Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvita kuntakano kAvyavicAra * nagInadAsa pArekha - a gujarAta sAhivya akAdamAM gAMdhInagara
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvita kuntakano kAvyavicAra ( [mULa, gujarAtI anuvAda tathA vivaraNa] nagInadAsa pArekha gujarAta sAhitya akAdamI daphatara bhaMDAra bhavana sekaTara-17 gAMdhInagara-382017
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'Vakrokti Jivita--Kuntakno Kavyavichar' (Poetics) Edited & translated in Gujarati by Nagindas Parekh Gujarat Sabitya Akademi, Gandhinagar 891-2104 I nagInadAsa pArekha prathama AvRtti, sapTembara 1988 prata : 11pa0 mUlya : rU. 75-00 prakAzaka De. hasu yAjJika mahAmAtra gujarAta sAhitya akAdamI daphatara bhaMDAra bhavana, sekaTara 17 gAMdhInagara : 382017 phona : 22480 mudraka '', bhIkhAbhAI so. paTela , bhagavatI mudraNAlaya 19 atha inDasTriyala esTeTa dUdhezvara roDa, amadAvA-380 001
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya nivedana gujarAta sAhitya akAdamInuM A tetrIsamuM prakAzana che. gujarAtI bhASAsAhityanA utka vikAsanI dRSTie mahattvanAM hoya evAM sanAtmaka, saMzAdhanAtmaka ane sUci prakAranAM pustake prakAzita karavA akAdamInA hetu rahyo che ane gujarAtI, saMskRta ityAdi bhASAnAM tathA gujarAta pradezanA leAkasAhitya ane prANIjIvana vizenAM pustaka pazu prakAzita thayAM che. a gujarAtI ane saMskRta e banne bhASAnA sAhityanA abhyAsIe mATe saMskRta kAvyazAstranA jANItA vidvAna zrI nagInadAsa pArekhanuM A saMpAdana upayogI banaze. A, grantha pragaTa karavAnA amane AnaMda che. nagInabhAIe Ave abhyAsapUrNa grantha ApyA ane tenA prakAzana samaye paNa vividha tabakke sAtha-sahekAra ApyAM e mATe AbhAra mAnuM chuM. karNATaka yunivarsiTIe vakroktijIvita Ak kuntaka' pustakamAMthI Do. ke. kRSNamUrti sapAdita saskRta mULa pATha A pustakamAM chApavAnI anumati ApI ethI emane paNu AbhArI chuM. A prakAranAM pustakAnA prakAzanamAM gujarAtamAM zuddha ane samayasaranA mudraNamAM haju paNa muzkelI paDatI haiAya che. amane paNu emAM muzkelI UbhI thaI tyAre zrI bhIkhA bhAIe zrama ane sUjhathI kAma pUruM karI ApyuM e mATe tathA zrI bAlu. bhAI pArekhane pravAyana mATe AbhArI chuM. zrI. nagInabhAI pArekhanAM 'AnaMdavardhananA dhvanivicAra' ane 'mammaTanA kAvyavicAra' jevAM anya saMpAdaneAnI jema ja A pustakane paNuM sa` AvakAra maLaze tevI zraddhA sAthe. abhyAsIone umaLakAbhera tA. 4-2-88 gujarAta sAhitya akAdamI gAMdhInagara hasu yAjJika mahAmAtra
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ ACKNOWLEDGEMENT The Gujarat Sahitya Akademi, Gujarat State is grateful to the Karnatak University, Dharwad for the per-- mission to use the Sanskrit text of their publication "Vakroktijivita of Kuntaka' edited by Dr. K. Krishnamoorthy." Gajarat Sahitya Akademi Hasu Yajnik Gandhinagar Registrar
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka vadhu gaMgAvataraNa 0, bhAratIya paraMparAmAM kAvyane - eTale ke kalpanetya sAhityane, tenA svarUpa, prabhAva ane nirmANane, jemaNe kazIka AgavI daSTithI vicAra karyo che tevA mImAMsakomAM kuntakanuM sthAna prathama paMktimAM che. dasamI zatAbdImAM pahoMcatAM te kAvyanA kheDANanI ane tenA vivecananI paripATI evI ucca kakSAe pahoMcI hatI ke aneka zAstramAM je pAraMgata hAya tevI samartha pratibhA mATe paNa kazIka maulika saiddhAtika uddabhAvanA karavA mATe ocho avakAza rahyo hato. te paNa tatkAlIna kAzmIranI phaLadrupatA asAdhAraNa hatI. 1, kuntakanI kAvyanI vyAkhyA bahupALyuM che. kAvya eTale zabda ane artha, paNa kevA zabdArtha ? je zabda ane artha ekabIjAnI sAthe maLelA ane bhaLelA hoya ane je amuka baMdhamAM vyavasthita heya. e baMdha paNa kevo ? sarjakanA ananya chaTAyukta sajanavyApAranuM je pariNAma heya ane saMvedanazIla bhAvakane je AhalAdajanaka heya. joI zakAze ke kuntakanI vyAkhyAmAM, vyakta karanArane tema ja grahaNa karanArane, vyakta vastune tema ja vyakta karavAnI rItane - ema pratyekane ucita sthAna maLyuM che. atyAranI calaNa paribhASAmAM kahIe te, kuntake kartAne, bhAvakane ane kRtine - tathA kRtinA paNa artha, bhASAzailI ane saMracanAne potAnI vyAkhyAmAM susaMgatapaNe samAveza karyo che. tene pariNAme, Adhunika kAvyavicAramAM ekAtika sajakaniSThA, kRtiniSA ke baMdhAraNanichA, ane bhAvaniSThA -evA evA kAsaNe je atireke sarjAyA che, je khAIe khedAI che tenAthI kuntaka bace che. 2. kuntakanA siddhAntabhavananI AdhArazilA - tenA vicArapiMDanuM prANaprada tarava vakratA. tenA mate kAvyakRtinA vaNathI laIne samagra deha sudhInA ghaTakanuM vakratA avinAbhAvI lakSaNa che. kAvya eTale vakreti. - sAdIsIdhI, cAlu, lekaprasiddha uktinA virodhe kAvyanI ukti viziSTa naheAya che. rAjazekhara kahe che, kAvya eTale uktivizeSa. bheja kahe che,
