકશે ? મેરુ ઉપર પડતી નાનકડી શિલા મેરુ ઉપર વિજય મેળવી શકશે ?
જો ના....તા, તે તે દનાની વાર્તાની જે શરૂપ રચનાએ તે શું સનયના ભાવાના પ્રધાનસ્થાનસ્વરૂપ જિનાગમને તિરસ્કારી શકશે?
[૮] દુઃસાર્વ્ય પરવાવિનાં
પરમત— क्षेपं विना स्वं मतम् ।
तत्क्षेपे च कषायपङ्कललुषं,
રત: समापद्यते ॥
सोऽयं निःस्वनिधिग्रहव्यवसितः,
वेतालकोपक्रमः
नायं सर्वहितावहे जिनमते
તત્ત્વસિથિનામ્ ।। ૮ ।।
પરવાદીને પેાતાના વિરોધી પરવાદીના મત ઉપર આક્ષેપે કર્યા વિના પેાતાના મતની સિદ્ધિ કરવી એ ઘણું જ કઠિન કાય છે. વળી આ રીતે આક્ષેપેા કરવાથી તા ચિત્ત કષાયના કાદવથી ક્લુષિત થાય છે.
આવા તિરસ્કારાદિ વ્યાપાર કે જે નિધનના નિધાનના ગ્રહણ કરવારૂપ વેતાલના ક્રાધ જેવા છે તે, સનું હિત કરનાર જિનમતમાં તત્વજ્ઞાનના અથીને જોવા પણ મળે તેમ નથી..
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७८ .
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
[८८२] वार्ताः सन्ति सहस्रशः प्रतिमतं,
ज्ञानांशबद्धक्रमाः । चेतस्तासु न नः प्रयाति नितमां,
लीनं जिनेन्द्रागमे ॥ नोत्सर्पन्ति लताः कति प्रतिदिशं,
पुष्पैः पवित्रा मधौ। ताभ्यो नैति रति रसालकलिका
रक्तस्तु पुस्कोकिलः ॥९॥ જ્ઞાનના જુદા જુદા અંશથી બદ્ધક્રમવાળી હજારે , વાર્તાઓ દરેક મતમાં છે, પરંતુ જિનેન્દ્રાગમમાં જ અમારું મન લીન થયું છે. તે તરફ જવાની તે કલ્પના પણ તે કરી શકતું નથી.
વસન્તવ્રતુમાં દરેક દિશામાં કેટલીય લતાએ પુષ્પથી ભરપૂર થઈ જતી નથી! છતાં આંબાની મંજરીઓમાં જ રક્ત કોયલ તે તેમના તરફ જરા ય રતિ ન જ કરે ને? [८८३] शब्दो वा मतिर्थ एव वसु वा,
जातिः क्रिया वा गुणः। शब्दार्थः किमिति स्थिता प्रतिमतं,
सन्देहशडव्यथा ॥ जैनेन्द्रे तु मते न सा प्रतिपदं,
जात्यन्तरार्थस्थितेः ।
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭૯
જિનમત સ્તુતિ सामान्यं च विशेषमेव च यथा,
તાત્મિન્નિતિ ના શું પદાર્થ શબ્દસ્વરૂપ છે? મતિસ્વરૂપ છે ? દ્રવ્ય છે? જાતિ, કિયા કે ગુણ છે? શું શબ્દને કોઈ અર્થ છે? આવી સંદેહની વેદના તે દરેક બીજા મતમાં છે.
માત્ર જૈનમતમાં તે વેદના નથી કેમકે પ્રત્યેક પદાર્થમાં તે જાત્યન્તર માને છે. અર્થાત્ પદાર્થ શબ્દરૂપ છે કે અર્થરૂપ છે? તે પ્રશ્નનો ઉત્તર એ આપશે કે કથંચિત્ શબ્દરૂપ છે, કથંચિત્ અર્થરૂપ છે. અર્થાત્ પદાર્થમાં કેવળ શબ્દત જાતિ નથી કેવળ અર્થવ જાતિ પણ નથી. એ તે તે બેથી ભિન્ન જાત્યન્તરવાળે (જાત્યન્તરસ્વરૂપ) છે.
સુંઠ અને ગોળના સંગથી ઉત્પન્ન થયેલી ગોળી સૂઠ પણ નથી, ગોળ પણ નથી. પણ વિલક્ષણ જાત્યન્તર જ છે. (ગેની કથંચિત્ સૂંઠસ્વરૂપ છે, કથંચિત્ ગોળસ્વરૂપ છે) [૮૮૪] યશાનવતમાાતિ ગુપતાં
| મુશ્ચિંતુ વર્ષિત तात्पर्यानवलम्बनेन तु भवेद्,
વોયા વિના | सम्पूर्णं त्ववभासते. कृतधियां
कृत्स्नाद्विवक्षाक्रमात् । तां लोकोत्तरभङ्गपद्धतिमयीं,
स्याद्वादमुद्रां स्तुमः ॥११॥
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮૦
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ વસ્તુના અર્પિતભાવથી વતુ ગૌણ તે બને છે, અને વસ્તુના અપિતભાવથી વસ્તુ મુખ્ય તે બને છે પણ તાત્પર્યનું અવલંબન નહિ કરવાથી ત્યાં જે ઘટાદિને બંધ કરાય છે તે સ્પષ્ટ રીતે લૌકિક છે.
જ્યાં તાત્પર્યનું અવલંબન કરવામાં આવે છે ત્યાં તે બુદ્ધિમાન પુરુષને બધી વિવક્ષાઓના કમથી જે પદાર્થ બોધ થાય છે તે સંપૂર્ણ બંધ થાય છે. આવી તે લત્તર ભંગરચનાળી સ્યાદ્વાદમુદ્રાની અમે સ્તવના કરીએ છીએ.
ઘટપદાર્થને જોઈને આ ઘટ છે એ બેધ સમ્યગ્દષ્ટિને થાય છે. મિથ્યાત્વીને થતા તે બેધ લૌકિક કહેવાય છે. કેમકે ત્યાં ઘટના બીજા ધર્મો ગણ બનીને ઘટવ ધર્મ મુખ્ય બને છે પણ તેની સાથે વધુમાત્ર અનંતપર્યાયમય છે તેવું તાત્પર્ય તે પકડતું નથી. આ તાત્પર્યને અવલંબીને ઘટત્વધર્મને મુખ્ય કરતે અને તેના બીજા ધર્મોને ગેણ કરતે સમ્યગ્દષ્ટિ આત્મા ઘટના ઘટત્વધર્મની મુખ્ય વિવક્ષા કરે છે માટે તેને થતા ઘટબોધ એ સંપૂર્ણ બંધ બને છે. આ બંધ સ્યાદ્વાદ–પદ્ધતિથી થાય છે માટે ગ્રન્થકારશ્રી તેની
સ્તવન કરે છે. [૮૮૬) સાભીયાનુમવાયાવિષ
ऽप्युच्चैयदीयक्रमः । म्लेच्छानामिव संस्कृतं तनुधिया
__ माश्चर्यमोहावहः ॥
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનમત સ્તુતિ व्युत्पत्तिप्रतिपत्तिहेतुवितत
स्याद्वाद वाग्गुम्फितम् । तं जनागममाकलय्य न वयं,
વ્યાપમાન નિત પર જે જૈનાગમની વ્યવસ્થા (૧) સ્વાનુભવના આશ્રયવાળા અર્થને અનુસારે થઈ છે અને (૨) વ્યુત્પત્તિઓ, પ્રતિપત્તિઓ તથા હેતુઓથી વિસ્તૃત એવા સ્યાદ્વાદની વાણીથી જે ગૂંથાએલું છે તે જેનાગમને જાણીને અમને બીજે કયાં ય પણ મતિમૂઢતા થતી નથી.
હા, અલ્પમતિવાળાને તે આ જૈનાગમનું શ્રવણ આશ્ચર્યરૂપ જ બને અને મતિમૂઢ પણ બનાવે. ફેરને સંસ્કૃત ભાષાનું શ્રવણ આશ્ચર્યકારી ન લાગે શું? અને તેમને મતિમૂહ પણ શું ન બનાવી દે? [૮૮૬] મૂઢ સચવવો તિર્થ વિહિત,
जैनेश्वरं शासनम् । तस्मादेव समुत्थितैनयमतः,
__ तस्यैव यत्खण्डनम् ॥ एतकिञ्चन कौशलं कलिमल
च्छनात्मनः स्वाश्रिताम् । शाखां छेत्तुमिवोद्यतस्य कटुको
વ તર્થિને રૂા | સર્વશાસ્ત્રવચનેના અભિપ્રાયનું મૂળ જિનવચન છે.
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮૨
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
એ વાત સુવિદિત છે. તેમાંથી જ ઉત્પન્ન થયેલા નમતોથી તેનું જ ખંડન કરવું એ તો કલેશ કંકાસના મળથી ખરડાએલા આત્માનું કેવું વિચિત્ર કૌશલ કહેવાય? કેમકે પોતે જેના આશ્રયે બેઠો છે તે જ શાખાને છેદવાને તૈયાર થએલો છે! એ તાર્કિકની પિતાના જ હાથે આવા કટૂ ફળની નીપજ! [૮૮૭] રોમાવિમર્ચવાના
सिद्धान्तार्थरहस्यवित् क लभता
मन्यत्र शास्त्रे रतिम् ॥ । यस्यां सर्वनया विशन्ति न पुन
ચત્તે તેવે વા मालायां मणयो लुठन्ति न पुन
य॑स्तेषु मालापिसा ॥१४॥ જે માણસ ઉન્માદને ત્યાગે છે અને પછી અનેકાન્તવાદની રચનાસ્વરૂપ કર્ણામૃત સાંભળે છે અને સિદ્ધાન્તના ગંભીર રહસ્યને પામે છે તે માણસ શું બીજા શાસ્ત્રમાં રતિ પામે ?
સિદ્ધાન્તરચનામાં સર્વને પ્રવેશે છે પણ છૂટા છૂટા તે નામાં તે સિદ્ધાન્તરચના રહેતી નથી.
માળામાં મણકા રહે પણ વેરાએલા મણકામાં માળા ન જ રહે! ૨૮૨
૨૮૨. (૧) અધ્યાત્મસાર ગ્લૅ. ૧૭૫નાં ટીપણને પાઠ. (૨) સમ્મતિત ૩–૫૭
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનમત સ્તુતિ
૪૮૩ [८८८] अन्योन्यप्रतिपक्षभाववितथान् ,
स्वस्वार्थसत्यान्नयान् । नापेक्षाविषयाग्रहैविभजते,
माध्यस्थ्यमास्थाय यः॥ स्याद्वादे सुपथे निवेश्य हरते,
तेषां तु दिङ्मूढताम् । कुन्देन्दुप्रतिमं यशोविजयिन
स्तस्यैव संवर्द्धते ॥१५॥ અન્યને વિરધભાવ હેવાથી સામસામાં એકબીજાની દૃષ્ટિએ બેટા કરતા અને પિતાપિતાની દૃષ્ટિથી થતી અર્થ ઘટના પ્રમાણે સાચા ઠરતા એવા નયને વિષે જે સ્યાદ્વાદી) મધ્યસ્થભાવ ધારણ કરે છે અને તે તે અપેક્ષાના વિષયને આગ્રહ પકડી રાખતા તેમને વિખૂટા પડી જવા દેતે નથી પરંતુ સ્યાદ્વાદરૂપ માર્ગ ઉપર લાવીને એકઠા રાખે છે અને પછી તેમની દિક્મહતાને હરી લે છે તે જ વિજયી સ્યાદ્વાદી છે.
મચકુન્દના પુષ્પ જે અને ચન્દ્ર જે એને યશ સદા વૃદ્ધિ પામતે રહે છે.
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુભવ સ્વરૂપ
૨૦
શાસ્ત્રવચન તે। મુક્તિના માગે. આંગળી ચીંધી જાણે... પણ...અનુભવનું ઘેખર તેા અનતના એ માગે સડસડાટ ચાલી નાંખવાનું બળ બક્ષે.
શાસ્ત્રીય આચાર પદ્ધતિ જીવનને કયાગમાં પલાટે અને ચિત્તને દેવગુરુની ભક્તિથી બ્લાલ ભરી દે...
તે પછી તે। એ કયાગ અને ભક્તિયેાગની; અનુભવ–મસ્તી જ" આત્માને મસ્તાન બનાવતી મનાવતી વિશુદ્ધ જ્ઞાનયોગમાં એકરસ નાવી દે...
કે અન તશઃ વદન હા એ કયાગીઓને !
એ ભક્તિયાગીઓને !
એ જ્ઞાનયેાગીએને !
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુભવ સ્વરૂપ
પ્રમન્ય ૭ મા
[૮૮૧] શાસ્ત્રો શફિશા,
અધિકાર ૨૦ મા
गलितासङ्ग्रहक पायकलुषाणाम् । प्रियमनुभवैकवेद्यं, रहस्यमाविर्भवति किमपि ॥ १ ॥
શાસ્ત્ર બતાવેલી દિશાથી જેમની કદાગ્રહ જનિત કષાયની કલુષતા ગળી ગઈ છે તે મહાત્માઓને અનુભવથી જ સમજી શકાય તેવું, ચિત્તને પ્રિય એવું કોઈ અપૂર્વ રહસ્ય પ્રગટ થાય છે.
[૮૧૦] પ્રથમામ્બાતવિજ્રાસ—વિમ્યૈવ ચળાજીીનમ્ । चञ्चत्तरुणीविभ्रम- सममुत्तरलं मनः कुरुते ॥ २ ॥ અનુભવથી જ સમજી શકાય તેવું રહસ્ય પ્રગટ તે થાય છે પરન્તુ એ રહસ્ય તરત જ આત્મામાં પાછું લીન થઈ જાય છે—લાંખા સમય સુધી સ્થિર રહી શકતું નથી. કેમકે પ્રાથમિક કક્ષાના અભ્યાસના આ વિલાસ છે. પણ આ રીતે લીન થઈ ગયેલું એ પ્રિય રહસ્ય ચિત્તને અત્યન્ત ઉત્સુક કરી મૂકે છેઃ ફરી ફરી એ રહસ્ય પામવાની તીવ્ર તમન્ના' જગાડી દે છે.
ચંચળ સ્ત્રીના એક જ કટાક્ષભાવ યુવાન પુરુષના મનને સતત પજવ્યા કરે તેવી દશા રહસ્યાભિલાષી ચેાગીના મનની અની જાય છે.
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८६
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
[८९१] सुविदितयोगैरिष्टं, क्षिप्तं मूढं तथैव विक्षिप्तम् ।
एकाग्रं च निरूद्धं, चेतः पञ्चप्रकारमिति ॥३॥ ગીઓએ પાંચ પ્રકારનાં મન કહ્યા છે.
૧. ક્ષિપ્ત. ૨. મૂઢ ૩. વિક્ષિપ્ત. ૪. એકાગ્ર. ૫. નિરૂદ્ધ. ૨૮૩ [૧૨] વિપુ સ્થિg ,
સ્થિg ૨ નિશિતંગના सुखदुःखयुग्बहिर्मुख-माम्नातं क्षिप्तमिह चित्तम्॥४॥ (૧) ક્ષિપ્તચિત્ત
સુખદ માનેલા અને સામે આવેલા વિષયમાં જે ચિત્ત રજોગુણથી પ્રવેશ્ય છે અને વિષયાનુભવમાં જે સુખ દુઃખને મિશ્ર
અનુભવ કરી રહ્યું છે તે બહિર્મુખ ચિત્ત ક્ષિપ્ત કહેવાય છે. [८९३] क्रोधादिभिनियमितं, विरुद्धकृत्येषु यत्तमोभूम्ना।
___ कृत्याकृत्यविभागा-सङ्गतमेतन्मनो मूढम् ॥५॥ (૨) મૂઢ ચિત્તઃ
તે તે અવસરે ક્રોધાદિભાવથી વ્યાપી જતું, વિરૂદ્ધ કાર્યોમાં તમે ગુણથી પ્રવેશતું, કર્તવ્ય શું? અને અકર્તવ્ય શું? એને વિભાગ ન કરતું ચિત્ત મૂઢ કહેવાય છે. [८९४] सत्वोद्रेकात्परिहृत-दुःखनिदानेषु सुखनिदानेषु। - રાજા િપ્રવૃત્ત, સેવ વિરં તુ વિક્ષિત દ્દા ૨૮૩. પાતં. ભાગ્ય: પહેલા સૂત્રની ટીકા.
