________________
૨૫૬
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
ઉપપન્ન કરી શકાય. તે માટે જન્ય-ધર્મોના વાસ્તવિક આશ્રયરૂપે બુદ્ધિ તત્વને પણ માનવું જ રહ્યું.૧ ૫૧
ટૂંકમાં, બુદ્ધિને થતા ચૈતન્યના ભ્રમને ઉપપન્ન કરવા માટે પ્રમાત્મક ચેતન્ય ક્યાંક માનવું જોઈએ. જ્યાં માનવામાં આવે તે જ પુરુષ.... અને પુરુષમાં થતા વિષય-અવચ્છેદના ભ્રમને ઉપપન કરવા માટે પ્રમાત્મક વિષયાવ છેદ ક્યાંક માનવે જોઈએ. જ્યાં માનવામાં આવે તે જ બુદ્ધિ છે. [४३१] हेतुत्वे पुस्प्रकृत्यर्थ-न्द्रियाणामत्र निवृतिः ।
दृष्टादृष्टविभागश्च, व्यासङ्गश्च न युज्यते ॥४८॥ બુદ્ધિ તત્વ માનવાની અનિવાર્ય આવશ્યકતા –
પ્રશ્ન–વિષયનું જ્ઞાન (અવછેર) કરવા માટે તમે સાંખે બુદ્ધિ નામનું એક તત્વ માને છે પણ હજી અમને એમ લાગે છે કે બુદ્ધિ તત્ત્વ માન્યા વિના પણ વિષયને અવરચ્છેદ ઉપપન્ન થઈ શકે છે. તમે (૧) પુરુષને (૨) પ્રકૃતિને (૩) અર્થને કે (૪) ઇન્દ્રિયને જ વિષયને અવ છેદ કરનાર માની લે. પછી વિષયાવચ્છેદ કરવા માટે બુદ્ધિ તત્વ માનવું જ નહિ પડે.
સાંખ્ય –(૧) જે પુરુષને વિષયાવચ્છેદ કરનાર માનશું તે પુરુષને કદી મોક્ષ નહિ થવાની આપત્તિ આવશે. | (૨) જે પ્રકૃતિને સદા વિષયાવચ્છેદ કરનારી માનશું તે પુરુષથી તેના વિયેગરૂપ મોક્ષ નહિ થવાની આપત્તિ આવશે.
૧૫૧. શાસ્ત્રવાર્તા-સ્યાદ્વાદકલ્પલતા ટીકા ક્ષેક ૧૦૮ ની ટીકા.