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvya uktipradhAna hoya che. rAghavane pAribhASika saMjJA lekhe "ukti'nuM ApaNuM kAvyavicAranI paraMparAne AdhAre savistara vivaraNa karyuM che. vyavahArabhASA ane kAvyabhASA vacce zo bheda che tenI A vAta che. to kAvyavicAranA saMdarbhe A "uktine vizeSa zemAM raheluM che? kuntaka kahe, che. kAvyanI ukti "vaka' heya che, anyatra mAtra vayasa' hoya che, paNa kAvyamAM "vapha vaca" heya che. te vakrokti eTale kevI ukti? je ukti asAdhAraNa che, vicitra che, atizayavALI che, ramaNIya che, vidagdhatAnI chaTAvALI che, je pratibhAvaMta kavinI - vakra kavinI pravRttinuM pariNAma che, evI ukti te vakrokti - kavine je kahevAnuM hoya, te AgavI rIte ja kahI zakAya. sthaLapaNe e arthane vyakta karatI aneka zakaya uktio hoya paNa kavino vivakSita artha amuka zabdavizeSa ja vyakta karI zake, anya kaI zabda nahi ane evI ja rIte vyakta thayelo artha te ja kAvyAtha. te ja sahRdayane AhUlAda Ape. "vakroktichavita'mAM kAvyakRtinI pratyeka kakSAe prakaTa thatI, pravartatI vaktAnuM aneka utkRSTha kaviomAMthI udAharaNa ApIne kramazaH svarUpavivaraNa kareluM che. temAM katinAM akaLa sauMdarya sthAne sahajapaNe kaLatI kuntakanI sUmadazitA sarvatra pratIta thAya che. kavi kRtine nimatA che. kRti ane bhAvakanA saMgathI kAvyaniSpatti thAya che. A kAvyaniSpatti eTale zuM? kAvyaniSpatti eTale kRtinA bhAvanathI bhAvakane thatA vicitryane anubhava. tene bhaMgi, vicchitti, sauMdarya, hadyatva, zobhA, manojJatA, cAru vagere nAme paNa oLakhAvela che. A vaicitrya prasiddha vyavahArasaraNane atikramatuM hoya che - e arthamAM te alaukika hoya che. ene siddha karavA kavi prasiddha mArgane tyajI daIne artha anyathA kahe che te vakrokti. e kavikauzalathI nirmita chaTA che, kavipratibhAnI prauDhinuM pariNAma hoya che eTale ke pratibhAthI Ulikhita evA kavivyApAranuM pariNAma hoya che. bhAmahe vakaeNktine kAvyAlaMkArane anivArya dhama gaNe che ane kAvyatva alaMkAra upara ja nirbhara hevAthI tenA mate vakrokti e kAvyane svabhAva che. daMDIe 5NuM svabhAktine mAnyatA ApI hovA chatAM vakroktine sarvAdhika mahattvanI gaNI che. paraMtu kuntake vaktine kAvyanuM
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvita ja kahI che, kAraNa ke tene lIdhe ja kAvya dvArA lokottara-camatkArakAraka vicitryane bhAvakane anubhava thAya che. e sAkSAta anubhavanI bAbata che, tarka ke anumAnane viSaya nathI. 3. eka prazna evo saheje thAya ke atyanta varcasvI evA vanisaMpradAyanA dhanitatvanuM kuntakanAM kAvyasiddhAntamAM zuM sthAna che? vimi ane vakratAnI vacce kevaka saMbaMdha che? A bAbatamAM "ekAvavIkAra vidyAdhara kahe che ke kuntake vanine "bhaktimAM - eTale ke lakSyAthamAM antarbhAva thato hovAnuM mAnyuM che. vidyAdharanA kathananuM tAtparya e che ke kuntake upacAra-vakratA ane vakratAnA anya prakAra nIce dhvanine lagatA badhA khyAlane samAveza karyo che. rudhyake paNa kahyuM che ke "vakroktijIvita kAre vaktA vagere dvArA samagra dhvaniprapaMcane ja svIkAryo che. vakroktichavita'nuM viSayanirUpaNa suvyavasthita che. kAvyanI vyAkhyA ane sAmAnya svarUpa pahelA umeSamAM rajU karI, bIja unmeSamAM kAvyanA varNanuM ane padAMzanuM, trIjA unmeSamAM padArthanuM ane vAkakSArthanuM ane chevaTanA cothA umeSamAM prakaraNanuM ane prabaMdhanuM svarUpa samucita udAharaNenA vivaraNa sAthe nirUpyuM che. 4. vividha kAvyatattavonA nirUpaNamAM kuntakanuM svataMtra abhigama apanAvavAnuM valaNa saheje joI zakAya che, ane te te sthaLe tenI svapakSanI sthApanA tarka puSTa, sabaLa ane spaSTa hevAnuM ApaNane pratIta thAya che. rItivAdIo pAsethI kuntaka mArga ane guNanAM tatva svIkAre che, paNa temanuM svarUpa ane vyavasthA te potAnI rIte nizcita kare che. sukumAra, vicitra ane madhyama evA traNa ja mArga; te te mAga anusAra judI judI prakRtivALA mAdhurya, prasAda, lAvaNya ane AbhijAtya evA cAra viziSTa guNa tathA aucitya ane saubhAgya evA be sarvasAmAnya guNa- e rItanI kuntakanI vyavasthA rItivicAra ane guNavicAranI paraMparAmAM vadhu saMgIna jaNAya che. ahIM tema ja anya bAbatamAM kuntakanuM nirUpaNa vyavasthA svIkAravA chatAM zAstrIya jaDatAthI bace che. ane tarkanA cokaThAmAM baMdhabesatA na thatA sahadayanA kAvyAnubhavane mATe avakAza rAkhe che. mArgo e dezadharmo nathI, paNa kavinA svabhAva para AdhArita che- eTale ke kavinI zakti, vyutpatti ane abhyAsa para AdhArita che, tathA traNeya mArgo samakakSa che, temAM taratamabhAva nathI evuM kuntakanuM spaSTa pratipAdana ApaNane ghaNuM Adhunika lAge che.