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८७
અનુભવ સ્વરૂપ (૩) વિક્ષિપ્ત ચિત્તઃ
(૧) સાત્વિકભાવના ઉદ્રકને લીધે દુઃખના કારણથી દૂર થઈ ગએલું અને (૨) સુખના કારણભૂત શબ્દાદિ વિષ
માં જ સદૈવ રક્ત બનતું ચિત્ત વિક્ષિપ્ત કહેવાય છે. [८९५] अद्वेषादिगुणवतां, नित्यं खेदादिदोषपरिहारात् ।
सदृशप्रत्ययसङ्गत-मेकाग्रं चित्तमाम्नातम् ॥७॥ (૪) એકાગ્ર ચિત્ત
અષ, જિજ્ઞાસાદિ ગુણવાળા આત્માને ખેદાદિ દે હોતા નથી. એ આત્માઓનું એક જ શુભ વિષયમાં લગનીવાળું ચિત્ત એકાગ્ર કહેવાય છે. ૨૮૪ [८९६] उपरतविकल्पवृत्तिक-मवग्रहादिक्रमच्युतं शुद्धम्।
आत्माराम मुनीनां, भवति निरुद्धं सदा चेतः ॥८॥ નિરૂદ્ધ ચિત્ત
(૧) આરૌદ્રાનુબંધી વિકલ્પની પ્રવૃત્તિથી વિરામ પામેલું, (૨) અવગ્રહાદિ ક્રમથી ચુત થયેલું અને તેથી જ (૩) મધ્યસ્થ બનેલું (શુદ્ધતા=માધ્યશ્ચ), આત્મારામ મુનિઓનું ચિત્ત નિરૂદ્ધ કહેવાય છે.ર૮૫ ૨૮૪ (1) એ. શાસ્ત્રઃ ૧૨-૪.
(૨) ડશક પ્રકરણઃ ૧૪-૩.
(૩) , , ૧૬. ૧૪. ૨૮૫. . શાસ્ત્રઃ ૧-૪૧ ટીકા..
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ [८९७] न समाधावुपयोग, तिस्रश्चेतोदशा इह लभन्ते ।
सत्वोत्कर्षात् स्थैर्या-दुभे समाधिसुखातिशयात् ॥९॥
ચિત્તની પહેલી ત્રણ દશા-ક્ષિપ્ત, મૂઢ અને વિક્ષિપ્તસમાધિની પ્રાપ્તિમાં ઉપયોગી બનતી નથી. જ્યારે આ એકાગ્ર અને નિરૂદ્ધ ચિત્ત તે સત્કર્ષવાળું અને ધૈર્યવાળું અને સમાધિસુખની ગ્યતાવાળું હોવાથી સમાધિની અવસ્થા માટે ઉપયોગી બને છે. ૨૮
[८९८] योगारम्भस्तु भवे-द्विक्षिप्ते मनसि जातु सानन्दे ।
क्षिप्ते मूढे चास्मिन् , व्युत्थानं भवति नियमेन ॥१०॥
હજી વિક્ષિપ્ત ચિત્તમાં કદાચ સમાધિપ્રાપ્તિના ઉપાયને આરંભ થાય તે બને, પણ ક્ષિપ્ત, અને મૂઢ ચિત્તમાં તે રાગાદિના સંસ્કારોનું તોફાન જ હોય છે માટે ત્યાં તે અવશ્ય
સમાધિમાંથી વ્યુત્થાન (મનનું ઊઠી જવાનું) જ થાય. [८९९] विषयकषायनिवृत्तं, योगेषु चसश्चरिष्णु विविधेषु।
गृहखेलदालोपम-मपि चलमिष्टं मनोऽभ्यासे ॥११॥
(૧) વિષયકષાયથી નિવૃત્ત થએલું, (૨) મોક્ષના અનેક ઉપામાં જવાના સ્વભાવવાળું, (૩) ઘરમાં રમતા બાળકની જેમ અન્તર્મુખ બનેલું એવું વિક્ષિપ્ત ચિત્ત ચલ દશામાં હોય તે પણ અભ્યાસકાળની યોગ સાધના માટે યોગીઓને તે ઈષ્ટ છે.
૨૮૬. દ્વા. ઠા. ૧૧-૩૧, ૩૨
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુભવ સ્વરૂપ
૪૮૯
[९००] वचनानुष्ठानगतं, यातायातं च सातिचारमपि ।
चेतोऽभ्यासदशायां, गजाडशन्यायतोऽदुष्टम् ॥१२॥
પ્રીતિ, ભક્તિ, વચન આદિ ચાર અનુષ્ઠાને છે. તેમાંના વચનાનુષ્ઠાનને પ્રાપ્ત થએલું હોય અને તેથી જ વારંવાર બહાર ચાલી જઈને પાછું અંદર આવી જતું હોય, આમ અતિચારથી દુષિત થયેલું હોય છતાં પણ જેમ ઉન્માર્ગસ્થ હાથી અંકુશથી ઠેકાણે આવે છે તેવું આ વિક્ષિપ્તચિત્તનું હેવાથી અભ્યાસની દિશામાં તે દુષ્ટ નથી.૨૮૭ [९०१] ज्ञानविचाराभिमुख,
यथा यथा भवति किमपि सानन्दम् । अर्थः प्रलोभ्य बायै
જેમ જેમ ચિત જ્ઞાનવિચારની અભિમુખ બનીને તેમાં આનંદવાળું બનતું જાય તેમ તેમ અસદાલંબનથી તેને દૂર કરવા માટે સદાલંબન તરફ લેભાવીને લઈ જવા દ્વારા તેને નિગ્રહ કરી લે. [९०२] अभिरूपजिनप्रतिमां, विशिष्टपदवाक्यवर्णरचनांच।
पुरुषविशेषादिकम-प्यत एवालम्बनं ब्रुवते ॥१४॥
બાહ્ય શુભ અર્થોમાં ચિત્તને લઈ જઈને તેની ઉપર નિગ્રહ કરી શકાય છે માટે જ મનહર જિનપ્રતિમા, વિશિ
૨૮૭. ઘોડશક પ્રકરણ : ૧૦–૬.
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯૦
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
ષ્ટપદ, વર્ણ કે વાકયાની રચનાને ( ‘નતિ જ્ઞાનગુરૂલિન ઈત્યાદ્રિ) અને ગણધરાદિ ભગવતાને આલ અનરૂપ કહ્યા છે. [o૦૩] બાળમ્નને: પ્રશસ્તે, પ્રાયો માવ: પ્રરાપ્ત વ્ યત: I
इति सालम्बनयोगी, मनः शुभालम्बनं दद्वयात् ॥ १५॥
જો આલમ્બન પ્રશસ્ત હાય તા પ્રાયઃ ભાવ પ્રશસ્ત જ હાય માટે જ આલંબનયુકત ચેાગીએ મનને શુભાલ મનમાં જોવુ જોઈ એ.
[૧] સામ્ન ક્ષળમતિ,
क्षणमपि कुर्यान्मनो निरालम्बम् ।
इत्यनुभवपरिपाकादाकालं
स्यान्निरालम्बम् ॥ १६॥
ક્ષણવાર ચિત્તને આલંબનયુકત કરવું વળી ક્ષણુ વાર સ્વાત્મામાં જ લીન કરવા દ્વારા નિરાલન કરવુ. આમ થતાં થતાં જ્યારે સ્વાત્માનુભવ પરિપકવ બની જશે ત્યારે મન સદાકાળ માટે નિરાલખન બની જશે.
[९०५] आलम्ब्यैकपदार्थ, यदा न किश्चिद्विचिन्तयेदन्यत् ।
अनुपनतेन्धनवह्निव-दुपशान्तं स्यात्तदा चेतः ॥ १७॥ એક પદાર્થ ને અવલખીને જ્યારે બીજું કશું ય વિચારવામાં ન આવે ત્યારે ઇન્ધન ન મળતાં જેમ વહ્નિ શાન્ત થઈ જાય તેમ ચિત્ત ઉપશાન્ત બની જાય છે,૨૮૮
૨૮૮. હારે આવઃ ૪થુ પ્રતિ. ધ્યાન શતક. પૃ. ૬૦૫ ૪.
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુભવ સ્વરૂપ
૪૯૧
[९०६] शोकमदमदनमत्सर-कलहकदाग्रहविषादवैराणि ।
क्षीयन्ते शान्तहृदा-मनुभव एवात्र साक्षी नः ॥१८॥
જે લેગી શાન્તચિત્ત બની ગયા છે તેના શેક, અભિ માન, કામ, કલહ, કદાગ્રહ, ખેદ અને વૈરના ભાવો નાશ પામી જાય છે. આ વિષયમાં અમારે અનુભવ જ સાક્ષી છે. [૬૭] શાને મનસિ તિ,
प्रकाशते शान्तमात्मनः सहजम् । भस्मीभवत्यविद्या,
મોદાન્ત વિત્તિ ? જ્યારે મન નિર્વિકાર બનવા દ્વારા શાન્ત બની જાય છે ત્યારે તે શાન્ત આત્માની સ્વાભાવિક જોતિ પ્રકાશવા લાગે છે, અજ્ઞાન ભસ્મીભૂત થાય છે, અને મેહાન્ધકાર નાશ પામે છે. ૨૮૯ [૧૦૮ વાહિભિનયા ,
શાનાદામન્તીભનાં ન | परमात्माऽनुध्येय:,
નિહિતો ધ્યાનો મતિ તારો શાન્તચિત્તવાળા અન્તરાત્માને બાહ્યદેહાદિસ્વરૂપબાહાત્મા –બહિંમુખ આત્મા–ઉપર અધિકાર હોતે નથી, અને ધ્યાતવ્ય એ પરમાત્મભાવ ધ્યાન દ્વારા સદૈવ તેની સમીપમાં જ રહે છે.
૨૮૯. સમાધિશતક (ગુજરાતી): ૭, ૮
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯૨
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
[९०९] कायादिबहिरात्मा, तदधिष्ठातान्तरात्मतामेति ।
गतनिःशेषोपाधिः, परमात्मा कीर्तिततज्ज्ञैः ॥२१॥ ત્રણ પ્રકારના આત્માનું સ્વરૂપ
બહિરાત્મા -કાયાદિ બહિરાત્મા છે. અર્થાત્ આત્મબુદ્ધિથી ગ્રહણ કરેલા કાયાદિ એ બહિરાત્મા છે.
અન્તરાતમા :-કાયાદિના વ્યાપારના સાક્ષી તરીકે જ રહે આત્મા અન્તરાત્મા છે.
પરમાત્મા :-કાયાદિ પાધિમુક્ત પરમાત્મા છે.• [९१०] विषयकषायावेश:, तत्त्वाऽश्रद्धा गुणेषु च द्वेषः ।
आत्माऽज्ञानं च यदा, बाद्यात्मा स्यात्तदा व्यक्तः ॥२२॥ બહિરાત્મસ્વરૂપ – (૧) જ્યાં વિષયકષાયોનો આવેશ છે, (૨) જિનેકત તત્ત્વ પ્રત્યે અશ્રદ્ધા છે, (૩) ગુણે પ્રતિ દ્વેષ છે, (૪) અને કાયાદિથી આત્મા ભિન્ન છે એવું જ્ઞાન નથી તે આત્મા બહિરાત્મા કહેવાય.
[] તત્વજ્ઞાન, મહાત્રતાસ્વપ્રમાવિષરતા
मोहजयश्च यदा स्यात् , तदान्तरात्मा भोद्वयक्तः॥२३॥ અન્તરાત્મા :
(૧) જેને તત્ત્વ ઉપર શ્રદ્ધા છે, (૨) તત્વનું સમ્યજ્ઞાન છે, (૩) મહાવ્રતનો આચાર છે, (૪) અને અપ્રમત્તપ્રાય
૨૯૦. (૧) ગ શાસ્ત્ર: ૧૨. ૭૮. (૨) દ્વા. દા. ૨૦-૧૭, ૧૮.
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુભવ સ્વરૂપ
૪૯૩
જીવન પ્રાપ્ત થયું છે, (૫) મિહના સંસ્કારને નષ્ટપ્રાયઃ કરી નાખ્યા છે તે આત્મા વ્યક્ત સ્વરૂપે અન્તરાત્મા કહેવાય. [९१२] ज्ञानं केवलसंज्ञ, योगनिरोधः समग्रकमहतिः ।
सिद्धि निवासश्च यदा, परमात्मा स्यात्तदा व्यक्तः॥२४॥ પરમાત્મા :
(૧) જેમને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું છે, (૨) ગનિરોધ થયે છે, (૩) સર્વકર્મને ક્ષય થયો છે, (૪) સિદ્ધિપદ પ્રાપ્ત થયું છે તેઓ વ્યકતસ્વરૂપે પરમાત્મા છે. (અવ્યક્તસ્વરૂપે તો મુક્તિએ જનારા ભવ્યાત્મ પણ પરમાત્મા કહેવાય.) [९१३] आत्ममनोगुणवृत्ती,
विविच्य यः प्रतिपदं विजानाति । कुशलानुबन्धयुक्तः,
प्राप्नोति ब्रह्मभूयमसौ॥२५॥ આત્માના જ્ઞાનાદિગુણે અને મનની સાત્વિકાદિ ત્રણ વૃત્તિઓને વિવેક કરીને આરાધક આત્મા ડગલે ને પગલે તે ગુણો અને વૃત્તિઓના સમતા કે વિષમતાના વિવિધ સ્વરૂપને બરાબર નજરમાં રાખે છે. એ જાગ્રત આત્મા પુણ્યાનુબન્ધી પુણ્યકાર્યથી યુક્ત બને છે અને એ કુશલાનુબન્ધી કર્મ દ્વારા તે મહાત્મા બ્રહ્મભાવ (મેક્ષ)ને પ્રાપ્ત કરે છે. [९१४] ब्रह्मस्थो ब्रह्मज्ञो, ब्रह्म प्राप्नोति तत्र किं चित्रम् ।
'ब्रह्मविदां वचसापि, ब्रह्मविलासाननुभवामः ॥२६॥
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
શુદ્ધજ્ઞાનાપયાગથી પરમાત્મામાં આતપ્રાત થએલા શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વભાવને જાણતા મહાત્મ। તે શુદ્ધસ્વભાવની પ્રાપ્તિ કરે તેમાં કશું આશ્ચર્ય નથી. કેમકે અમે તે! વિશુદ્ધચૈતન્યસ્વરૂપના જાણકારોના ઉપદેશવચનથી પણ શુદ્ધચૈતન્યના ઉલ્લાસ અનુભવીએ છીએ તા તેમની તેા શી વાત કરવી ? [૨] શ્રદ્ધા વ્યયનેષુ મર્ગ, ત્રસાદા સહસ્ત્રપરમાવે: । येनाप्तं तत्पूर्ण, योगी स ब्रह्मणः
મઃ ॥૨૭ણા
૪૯૪
અઢાર હજાર બ્રહ્મપદના ( શીલાંગથના) ભાવાથી યુકત જે બ્રહ્મસ્વરૂપ, શ્રીઆચારાંગ સૂત્રના બ્રહ્મઅધ્યયનમાં કહ્યુ છે તેને જેમણે સમ્પૂર્ણ પ્રાપ્ત કર્યુ છે તે જ મહાત્માએ આત્મતત્વના પરમચેગી છે.
[૧૬] ધ્યેયોગ્ય સેક્વોડ્યું,
कार्या भक्ति: सुकृतधियाऽस्यैव ।
अस्मिन्गुरुत्वबुद्धया,
તરઃ
संसारसिन्धुरपि ||२८||
પૂર્ણ બ્રહ્મના જ્ઞાતા એ મહાત્મા જ ધ્યાતવ્ય છે, સેન્ય છે, બુદ્ધિમાન પુરુષે એમના જ ભક્તિ બહુમાન કરવા જેઈ એ. જે એમને મહાત્માની બુદ્ધિથી સ્વીકારે છે તેમને પણ સંસારસાગરના પાર પામી જવાનુ` કા` રમત ખની જાય છે.
