________________
મિથ્યાવ-ત્યાગ
૨૫૫
હોય અને તેના જ વિસ્તારરૂપ સમગ્ર વિશ્વ હેાય તે પછી તદ્દન અક્રિય પુરુષ (ચેતન)ને માનવાની જરૂર જ શી છે?
ઉ–બુદ્ધિને “હું (ચેતન) જ્ઞાની”, “હું (ચેતન) સુખી” વગેરે જે પ્રમાત્મક જ્ઞાન થાય છે તે ચેતનને માન્યા વિના ઉપપન્ન થઈ શકે તેમ નથી. જે ચૈતન્ય ક્યાંક સાચે જ વિદ્યમાન હોય તે જ તેને બુદ્ધિમાં ભ્રમ થઈ શકે. જે વસ્તુ જગતમાં ક્યાં ય વિદ્યમાન ન હોય તેને ક્યાં ચ ભ્રમ થઈ ન શકે. એટલે બુદ્ધિમાં ચૈતન્યને જે ભ્રમ થાય છે તે ઉપપન્ન કરવા માટે ચેતન તત્ત્વ માનવાનું અનિવાર્ય છે. અહીં વચનતઃ' પદમાં રહેલા તલ્સ પ્રત્યયને ષષ્ઠયર્થ કરે.) પ્રકૃતિ (બુદ્ધિ) તત્ત્વની સિદ્ધિ – આ પ્રશ્ન–ભલે તેમ રાખો. પણ તે પછી બુદ્ધિના બધા ય જન્યધર્મો સુખાદિને ચેતનમાં જ માની લે ને? પછી બુદ્ધિ માનવાની શી જરૂર છે ?
સાંખ્ય—ચેતન તે સર્વથા અકિય છે કેમકે તે એકાન્ત નિત્ય છે, એટલે ચેતનમાં બાહ્યવિષયનું જ્ઞાન વગેરે કરવાની ક્રિયા સંભવતી નથી. અર્થાત ચેતન કોઈ વિષયને અવછેદ તે કરી શકે તેમ છે જ નહિ. (વિવિઓનિયમ = વિષયનવચ્છેનિશ્ચમ) છતાં તેને વિષયને અવચ્છેદ (જ્ઞાન) કર્યાને ભ્રમ તે થાય જ છે એટલે તે બધું વસ્તુતઃ બુદ્ધિમાં વિધમાન છે એમ માનીએ તો જ તેની સાથેના અભેદ ભ્રમને લીધે ચેતનમાં પણ તે ભાસે. આમ ચેતનને થતે ભ્રમ