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. kuntake vAkyavaiciya nIce arthAlaMkAranuM nirUpaNa karyuM che. arthonI ramaNIya goThavaNInA vividha prakAre anusAra je vividha alaMkAra mAnya karAya che, temAM AlaMkArike vacce ThIkaThIka matabheda rahyo che. matabheda be jAtane che? amuka prakAranI goThavaNIne ramaNIya gaNavI ke nahi- tene alaMkAra gaNo ke kema te bAbata, ane amuka goThavaNIne svataMtra alaMkArane mobho Apa ke tene koI bIja alaMkAranA peTAmAM mUkavI te bAbata. AlaMkArikanuM uttarottara valaNa alaMkAranI saMkhyA vadhAravAnuM rahyuM che. kuntakanI vivekadaSTi e valaNane khALe che. samucita dalIla ApIne te svabhAkti , preyasa, UjasvI, udAra, AziSa, samAhita, vizeSakti, yathAsaMkhya, hetu, sUkSma, leza jevAne alaMkAra gaNavAnI cokhkhI nA pADe che; bIjI bAju te upamepamA, tulyogitA, ananvaya, parivRtti, nidarzanA, padArthopamA, kalpita pamA, prativastupamA, pratIya mAnepamA, samAsakti, upamArUpaka jevAne upamAnA peTAprakAra tarIke sthAna Ape che. 6. saMskRta kAvyazAstra upara keTalAka Adhunikee evo AkSepa kare che ke te mAtra chUTaka padyonuM ja vivecana kare che, samagra ke akhaMDa kRti sAthe te kAma pADatuM nathI ke pADI zakatuM nathI. kuntakanuM prakaraNavivecana ane prabaMdhavivecana A AkSepane jANe ke sabaLa radiyo Ape che. temAM kuntake prastuta karelAM aneka gaNyamAnya kRtionAM vivecana evAM sUjhabUjhavALA ane kRtinA bahiraMga tema ja aMtaraMganA vizleSaNa para AdhArita che ke AjanA vidagdha vivecakane paNa temAMthI ThIka ThIka zIkhavA jANavAnuM maLaze. kRtinA vividha aMze parasparAdhIna ane ekabIjAne anuprANita karatA hoya che; uttama kRtimAM kutUhala adhara zvAse TakI rahe ane parAkASThAe pahoMce tevuM kathAvastu hevuM joIe ane aMta asAdhAraNa rahasyasphoTathI vismayajanaka he joIe; svayaM AsvAdya hevA chatAM je pradhAna vastune puSTa na karatA hoya tevA kathAze deSarUpa che; je mAtra kathAvastu para nirbhara na hoya paNa rasaniSpattinA sauMdaryathI maMDita heya evI kRti ja ciraMtana bane; kRtinA mama ke tAtparyanuM sUcaka hoya evuM tenuM nAmakaraNa kavikauzalanuM ghAtaka che- evA evA aneka vicAre kutakanI kAvyamImAMsAnAM ciraMtana taravo che. uttama racanAonA uttama aMzanA sagesaLa khelI ApatuM tenuM daSTisaMpanna vivecana vismayakAraka che.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7, kAvyakRtionA mArmika vivaraNane AdhAre sAhityanA svarUpane : ane tatvane vicAra karanAra bhAratIya AcAryonI nakSatramALAmAM kuntakanI.. -ghutine jhaLahaLATa anere che. vicAraNuM, nirUpaNa ane zailI upara kartAnA vyaktitvanI mudrA jevI "vaphaeNktichavita'mAM aMkita thayelI pragaTapaNe anubhavAya che, tevI bIjA alaMkAragraMthamAM nathI anubhavAtI. sUkSma saMvedanazIla rucitaMtra, pratItine raNakAra, marmagrAhI sUjha, khaMDanuM tema ja akhaMDanuM Akalana ane sahRdayI bhAvakanA saMsparzavALI abhivyakti - "vakroktijIvita kAranI AvI guNasaMpattine lIdhe e alaMkAragraMthanA parizIlanathI. ApaNuM kAvyapadAthanI samaja sUma ane UMDI te bane ja che, paNa - sAthosAtha e parizIlana pite eka avismaraNIya, ramaNIya anubhUti banI rahe che. 1. AvA eka kAvyamarmajJa, kAvyatatva ane prakAMDa paMDitanA graMthamaNine anuvAda e bhAre bhagIrathakArya gaNAya. te mATe kAvyazAstranI -vyApaka ane UMDI jANakArI joIe. lAMbo samaya mAnasika ane zArIrika parizrama karavAne rahe. ghaNI dhIraja joIe. A badhI mUDIthI nagIna- dAsabhAI ghaNuM mUDIdAra hevAnuM ApaNe jANIe chIe. emaNe A pahelAM AnaMdarvana, jagannAtha ane mammaTa jevA vAdevatAnA avatArone gujarAtI avatAra siddha karela che. gAMdhIToranA jIvana ane sAhityanI preraNuM ane vidyApIThanA guruvaryo pAsethI maLelI dIkSAthI temane jJAnayajJa sATheka varasathI vaNaaTakaLyo aherAtra cAlato rahyo che. temanI najaramAM "vakroktichavita" vasI gayuM eTale tenA anuvAdanuM kArya be-traNa varasakvacit lagAtAra to kavacit chUTaka-guTaka rUpe- temanuM nityanuM anuSThAna banI gayuM. A puruSArtha karatAM temane keTalA ane kevA UMDA pANImAM -UtaravuM paDayuM tene huM keTaleka aMze sAkSI chuM. ' 2. vicAraNAnI jhINavaTane lIdhe vakroktijIvitanI zailI vidaodha ane vikaTa che. eka bAju kuntaka jema pratyeka kArikAnA zabdezabdanuM savistara vivaraNa Ape che tathA udAharaNanA mArmika aMzonuM Ana da, vismaya ane kautakanA ahebhAvI uddagAra sAthe rahasya pragaTa kare che, tema bIjI bAja te khaMDanamaMDana ane vAdavivAdanI zailI paNa apanAve che. vividha sthApita mata ane pakSonI paraMparA sAme prabaLa yuktione AdhAre vipakSanuM