[૧૭] ગવન્યે છાયોનું,
पूर्णाचारासहिष्णवश्च वयम् ।
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુભવ સ્વરૂપ
૪૯૫
भक्त्या परममुनीनां,
તરીયમનુસર: સારા અમે તે પૂર્ણ આચારને (શાસ્ત્રગની) સાધનાને પાળવા અસમર્થ છીએ એટલે ઈચ્છાગને અવલંબીને એ પરમ મુનિઓ પ્રત્યેની ભક્તિથી તેમના માર્ગને અનુસરીએ છીએ.૨૯૧ [९१८] अल्पापि यात्र यतना, निर्दम्भा सा शुभानुबन्धकरी।
अज्ञानविषव्ययकृद्विवेचनं चात्मभावानाम् ॥३०॥
આ ઈચ્છાગમાં જે થોડી પણ યતના થાય છે તે જે નિષ્ણભાવવાળી હોય તે અવશ્ય શુભપુણ્ય કર્મને
અનુબન્ધ કરનારી બને છે. વળી ચિત્તમાં આત્માના શુભ ભાનું આ ઈચ્છાગમાં વિશદ અવધારણ થાય છે તે પેલા અજ્ઞાનવિષને ક્ષય કરે છે. આમ આ ઈછાયેગમાં શુભકર્મને અનુબંધ અને અશુભ અજ્ઞાનને ક્ષય બે ય પ્રાપ્ત થાય છે. ૨૯૨ [९१९] सिद्धान्ततदङ्गानां शास्त्राणामस्तु परिचयः शक्क्या।
परमालम्बनभूतो, दर्शनपक्षोऽयमस्माकम् ॥३१॥ સિદ્ધાન્ત અને તેને અંગે રૂપ શાને બોધ તે ભલે અમારી શક્તિ મુજબ અમારી પાસે છે પરંતુ મેક્ષ
૨૯૧. યોગદિષ્ટ સમુ. “ સ્તુમિરો બતાર્યસ્ય સાનિનોકપિ અમાવતઃ” ર૯ર ઉપદેશ માળા-ગળ ધક્સગળી જાય
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
==
=
૪૯૬
શ્રી અધ્યાત્મસાર પ્રસ્થ માટે અમારે આલંબનભૂત તે આ દર્શન (તત્વ શ્રદ્ધાન) પક્ષ જ છે.
કહેવાનો ભાવ એ છે કે શાસ્ત્રજ્ઞાન અમારી પાસે શક્તિ મુજબનું હોવા છતાં શાસ્ત્રચુસ્ત (શાસ્ત્રગનું) જીવન નથી જ, છતાં એ શાસ્ત્રોકત તત્વનું શ્રદ્ધાન તો અમારામાં છે જ અને તે જ અમારા માટે તો આલંબનભૂત છે. [૨૦] વિપથ વિધિરા,
विधिमार्गस्थापनं विधीच्छूनाम् । अविधिनिषेधश्चेति, प्रवचनभक्तिः प्रसिद्धा नः ॥३२॥
તે દર્શન: આ છે. વિધિમાર્ગ કહે. તે માર્ગ પ્રત્યે પ્રીતિ-ભક્તિ ધારણ કરવી, તેના જિજ્ઞાસુને તે માર્ગની સિદ્ધિ કરી બતાડવી અને અવિધિનો નિષેધ કરો. આ જ અમારી પ્રસિદ્ધ પ્રવચનભક્તિ છે. પ્રવચનાનુસારી જીવન જીવવારૂપ પ્રવચનભક્તિ તે અમારામાં નથી. [९२१] अध्यात्मभावनोज्ज्वलचेतोवृत्योचितं ।
દિ કૃત્યમ્ | पूर्णक्रियामिलापथेति द्वयमात्मशुद्धिकरम् ॥३३॥
વિધિ કથન વગેરે સ્વરૂપ જે પ્રવચનભક્તિ અમે કહી એ-અમારું કૃત્ય-ઈચ્છાયેગવાળા અમારા માટે ઉચિત જ છે.
૨૯૩ (૧) લલિત વિસ્તરા પંજિકા યુતાઃ પૃ. ૫ ૩ર “૩ાં ૨ ધર્માનુષ્ઠાનવૈતગ્યા...” ઈત્યાદિ પાઠ.
(૨) લલિત વિસ્તરે પંજિકા યુતાઃ પૃ. ૪૭ ૩ “ચવ્ય વિવેક્ષા'...ઈત્યાદિ.
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯૭
અનુભવ સ્વરૂપ કેમકે ઈરછાયેગમાં અધ્યાત્મગ અને ભાવનાગ હોય...... અને તે બે વેગથી ઉજ્વળ બનતી જતી ચિત્તવૃત્તિ અમારામાં હોવાથી, તેવી ચિત્તવૃત્તિથી યુક્ત એવું અમારું વિધિથનાદિ કૃય ઉચિત જ છે. આમ ઈચ્છાગમાં જે વિધિકથનાદિ કૃત્ય શક્ય છે તેને અમે આરંભ (આદર) કરીએ છીએ એટલું જ નહિ પણ સામર્થ્યગની જે પૂર્ણ કિયા અમારા માટે આજે અશક્ય છે તેને અભિલાષક પણ છીએ.
આ શક્યારંભ અને પૂર્ણ કિયાભિલાષ-બેય-આત્મ શુદ્ધિને કરનારા છે. [૨૨] યમિદ રામાનુજ. શયામ. શુદ્ધપક્ષ !
अहितो विपर्ययः पुन-रित्यनुभवसङ्गतः पन्थाः॥३४॥
શકય આરંભ કરે અને જે અશક્ય હોય તેવા શુદ્ધ સંપૂર્ણ અનુષ્ઠાનના પક્ષપાતી બનવું આ બે ય શુભ અનુબન્ધને ઉત્પન્ન કરનારી છે. આનાથી વિપરીત કરવું તે
આત્માને અહિતકર નીવડે છે આ અનુભવસિદ્ધ મોક્ષ માર્ગ છે. [९२३] ये त्वनुभवाविनिश्चित-मार्गाश्चारित्रपरिणतिभ्रष्टाः ।
बाह्यक्रियया चरणाभिमानिनो ज्ञानिनोऽपि न ते ॥३५॥
જેઓ સ્વાનુભવથી અધ્યાત્મમાર્ગને વિનિશ્ચય કરી શકયા નથી અને તેથી જ ચારિત્ર્ય પરિણામથી ભ્રષ્ટ થયા છે તે બાહ્ય કિયાના આચરણથી જ પિતાને સંયમી તરીકે માનનારાઓ સંયમી તે નથી કિન્તુ જ્ઞાની પણ નથી.૨૯૪ ૨૯૪ (૧) સમ્મતિતક : ૩–૭. (૨) દ્રવ્યગુણપયોગને રાસ : ૧ લી ઢાળ, વિના દ્રવ્ય
અનુયોગ વિચાર...
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રંથ
[९२५] लोकेषु बहिर्बुद्धिषु, विगोपकानां बहिष्क्रियासु रतिः।
श्रद्धां विना न चैताः सतां प्रमाणं यतोऽभिहितम् ॥३६॥ [९२५] बालः पश्यति लिङ्ग, मध्यमबुद्धिर्विचारयति वृत्तम् ।
आगमतत्वं तु बुधः, परीक्षते सर्वयत्नेन ॥३७)
પ્રશ્ન-તે પછી એ દાંભિકેની બાહ્ય ક્રિયામાં તેને રતિ કેમ થાય છે? | ઉ-લોકો બહિબુદ્ધિ-સ્થૂલ બુદ્ધિ-છે. એમને વેષ ધારી દાંભિકની બાહ્ય ક્રિયાઓમાં જ રતિ થાય. પણ જે સજજન –બુધ પુરુષ-છે એમને તે જ્યાં સુધી તે તે વ્યક્તિની તે તે બાહ્ય કિયામાં મેક્ષ પ્રાપ્ત કરાવી આપવાના સામર્થ્યની શ્રદ્ધા ન બેસે ત્યાં સુધી એ કેરી બાહ્ય ક્રિયાઓ એમને પ્રમાણભૂત બનતી જ નથી.
કહ્યું છે કે જે બાળ (સ્થૂલબુદ્ધિલેક) છે તે બહારનો વેષ માત્ર જોઈને જ નમી પડે. વેષધારીના સદાચાર કે દુરાચાર તરફ તેની દષ્ટિ ન હોય; જે મધ્યમ પુરુષ છે તે માત્ર વેષ જોઈને નહિ પણ તે વેષ ધારીમાં યમ નિયમાદિ સદાચાર (વૃત્ત) જુએ અને પછી તેને નામે;
જે બુધ પુરુષ છે તે વેષ અને યમ નિયમાદિ સદાચારને જ જોઈને નમી ન પડે કિન્તુ એ યમ નિયમાદિ બાહ્યાચારને કહેનાર શાસ્ત્રતત્વની સત્યતાની કષ, છેદ અને તાપથી બરાબર પરીક્ષા કરે. જે તે શાસ્ત્ર તાપ પરીક્ષામાં પણ પસાર થાય તે તે શાસ્ત્રના આધારે આચરવામાં આવતા
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુભવ સ્વરૂપ
-
બાહ્યાચારમાં બુધ પુરુષને શ્રદ્ધા બેસે કે આ બાહ્યાચાર અવશ્ય મેક્ષ પ્રાપક છે.” આવી શ્રદ્ધા બેઠા પછી જ બુધ પુરુષ એ બાહ્યાચારને પ્રમાણભૂત માને.
[९२६] निन्योन कोऽपि लोके, पापिष्ठेष्वपि भवस्थितिश्चिन्त्या।
पूज्या गुणगरिमाढ्या, धार्यों रागो गुणलवेऽपि ॥३८॥ [९२७] निश्चित्यागमतत्वं तस्मादुत्सृज्य लोकसंज्ञां च ।
श्रद्वाविवेकसारं यतितव्यं योगिना नित्यम् ॥३९॥ [९२८] ग्राह्यं हितमपि बालादालापैन दुर्जनस्य द्वेष्यम् ।
त्यक्तव्या च पराशा पाशा इव सङ्गमा ज्ञेयाः ॥४०॥ [९२९] स्तुत्या स्मयोन कार्य: कोपोऽपि च निन्दया जनैः कृतया। . सेव्या धर्माचार्यास्तत्वं जिज्ञासनीयं च ॥४१॥ १९३०] शौचं स्थैर्यमदम्भो वैराग्य चात्मनिग्रहः कार्यः ।
दृश्या भवगतदोपाश्चिन्त्यं देहादिवैरुप्यम् ॥४२॥ [९३१] भक्तिर्भगवति धार्या सेव्यो देशः सदा विविक्तश्च ।
स्थातव्यं सम्यक्त्वे विश्वस्यो न प्रमादरिपुः ॥४३॥ [९३२] ध्येयाऽऽत्मबोधनिष्ठा सर्वत्रैवागमः पुरस्कार्यः ।
त्यक्तव्याः कुविकल्पाः स्थेयं वृद्धानुवृत्या च ॥४४॥ [९३३] साक्षात्कार्य तत्वं, चिद्रूपानन्दमेदुरैर्भाव्यम् ।
- हितकारी ज्ञानवता-मनुभववेद्यः प्रकारोऽयम् ॥४५॥
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
પoo
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ.
ગ્રન્થકારશ્રીને અધ્યાત્મના અનુભવથી જે નિગૂઢ નવનીત. પ્રાપ્ત થયું તે હવે હિતશિક્ષારૂપે ગ્રન્થને ઉપસંહાર કરતાં જણુવે છે.
(૧) લેકમાં કોઈની નિંદા કરવી નહિ; (૨) પાપિક આત્માને પણ તિરસ્કાર ન કરતાં તેની તેવી ભાવસ્થિતિ વિચારવી; (૩) ગુણિયલ પુરુષોને પૂજનીય માનવા; (૪) જ્યાં ગુણને લેશ પણ દેખાતું હોય ત્યાં તે વ્યક્તિ ઉપર પ્રેમ રાખવે; (૫) આગમ-તત્વને નિશ્ચય કરીને લોકસંજ્ઞાને ત્યાગ કરે અને પછી યેગી પુરુષે શ્રદ્ધા અને વિવેકની શુદ્ધિપૂર્વક સંચમ-ગોમાં ઉદ્યમી બનવું (૬) બાળક પાસેથી પણ હિતકર તત્વ મેળવવું; (૭) દુષ્ટ પુરુષના બકવાટથી તેમની ઉપર છેષ ન કરે; (૮) દેહાદિ તમામ પદ્રવ્યની પાસે કોઈ આશા રાખવી નહિ; (૯) સંગે બંધનસમાં જાણવા (૧૦) પ્રશંસાથી અભિમાન ન કરવું (૧૧) લેકનિન્દાથી કેપ પણ ન કરે, (૧૨) ધર્માચાર્યોની સેવા કરવી, (૧૩) તત્વની જિજ્ઞાસા રાખવી, (૧૪) ચેરી કરવી નહિ, (૧૫) સંયમની શુદ્ધિ રાખવી, (૧૬) નિર્દષ્ણપણે જીવવું; (૧૭) વિરાગરસમાં તરબોળ રહેવું, (૧૮) આત્મ નિગ્રહ કરતા રહે; (૧૯) સંસારના દોષનું દર્શન કરવું; (ર૦) દેહાદિની અશુચિ વિગેરે વિચારવા (૨૧) જિનેધર દેવ પ્રત્યે ભક્તિ બહુમાન રાખવું, (૨૨) સર્વદા સ્ત્રી, પશુ, નપુંસક આદિથી રહિત સ્થાનમાં રહેવું; (૨૩) શ્રદ્ધા સ્થિર રહેવું, (૨૪) પ્રમાદ શત્રુને ક્રી વિશ્વાસ ન કરે, (૨૫) આત્માના સ્વરૂપની પૂર્ણતા વિચારવી; (૨૬) સર્વત્ર
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુભવ સ્વરૂપ
- ૫૧ જિનાજ્ઞાને જ આગળ કરવી, (૨૭) કુવિકલ્પને ત્યાગ કરે; (૨૮) આપ્ત વૃદ્ધ પુરુષોને પગલે ચાલવું; (૨૯) આત્મ તત્વને સાક્ષાત્કાર કરે અને (૩૦) ચિદાનન્દની એ અનુભૂતિમાં સદૈવ મસ્તાન રહેવું.૨૯૬
ગગન
200
ર૯૬ (૧) લલિત વિસ્તરા પંજિકાયતા પૃ. ૧૧૬ (૨) ઉપદેશ રહસ્યશ્લેક ૧૯૪ થી ૨૦૧ (૩) અધ્યાત્મોપનિષત ૧-૧૪ (૪) પડશક પ્રકરણ ૨-૧૪.
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
સજજન સ્તુતિ
૨૧ પરાર્થે જ જેમનું જીવન છે. જેમની સ્વાર્થની આરાધને પણ પરાર્થની જનની બની છે તે જગ ઘ સજજનેના તે શા ગુણ ગાવા ?
અછતા દોષોની બદબૂ રોમેર ફેલાવીને વાયુમંડળને દૂષિત કરતા દુર્જનોની પણ જે ગુણ ગાથા રચે છે એ સજજનોના સૌજન્યની પરાકાષ્ઠા જ નથી શું ?
સ્વબળે ઘણું મેળવવા છતાં પિતાને નિર્બળ માનીને દેવગુરુની મહતી કૃપાને જ પળે પળે અને પગલે પગલે બિરદાવે છે સજજનો !
આ ગ્રન્થના રચયિતા ભગવાન યશોવિજયજી પણ એવા જ સજજનોની શ્રેણીમાં કેવા શોભી રહ્યા છે !
સમગ્ર વિશ્વનું શીધ્ર કલ્યાણ કરો સજજનનું એ સર્વ તિશાયી સૌજન્ય !
