________________
પછી મેહકર્મની ઉત્કૃષ્ટ કેદ ભોગવવા જેટલો મેહાન્ત ફરી કયારેય નહીં બને છે. અર્થાત આત્મા મોહકારાગારમાં હજુ અનેક વાર ફસાશે. ખરે પરન્તુ એ કારાગાર ઉત્કૃષ્ટ એટલે સીતેર કલાકેડી સાગરોપમની સ્થિતિ ધરાવતું તો નહીં જ હોય. - વિશુદ્ધ અધ્યાત્મની તુલનાએ અપુનર્બન્ધક દશાનું અધ્યાત્મ ઘણું જ ઝાખું, મલિન અને અસ્પષ્ટ હોય છે. પરંતુ આવું આવું તોય એ ખાણમાંથી નીકળેલા માટીવાળા સુવર્ણ જેવું હોય છે. મલિન ખરું પણ સુવર્ણ. મલિનતાની અન્દર રહેલા સુવર્ણનું પણ ઓછું મૂલ્ય નથી. એનું સુવર્ણવ એક દિવસ અવશ્ય ઝળહળી ઊઠશે. એ જ રીતે અપુનબંધક દશાનું અધ્યાત્મ વધુમાં વધુ એક આવર્તકાળમાં પૂર્ણ પરાકાષ્ઠાએ પ્રકાશી રહેશે. બીજા શબ્દમાં એમ પણ કહી શકાય કે અહીં જે આત્મસ્વરૂપ ખીલે છે તેમાં અધ્યાત્મ નહીંવત હોવા છતાં એને આધ્યાત્મના આરહ્મ તરીકે ઓળખાવવામાં આવે છે તે આત્માની “અધ્યાત્મ ઝીલવાની યેગ્યતાને લક્ષમાં રાખીને જ. અર્થાત “અધ્યાત્મ ઝીલવાની યોગ્યતા એ પણ સાપેક્ષા દષ્ટિએ “અધ્યાત્મ જ છે.
ઊડીને આંખે વળગે એવો સ્પષ્ટ આત્મિક વિકાસ અહીં કશે જ નથી હોતો પરંતુ જે હોય છે તેનું મહત્ત્વ લેશ પણ અવગણી શકાય એવું નથી. એટલું જ નહીં પરંતુ ખરેખર તે પાયાના મહત્વને સાચો યશ તો આને જ આપવો જોઈએ કારણકે અનાદિકાલથી પ્રવાહ રૂપે ચાલ્યા આવતા આત્માના રૂઢ કુસંસ્કારોની ઊંડી જડ પર ઘા વાગવાનું અહીંથી જ શરૂ થાય છે. - અહીં આત્મા કાંઈ જ કરતો નથી એમ લાગે છે પણ ખરેખર તો એ ભગીરથ પુરુષાર્થ કરે છે અને એથી જ સંસારદર્શનના જુગ જૂના દષ્ટિબિન્દુને ત્યાગ કરીને નવા કાન્તિકારી દષ્ટિબિન્દુને અપનાવે છે.