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaMDana ane svamatanuM sthApana teNe aneka sthaLe karyuM che, ane temAM ghaNuM vAra yuktipratiyuktinI jaTAjALa mitAkSarI zailIne lIdhe anuvAdaka mATe duha bane tema che. 3. A viSamatAmAM vakrokti jIvita'nA pAThanI keTalIka aspaSTatA ane azuddhine kAraNe vRddhi thAya che, jethI paMDite paNa gUMcavAya evAM sthaLonI temAM kheTa nathI. kRSNamUrtie "vakaeNktichavitAnA cothA unmeSane pATha prathama vAra prastuta karyo ane AgaLanA unmeSonI pAThazuddhi paNa temaNe jesalameranI mahatvanI hastapratane AdhAre karI che. te uparAMta aMbAprasAdanA "kalpalatAviveka'mAM uddadhRta pAThene paNa temaNe lAbha lIdhe che. tema chatAM keTalAMka sthaLa aspaSTa ke zaMkAspada rahyAM che, ane nagInadAsabhAIe zrIkRSNamUrtine pATha lIdho hovA chatAM, keTaleka sthaLe anya pATha levAnuM temane yogya lAgyuM che. "vakaeNktijIvita nA anuvAdanI durdhaTatAne khyAla e vAta uparathI paNa Avaze ke kRSNamUrtinA aMgrejI anuvAdamAM tema ja caukhaMbhA AvRttimAM ApelA rAdhezyAma mizranA hiMdI anuvAdamAM paNa keTalAMka sthaLoe artha aspaSTa ke apratItikara lAge che.. kRSNamUrtie te potAnA aMgrejI anuvAdanI zailIsajAvaTa karI hevAthI temAM ghaNe sthaLe zabdazaH arthane badale bhAvArtha maLe che. 4. nagInadAsabhAIe yathAzakya e anuvAdone lAbha lIdho che. paNa temanuM prayojana saMrakRta na jANanAra gujarAtI vAcake sudhI vaketijIvita'ne pramANabhUta rIte pahoMcADavAnuM che. je temane gujarAtI anuvAda khoDaMgAtA, parataMtra, saMskRta zailI ane abhivyaktinA paDachAyA jeva, "tarajamiyo' bane te vAcakene mATe A kaMThina graMthanA avagamanamAM bhAre aMtarAyo UbhA thAya. eTale yogya rIte ja nagInadAsabhAIe anuvAdane mULAnusArI rAkhIne paNa abhivyaktinI daSTie zakya teTale. svAbhAvika ane prAsAdika karavA prayAsa karyo che. saMskRta paMDitene je AmAMthI dasavIza sthAne vigatomAM sudhAro karavA jevuM lAgaze, te nagInadAsabhAI tene jarUra AvakAraze. ane A anuvAda karatAM vadhu sAro, vadhu vizada ane pramANabhUta anuvAda keInA taraphathI maLaze te ApaNuM sau rAjInA reDa thaIzuM. mArI te saMskRtone vinaMtI che ke teo ApaNuM vyApaka jijJAsu, vargane mATe kuntaka sahitanA badhA kAvyamImAMsanI saMkSipta paNa.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 pramANabhUta vicAraNA rajU karatI tathA vividha kAvyaviSayAnA judA judA vicArasaMpradAyA anusAra paricaya ApatI, vizada zailImAM lakhAyelI pustikAonI zreNI taiyAra karI Ape. temAM yathAsthAne saMskRta-prAkRta uparAMta gujarAtI, hiMdI, baMgALI vagere kRtimAMthI paNu samucita dRSTAMta joDI zakAya. bhAratIya kAvyazAstranA keTalAka pAyAnA prathAne gujarAtI kAvyUtattvarisA mATe sulabha karI ApavAnu` bhagIratha kAryAM varSoM sudhI karatA rahIne nagInadAsabhAIe je RNanA kheAja ApaNA para caDAvyA che, te. tyAre ja kAMIka haLavA karI zakIe, jayAre A kSetramAM emaNe karelA kAmane ApaNe AgaLa calAvIe ane vistArIe. harivallabha bhAyANI.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ nivedana dhvanyAlAka' pachI huM 'vakroktijIvita'nuM kAma zarU karavAnuM vicAratA hatA paNa sva. mu. zrI rasikalAla parIkhanI icchAne mAna ApI vacce "kAvyaprakAza'nuM kAma patAvyuM. e pachI vakroktijIvita'nA kAmanI zarUAta 14-11-82 divALInA divase thaI paNa 26-11-82thI kAma baMdha rahyuM ane pharI 3-1983thI zarU thayuM. 14-2-83 e pahelA ane 4-3-86 e bIjo unmeSa pUrA thayA. 21-3-83thI kAma pharI baMdha paDayuM. daramyAna * huM lakhelA bhAga DI. bhAyANI sAthe vAMcI gayeA. pharI 6-9-83thI lekhana cAlu thayuM ane 12-10-83nA rAja trIjo ane 28-10-83nA rAja ceAtheA unmeSa pUrA thayA. Ama, vacamAM kAma baMdha rahyuM. te gALA khAda karatAM kula sAta mahine kAma pUruM thayuM. e pachI trIje ane cAthA unmeSa paNa huM DaoN. bhAyANI sAthe vAMcI gayA. - A pahelAMnA mArA che. graMthe -- dhvanyAlAka - Ata dava nA dhvanivicAra' ane 'kAvyaprakAza - mammaTanA kAvyavicAra' -- nI peThe A graMthamAM paNa mArA pradhAna Azaya ku takanA kAvyaviyAra gujarAtI vAyA samakSa rajU karavAnA che ane tethI anuvAda karavAmAM me keTalIka vAra kArikAnA anuvAdamAM vRttinA bhAga samAvI dIdhA che, ane kayAMka samajUtI paNa dAkhala karI che, paNu mULa jonAra e tarata tAravI zake evuM che. vaLI, kArikA, vRtti ane vivaraNa traNe mATe judA judA TAipanI vyavasthA karI che eTale e bhAgA judA tA paDe ja che, paNa lakhANa saLaMga vAMcI zakAya evuM rahe enI kALajI rAkhI che. A graMtha mATe meM DaoN. kRSNamUrti saMpAdita pATha ja svIkArI lIdhe che; joke emAM keTaleka sthaLe pheraphAra karyAM che ane tenI yAdI alaga ApI che. kRSNamUrti soMpAdita pArka A graMtha mATe vAparavAnI paravAnagI ApavA mATe huM karNATaka yunivarsiTInA AbhArI chuM. DaoN. kRSNamUrtinA graMtha uparAMta meM AcAya vizvezvara sa`pArjita hiMdI 'vakroktijIvita'nA tema ja caukhaMbA graMthamALAnA zrI rAdhezyAma zarmA sa`pAti vakroktijIvati'ne paNa mArI samaja mATe upayoga karyAM che. e ja rIte DA. dAsaguptanA lekhanI pazu madada lIdhI che. e sau vidyAnA