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રબંધ ૭ મે
અધિકાર ૨૧ મો - સજજન સ્તુતિ | [९३४] येषां कैखकुन्दवृन्दशशभृत् कर्पूरशुभ्रा गुणाः।
मालीन्यं व्यपनीय चेतसि नृणां वैशद्यमातन्वते ॥ सन्तः सन्तु मयि प्रसन्नमनस-स्ते केपिगौणीकुतस्वार्था मुख्यपरोपकारविधयोत्युच्छृङ्खलैः किं खलैः॥१॥
જે સજજના-શ્વેતકમલ જેવા, કુન્દપુષ્પના વૃન્દ જેવા, ચન્દ્ર અને કપૂરના જેવા–શુભ્ર ગુણે, મુમુક્ષુઓના ચિત્તની મલિનતાને દૂર કરીને સ્વચ્છતાને વિસ્તારે છે, જેમને સ્વાર્થ ગૌણ બન્યું છે અને પરાર્થપ્રવૃત્તિ જ મુખ્ય બની છે, તે સજજનો મારી ઉપર પ્રસન્ન ચિત્તવાળા થાઓ.
તેથી ઉછુંબલ લુચ્ચા માણસની અપ્રસન્નતા ભલે थाय. ५ तनाथी ७२वानु था । राय ? [९३५] ग्रन्थार्थान् प्रगुणीकरोति सुकविः,
यत्नेन तेषां प्रथामातन्वन्ति कृपाकटाक्षलहरी
लावण्यतः सज्जनाः ॥ माकन्दद्रुममञ्जरी वितनुते,
चित्रा मधुश्रीस्ततः । सौभाग्यं प्रथयन्ति पञ्चमचम
कारेण पुस्कोकिला ॥२॥
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૫૦૪
શ્રી અધ્યાત્મસાર પ્રત્યે સારે કવિ પ્રૌઢ ગ્રન્થના અને યત્નપૂર્વક તૈયાર કરે છે અને સજ્જને કૃપા કટાક્ષની લહરીથી ઉત્પન્ન થએલા વાત્સલ્યરૂપી લાવણ્ય વડે તે ગ્રન્થની પ્રસિદ્ધિને વિસ્તારે છે.
વસંતઋતુ આંબાની ડાળે મંજરીને ઉત્પન્ન કરે છે અને પછી પંચમસ્વરના ચમત્કારથી કેયેલ તે આંબાના સૌભાગ્યને જગતમાં પ્રસારે છે. (જાહેર કરે છે.) [९३६] दोषोल्लेखविषः खलाननबिलादु
ચાય પન્નેના जिह्वाहिर्ननु के गुणं न गुणिनां,
बालं क्षयं प्रापयेत् ॥ न स्याच्चेत्प्रवलप्रभावभवनं
વ્યિૌષધી નિધૌ I શાસ્ત્રાર્થોપનિષદિવાં મિલ,
દેને જ ઉલ્લેખ કરવારૂપ વિષવાળો, bધથી સળગતે-દૂર્જનેના મુખરૂપી બિલમાંથી નીકળતું–છભરૂપી સર્ષ– ગુણવાના કયા બાળગુણોને હતપ્રહત કરી ન દે? જે પપકારી હૃદયવાળા શાસ્ત્રરહસ્યના જાણકારોની મીઠી
મહિમાવંતી કૃપારૂપી દિવ્ય ઔષધિ તેમની પાસે ન હોય તે? [९३७] उत्तानार्थगिरां स्वतोऽप्यवगमात्,
નિસરતાં મેરેિ,
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
સજન સ્તુતિ
૫o
गम्भीरार्थसमर्थने बत खलाः,
વારિન્યો છે तत्को नाम गुणोऽस्तु कश्च सुकविः,
વિ. વ્યમિત્યા િ स्थित्युच्छेदमति हरन्ति नियतां,
दृष्टा व्यवस्थाः सत्ताम् ॥ ४॥ સુગમ-સરળ અર્થવાળું કવિનું કાવ્ય કે જે સ્વયં પણ સમજી શકાય તેવું હોય ત્યાં દુર્જને કહે છે કે, “આ કાવ્યમાં તે કશી વિશેષતા નથી. અને જે ગંભીર અર્થથી પરિપૂર્ણ કોઈ કાવ્ય હશે તે તેઓ કહેશે કે, “આ કાવ્ય તે કાઠિન્ય દોષથી કલંક્તિ થએલું છે.”
ત્યારે હવે એમ થાય છે કે તે પછી કવિત્વ નામને ગુણ કેને કહે? જગતમાં સુકવિ કેણ હશે? સારું કાવ્ય કયું હશે?
આવી જાતની કવિજગતના અસ્તિત્વને જ ઉછેદ કલ્પતી મતિ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. પણ જ્યારે સજજનેની શુદ્ધ સૌજન્યભરી કાવ્ય વ્યાખ્યાદિની વ્યવસ્થા અમે જોઈએ છીએ ત્યારે તે અમંગળ મતિને તરત નાશ થઈ જાય છે. [९३८] अध्यात्मामृतवर्षिणीमपि कथा
मापीय सन्तः सुखम् । गाहन्ते विषमुगिरन्ति तु खलाः,
वैषम्यमेतत्कुतः॥
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રી
नेदं चाद्भुतमिन्दुदीधितिपिचाः, प्रीताश्वकोरा भृशम् ।
किं न स्युर्बत चक्रवाकतरुणाः
સત્યનવેવાતુાઃ ॥ ૧ ॥
અધ્યાત્મના અમૃતને વરસાવતી કથાનું પાન કરીને સજ્જનો આનંદવભાર બની જાય છે, વાક્પહારરૂપ વિષનું જ વમન કરે છે. સતી હશે?
જ્યારે દુર્જના કર્ટૂ આવી વિષમતા કયાંથી
પણ હા. એમાં કશું ય આશ્ચર્ય પામવા જેવું નથી. ચન્દ્રના કિરાનું પાન કરતાં ચકાર પક્ષીએ ખૂબ આનંદ પામે છે જ્યારે તરુણ ચક્રવાકચક્રવાકી અત્યન્ત ખેદથી કાયર અની જાય છે.
[°૨૧] ક્રિશ્ચિત્તામ્યમવેક્ષ્ય કે વિદ્યતે,
काचेन्द्रनीलाभिदाम् ।
तेषां न प्रमदावहा तनुधियां,
गूढा कवीनां कृतिः ॥
ये जानन्ति विशेषमप्यविषमे,
रेखोपरेखांशतः ।
वस्तुन्यस्तु सतामितः कृतधियां,
તેમાં મજ્જાનુન્નુવ: ॥ ૬॥
કાચ અને વૈડુĆરત્નના ચકચકાટની કાંઈક સમાનતા
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
સજજન સ્તુતિ
૫ogy
જોઈને તે બે ને એક જ માની લેવાની વાતની જેમ, બીજા ગ્રની સાથે આ ગ્રન્થનું વર્ણાદિ રચનાની દષ્ટિએ કાંઈક સામ્ય જોઈને જેઓ તેને સરખા જ માની લે છે તે સ્વલ્પમતિવાળા જીવોને કવિઓની ગૂઢ રચનાઓ આનંદદાયિની બની શકતી નથી. કિન્તુ જેઓ વિષમતા વિનાની વસ્તુ, રચનામાં પણ તેની ઝીણામાં ઝીણી બાબતની વિશેષતાને. પકડી શકે છે-ચિત્રની રેખા–ઉપરેખાને પકડી શકતી નજરની જેમ-તે બુદ્ધિમાન સજ્જનને જ આ કૃતિ મહેસૂવરૂપ. બની રહેશે.
[९४०] पूर्णाध्यात्मपदार्थसार्थघटना,
चेतश्चमत्कारिणी । मोहच्छन्नदृशां भवेत्तनुधियां,
नो पण्डितानामिव ॥ काकुव्याकुलकामगर्वगहन
प्रोदामवाक्चातुरी । कामिन्याः प्रसभं प्रमोदयति न,
ग्राम्यान् विदग्धानिव ॥७॥ પૂર્ણ અધ્યાત્મના ભાવોથી ભરેલી આ રચના જ્ઞાનીએના ચિત્તમાં જે ચમત્કાર કરશે તે ચમત્કાર મહાવૃતચક્ષુવાળા સ્વલ્પબુદ્ધિને તે નહિ જ કરે.
કામિનીની કામણગારી વાણીની મીઠાશ અને કામ--
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦૮
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રા
મદથી ગહન બનેલી વાક્ચાતુરી કામકલામાં વિચક્ષણ પુરુષ જે આનંદ આપે તે આનંદ બલાત્કારે પણ તે કામ વિલાસને અજાણ ગામડીએ તે ન જ મેળવી શકે. बु९४१] स्नात्वा सिद्धान्तकुण्डे विधुकरविशदा
ध्यात्मपानीयपूरैः । तापं संसारदुःखं कलिकलुषमलं,
लोभतृष्णांच हित्वा ॥ जाता ये शुद्धरुपाः शमदमशुचिता
__ चन्दनालितगात्राः । शीलालङ्कारसाराः सकलगुणनिधीन्
સજનતાનમામ | ૮ ચન્દ્રકિરણથી પણ વધુ સ્વચ્છ એવા અધ્યાત્મજલના પ્રવાહથી સિદ્ધાંતકુંડમાં સ્નાન કરીને, સંસારના દુઃખરૂપી -તાપને, કલેશ કંકાસના મેલને અને લેભતૃષ્ણને દૂર કરી દઈને જેઓ શુદ્ધ થયા છે. અને પછી શમ, દમ, વ્રત, નિષ્કલંક્તિારૂપ ચંદનથી જેમણે પોતાના શરીરે વિલેપન કર્યું છે અને ત્યારબાદ શિલરૂપી મહત્વના અલંકાર જેમણે સજ્યાં છે તે સકલગુણનિધિ સજ્જનેને અમે નમીએ છીએ. [९४२] पाथोदः पद्यवन्धैर्विपुलरसभरं,
वर्षति ग्रन्थकर्ता। प्रेम्णां पुरैस्तु चेतः सर इह सुहृदां,
प्लान्यते वेगवद्भिः॥
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
સજજન સ્તુતિ
૫૦૯
त्रुट्यन्ति स्वान्तबन्धः पुनरसमगुण
द्वेषिणां दुर्जनानाम् । चित्रं भावज्ञनेत्रात् प्रणयरसवशात्,
ગ્રન્થકર્તારૂપી મેઘ પદ્યબજો વડે વિપુલરસના જલરાશિને વરસાવે છે. એ વખતે સજજનોને ચિત્ત સરેવર વેગીલા પ્રેમપુરના ઉછાળાથી ઉભરાઈ જાય છે. પણ તે જ વખતે આશ્ચર્યની વાત તો એ બને છે કે અસાધારણ ગુણ દ્વેષીદુર્જનના હૃદયના બંધ કડાકા કરતાં તૂટી જાય છે.
તૂટે છે હૃદયના બંધ અને પાણી તે કાવ્યના ભાવને જાણનારની આંખમાંથી વહ્યું જાય છે. કાવ્ય ઉપરના અગાધ પ્રેમરસને લીધે. [९४३] उद्दामग्रन्थभावप्रथनभवयशः,
સગ્ન સીના क्षीराब्धिर्मथ्यते यः सहृदयविबुधैः,
મેળા નેન | एतड्डिण्डीरपिण्डीभवति विधुरूचेः,
मण्डलं विप्लुषस्ताः, ताराः कैलासशैलादय इह दधते
વસિવિલોમામ . - કઠિન ગ્રન્થના ભાવને પ્રસિદ્ધ કરવાથી સત્કવિઓને
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧૦
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
પ્રાપ્ત થયેલા યશસંચયરૂપી ક્ષીરસમુદ્રને સહૃદયી સજ્જ પ્રસંસાના મેરુ વડે મથે છે. એ વખતે એમાંથી ફીણને જે વિરાટ રાશિ ઉત્પન્ન થઈને ઊછળે છે તે આકાશમાં પહોંચીને ચન્દ્રમંડળ બની જાય છે અને તે ફીણના આજુબાજુ ફેંકાએલાં બિન્દુઓ તારા બની જાય છે. એ સમુદ્ર તરંગોના કલ્લેબની લીલા કૈલાસ વિગેરે પર્વ અનુભવે છે.
[९४४] काव्यं दृष्ट्वा कवीनां हृतममृतमिति,
સ્વ: સાંનિશા खेद धत्ते तु मूर्ना मृदुतरहृदयः,
सज्जनो व्याधुतेन ॥ ज्ञात्वा सर्वोपभोग्यं प्रसृमरमथ,
તાત્તિપીપૂરમ્ | नित्यं रक्षापिधानानियतमतितरां,
મોતે જ તેિને II જ્યારે સજન આત્મા કવિનું કાવ્ય જુએ છે ત્યારે તેને એમ લાગે છે કે, અહો ! આણે તે દેવેનું અમૃત ચારી લીધું લાગે છે! રે! હવે દેવે શું પશે? આવી શંકા પડતાં કમળહૃદયી તે સજ્જન ખિન્ન થઈ જાય છે. પણ જ્યારે એને ખબર પડી કે કાવ્યની કીતિના અમૃતનું ઊમટેલું પૂર માત્ર કવિઓને જ નહિ કિન્તુ સર્વને અર્થાત દેવેને પણ ભેગાવી શકાય તેવું છે. ખૂબ વિરાટ એનું સ્વરૂપ છે. એની ઉપર કેઈની માલિકી નથી કે કશું ય ત્યાં
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
સજ્જન સ્તુતિ
પાલ
ઢાંકણ નથી. એ તદ્દન છૂટું મુકાએલું છે. ત્યારે તે સજ્જન મલકાતા મુખે ખૂબ આનંદિત બની જાય છે.
[९४५] निष्पाद्य श्लोककुम्भं निपुणनयमृदा,
ઉમેદ વજા. दार्य चारोप्य तस्मिन् किमपि परिचयात् ,
सत्परीक्षार्कभासाम् ॥ पक्वं कुर्वन्ति बादं गुणहरणमति
પ્રદોષદષ્ટિ– | ज्ज्वालामालाकराले खलजनवचन
ज्वालजिह्वे निवेश्य ॥१२॥ કવીન્દ્ર સ્વરૂપકુંભારે, નિપુણનયની માટીથી, શ્લેકના ઘડાઓ બનાવીને સજ્જનોના ગુણદોષની પરીક્ષારૂપ સૂર્યના તેજનો સંબંધ કરીને તે કુંભને કાંઈક પાકા બનાવે છે અને ત્યારપછી ગુણને ઢાંકવાના સ્વભાવવાળી મતિથી ભડકે બળતી દોષદષ્ટિની જ્વાળાએથી વધુ ભયંકર બનેલી દુર્જન વચનરૂપ જ્વાળાની જીભરૂપ નીભાડામાં તે ઘડાને મૂકીને એકદમ
પાકા બનાવી દે છે! (આમ દુર્જન પણ ઉપકારી બને છે!) [૧૪] સુક્ષારવા વિઝનવાન,
___ दुर्जनस्याग्नियन्त्रात् । नानार्थद्रव्ययोगात्समुपचितगुणो,
मद्यतां याति सघः ॥
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
પા૨
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ सन्तः पीत्वा यदुच्चैर्दधति हृदि मुदं,
घूर्णयन्त्यक्षियुग्मम् । स्वैरं हर्षप्रकर्षादपि च विदधते
સુચાનકવચમ્ III કવિજનવચન તે શેરડી અને દ્રાક્ષના રસને ભંડાર છે. દુર્જનોના મુખરૂપી અગ્નિયન્ચમાં ઊકળીને તેમાં અનેક દેષરૂપી દ્રવ્યોને વેગ થવાથી જેના ગુણ ખૂબ જ વધી. ગયા છે એ તે રસભંડાર દારૂના રૂપમાં એકદમ પરાવર્તન પામે છે. પછી સજજને તે રસભંડાર દારૂ ખૂબ ઢીંચે છે, આંખે ભમાવે છે અને તેમનું હૃદય આનંદવિભેર બની જાય છે. એટલું જ નહિ પણ હર્ષના અતિરેકને લીધે ફાવે તેમ નાચવા લાગે છે. અનેક ગીત લલકારે છે. [९४७] नव्योऽस्माकं प्रबन्धोऽप्यनणुगुणभृतां,
સંગનાનાં પ્રમાવતિ | विख्यातः स्यादितीमे हितकरणविधी,
પ્રાથનીયા નિ: निष्णाता वा स्वतस्ते रविरुचया इवा
| મોરહા ગુણ નામ | उल्लासेऽपेक्षणीयो न खलु पररूचेः,
પ તેવાં સ્વમાવ ૪ અમારે આ પ્રબન્ધ તદન ન જ હોવા છતાં વિરાટ
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
સજ્જન સ્તુતિ
પાક ગુણેના સ્વામી સર્જના પ્રભાવથી પ્રસિદ્ધિને પ્રાપ્ત કરે એ હેતુથી અમારા હિતના કાર્યમાં સાથ આપવા માટે શું તેઓને અમે પ્રાર્થના ન કરી શકીએ? અથવા તે શું એવી પ્રાર્થનાની જરૂર છે ખરી? કેમકે સૂર્યના કિરણો (કમળની, પ્રાર્થના વિના) જેમ કમળને વિકાસ સહજ રીતે કરે જ છે તેમ આ સજ્જનો બીજાના ગુણને ઉલ્લાસ કરવામાં સ્વતઃ નિષ્ણુત જ છે. “બીજે, પોતાના હિતની રુચિ ધરાવે તે જ અમારે હિત કરવું” એવી પરરુચિની અપેક્ષાવાળે છે તેમને સ્વભાવ ક્યાંય હેતું નથી.' [૪૮] સર્વિર્તિાનીવહિતસુંવ- - - -
वृन्दकोलाहलेन । प्रक्षुब्धस्वर्गसिन्धोः पतितजलभरैः,
સારિતઃ ત્યતિ | બત્રાન્તસ્ત્રાન્તાન્તાવિક,
तापवान् स्वर्णशैलो। भ्राजन्ते ते मुनीन्द्रा नयविजयबुधाः,
सज्जनवातधुर्याः ॥१५॥ સજનના સમૂહમાં અગ્રેસર એવા અમારા ગુરુવર્ય શ્રીનયવિજયવિબુધ કેવા શોભી રહ્યા છે? એમની કીર્તિની. તે શી વાત કરવી ? છતાં જરા સાંભળો.
