________________
૨૬૨
શ્રી અધ્યાત્મસાર ગ્રન્થ
- જ્યારે હું પ્રકૃતિથી (બુદ્ધિથી) અત્યન્ત ભિન્ન છું. અભિન્નતાનું જ્ઞાન એ તે બ્રાન્તિ છે” એવું ભાન પુરુષને થાય છે ત્યારે નિત્ય પ્રકૃતિથી નિત્ય પુરુષ છૂટો પડી જાય છે. એ પુરુષ અને પ્રકૃતિની વિયેગાવસ્થા તે જ મોક્ષ છે. [४३४] पुरुषार्थोपरागौ द्वौ, व्यापारावेश एव च ।
अत्रांशो वेम्यहं वस्तु, करोमीति च धीम्ततः ॥५१॥ જેમ, આલેચન કરવાને વ્યાપાર ઈન્દ્રિયોને છે; વિકલ્પ કરવાને વ્યાપાર મનને છેક અભિમાન કરવાને વ્યાપાર અહંકારને છે;
તેમ બુદ્ધિને વ્યાપાર કૃતિને અધ્યવસાય કરવાનું છે. આ બુદ્ધિના ત્રણ અંશ (ધર્મો ) છે.
(૧) પુરુષ પરાગ (એકવાભિમાન) (૨) અપરાગ. (૩) વ્યાપારાવેશ. આ વસ્તુ હું જાણું છું. એવું બુદ્ધિને થયા પછી કૃતિને એ અધ્યવસાય થાય છે કે મમ રૂર #ર્તવ્યમ્ |
(૧) મમ :-મમ” એ પુરુષોપરાગ છે, જે અતાત્વિક છે. કેમકે પુરુષ (ચેતન) સાથે બુદ્ધિને વસ્તુતઃ ભેદ હોવા છતાં તેની સાથેના અભેદના ભ્રમને લીધે બુદ્ધિને “મમ” એવું થાય છે. દર્પણમાં મુખના વાસ્તવિક સંબંધની (ઉપરાગ) જેમ બુદ્ધિરૂપદર્પણમાં પુરુષને સંબંધ છે. વસ્તુતઃ દર્પણમાં સુખને અભેદનું ભાન બ્રાન્ત છે તેમ બુદ્ધિને, પુરુષથી પિતે અભિન્ન છે તેવું ભાન બ્રાન્ત છે. માટે બુદ્ધિનો “મમ અંશ અતાવિક છે.