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahIM traNavIkAra karuM chuM. che. bhAyANInI madada vagada A graMtha kadAca taiyAra thayo ja na heta. eTale badhe zrama ane samaya emaNe enI pAchaLa ApyA che. ane graMtha. chapAvA mAMDe tyAre huM prapha joI zakuM ema na rahetAM, aMtima prapha jovAnuM paNa emaNe svecchAe upADI lIdhuM ane te pAra utAryuM. uparAMta, pitAnI anekavidha vidyAkIya pravRttiomAMthI samaya kADhI prastAvanA paNa lakhI ApI. A badhAne AbhAra zI rIte mAnI zakAya? eTale e mithyA prayatna karatA nathI. Da. vI. ema. kulakarNIe A kAmamAM rasa thaI avAranavAra salAha. sUcana ApyAM che te mATe huM temane paNa AbhArI chuM. - A anuvAdane pahele umeSa ane bIjA unmeSane zarUAtane bhAga tramAsika "vivecanamAM pragaTa thayA hatA tenI huM sAbhAra taioMdha lauM chuM. e ja rIte, A graMthanI sUciomAM adhyApaka zrI vijaya paMDayAe karelI madane paNa mAre sAbhAra ulekha karavo joIe. aMte, A graMthanuM prakAzana hAtha dharavA mATe huM gujarAta sAhitya akAdamIne paNa AbhAra mAnuM chuM. A graMthanI sAthe mAre hAthe saMskRta kAvyazAstranA cAra pradhAna AcAryone kAvyavicAra gujarAtImAM rajU thaI zakayo ene mane eka prakArano sArika AnaMda che. AzA rAkhuM chuM ke A prayatna paNa kAvyajijJAsuone upayogI thaI paDaze. 21, saradAra paTela nagara amadAvAda-6 nagInadAsa pArekha... rAmanavamI : 26-3-88
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 11-14 15-20 anukramaNikA ( [ viSayanI sAthe kauMsamAMnA AMkaDA kArikAnA che ] uSa pahelo vRttinuM maMgalAcaraNa graMthanuM maMgalAcaraNa (1) graMthanuM nAma, viSaya ane prayojana (2). kAvyanuM paheluM prayojana (3) kAvyanuM bIjuM prayojana (4) kAvyanuM trIjuM prayojana (5) sAlaMkAra ja kAvya (6) kAvyanI vyAkhyA (7) zabdArthoM kAvyam sahitIne artha lekamAM ane kAvyamAM zabda ane artha (2) kAvyamAM zabda (9) sajanaprakriyA , , kAvyamAM artha - vakrokti e ja alaMkAra (10) svabhAvoktinuM khaMDana (11) svabhAvati alaMkAya (12) svabhAkti kAvyanuM zarIra (13) - savabhAvaktine alaMkAra mAnatAM bIjA alaMkAromAM saMkara ke saMsRSTi ja rahe (14, 15) sahitI zabda aMge zaMkA (16) sahitIne sAcA artha (17) sAhityanI vistRta vyAkhyA sAhityanuM mAhAsya vaktAnA cha prakAra (18, 19) (1) varNavinyAsakratA 2.0 - " 23 11 kara 33. 35 36 37 38
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) padapUrvAdha vakratA hra rUDhivakratA rU paryAyavatA maiM upacAravatA dha vizeSaNavakratA hU~ saMtRtivakratA ca dhR vRttivaicitryavatA cha liMgavaicitryavatA na kriyAvaicitryavakratA (3) pratyayAzrayavatA OM ka. saMkhyAvaicitryavatA kha. kArakavaicitryavatA ga. puruSavaicitryavakratA (4) vAkayavaktA (20) (5) prakaraNavakratA (21) (6) prabaMdhavatA (21) aa dhanI vyAkhyA (22) tAidlAdakAritAnI vyAkhyA (23) traNa mArga (24) kavinA svabhAvabhede mA bheda traNe mArga ramaNIyatAyukta sukumAramArganI vyAkhyA (25-29) enA cAra guNA (1) mAdhurya (30) (2) prasAda (31) (3) lAvaNya (32) (4) Abhinnatya (33) lAvaNya ane AbhijAtya vize zakA ane tenuM samAdhAna -sukumAramArganuM lakSaNa (34-43) enA cAra guNa 40 40 41 42 43 44 46 46 *&> & & & & 50 51 70 96 72 72 73 75
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 93-94 27 101173 (1) mAdhurya (44) (2) prasAda (45-46) (3) lAvaNya (47) (4) AbhijAtya (48) madhyama mArganuM lakSaNa (49-51) enA cAra guNa (1) mAdhuryanuM udadhAraNa (2) prasAdanuM udAharaNa (3) lAvaNyanuM udAharaNa (4) AbhijAtyanuM udaharaNa traNe mArgonA sAmAnya guNa (1) aucitya (53-54) (2) saubhAgya (55-56) e baMne guNene pradeza (57) bauSa bane. 1. varNavinyAsavatAne pahele prakAra (1) enA traNa prakAro varNavinyAsavatAne bIjo prakAra (2) enA traNa prakAro varNavinyAsavaktAne trIjo prakAra (3) varNanI AvRtti AgrahapUrvaka na racavI (4) varNavinyAsavakatA e ja vRtti (5) yamanuM svarUpa (6-7) 2. padapUrvAdhavaktAnA prakAro (1) rUDhivicivyavaktA (8, 9) (2) paryAyavatA (10-12) (3) upacAravaktA (13, 14). (4) vizeSaNavaktA (15) (5) saMvRtivaktA (16) (6) padamadhyapratyayavakatA (17) ene bIjo prakAra (18) 101 103 107 111 113. 