એમની કીર્તિના મહિમાના ગામમાં એક્તાન બની. ગએલી દેવાંગનાઓના ટોળામાં એ તે કેલાહલ વ્યાપી.
૩૩
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧૪
શ્રી અધ્યાત્મસાર પ્રત્યે ગયે કે સુરગંગા પણ ખળભળી ઊઠી. એમાં એકદમ
ડાપુર આવ્યાં! પછી તે એ ગંગાનું પાણી ઊછળી ઊછળીને મેરુ પર્વત ઉપર પડ્યું! એ ય બિચારે, ચારે આ ભમતા તેજસ્વી ગ્રહોના તિગ્ય કિરણથી તપીને ત્રાસી ગયે હતું તે આજે સુરગંગાના નીર પડતાં ઠંડો હિમ જે બની ગયે! [९४९] चके प्रकरणमेत-त्पदसेवापरो यशोविजयः ।
अध्यात्मधृतरूचीना-मिदमानन्दावहं भवतु ॥१६॥
તે ગુરુવર્યોના ચરણની સેવામાં તત્પર યશોવિજય વાચકે આ અધ્યાત્મસાર પ્રકરણ રચ્યું છે. અધ્યાત્મમાં જેમને રૂચિ છે તેઓને આ પ્રકરણ આનંદ આપનારું બને.
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૭
પરિશિષ્ટ-૧ પારિભાષિક શબ્દ સૂચી (ક્રમાંક)
(ક્રમાંક) અધ્યાત્મ ૨૫ થી ૫૩ અન્યાશ્રય
૩૩૫ અપુનબંધક ૨૮, ૩૯ અકલ્પના
૩૩૯ અવસન્ન
અન્યથાકામ
૩૪૩ આક્ષેપક જ્ઞાન ૧૧૭ અભિધ્યા
૩૪૪ અનાશ્રવ ૧૫૮ અર્થ સમાજ
૩૫૦ અશ્રુત્થાન
૧૫૮
અનિત્યાત્મવાદ ૩૫૮/૩૬૧ અર્થપર્યાય ૧૬૧ અનુબન્ધ
૩૭૧, ૩૭૩,
- ૩૭૬, ૩૭૭ આધારતા
અમેક્ષવાદ
૪૪૬૪૬૦ આસત્તિ
૧૬૮ અકસ્માત
૪૬૨/૪૬૩ અપવાદ
૧૭૩
અસંગ્રહ ૪૭૩/૪૯૪ આનુશ્રવિક
૧૮૪ અવિદ્યા
૫૬૬ અનાહત
૧૮૫ અનુપ્રેક્ષા
૫૭૮ અનુષ્ઠાન
૨૬૫/૩ ૦૩ આત ૫૮૦, ૫૮૧/૫૮૭ અનનુષ્ઠાન ૨૭૨/૨૮૦ આજ્ઞાવિચય ૬૧૨, ૬૧૩
ઘસંજ્ઞા ૨૭૩, ૨૭૪ અપાયરિચય ૬૧૨, ૬૧૪ આવશ્યક
૨૭૬
અવધ અકામનિર્જરા
૨૮૦
અસંમેહ અમૃતાનુષ્ઠાન ૨૮૯/૨૯૧ આત્મનિશ્ચય ૬૭૮/૮૭૩ અનુકમ્પા
૨૯૮
અધમસ્તિકાય ૭ર૭ અવલંબન ૩૨૦, ૯૦૨૯૫ આકાશાસ્તિકાય ૭૨૮, ૭૭૩ અવિકલ્પ ૩૨૨/૩૨૫
૮૦૮/૮૩૧
૬૬૧
આશ્રવ .
'
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧૬
ક્ષિપ્ત
ઉપવત
७७४
(ક્રમાંક). અપૂર્વકરણ
૮૪૧ અનુભવ
૮૮૯૯૩૩ અન્તરાત્મા ૯૦૯૯૧૧ ઈચ્છાયમ
૨૯૪,૨૯૫ ઈશ્વરક્તત્વ
૮૪૬૮૪૮ ઈચ્છાયાગ
૯૧૭ ઉત્સર્ગ
૧૭૩
૩૩૮ ઉદયન
४२०, ४१३ ઉપાસક ૫૭૧, ૫૭૨ ઉપયોગ
૮૨૫૮૨૯ ઋજુસૂત્ર એકાગ્ર
૮૯૫
૪૬૫૦/૧૭૪ કામ
૧૦૫/૧૦૬ કાન્તાદષ્ટિ
૧૧૭ કઠસ્થ સ્વર્ણન્યાય ૨૪૨ કૌટશ્ચ
२४४ કુશલધમ
૩૩૭, ૩૪૩ કુવંધ્રપ ૪૧૬, ૪૧૯ કર્મવેગ ૪૯૬૫૩૧ કાલાતીત ૫૬૧/૫૬૮ કર્મચેતના
૭૨૨ કમફળ ચેતના કાળ
૭૨૯ ૩૫૮૩૬૦
(ક્રમાંક)
૮૯૨, ૮૯૮ ગુણસ્થાનક
૨૮ ગુણશ્રેણિ
૩૨/૩૫ ગીતાર્થ
૧૭૭ ગરાનુષ્ઠાન ૨૬૯/૨૭૧ ગન્ધર્વનગર
૭૦૭ ગુણવૃત્તિવિરોધ
७४८ ગુણોત્પત્તિવાદ
૭૭૧ ગુણવૃત્તિવાદ ગૃહિલિંગ ૮૫૭, ૮૫૮ જ્ઞાનયોગ ૪૯૯/૫૫૨ જ્ઞાનચેતના
૭૨૨ જ્ઞાનગર્ભવિરાગ ૧૫૪/૧૮૨ જ્ઞાન ચરમાવત
૨૮૧/૨૮૪ ચાર્વાક
૩૯૩/૪૧૩ ચારિસંછવિનીચાર ૫૬૯ ચિન્તા
૫૭૮, જિનાજ્ઞા ૭૩, ૨૯૦, ૩૩૩ જિજ્ઞાસા ૨૩૧/૨૩૫, ૨૯૩
૫૭૦, ૫૭ જિનપૂજા
૩૭) જિનમતસ્તુતિ ૮૭૪૮૮૮ તત્વસંવેદન
૪૭ તહેતુ અનુષ્ઠાન ૨૮૧/૨૮૮ તન્દુલભૂસ્ય
૩૧૨
ક્રિયા
૧૭૩.
ક્ષણિક્ત
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧૭
નિર્વેદ
૬૭
નિયમ
તાપ
નિત્યાત્મવાદ નિર્ભવ નવતત્વ નિગમાદિનય નિજેરા
(ક્રમાંક)
૨૯૮ ૩૩૭,૩૩૮,૩૪૨ ૩૪૯/૩૫૭
૩૭૫ ૩૩૩,૬૮૦,૮૬૭
૭૫૭,૭૯૩ * ૮૩૨
નિરુદ્ધ
* ૮૯૬
(ક્રમાંક) તત્ત્વ ૩૩૧,૩૩૨,૪૨૯, વૈમિરિક
૭૪૪૭૪૬ તુરીયદશા
ઉપર તપ
૮૩૨૮૪૦ તેજોલેસ્યા
૫૩૫ દંભ
* ૫૪/૫ દુઃખગર્ભવિરાગ ૧૩૮/૧૪૫ દ્રવ્ય
૧૬૧/૭૦ દભૂમિ
(૨૨૮ દાનાદિ ક્રિયા
३२७ દ્રવ્યાર્થિક નય ૩૬૩ દ્રવ્યપ્રાણુ ૭૩૧/૭૩૫
७६४/७७०
૮૬૦/૮૬૫ દયાદાન
૭૭૭/૭૮૫ દ્રવ્યલિંગ
૮૬૦ ધર્મચિ
૩૩૨ ધર્મ
૩ ૩૭,૩૩૮. ધર્મો ૫૮૦,૫૯૫/૬૪૯ ધર્માસ્તિકાય
૭૨૬
૫૭૮/૬૭૭ નિશ્ચય
૧૭૩,૩૮૮૩૯૨
૮૦૨ ૧૭૫,૨૫૯,૮૭૫, ૮૭૭,૮૮૬/૮૮૮
દિગંબર
નિસર્ગ સમ્યક્ત્વ
४४ પર્યાય
૧૬૦/૧૭૦ પરપર્યાય
૧૬૨/૧૭૦ પ્રતિયોગિતા ૧૬૬,૬૮૦ પુલાક
૨૦૫ પ્રવૃત્તિમ
૨૯૪,૨૯૫ પાશુપત
૩૩૮ પ્રમાણ
૩૪૭,૩૪૮ પૂર્વસેવા
४६८ પ્રધાન પૃથકત્વ
૬૫૩ પુણ્યપા૫
૭૩૬/૮૦૭ પરિણામ
૭૪૨,૭૪૩ પરમાત્મા
૯૦૯,૯૧૨ પર્યાયાર્થિકનય
૩૬૩ બીજાદિક્રમ ૨૮૫/૨૮૮ બ્રહ્મ
૩૫,૯૧૩/૧૫ ૩૬૧,૪૧૪/૪ર૭
“વ્યાન
નય .
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
અન્ય અહિરાત્મા
ખાલ
બુધ ભવાભિનન્દી
ભવ
ભવનગુણ્ય
ભાગવત
સભ્ય
ભાવના
ભૂતગ્રામ
ભાવપ્રાણ
ભાવલિ ગ
મણૂક માઢગ વિરાગ
મમત્વ
મન:શુદ્ધિ
મિથ્યાત્વ
મેાક્ષોપાયવાદ
માક્ષ
મૂઢ
મધ્યમ
યેાગમાયા
યેગ
(ક્રમાંક )
૮૪૩૨૮૫૦
૯૦૯,૯૧૦
:૯૨૪,૯૨૫
૯૨૫
૨૯
૭૬/૧૦૨
૧૦૩,૧૧૨
૩૩૮
૪૫૧/૪૫૫
૫૭૮,૫૯૬ ૬૪૭
૬૯૦,૬૯૧
૭૩૧/૭૩૫
૮૬૦
૪૯
૧૪૬/૧૫૩
૩૨૬
૨૦૯/૨૩૫
૩૦૪૨૩૨૫
૩૮૪/૪૭૨
૪૬૧/૪૭૧
૮૫૫/૮૬૬
૮૯૩,૮૯૮
૫૧૮
૯૨૫
૧૩૬
૨૯૪,૪૯૫/૫૭૭
યેાગવિશિકા
યમ
યાગ
ચેગધારા
ચિ
રૌદ્ર
લેાકસ જ્ઞા
લક્ષણ
લાકસાર
લેફ્સા
વિરાગ
વ્યવહાર
વ્યાસગ
વાસીચન્દ્રનન્યાય
વિષાનુષ્ઠાન
વિકલ્પ
વ્રત
વ્યાપાદ
વૈદિક
વાસનાસ ક્રમ
વિપાકવિચય
વિતક
વિચાર
વ્યુત્સગ
( ક્રમાંક )
૩૦૨
૩૩૭,૩૩૮,૩૪૧
પર૨/૫૨૫
૮૨૫/૮૩૦
૩૩૨
૫૮૦,૫૮૮/૫૯૪
૨૭૫,૩૦૩
૩૪૭,૩૪૮
૫૫૦
૫૮૩,૫૯૧
૬૪૮,૬૫૯
૧૦૩/૨૦૮
૧૭૩,૩૮૮/૩૯૨
૮૦૨,૮૭૦/૮૭૩
૧૩૧,૪૩૧
૨૪૫
૨૬૭,૨૬૮
૩૧૭/૩૨૧
૩૩૭
૩૪૪
૩૪૫
૪૧૮
૬૧૨,૬૧૫
૬૫૧
૬૫૨
}}ર
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેક વિવેકખ્યાતિ વ્યકિતભેદનય
વિસભાગ
વિક્ષિપ્ત
વિધિ
શ્રદ્ધાન
શાસ્ત્રયાગ
શમ
શ્રુતકેવલ
શુકલ
શય
શુભાશ્રવ
શ્રેણિ
શાખાચન્દ્રન્યાય
પદ ન
પાન
સામાયિક
સવિનપાક્ષિક
સ્તવભાષિત
સંસારમેાચકમત
સ્વપર્યાય
સમતા
સામર્થ્યયાગ
સકામન રા
( ક્રમાંક )
}}૨
७०६
७३०
૭૫૯
૨૯૪
૯૨૦
૧૬૯
૨૬૩
૨૯૮
૩૮૯
૫૮૦,૬૫૦/}}૬૩
૭૬૨
૮૨૧
૮૪૧
૮પર
29}
૨૯,૮૮૧
૩૮૫/૩૮૭
२७
}}
૧૧૪
૧૪૮
૧૬૨/૧૭૦
૨૩૬/૨૬૪
૨૬૩
२८०
૫૧૯
સક્રિયારાગ
સનુષ્ઠાન
સ્થિરયમ
સિદ્ધિયમ
સ વેગ
સમ્યક્ત્વ
સાંખ્ય
સભિન્નાલાપ
સન્તાન
સમ્યગ્દષ્ટિ
સમદશિત્વ
સમાપત્તિ
સત્ત
સંશયાત્મા
સંસ્થાનવિચય
સ્વરૂપાસ્તિત્વ સાદશ્યાસ્તિત્વ
સસ્કાર
સિદ્ધસેનદિવાકર
(ક્રમાંક)
૨૮૨
૨૯૨/૨૯૩
૨૯૪,૨૯૬
૨૯૪,૨૯૬
૨૯૮
સવર
સજજનસ્તુતિ હિંસા
૩૨૬/૩૮૩
૩૪૦,૪૨૮/૪૪૫
૩૪૪
૩૫૯,૭૭૨
૩૭૨
૫૩૬/૫૫૨
૫૫૩
૫૫૬/૫૭૦
સ્થિતપ્રજ્ઞ
સૂક્ષ્મક્રિયાઅનિવૃત્તિ ૫૫ સમુચ્છિન્નક્રિયાઅપ્રતિપાતી ૬૫૬
૬૫૮
૫૦૩
૬૧૨
}૧૬/}<
૬૪૦/૬૪૪
૬૫૮
७४७
૭
૮૦૮/૮૩૧ ૯૩૪/૯૪૯
૩૬૬,૩૬૮
૩૭૨/૩૭૮,૭૭૭/૭૮૫
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ-૨ શ્લેકે અકારાદિકમ
२०
अध्यात्मशास्त्रसम्भूत अध्वा धर्मस्य सुस्थः अध्यात्मशास्त्रहेमाद्रि अध्येतव्यं तदध्यात्म अपुनर्बन्धकाद्यावद् . अत एव जनः पृच्छोत्पन्न अपुनर्बन्धकस्यापि अतो मार्गप्रवेशाय अशुद्धानादरेऽभ्यासात् अज्ञानिनां द्वितीयं तु अशुद्धापि हि शुद्धायाः अपि स्वरूपतः शुद्धा अध्यात्माभ्यासकालेऽपि अतो ज्ञानक्रियारूपं असतीनां यथा शीलं अहो मोहस्य माहात्म्य अब्जे हिंमं ततौ रोगो अत एव न यो धर्तु अध्यात्मरतचित्तानां अविद्यायां रात्रौ अपूर्णा विद्येव
क्रमांक
क्रमांक १० अप्राप्तत्वभ्रमादुच्चैः .९०५ : १३ अकृत्वा विषयत्यागं १०६
अतश्चाक्षेपकज्ञानात् .११७ २४ अत एव महापुण्य १२८ २८ आत्रङ्गमनसोः खेदो १४०
अमीषां प्रशमोऽप्युच्चैः १४९ अनाश्रवफलं ज्ञानं १५८ अतादात्म्येऽपि सम्बन्धो १६४ अन्तरा केवलज्ञानं
१६९ अनेकान्तागमश्रद्धा. अहन्ताममते स्वत्व अत एव हि जिज्ञासा अर्गला नरकद्वारे अन्यलिङ्गादिसिद्धानां अकामनिर्जराङ्गत्वं
२८० अनुकम्पा च निर्वेद __ अनिगृहीतमना विदधत्परां ३१२
अथवेदं यथा तत्त्वं ३३३ अहिंसा सत्यवचनं । ३३९ अहिंसा सत्यमस्तैन्यं ३४१ अकोधो गुरुशुश्रुषा
00
५२२
८०
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર૧
क्रमांक
क्रमांक ५४२
३५८
३७०
५६
३३१
00r.
