________________
૨૬૪
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ [४३५] चेतनोऽहं करोमीति, बुद्धभदाग्रहात्स्मयः ।
एतन्नाशेऽनवच्छिन्नं, चैतन्य मोक्ष इष्यते ॥५२॥
પુરુષને એવો ભ્રમ થયેલે છે કે, “હું બુદ્ધિથી અભિન્ન છું.” આ બુદ્ધિ સાથેના ભેદના અજ્ઞાન (અગ્રહ)ને લીધે પુરુષ પોતાને જ કૃતિવાળે માની લે છે. આથી “ચેતન એ હું કરું છું” એવો તેને જે કૃતિ અધ્યવસાય છે તે બ્રાન્ત છે. અહીં ચેતનમાં ચૈતન્ય ગુણ તે છે જે માટે ચૈતન્યાશ” એ તાવિક છે પણ “કૃવંશ” અતાવિક છે. - આ જ વાક્ય બુદ્ધિ જ્યારે “ શરું કરોનિ સા કહ્યું વેતનઃ !” બોલે છે ત્યારે અહીં પણ ચેતનથી પિતાને જે ભેદ છે તેનું અજ્ઞાન જ તેને આવું ભાન થવામાં કારણ છે. અહીં બુદ્ધિ પિતાનામાં કૃત્યંશ માને તેમાં કેઈ બ્રાન્તિ નથી પરંતુ પિતાનામાં ચૈતન્યાશ ન હોવા છતાં તે “તનોડશું કહે છે ત્યાં જરૂર તેની બ્રાન્તિ છે.
એટલે બુદ્ધિ આ વાક્ય ઉચ્ચરે ત્યારે ચૈતન્યાશ ભ્રાન્ત બને છે અને કૃત્યંશ તાત્વિક બને છે અને પુરુષને અધ્યવસાય ગણીએ ત્યારે ઉલટું બને છે. જ્યારે આ ભેદનું અજ્ઞાન–અભેદજ્ઞાન નષ્ટ થાય છે અર્થાત્ પુરુષને એમ થાય છે કે હું બુદ્ધિ (પ્રકૃતિ)થી તદ્દન ભિન્ન છું ત્યારે જ વિષયના કેઈપણ અવછેદ (જ્ઞાન) વિનાનું જે ચિતન્ય સ્વરૂપ એ જ પુરુષની મેક્ષાવસ્થા છે. ૧૫૫ ૧૫૫. (૧) પક્ષદ ચોપાઈ. ૪૯
(૨) ન્યાયકુસુમાંજલિ ૧લો સ્તબક ૧૩મી કારિકા.