115 116 122 133. 138 140 144 145.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 (7) vRttivaicitryavaktA (19) 146 (8) bhAvavaicitryavaktA (20) 148 (9) liMgavaiciyavakratA (21) 149 ene ja bIjo prakAra (22) 151 ene ja trIje prakAra (23) 15ra (10) kriyAcitryavakratAnA pAMca prakAra (24, 25) 154 (11) kAlaciyavakratA (26) 160 (12) kArakavatA (27, 28) 162 (13) saMkhyAvakratA (29) 164 (14) puruSavakratA (30). 165 (15) upagraha vakratA (31). 167 (16) pratyayAntaravatA (32) 168 (17) upasargadivakratA (33) bahuvidhavaktAne saMkara (34) 171 padavakratAne upasaMhAra 172 uSa trIne 174-714 vastu athavA arthanI vakratA (1) 174 vastuvakratAne bIjo prakAra (2) 179 vAkayavakratA (3, 4). 184 alaMkAravakatA 187 svabhAvavatAnuM udAharaNa 187 kavikozalanirUpita rasanuM udAharaNa 188 varya padArthanAM be svarUpa (1) cetana (2) jaDa (5) pahelAnA be prakAra (1) mukhya (2) gauNa (6) 189 baMnenA varNananI rIta (7) gauNacetana ane jaDa padArthonuM varNana uddIpana | vibhAva tarIke (8) padArthanuM ramaNIya rU5 ja varSaviSaya (9) padArthanAM svabhAvapradhAna ane rasapradhAna baMne rUpa alaMkAya (10) rasavat alaMkAranuM khaMDana (11) 189 108 194 59
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 214 224 bhAmahanA matanuM khaMDana 17 ubhaTanA matanuM khaMDana 198 daMDInA matanuM khaMDana 200 zabdAthasaMgati sadhAtI nathI 202 AnaMdavardhananA matanuM khaMDana 209 preyasa alaMkAranuM khaMDana (12) 211 UjasvI tathA udAtta ane samAhitanA be prakAranuM khaMDana (13) uddabhaTanI udAttanI vyAkhyAnI TIkA 218 udbhaTanI samAhitanI vyAkhyAnI TIkA 221 kAvyAdarzanI samAhitanI vyAkhyAnuM khaMDana 223 kAvyarthane navInatva ApanAra alaMkAro (14) 224 (1) rasavata alaMkAra badhA alaMkAranuM jIvita (15) 224 rasavatanI navI vyAkhyA (16) dIpaka alaMkAranI bhAmahanI vyAkhyAnuM khaMDana 229 dIpaka alaMkAranI udbhaTanI vyAkhyAnuM samarthana (2) dIpakanI navI vyAkhyA (17) enA be mukhya prakAre (18). 233 bIjA prakAranA traNa peTA prakAro 19). 235 carcAne upasaMhAra (20) 337 (3) rUpakanI vyAkhyA ane tenA be prakAre (21, 22) alaMkAranA traNa prakAra (23) 242 bIjA alaMkArathI rUpakanI puSTi (24) 242 () aprastutaprazaMsAnI vyAkhyA (25, 26) 244 (5) paryAktanI vyAkhyA (27) 247 (6) vyAjastutinI vyAkhyA (28) 248 (7) uakSAnI vyAkhyA (29, 30, 31) 248-250 ene ja bIjo prakAra (32) 254 (2) atizayoktinI vyAkhyA (33) 256 atizayokti rasa, padArtha ane alaMkAranI zobhAmAM vadhAro kare che (34) 231 232 237 256
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 264 (9) upamAnI vyAkhyA (35) 258 tenI vyakta thavAnI traNa rIta (36) 258 upamA ane ueNkSAne bheda (37). 26 amukhya kriyApadathI sadhAtI padArthopamAnuM udAharaNa 260 evI ja vAkayopamAnuM udAharaNa 261 mukhya kriyApadathI sadhAtI padArthopamAnuM udAharaNa 261 evI ja vAkayopamAnuM udAharaNa 261 ivAdi vAcakethI sadhAtI padArthopamAnuM udAharaNa 262 evI ja vAkyopamAnuM udAharaNa samAsamAM garbhita upamAnuM udAharaNa 263 pratyayathI sadhAtI upamAnAM udAharaNa 264 pratIyamAna upamA emAM pratIvasUpamAne samAveza 265 upameyopamAne upamAmAM samAveza (38) 265. tulyogitA jude alaMkAra nathI (39, 40) 266 e upamA ja che (41) 267 enI bhAmahanI vyAkhyA kalpitapamA ane ananvayane upamAmAM samAveza (42) 271 enI bhAmahanI vyAkhyA ane dRSTAMta upamepamAnI bhAmahanI vyAkhyA ane tenuM udAharaNa 272 parivRtti paNa jude alaMkAra nathI (43) 275 pratIyamAna parivRttinuM udAharaNa 277 nidarzanAnI bhAmahanI vyAkhyA ane tenuM udAharaNa ene pratIyamAna uakSA gaNavI 279 (10) zaleSAlaMkAranI vyAkhyA (44) 284 enA traNa prakAra 285 enA pratipAda ke (45) 285 arthaleSanI samajUtI (46) zabdazleSanI samajUtI (47) athazleSanuM udAharaNa zabdazleSanuM udAharaNa 287 ubhayazleSanuM udAharaNa 271 279 286 286 286 287
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 291 292 301 307 (11) vyatirekanI vyAkhyA ane tenA be prakAra (48) 289 vyatirekane judA prakAra (49) (12) vidhAlaMkAranI vyAkhyA (50) samAsokti ane sahaktine asvIkAra (51) 293 (13) sahaktinI navI samajUtI (para) 296 (14) daSTAMta alaMkAranI vyAkhyA (53) 299 (15) arthAtaranyAsanI vyAkhyA (54) 300 (16) AkSepanI vyAkhyA (55) daSTAMta, arthAntaranyAsa ane AkSepanA be prakAra (56) 302 (17) vibhAvanAnI vyAkhyA (57) 303 (18) sasaMdeha alaMkAranI vyAkhyA (58) 304 (18) anuti alaMkAranI vyAkhyA (59) 305 (20) saMsRSTi alaMkAranI vyAkhyA (60) (21) saMkara alaMkAranI vyAkhyA (1) 308 bIjA alaMkAramAM samAI jatA ane sauMdarya vagaranA alaMkAre alaMkAra na gaNAya (2) e rIte yathAsaMkhya alaMkAra nathI (3) AzI, vizeSakti, sUDhama, leza ane hetu paNa pite ja vaNya heI alaMkAra nathI upamArUpaka paNa alaMkAra nathI 312 vAyavaktAnuM svarUpa (64) 314 umeSa cothA 315-358 prakaraNavakatAnI vyAkhyA (1, 2). 315 prakaraNavaktAne bIje prakAra (3, 4) - 319 ene ja trIje prakAra (5, 6) 3ra3-4 ene ja e prakAra (7, 8) 321 ene ja pAMca prakAra (9) 335 ene ja chaThTho prakAra (10) 339 ene ja sAtamo prakAra (11) ene ja ADama prakAra (12, 13) 344 ene ja navA prakAra (14, 15). 346 310 310 311 341