90 . - -
३८२ ४०८ ४१०
६०१
४४७
४५०
६२१ ६२५
४६२
६५२
अदृष्टादेहसंयोगः अनित्यैकान्तपक्षेऽपि अनन्तरक्षणोत्पादे अपवर्गतरोबी अहिंसासम्भवश्वेत्थं अर्थोऽयमपरोऽनर्थः अभ्रान्तानां च विफला अजीव इति शब्दश्च अनादिर्यदि सम्बन्ध अनादिसंततेर्नाशः अकस्मादेव भवति अथ रत्नत्रयप्राप्तेः असद्ग्रहाग्निज्वलितं असद्ग्रहोत्सर्प असद्ग्रहग्रावमये असद्ग्रहात्यामर असद्ग्रहो यस्य असद्ग्रहग्रस्तमतेः असद्ग्रहस्थेन समं असद्ग्रहव्ययाद्वान्त अवकाशो निषिद्धो . - अत एवादृढस्वान्त अभ्यासे सत्क्रियापेक्षा अत एव हि सुश्राद्ध अज्ञानिनां तु यत्कर्म अग्दिशायां दोषाय
४७४
६६१
अनुस्मरति नातीतं अन्येषामप्ययं मार्गों अनादिशुद्ध इत्यादियों अविद्याक्लेशकर्मादि अस्यापि योऽपरो अप्रशस्ते इमे ध्याने असंशयं महाबाहो असंयतात्मनो योगो अज्ञानदुर्दिनं व्यापद् असंख्यैर्दुधेरैर्योधैः अनित्यत्वाद्यनुप्रेक्षा अर्थव्यञ्जनयोगानां अवधादुपसर्गेभ्यः अक्षद्वारा यथा ज्ञानं अधर्मे स्थितिहेतुत्वं अवगाहो गुणो व्योम्नो अजीवा जन्मिनः शुद्ध अनुपप्लवसाम्राज्ये अन्यथा प्रागनात्मा अन्योन्यानुगतानां अन्यथाऽभिनिवेशेन अज्ञानाद्विषयासक्तो अशुद्धनयतश्चैवं अज्ञानी तपसा जन्म अतो रत्नत्रयं अशुद्धनयतो ह्यात्मा
७२०
७२७
४७९ ४८३ ४८५
७२८
७३१
७५९
७९४ ८०५
४९५
५०४ ' ५११
५१५ ५२० ५२२
८१७ ८३१ ८३९
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરર
क्रमांक ४६८ ४९८
८८८
५७६ ५८०
९२१
६१०
९३८
२९
६१९
क्रमांक अन्वयव्यतिरेकाभ्यां अध्यात्मामृतवर्षिभिः अन्योन्यप्रतिपक्ष अद्वेषादिगुणवतां अभिरूपजिनप्रतिमां
९०२ अवलम्ब्येच्छायोगं ९१७ अल्पापि याऽत्र यतना ९१८ अध्यात्मभावनोज्वल अध्यात्मामृत आहारोपधिपूजद्धि आद्यान्नाज्ञानबाहुल्यात् ४८ आत्मोकर्षात्ततो दम्भी आत्मार्थिना ततस्त्याज्यो आत्मोत्कर्षः परद्रोहः १५१ आसत्तिपाटवाभ्यास
१६८ आगमार्थोपनयनाद् १७१ आज्ञयाऽऽगमिकार्थानां आश्रित्य समतामेकां
२५१ आहारोपधिपूजर्द्धिप्रभृत्या आदरः करणे प्रीतिः २९३ आत्मकियां विना च स्यात् ३५५ आत्मा द्रव्यार्थतो नित्यः ३६४ आत्मानं परलोकं च ३९७ आगमाद्गम्यते चात्मा
४०७ आत्मव्यवस्थितेस्त्याज्यं आकाशस्यैव वैविक्त्या ४५७
७१ ७२
आमे घटे वारि आवश्यकादिरागेण आरुरुक्षोर्मुनेर्योगं आत्तों जिज्ञासुरर्थार्थी आतरौद्रे परित्यज्य आत्तं रौद्रं च आरोहति दृढद्रव्या आलम्बनादरोद्भुत आज्ञापायविपाकानां आशामहानिलापूर्ण आगच्छत्यथ धर्मेश आश्रवापायसंसारा आतुरैरपि जडैरपि आत्मनो हि परमात्मनि आत्मज्ञानफलं ध्यानं आत्मनो लक्षणानां च आरोग्य केवलां कर्म आत्मा सत्यचिदानन्द आत्मा ज्ञानगुणः सिद्ध आत्मनस्तदजीवेभ्यो आत्मा न व्यापृतस्तत्र आश्रवः संवरश्चापि आत्माऽऽदत्ते तु यैः आश्रवः संवरो न स्यात् आत्मीयानुभवाश्रयार्थ आलम्बनैः प्रशस्तः
६७४ ६७८
२६७
८०८
८०९
८११
८८५
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર૩
क्रमांक
क्रमांक
९०५
९३१
७७
९४६ १७३ १९२ २६२. ३०२. ३०४
८७ १३६
५५४
२०४ २०८ ३१६ २९५ ३२२ ३३४
५९२. ६१६
आलम्ब्यैकपदार्थ आत्ममनोगुणवृत्ती इतः कामौर्वाग्नि इहोदामः कामः इयं च योगमायेति इह ये गुणपुष्प इति शुद्धमतिस्थिरीकृता इति यस्य महामतेः इत्येवं ममताव्याधि इच्छा तद्वत्कथाप्रीति इह हि सर्वबहिर्विषय इहैव प्रोच्यते शुद्धा इह चानुभवः साक्षी इत्थं सदुपदेशादेः इदृग्भङ्गशतोपेता इदं विदन्स्तत्व इतश्चापूर्वविज्ञानात् इहैव तैर्जितः सर्गो इष्टानां प्रणिधानं च इत्यवेत्य मनसा इति शुद्धनयायत्तं इन्द्रियाणि पराण्याहुः इन्द्रियाणि बलं श्वासो इत्थमेकत्वमापन्नं इत्यं केवलिनस्तेन इदं हि परमध्यात्म
इक्षुद्राक्षारसौघ उत्सर्गे वाऽपवादे वा उपयोगमुपैति यच्चिरं उपायः समतेवैका उन्मार्गोत्थापनं बाढं उचितमाचरणं शुभं उपयोगैकसारत्वात् उपासना भागवती उपास्ते ज्ञानवान् देवं उत्सन्नबहुदोषत्वं उत्पादस्थितिभङ्गादि उपाधिभेदजं भेद उपाधिकर्मजो नास्ति उष्णस्याग्नेर्यथा योगात् उत्पत्तिमात्मधर्माणां उत्सर्पद् व्यवहार ऊष्मा नार्कमपाकरोति उपरतविकल्पवृत्ति उत्तानार्थगिरां उद्दामग्रन्थभाव ऋजुसूत्रनयस्तत्र ऐन्द्रश्रेणिनतः श्रीमान् एतानन्यानपि जिनान् एकान्तेन हि षट्काय एक: परभवे याति एकस्य विषयो यः स्यात्
६९५. ७१३
७७१
३६९ ३८१ ४९४ ५३४
८७४
८८०
५३८
५८२
७०८
७३२ ७५० ८६४ ८६८
१६.. २१३ २३९
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
एकस्यामपि हिंसायां एतैर्यस्माद्भवेच्छुद्ध
एकद्रव्यान्वयाभावात्
एकता प्रत्यभिज्ञानं
एतस्य चोपचारत्वे
कोटेशेन संवृत्तं
एतत्सदोषकरण एकत्वेन वितर्केण
एतच्चतुर्विधं शुक्ल
एतद्ध्यानक्रमं शुद्धं एक एव हि तत्रात्मा
एक क्षेत्रस्थितोऽप्येत
एक आत्मेति सूत्रस्या एतत्प्रकृतिभूताभिः
औदासीन्यफले ज्ञाने
ओघसंज्ञाऽत्र समान्य
कान्ताधरसुधास्वादात्
कुतकप्रन्थ सर्वस्व
किं व्रतेन तपोभिर्वा
केशलोचधराशय्या
कुर्वते ये न यतनां
क्वचित्प्राज्यं राज्यं
-कुशास्त्राम्याससम्भूतं - कुशास्त्रार्थेषु दक्षत्वं
-कलितातिशयोऽपि
कष्टेन हि गुणग्रामं
क्रमांक
३७८
३८६
४१८
४२१
४४४
५२१
५९०
६५४
६५७
६६३
६८३
६९६
७०९
७३४
१३८
२७३
९.
૫૨૪
२२
५७
५८
५९
८६
१४६
१५०
२०६
२११
कुदान्यस्थीनि दशनान् किमेतदिति जिज्ञासा
किं स्तुमः समतां साधोः
किं दानेन तपोभिर्वा
कुमारी न यथा वेत्ति
कायोत्सर्गादिसूत्राणां
क्रमांक
२२२
कापिलानां मते तस्मात्
कर्त्ता कर्मान्वितो देहे
कुतर्क दात्रेण
कष्टेन लब्धं
कर्मज्ञानविभेदेन
कर्मणोऽपि हि शुद्धस्य
कम्प्याचरतो ज्ञातुः
कर्मण्यकर्म यः पश्येत्
कर्म कर्म वा कर्म
कर्मवैषम्यं
२३१
२४६
२४७
२५५
२९९
३२४
३२८
३२९
कृतकषायजयः
कुर्वाणोऽपि क्रियां ज्ञाति कुर्वन्निवृत्तिमप्येवं
कनीनिव नेत्रस्य
क्व चैतत्संभवो युक्त
कथञ्चि मूर्ततापत्तिः
कुर्वद्रूपविशेषे च
४३६
कर्तृबुद्धिगते दुख कर्ता भोक्ता च नो तस्मात् ४३७
कृतिभोगौ च बुद्धेः
४४२
३३०
३४६
३५६
४१९
४४५
४४९
४७८
४८८
४९६
५१४
५२६
५२७
५२८
५२९
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૨૫
५७७ .
५८४
१४३. . १४५.
६७५
७०२
१९०
३०० .
०
क्रमांक
क्रमांक कर्मयोगविशुद्धस्तत् ... ५७३ गतमोहाधिकाराणां कर्मयोगं समभ्यस्य
गुर्वाज्ञापारतन्त्र्येण . कापोतनीलकृष्णानां
गले दत्वा पार्श क्रन्दनं रुदनं प्रोच्चैः
ग्रन्यपल्लवबोधेन कापोतनीलकृष्णानां ५९१.
गृहेऽन्नमात्रदौर्लभ्यं क्वामृतं विषभृते
गुणानुरागवैधुर्य १५२ कर्मणस्ते हि पर्यायाः
गीतार्थस्यैव वैराग्यं १७७ क्रुद्धनागफणाभोगो
गतिविभ्रमहास्यचेष्टितैः कर्मणोऽपि च भोगस्य
गणयन्ति जनुः स्वमर्थवत् १९८. . क व्याप्रियते नायं
गुडखण्डादिमाधुर्य कर्ताऽपि शुद्धभावानां ७५८ गलितदुष्टविकल्प ३२५. कर्तत्वं परभावानां
गुणाः प्रादुर्भवन्त्युच्चैः कर्मोदयाच्च तहानं ७८४ गुरुप्रसादीक्रियमाण
४८२. कर्तवमात्मा नो पुण्य
७८७ :
गोस्तनीषु न सितासु कृष्णः शोणोऽपि चोपाधेः
गन्धर्वनगरादीनां कल्पनामोहितो जन्तुः
ज्ञानाख्या चेतना बोध कर्मास्रवन् च
८१२ गुह्याद् गुह्यतरं तत्वं कर्मतापकरं ज्ञानं
ग्राह्यं हितमपि क्रोधादिभिनियमितं
८९३ ग्रन्थार्थान् प्रगुणी कायादिर्बहिरात्मा ९०९. ज्ञानं शुद्धं क्रिया शुद्धा किञ्चित्साम्यमवेक्ष्य
९३९ ज्ञानगर्भ तु वैराग्यं काव्यं दृष्ट्वा
ज्ञानगर्भमिहादेयं
१८२ क्षुद्रा लोभरतिर्दीनो
ज्ञानस्य फलमेषेव क्षणं चेतः समाकृष्य । २५४ . ज्ञानक्षणावलीरूपो
४१४ : क्षणिके तु न दोषोऽस्मिन् -४१६. ज्ञानदर्शनचारित्र क्षयोपशमतश्चक्षुः । ६३५. ज्ञानयोगस्तपः शुद्धं . ४९९..
०
७०७
८६९.
८३८
९३५ ..
