________________
મિથ્યાત્મત્યાગ
૨૫૯
(૪) માત્ર ઇન્દ્રિય વિષયાવદ ન કરી શકે:
ઉ—જો માત્ર ઇન્દ્રિય દ્વારા ઘટાદિમાં ચૈતન્ય સમ્બન્ધિત્ત્વ માનશુ તેા વ્યાસંગ અનુપપન્ન થઈ જશે. વ્યાસ ગ એટલે જ્ઞાનાત્પત્તિમાં વિલ’ખ. એક ઇન્દ્રિય ઘટ પદાર્થ સાથે સમ્બન્ધ કરે છે તે ય ઘટ પદાર્થનું જ્ઞાન થતુ નથી. અર્થાત્ કેટલીક વાર પદ્મા સાથે ઇન્દ્રિય સબંધ થવા છતાં પદાર્થના જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થવામાં વિલંબ થાય છે. હવે જો ઇન્દ્રિય દ્વારા ઘટાઢિ પદાર્થ ચૈતન્ય સમ્બન્ધી બની જવાના સ્વભાવવાળા હેાય તે તરત જ તેને પદ્માની જ્ઞાનોત્પત્તિ થઈ જાય એટલે આવા જ્ઞાનાત્પત્તિ વિલબ-વ્યાસ ગ-અનુપપન્ન થઈ જવાની આપત્તિ આવે. એટલે આ બ્યાસંગની ઉપપત્તિ કરવા માટે મન પણ માનવું પડે. ( અહીંથી, જે અધ્યાત અર્થ છે તે જણાવ્યે છે. શ્લેાકમાંથી આ અર્થ મળશે નહિ. ) જ્યાં સુધી મનનેા સહુકાર ન થાય ત્યાં સુધી તે તે પદ્માના જ્ઞાનની ઉત્પત્તિમાં વિલંબ ( વ્યાસંગ ) થાય. પણ આ રીતે ઇન્દ્રિય અને મન પદ્મા માની લઈ એ અને બુદ્ધિ નામના પદાર્થને ન માનીએ તે ચાલી શકે તેમ નથી કેમકે સુષુપ્તિમાં ઇન્દ્રિય અને મનને વ્યાપાર ન હોવા છતાં ત્યાં શ્વાસપ્રશ્વાસાદિ ચાલે છે. તેના નિમિત્ત તરીકે બુદ્ધિ નામનું તત્વ માનવું જ જોઇએ. હવે જ્યારે મુદ્ધિ તત્વ માન્યા વિના ચાલી શકે તેમ નથી તો તે ખુદ્ધિ તત્વને જ ‘વિષયાવચ્છેદ’ કરનાર કેમ માનવું ન જોઈએ ?
એટલે આ રીતે બુદ્ધિતત્વની સિદ્ધિ થઈ જાય