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 prabhu dhavaktAnI vyAkhyA (16, 17) prabhu dhavaktAnA khIjo prakAra (18, 19) enA ja trIjo prakAra (20, 21) enA ja ceAthe prakAra (22, 23) enA ja pAMcamA prakAra (24) enA ja ThTho prakAra (25) enA ja sAtame prakAra (26) vAktijIvita (sA~skRta) kArikAsUci uddharaNusUci aMtarazleAka, saMgrahazlAka AdinI sUci. 349 356 353 355 356 357 358 1-261 26ra 266 274
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktichavita'nA DaoN. kRSNamUrti-saMpAdita pAThamAM karelA pheraphAra [ahIM pRSTha ane paMktine nirdeza che. kRSNamUrtinI AvRttine anusarIne karyo che.] 7 10 32-33 51 chellI 91 112 13 9 135 ' 144 151 152 ja da 4 - ba & ripurisAI ne badale purisAna karyuM. 61mA udAharaNane pATha ane chAyA hai. bhAyANI pramANe ApyAM che. tyAdita tAtine badale sAvitarita karyuM. daMDa rada karyo. daMDa rada karyo. manavasthitamane badale mavasthitana karyuM. rUti = ne badale rUsyatra pAdaTIpamAMnA pAThamAM karaMtInAM che tenuM matAnAM karI upara lIdhuM. daMDa rada karyo. 3panikiti pachI daMDa umeryo. mAnasasyane mahase mAnasaH saMprabuddha pachI daMDa umeryo. vAnsarAviSayanu vAntaraviSaya varNanIyAririA pATha lIdhe, aMjAram eTaluM rada karyuM. na pariccheda pADayo. pahele ma rada karyo. udAharaNa 109 ane 110nI khaMDita chAyA ke, bhAyANuM pramANe ApI che. vapuSpanuM svapuq karyuM. paMktionI avyavasthA dUra karI. vanuM ghaTTa karyuM. punuiM puSporAM karyuM. tulyonuM tustrArtha karyuM. 168mA udAharaNane pATha ane tenI chAyA 'kalpalatA viveka pramANe ApyAM che, A sUcana De. vIema. kulakarNInuM che. 157 160 170 188 189 193 197 204 chellI 213
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31 * * * zuddhipatra [paktine kramAMka jADA TAIpamAM hoya tyAM pakti nIcethI gaNavI.] 8 mathALe 170 3 172 172 174 17 179 106 4 5 1 89 pAnAne mathALe DAbI bAju 90 jamaNI bAju 2. jamaNI bAju 102 5 16 109 * jamaNI bAju [1-5-6 1 'kare che' 103 105 9 . 150 154 1 5 13 H cha G ra 133 135 14 145 7 146 3 3 7 13 10 zaNagAravAnA ziLavyuvataH // UcAM R 1-48, 49-50] [1-51 [1-para methI vadhu saundarya vilsAlasaM ('ane') ceAthA varNanA cumbibimbam guJjanti jambU 3 ka chellI OM . 1ra ra 10 11 191 4 12 179 181 189 193 2325 226 239 7 11 12 11 2 dhvAntakSodakSamaH kadaladala ||U|| haMsAnAM temAM zakAya gayuM che. racanAnI ze|bhAne avyayIbhAva (samAsa, taddhiMta kRt ) vagere khIlelAM DAkhI bAju 4-12, 13] dhAtunA 351 16 samApana sa`skRta pAThamAM pR. 90 paMkti 3mAM anazane badale narzva: vAMcavu. netravALuM jhaLahaLatI vitasava svane tenA 14 rasaripASaNane pIMchAMvALAM gayuM che, kahetAM kAntAnAM padArthonA e svarUpane 341 pAnAne mathALe lAMbA pahelAM tenAM pagalAMmAM svabhAva anusAra je pR. 26) 65 unmeSamAM pahelA 'ja' rada kare. 239 vidyudgalacarUpI 362 sAmya 271 pAnAne mathALe DAkhI bAjI 3-41] 200 7 upapatti 296 12 kavikauzala 303 cauvanAvasthA 309 gAMThelA 344 12, 13 5 * 5 pAnAne mathALe jamaNI bAju [4-12, 13
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakrokti jIvita kuntakane kAvyavicAra nagInadAsa pArekha
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ unmeSa pahele vanyAlakanI peThe A graMthanA paNa be bhAga che: mULa kArikA ane tenA uparanI vRtti. A baMne bhAga kuMtake pote lakhelA che. zarUAta vRttinA maMgalAcaraNathI thAya che. kevaLa zaktinA parispada rUpI sAdhanathI traNe lekanA vaicitryarUpa citrakarma karanAra zivane ApaNA namaskAra che. 1 traNa lekanA padArthone tatva(jevA che tevA mULa svarUpa)nI daSTie ja vicAra karavAmAM Ave che temAM Azcarya jevuM kazuM che ja nahi. palAzanAM phUla svabhAvathI ja lAla hoya che. 2 je kaI pitAnI buddhithI ja e padArthonuM svarUpa yathAruci nakkI kare te e mAtra prauDhivAda che. vastunuM sAcuM svarUpa evuM nathI. 3 AvA nibaMdha ane beTA tarkane Adara karyA vagara huM sAhityanA artharUpI sudhAsAgarane sAra pragaTa karuM chuM. 4 jethI sAhityatatva ane sAhityanI racanA e baMne pAsAnI carcA karate A graMtha tavidone abhuta AnaMda ane camatkArane anubhava karAve. 