१५४
९४४
२५९
-
१
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्रमांक
क्रमांक
५१८
५८९ ५९९
६१७
५९६
६८९
७२२
८७६
८२०
९४९
८३६
oc
S
८४०
w
W
८७१
-
२१२
ज्ञानं क्रियाविहीनं न ज्ञानिनां कर्मयोगेन ज्ञानी तु शान्तविक्षेपो ज्ञात्वा धर्म्य ततो ज्ञाते ह्यात्मनि नो भूयो ज्ञानाख्या चेतना बोध ज्ञानादिभावयुक्तेषु ज्ञानेन निपुणेन ज्ञानयोगस्तपः शुद्धं ज्ञानदर्शनचारित्रैः ज्ञानांशदुर्विदग्धानां ज्ञानविचाराभिमुखं ज्ञानं केवलसंज्ञ घटन्ते न विनाऽहिंसां घटस्य रूपमित्यत्र चतुर्थेऽपि गुणस्थाने चतुर्थेऽपि गुणस्थाने ननु चेष्टा परस्य वृत्तान्ते चर्माच्छादितमांसास्थि चारित्रपुरुषप्राणाः चतुर्थ चरमावर्त चरणयोगघटान् चरणगोपुरभङ्गपरः च्युतमसद्विषय चिद्रूपपुरुषो बुद्धेः चेतनोऽहं करोमीति
९०१ ९१२ ३६२
चौर्यधीनिरपेक्षस्य चञ्चलं हि मनः चिन्तयेत्तत्र कर्तारं चैतन्यपरसामान्यात् चित्तमेव हि संसारो चित्रोत्सर्गशुभापवाद चक्रे प्रकरणमेतद् जीयात्फणिफणप्रान्त जगदानन्दनः स्वामी जानाना अपि दम्भस्य जिनैर्नानुमतं किञ्चित् जना लब्ध्वा धर्म जन्तुकान्तं पशूकृत्य जिज्ञासा च विवेकश्व जगज्जीवेषु नो भाति जरामरणदावाग्नि जैनीमाज्ञां पुरस्कृत्य जिनवचोघनसार जितेन्द्रियो जितक्रोधो जिज्ञासाऽपि सतां जन्मादिकोऽपि नियत जीवो जीवति न प्राणैः जलूकाः सुखमानिन्यः जायन्ते जाग्रतोऽक्षेभ्यः जन्तूनां सापराधानां जनानामलुपबुद्धीनां
२५०
२९०
११२ १७९
३०९
२२५
२६०
२८४
६९२ ७३५
س
३१०
७४३
س
४३० १३५
८७०
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૭
क्रमांक
६८२
७१२
२७७
७५६
तत्पञ्चमगुणस्थानात् तदेवं निर्दम्भाचरण तृषार्ताः खिद्यन्ते
८८ तदेतद्भाषन्ते
१०२ तद्वैराग्यं स्मृतं दुःख १३९ तदेकान्तेन यः कश्चित् १७२ तदिमे विषयाः किलैहिका १९९ त्यक्तायां ममतायां च तेष्वेव द्विषतः पुंसः तीर्थोच्छेदमिया हन्त तस्माद्तानुगत्या यत् २७९ तस्या एवानुबन्धश्चा २८६ त्रिधा तत्सदनुष्ठानं ३०३ तदनु काचन निश्चय तदिथमन्यदुपैत्य तत्त्वश्रद्धानमेतच्च ३३१ तत्रात्मा नित्य एवेति ३४९ त्याज्यास्तन्नैहिकाः कामाः ३९८ तदेतदृर्शनं मिथ्या तस्मादिदमपि त्याज्यं ४२७ तन्मात्रादिक्रमस्तस्मात् ४३३ तदेतदत्यसम्बद्ध
४४८ तथाभव्यतयाऽऽक्षेपात् ४७० तेजोलेश्याविवृद्धिर्या ५३५ तपस्विभ्योऽधिको योगी ५५२ ततोऽस्थानप्रयासोऽयं ५६८
क्रमांक तत्कर्मजनितं जन्म ६१८ तस्य संतरणोपायं ६२३ तपोऽनुकूलपवनो ततः प्राप्तमहानन्दाः तीवादिभेदभाजः स्युः ६४८ त्रियोगयोगिनः साधोः ६५३ तुरीयं तु समुच्छिन्न तदेकत्वपृथक्त्वाभ्यां तन्निश्चयो न सहते तीव्राग्निसङ्गसंशुष्यत् तत् तुरीय दशा
७५२ तच्चिदानन्दभावस्य तन्मते च न कर्तृत्वं तद्ध्यानं सा स्तुतिर्भक्तिः ८०० तस्मादनियतं रूपं ८१६ तीर्थकृन्नामहेतुत्वं
८२३ तपः संयमयोः तेनासावंशविश्रान्तौ ८२६ ततोऽर्वाग्यच्च यावच्च तपस्वी जिनभक्त्या च तस्माद् ज्ञानमयः शुद्धः ८४२ तथाभव्यतया जन्तुः
८४८ त्यक्त्वोन्माद
८८६ तत्त्वश्रद्धा ज्ञानं दम्भपर्वतदम्भोलि: दृङ्मोहक्षपको मोह
३२१
३२३
८२४
८३०
८३७
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयादोषहानिः स्यात् दम्भो मुक्तिलतावह्निः
दम्भो ज्ञानाद्रिदम्भोलिः
दम्भेन व्रतमास्थाय
दम्भलेशोऽपि मल्ल्यादेः दृशां प्रान्तैः कान्तैः
दधाना काठिन्यं
दशाविशेषे तत्रापि
दारुयन्त्रस्थपाञ्चाली
दुःखाद्विरक्ताः प्राग् दूरे स्वर्गसुखं
शोः स्मरविषं शुष्येत्
दिङ्मात्रदर्शने
दिव्यभोगाभिलाषेण
द्वयं हि सदनुष्ठानं
द्रव्यभावे समानेऽपि
दम्भाय चातुर्य
निर्वाहमात्रार्था
देहमध्यशिरोग्रीवं
दुःखेष्वनुद्विग्नमनाः
द्वयोः शुक्ला तृतीये च
देहेन सममेकत्वं
दशाऽदृश्यं
पुष्टेर्नमर्त्य
दुःखैकरूपयोभिन्न
द्रव्यास्तिकस्य प्रकृति:
क्रमांक
४९
५४.
५५
५६
७५
९१
९९
११४
१३५.
१४१
२४८
२४९
२६३
२६९
२९२
४५२
४९०
५०५
५७५
६४२
६५९
७११
७१५
७४२
પ
७५१
७६५
ज्ञानमयीं शङ्कां
दिशः प्रदर्शकं
द्रव्यमोक्षः क्षयः कर्म
दुःसाध्यं परवादिनां
द्वयमिह शुभानुबन्धः दोषोल्लेखविषः
धनिनां पुत्रदारादि
धर्मी तिख्यातिलोमेन
धनं मे गेहं मे
धनाशा यच्छाया
धर्मशक्ति न हन्त्यत्र
धृतो योगो न ममता
धर्मोद्यतेन कर्तव्यं
धर्मयौवन कालोऽयं
वेक्षणेऽपि न प्रेम
ध्यानार्थी हि क्रिया
ध्यायेत्कर्मविपाकं च
ध्याताऽममेव शुक्लस्या
ध्यायेच्छुक्लमथ
धर्मस्य गतिहेतुत्वं
ध्येयोऽयं सेव्योऽयं
ध्येयात्मबोधनिष्ठा
निर्दयः कामचण्डाल:
नो चेद्भावापरिज्ञानात्
निर्दम्भ त्यावसन्नस्या
न चित्ते विषयासक्ते
क्रमांक
८५१
८५२
८५५
८८१
९२२
९३६ -
२६
७०
८२
८५.
१२२..
२३४.
२७८ :
२८२.
४२५.
५०७
६१५..
६४६
६५०
७२६
९१६
९३२
१५
૪૨
१७.
१.०९.
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१४
१६६
क्रमांक न स्वान्यशास्त्रव्यापारे १५६ नो चेदभावसम्बन्धात् नयेषु स्वार्थसत्येषु १७५ न मुदे मृगनाभिमल्लिका १९१ निर्ममस्यैव वैराग्यं २०९ नतिस्तुत्यादिकाशंसा निषेधायानयोरेव
२७१ न लोकं नापि सूत्रं २७४ नैवं यस्मादहिंसाया नैति बुद्धिगता दुःखो न च हिंसापदं नाश ३०२ निष्क्रियोऽसौ ततो हन्ति न च सन्तानभेदस्य ३५९ नरादिक्षणहेतुश्च ३६० नास्ति नित्यो न कर्ता ३८५ नास्तित्वादिग्रहे नवो ३८७ निश्चयार्थोऽत्र नो साक्षात् ३९० नास्त्येवात्मेति चार्वाक ३९३ न चाहं प्रत्ययादीनां. ४०० नात्मानं विगमे न दोषः कारणात्कार्ये ४०३. नोपादानादुपादेय ४.08 न वैजात्यं विना तत् ४२... नास्मिन्विषयबाधो नानाकार्यककरण ४२३ नीलादावप्यतभेद ४.२.४ः
३४
..
क्रमांक न कर्ता नापि
४२८ नास्ति निर्वाणमित्याहुः १४६ नैतद्वयं वदामो यद् ४५५ ननु मोक्षेऽपि जन्यत्त्वात्
४५६ न च कर्माणुसम्बन्धात् ४५८ न मोक्षोपाय इत्याहुः न च सार्वत्रिको मोक्षः ४६४ नैवं यत्पूर्वसेवैव नियोजयत्येव मति न परप्रतिवन्धोऽस्मिन् न ह्यप्रमत्तसाधूनां ५०१ नैवं तस्य कृतेनार्थों न च तत्कर्मयोगेऽपि नो चेदित्थं भवेच्छुद्धि न प्रहृष्येत्प्रियं प्राप्य . ५३९ निक्षिप्तदण्डा ध्यानाग्नि न ज्ञायते विशेषस्तु निर्भयः स्थिरनासाग्र निर्दयं वधबन्धादि ५८८. निर्दयत्वाननुशयौ निश्चलत्वमसंमोहो नयभङ्गप्रमाणाढ्यां नवानामपि तत्त्वानां न चैतन्निश्चये युक्तं नृतारकादिपर्यायः नाणूमां कर्मणो वाऽसौ ७०
or v० ०० - m
m2
४०२
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૩૦
क्रमांक ७१४
१३२
७३८
७७०
७९३
२२७
८१३
८३२ ८४७
९२६
न रूपं न रसो नात्मा तस्मादमूर्त्तत्वं नात्मा पुण्यं न वा पा न त्यासयस्य बन्धस्य नये तेनेह नो कर्ता नन्वेवमन्यभावानां नैगमव्यवहारौ तु नात्मनो विकृतिं दत्ते निमित्तमात्रभूतास्तु निर्जरा कर्मणां शाटो न त्वज्ञानप्रवृत्त्यर्थे न समाधावुपयोगं निन्द्यो न कोऽपि निश्चित्यागमतत्त्वं निष्पाद्य श्लोक नव्योऽस्माकं प्रतिपित्सुः सृजन्पूर्व परिहत्तुं न यो लिङ्गं प्रियाज्वाला यत्र प्रियास्नेहो यस्मिन् पिता माता भ्राता पणैः प्राणैर्गला प्रिया प्रेक्षा पुत्रो पुरा प्रेमारम्भे प्रभाते सजाते प्रिया वाणी वीणा
क्रमांक पराधीनं शर्म
१०१ पश्यन्ति लज्जया नीचैः प्रवृत्तेर्वा निवृत्तेर्वा पर्यायाः स्युर्मुनेर्ज्ञान परदृश्यमपायसङ्कुलं १८९ प्रथमानविमानसम्पदां २०२ प्राणानभिन्नताध्यानात्
२२१ पङ्कामपि निःशङ्का प्रियार्थिनः प्रियाप्राप्ति प्रियाप्रियत्वयोर्याथैः प्रचितान्यपि कर्माणि परस्मात्परमेषा परिशुद्धमनुष्ठानं प्रणिधानाद्यभावेन प्रवृत्तिस्तेषु चित्रा च परजने प्रसभं किमु प्रवचनाब्जविलास प्रथमतो व्यवहारनयस्थितो ३१८ प्राहुर्भागवतास्तत्र ३३८ प्रमाणलक्षणादेस्तु ३४७ प्रसिद्धानि प्रमाणानि ३४८ पीडाकतृत्वतो देह ३६६ प्राधान्यं व्यवहारे चेत् प्राधान्याद्वयवहारस्य ३९२ प्रत्युतानित्यभावे हि प्रथमः परिणामोऽस्या
४२९
९४७
९०
९८
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩૧
क्रमांक
क्रमांक
m
४३८
१२३
४४१
१२४
१३१
५४९
५८७ ६४०
mms v000 ur.M 0
६८४ ७१०
७२५
८४५
पुरुषार्थोपरागौ द्वौ प्रकृतेः क्रियमाणानि प्रकृतावेव धर्मादि पञ्चविंशतित्वज्ञो पापाकरणमात्राद्धि पश्यन्नन्तर्गतान् भावान् प्रमत्तश्चेन्द्रियार्थेषु प्रमत्तान्तगुणस्थाना परैरपि यदिष्टं च प्रजहाति यदा कामान् प्रभानैर्मलयशक्तीनां प्रपञ्चसञ्चयक्लिष्टात् पुद्गलानां गुणो मूर्तिः पुण्यं कर्म शुभं परिणामाच्च तापाच्च प्रापश्चाश्चारति परस्य युज्यते दानं पराश्रितानां भावानां पुरांदिवर्णनाद्राजा पुण्यपापविनिमुक्तं प्रशस्तरागयुक्तेषु पाषण्डिगणलिङ्गेषु पूर्णः पुण्यनयप्रमाण प्रथमाभ्यासविलासा पूर्णाध्यात्मपदार्थ पाथोदः पद्यवन्धैः
फलाभ्यां सुखदुःखाभ्यां बध्यते बाढमासक्तो बहुदोष निरोधार्थ बलेन प्रेर्यमाणानि बहिनिवृत्तिमात्रं स्यात् बीजं चेह जनान्दृष्ट्वा बौद्धेः कुशलधर्माश्च ब्रह्मादिपदवाच्यानि बुद्धिः की च भोक्त्री बाध्यते न हि बुभुक्षा देहकार्य वा बन्धः कर्मात्मसंश्लेषो बद्ध्नाति स्वं यथा बौद्धानामृजुसूत्रतो बाह्यात्मनोऽधिकारः ब्रह्मस्थो ब्रह्मज्ञो. ब्रह्माध्ययनेषु मतं बालः पश्यति लिङ्ग भुजास्फालनहस्तास्य भगवन् किं तदध्यात्म भवे या राज्यश्री भवस्वरूपविज्ञानाद् भवहेतुषु तवेषाद् भवेच्छा यस्य विच्छिन्ना भोगान् स्वरूपतः पश्यन् भोगतत्त्वस्य तु पुनः
८७९ ९०८
७४१
९१४
७८२
९१५ ९२५
१९
२५
८०३ ८०७ ८२१ ८५८
१००
१०३
८७५
१११
८८०
११५
११९ १२०
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩૨
क्रमांक
૧૮૮
२२३
३५०
मिन्नाः प्रत्येकमात्मानो भोगरागाद् यथा यूनो भावधर्मस्य सम्पत्ति भेदैभिन्नं भवेदिच्छा भेदा इमे विचित्राः स्युः भव्येषु च व्यवस्थेयं भव्योच्छेदो न चैवं भवकारणरागादि भावना देशकालौ च भटाभ्यां धर्मशुक्लाभ्यां भिन्नास्ते ह्यात्मनो भूतिर्या हि क्रिया भिन्नाभ्यां भक्तवित्तादि भावनाधर्मचारित्र भवनिर्वाणहेतूनां भावलिङ्गरता ये भावलिङ्गं हि मोक्षाङ्गं भावलिङ्गात्ततो मोक्षो भक्तिभंगवति महाक्रोधो गृध्र मृगाक्षीदृग्बाणैः मायाम्भस्तत्त्वतः पश्यन् मीमांसा मांसला यस्य .. मदनोन्मादवमनं मधुरैर्न रसैरधीरता मधुरं रसमाप्य -
क्रमांक २२९ मदमोहविषादमत्सर २८३ माता पिता मे भ्राता मे २१५
ममत्वेनैव निःशङ्क २९४ ममत्वेन बहून् लोकान् २१९
ममतान्धो हि यन्नास्ति २२०
मनस्यन्यद्वचस्यन्यत् ४५४ मातापित्रादिसम्बन्धो मोहाच्छादितनेत्राणां
२५३ . मनसि लोलतरे
मनस एव ततः ७३३ मनःशुद्धिश्च सम्यकत्वे
मनोयोगविशेषस्य ७८३ मौनीन्द्रे च प्रवचने ८१० मुग्धानामियमज्ञत्वात्
मिथ्यात्वत्यागतः शुद्धं ८५९ मद्याङ्गेभ्यो मदव्यक्तिः ३९४
मद्याङ्गेभ्यो मदव्यक्तिरपि मिथ्यात्ववृद्धिकृन्नूनं
४१७ ९३१ मोक्षोपायोऽस्तु किन्त्वस्य ४६५
मिथ्यात्वस्य पदान्येता मिथ्यात्वदावानल
४७३ ११८ माध्यस्थ्यमवलम्ब्यैव ५६१ १५५ मुक्तो बुद्धोऽर्हन्वा १८० मुहर्तान्तर्भवेद्ध्यानं ५७९ १९३ मोघं निन्दन्निजं कृत्यं १९५ मन रोधादिक ध्यान ६११
३६३
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩૩
क्रमांक
क्रमांक ५१० ५१३ ५१७
६०५
८०४
00 m.00
.११ १४
:4
६७१
मिथो लग्ने रणावेशे मनसश्चेन्द्रियाणां च मन्यते व्यवहारस्तु मध्याहने मृगतृष्णायां मुषितत्वं यथा पान्थ मुख्योपचारधर्माणां मणिप्रभामणिज्ञान मूलं सर्ववचोगतस्य योगिनां प्रीतये पद्यं यः किलाशिक्षिताध्यात्म येषामध्यात्मशास्त्रार्थ यथा क्रमममी प्रोक्ता यो वुद्ध्वा भवनैर्गुण्यं यदीन्दुः स्यात् कुहू यदा मरुनरेन्द्रश्री यस्मिन्निषेव्यमाणेऽपि यावन्तः पर्यया वाचां ये नाम परपर्यायाः या रोपयत्यकार्येऽपि यथा कुद्रव्यसंयोग येषां नेच्छादिलेशोऽपि यथाऽहिंसादयः पञ्च येन स्यान्निवादीनां येषां निश्चय एवेष्टो यथा केवलमात्मानं यस्त्वात्मरतिरेव
यतो यतो निःसरति या निश्चयैकलीनानां यदा हि नेन्द्रियार्थेषु योगिनामपि सर्वेषां यत्र योगसमाधानं यैवावस्था जिता यथा च मोहपल्लीशे यः सर्वत्रानमिस्नेह यदा संहरते चाऽयं यत्र गच्छति परं या निशा सकल भूत यत्र नार्कविधु योजयत्यमितकाल यथा तैमिरिकश्चन्द्र यथानुभूयते टेकं यथैकं हेमकेयूर यथा स्वप्नावबुद्धो यश्च चितक्षणः क्लिष्टो ये तु दिक्पटदेशीयाः येनांशेनात्मनो योग 'यदा तु सर्वतः शुद्धिः यत्र शेधः कषायाणां यदिहापूर्वकरणं यथाजातदशालि यत्रानर्पितमादधाति योगारम्भस्तु भवेत्
११० ११५
६९७
.
६९८
१२५
७०१
.
२२४
७६४
२७०
S
३०१
.
३८८
८८४
५०२
८९८
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८
१.०६
३९५
ये त्वनुभवाविनिश्चित येषां कैरवकुन्द यत्कीर्तिस्फूर्ति रसो भोगावधिः कामे रमणीमृदुपाणिकङ्कण रमणीविरहेण वह्निना रुचितमाकलयन् राजरङ्कादिवैचित्र्यं राजरङ्कादिवैचित्र्यमप्या रत्नशिक्षादृगन्या हि रागद्वेषक्षयादेति रागद्वेषकषायादि रज्यते द्वेष्टि वाऽर्थेषु रोगस्थित्यनुसारेण लालयन् बालकं तात लब्धे स्वभावे कण्ठस्थ लोकसंज्ञाविनिर्मुक्तो कब्धान्कामान्बहिः लीलयैव निरुद्ध्यन्ते लिङ्गं निर्मलयोगस्य लोहं स्वक्रिययाऽभ्येति लोकेषु बहिबुद्धिषु विषवल्लिसमां तृष्णां वने वेश्म धनं वेदान्यशास्त्रवित् क्लेशं विषयात्मानुबन्धैर्हि
Max क्रमांक
क्रमांक ९.२३ व्रतभारासहत्वं ये
विषयैः क्षीयते कामो .९४८
विषयाणां ततो बन्ध १२६ २१ विषयेभ्यः प्रशान्तानां १२९ १८६ वञ्चनं करणानां १३३ २०१ वेषमात्रभृतोऽप्येते १४४
विषयेषु गुणेषु च द्विधा १८३ विषया उपलम्भगोचरा १८४ विषमायतिभिर्नु किं रसैः १९४'
विषयेषु रतिः शिवार्षिनो न २०३ . ५४१ विपुलद्धिपुलाकचारण २०५' ६१४ विषयैः किं परित्यक्तैः २१० ७८.८ व्याप्नोति महती भूमि २१४
विकप्लकल्पितं तस्मात्
विषं गरोऽननुष्ठानं २४२ व्रततरून्प्रगुणी
३११ ५४५ विषमधीत्य पदानि
वाक्यैर्न गम्यते चाऽऽत्मा ६३२ विचार्यमाणं नो चारु
वचनं नास्तिकाभानां
विधोविवेकस्य ९२४ प्रतानि चीर्णानि विद्या विवेको
४९२ विषयेषु न रागी वा १८ वैषम्यबीजमज्ञानं
विषमेऽपि समेक्षी यः
२४०
२२६
५४८
६६०
४८
.४८०
१६
१७
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्रमांक ५३७
३१
६०८ ६२२ ६३८ ६६२ ६७२ ६८८ ७१८
७१९
७२१
विद्याविनयसम्पन्ने विशेषमप्यजानानो विशेषस्यापरिज्ञानाद् वाचना चैव पृच्छा विविधव्याधिसम्बन्ध विचिन्तयेत्तथा सर्व विवेकात्सर्वसंयोगात् वारतस्मरबलातप वस्तुतस्तु गुणानां विकले हन्त लोके वेदनाऽपि न मूर्तत्व विपाककालं प्राप्याऽसौ व्योमाप्युत्पत्तिमत् वारि वर्षन् यथास्भोद्रो व्यवहारस्तुतिः सेयं व्यवहारविमूढस्तु विशिष्टा वाक्तनु स्वान्त वेष्टयत्यात्मना वस्त्रादिधारणेच्छा व्यवहाराविनिष्णातो व्यवहारं विनिश्चित्य वार्ताः सन्ति सहस्रशः विषयेषु कल्पितेषु च विषयकषायनित वचनानुष्ठानगतं विषयकंषायावेशः .
७७३ ७९२ ८०२
क्रमांक विधिकथनं विधिरागो ९२० श्रीशान्तिस्तान्ति मिद् श्रीशैवेयं जिनं स्तौमि शास्त्रात्परिचितां सम्यक् शान्तो दान्तो भवेदीग् शुद्धमार्गानुरागेण शुष्कतर्कादिकं किञ्चित् १४२ श्रद्धामृदुत्वमौद्धत्य
१५३ शुद्धस्यान्वेषणे तीर्थोच्छेदः २७५ शिक्षितादिपदोपेतं २७६ शास्त्रार्थालोचनं सम्यक् शुद्धो धर्मोऽयमित्येतत् ३३२ शुद्धाऽहिंसोक्तितः सूत्रः ३३५ शरीरेणापि सम्बन्धो ३५३ शमसंवेगनिर्वेदा
३८३ शारीरस्यैव चाऽऽत्मत्वे शुद्धं व्युत्पत्तिमत्
४१२ शणोति शास्त्राणि
४८९ शारीरस्पन्दकर्मात्मा शनैः शनैरुपरमेद् ५०९ श्रुत्वा पैशाचिकी वार्तों ५१२ श्रद्धावानाज्ञया युक्त ५४६ श्रेष्ठो हि ज्ञानयोगो शब्दादीनामनिष्टानां शान्तो दान्तो भवेद् शीलसंयमयुक्तस्य
८१४
८१९
८४४
८६२
८७२
८८२
८९२ ८९९
५८१
९१०
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८७
१६२
1111M
८१८
शीलविष्टरदमो दक श्रुतो ह्यात्मपरा शुद्धं यदात्मनो श्वेतद्रव्यकृतं ग्वैत्यं श्रुतवाननुपयोगश्चे शुद्धोपयोगरूपः शरीरी म्रियतां मा वा शरीररूपलावण्य शास्त्रं गुरोश्व विनयं शुद्धव ज्ञानधारा शुद्धनिश्रयतस्त्वात्मा शङखे श्वैत्यानुमानेऽपि श्रुत्वा मत्वा मुहुः शब्दो वा मतिरर्थ एव शास्त्रोपदर्शितदिशा .. शोकमदमदन शान्ते मनसि ज्योतिः शौचं स्थैर्यमदम्भो सामायिकं यथा सर्व सुत्पजं रसलाम्पटयं स्वदोषनिह्नवो लोक सिद्ध्या विषयसौख्यस्य सौम्यत्वमिव सिंहानां सत्यं चारित्रमोहस्य स तत्रैव भयोद्विग्नो सेवतेऽसेवमानोऽपि
૫૩૬ क्रमांक
क्रमांक ६७३ स्वयं निवर्तमानैस्तै
१३. ६८१ सिद्धान्ते श्रयते चेयं
१३७ सिद्धान्तमुपजीव्यापि ७०४ । संसारमोचकादीनां १४८ ७६२ सम्यक्त्वमौनयोः सूत्रे १५७
स्यात्सर्वमयमित्येवं ७८१ स्वान्यपर्यायसंश्लेषात्
१६७ ८०१ स्वागमेऽन्यागमार्थानां
सूक्ष्मेक्षिका च माध्यस्थ्य १७८ ८२७ स्वभावान्नैव चलनं १८१ . ८४९ सुविशालरसालमञ्जरी १८५ .
स्खलनाय न शुद्धचेतसां सततं क्षयि शुक्रशोणित १८८ स्वयं येषां च पोषाय २१८ स्वप्रयोजनसंसिद्धिः २४१
स्वगुणेभ्योऽपि कौटस्थ्यात् २४४ ९०७ समतापरिपाके स्यात् २४५
सन्त्यज्य समतामेकां स्थावरं जङ्गमं चापि २६८ सदनुष्ठानरागेण
२८१ ६० सहजो भावधर्मो हि १०४ सत्क्षयोपशमोत्कर्षात् १०७ सततकुट्टितसंयम
३०८ सम्यक्त्वसहिता एव ३२७
सन्तोषो गुरुशुश्रुषा १२७
सम्भिन्नालापव्यापादं
१८७
८८३ ८८९ ९०६
ililili
२८९ २९६
१२१
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्रमांक
૫૩૭
क्रमांक सतामस्याश्च कस्याश्चिद् । ३७३ सद्भावनाख्यमञ्जूषा साधूनामप्रमत्तानां
सज्जीकृतस्वीयभटे सद्यः कालान्तरे चैतत्
सह द्वेषगजेन्द्रेण सिद्धिः स्थाण्यादिवद् ४०९ सवितर्क सविचारं संयोगः समवायश्च
४११ सूक्ष्मक्रियाऽनिवृत्याख्यं स्वभावहानितोऽध्रौव्यं ४१५ सम्प्लुतोदकमिव स्वप्ने व्याघ्रादिसङ्कलपात् ।
स्पष्टदृष्टसुख स्वाभाविकं च भव्यत्वं
सदसद्वादपिशुनात् मुखस्य तारतम्येन
सन्निकृष्टान्मनोवाणी स्थालं स्वबुद्धिः
४८१ सर्वपुण्यफलं दुःखं स्वार्थः प्रियो नो
४९३
सदा यत्र स्थितो स्थिरीभूतमपि स्वान्तं
स्कन्धात्स्कन्धान्तरा सावद्यकर्म नो तस्मात् ५२५ सुखं दुःखं च मोहश्च सतत्त्वचिन्तया यस्य ५३२
स्फुलिङ्गन यथा वह्निः संनिरुद्ध्यात्मनात्मानं ५४४
साक्षिणः सुखरूपस्य समापत्तिरिहव्यक्तं
रवरूपं तु न कर्तव्यं सर्वज्ञो मुख्य एकः
सत्त्वं च परसन्ताने सर्वज्ञप्रतिपत्त्यंशात्
सत्यं पराश्रयं न स्यात् सक्षिप्तरुचिजिज्ञासोः ५६९
स्वगताभ्यां तु भावाभ्यां स्थिरमध्यवसानं यत् ५७८
स्नेहाभ्यक्ततनोरड्गं स्थिरचित्त: किलताभिः
सेयं नटकला तावत् सदृशप्रत्ययावृत्याद्
६०२ सम्यग्दृशो विशुद्धत्वं स्त्रीपशुक्लीबदुःशील
सत्तपो द्वादशविधं स्थिरयोगस्य तु ग्रामे ६०४ स्वरुपेण च वस्त्रं चेत् सर्वासु मुनयो देश ६०७ स्याहोषापगम स्तमांसि संवरास्ताश्रवच्छिद्रं ६२४ सुविदितयोगैरिष्टं
rror ur 80000
७७२
७७८
७८९
७९८
८२८ ८३३
८७७
८९१
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩૮
क्रमांक ८९४
क्रमांक
३७४
३८०
९१९ ९२९
४३१
९३३
सत्वोद्रेकात्परिहृत सालम्बनं क्षणमपि सिद्धान्ततदङ्गानां स्तुत्या स्मयो न कार्यः साक्षात्कार्य तत्त्वं स्नात्वा सिद्धान्त कुण्डे हसन्ति क्रीडन्ति हृदि निर्वृतिमेव हृदये न शिवेऽपि हन्तुर्जाग्रति को दोषो हिंस्यकर्मविपाके
हिंसाया ज्ञानयोगेन हिंसानुबन्धिनी हिंसा हिंसाप्युत्तरकालीन हेतुत्वे पुस्प्रकृत्यर्थे हेतुभूतिनिषेधो न हृदि स्रोतसिकावेला हास्यादिषट्कलुण्टाक हिनस्ति न परं कोऽपि हिंसादयाविकलपाभ्यां हेतुत्वं प्रतिपद्यन्ते
WW. .
७७९.
९४१
९५ १९७ २०७ ३६७ ३६८
७८०
८१५ .
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાક્ષીગ્રંથનામાવલિ
ચોગશાસ્ત્ર અધ્યાત્મપનિષત ધર્મબિંદુ સાડા ત્રણસો ગાથાનું સ્તવન
ગબિન્દુ હાવિંશત કાત્રિશિકા આચારાંગ સૂત્ર તત્વાર્થસૂત્ર (સિદ્ધસેનીયા ટીકા) યોગવિંશિકા ગુરુતત્વવિનિશ્ચય પંચવસ્તુક પ્રકણું | ધર્મરત્ન પ્રકરણ માગ પરિશુદ્ધિ પ્રકરણ અષ્ટક પ્રકરણ (હારિભદ્રી) ઉપદેશરહસ્ય વિંશતિવિશિકા ધર્મ સંગ્રહ ૧૮ પાપસ્થાનકની સઝાય ત્રિષષ્ટિ પર્વ ૧, ૧૦. વીતરાગસ્તોત્ર
ગદષ્ટિની સજઝાય (ગુજરાતી) ચિગદષ્ટિ સમુચ્ચય ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર
નલ-દમયંતી નાટક પ્રશમરતિ પ્રકરણ
ઘનિર્યુક્તિ દ્રવ્યગુણુપર્યાયનો રાસ સૂયગડાંગ સૂત્ર પ્રવચનસાર સમયસાર શાસ્ત્રવાર્તા સમુચ્ચય
(સ્યાદ્વાદ કલ્પલતા ટીકા) ભાગવત જિતકલ્પસૂત્ર પ્રમાણનય તત્ત્વાલકાલંકાર દશવૈકાલિક સૂત્ર ષોડશક પ્રકરણ લલિતવિસ્તરા (પંજિકા) વૈરાગ્ય કલ્પલતા ભગવદ્ગીતા હારિભદ્દી આવશ્યક દેસ ગાથાનું સ્તવન વંદિત સૂત્ર જ્ઞાનબિન્દુ જૈન તક પરિભાષા સમ્મતિ તર્ક
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪૦
ઘદર્શનસમુચ્ચય વિશેષાવશ્યક ભાગ ન્યાયકુસુમાંજલિ અભિધાન ચિંતામણિ પસ્થાન પાઈ સાંખ્યતત્ત્વકૌમુદી સાંખ્યતત્તપ્રદીપિકા ભામિની વિલાસ ઉપદેશમાળા ગચ્છાચાર પયનો ઉપદેશપદ ભર્તૃહરિશતક નંદીસુત્ર–મલયગિરીયા વૃત્તિ સવાસે ગાથાનું સ્તવન
જ્ઞાનસાર પાતંજલ યોગદર્શન અધ્યાત્મકલ્પમ પ્રશમરતિ પ્રકરણ યોગશતક અનુગદ્વાર ગુણસ્થાન ક્રમારોહ હૈમ કાવ્યાનુશાસન ગુર્જર સાહિત્યસંગ્રહ કઠોપનિષત અગવ્યવદ દ્વાર્નાિશિકાર અધ્યાત્મમત પરીક્ષા સમાધિશતક
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
_