5 ahIM kuMtaka sAhityane lagatA be mata rajU kare cheH (1) je vastunA yathAtatha varNanane ja sAhitya mAne che, ane (2) je ema mAne che ke kavi te brahmA je svataMtra sarjaka che, te vastutatvanI darakAra karyA vagara game tevuM varNana karI zake che. A baMne mate ene grAhya nathI. eTale e pitAne mata A graMthamAM rajU kare che, ane temAM sAhityatatvanI ane sAhityanirmANanI kriyAnI paNa e carcA karavA mAge che. - graMthanA AraMbhe abhimata devatAne namaskAra karavAne rivAja che. eTale graMthakAra tene ja upakrama kare che.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 vatijIvita [1-1-2. uttama kavionA mukhacaMdrarUpa nATayamaMdiramAM nRtya karanArI ane manahara uktio rUpI (sAviAdi cAra prakAranA) abhinathI ujajavala eTale ke zebhatI evI devIne vaMdana karuM chuM. A vAkyane artha e thayo ke je naTI uttama kavionA mukhacaMdrarUpa nATyamaMdiramAM hAvabhAvayukta abhinayapUrvaka nRtya karatI. zebhe che, tene vaMduM chuM. enuM tAtparya e che ke ahIM prastuta viSaya apUrva kAvyAlaMkAranI racanA karavI e che, eTale tenI adhiSThAtrI devI ane AvA prakAranI ramaNIyatAthI hRdaya harI lenArI vANurUpa sarasvatInI stuti karuM chuM. A pramANe namaskAra karyA pachI have vaktavya vastunAM viSayabhUta nAma, viSaya ane prajana jaNAve che. vANIne (graMthane) viSaya nakkI karavA mATe, makAna bAMdhavA pahelAM dorI bAMdhavAmAM Ave che tema, (maMgalAcaraNa pachInA), pahelA kalekamAM nAma vagere kahe che. 6 A aMtaraaka che. () lokottara camatkArakArI vaiciya siddha karavA mATe kAvyanA A keI apUva alaMkAranI racanA karavAmAM Ave che. alaMkAra(graMtha) racavAmAM Ave che. kene? te ke kAvyane... kavine karma te kAvya. tene. prAcIna alaMkAro (alaMkAragraMtha) astitva dharAve che ja, pachI (na) alaMkAra(graMtha) racavAnI zI. jarUra che? ema ja pUche te kahevAnuM ke A (alaMkAra) apUrva che. pahelAM je kahevAI gayuM che tenAthI juduM ja amAre kahevAnuM che. paNa apUrvatA te utkRSTanI paNa haya, ane nikRSTanI paNa hoya, eTale kahe che ke A te kaI alaukika vizeSatA dharAve che. e
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvita apUrva alaMkAra paNa zA mATe race che? ema keI pUche te tene javAba e che ke lakattara camatkArakArI vaicitryanI siddhi mATe. arthAt, asAmAnya AnaMda ApanAra sauMdarya sAdhavA mATe. joke seMkaDo alaMkAre astitva dharAve che, tema chatAM temAMnA keIthI AvuM sauMdarya siddha thatuM nathI. alaMkAra zabda, te zarIranI zobhA vadhAratA hovAne kAraNe mukhyatve karIne kaDAM vagerene mATe vaparAya che. zobhA vadhAravAne guNa samAna hovAne lIdhe lakSaNathI upamA vagere (kAvyAlaMkAra) mATe paNa e vaparAya che. te ja pramANe tenA jevA guNa vagere mATe tema ja e badhA guNa-alaMkAranuM nirUpaNa karanAra graMtha mATe paNa vaparAya che. zabda ane artha eka ja prayajana siddha karatA hoI e baMnene mATe eka saMjJA vaparAya che. jema ke "gAya" e zabda paNa che ane gAya" e artha paNa che. (eTale ke graMthanA nAma mATe ane temAM carcAyelA viSaya mATe alaMkAra e eka ja zabda vaparAya che.) ene artha e thaye ke A graMthanuM nAma "alaMkAra che, upamAdi alaMkAro ene pratipAdya viSaya che ane pahelAM kahyuM tevuM vaicitrya eTale ke sauMdarya siddha karavuM e enuM prajana che. Ama, A alaMkAra(graMtha)nuM prayojana che ema sthApita thayuM, teye enAthI alaMkRta thatuM alaMkArya kAvya je prajAnahIna heya te e paNa vyartha banI jAya, eTale kahe che ke - manehara rIte kahelo kAvyabaMdha abhijAtenA eTale ke uttama kuLa mAM janmelAonA hRdayane AnaMda ApanAra ane dharma vagere puruSArthone upAya thaI abhijAte eTale rAjaputre vagere, dharmAdi puruSArthanI tathA vijayaprAptinI IcchA rAkhanArA. kemaLa svabhAvane lIdhe teo mahe
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke vakroktijIvita natathI DaratA hoya che. ema je hoya ane temanA manane AnaMda ApavAnuM kAvyanuM kAma hoya te te temanA ramakaDA jevuM banI jAya, evuM koI kahe mATe kahe che ke (kAvya) dharmAdi puruSArthone upadeza Ape che eTale tenI prAptinuM nimitta paNa bane che. ahIM kaI ema pUche ke evA puruSArthone upadeza karanAra bIjAM zAstroe ze aparAdha karyo ke temane cheDIne tame kAcanI bhalAmaNa kare che ? - te kahevAnuM ke kAvya sukumAra eTale ke suMdara, hRdayane harI le evI paddhatie, zilIe kahevAyuM hoya che. abhijAtane AnaMdadAyaka hovA uparAMta e (satkAryamAM) preranAra hoya che, eTale dharmAdi puruSArthonI prAptine upAya banI jAya che. vaLI, zAstronI racanArIti kaThora hoya che, temane dharmAdine upadeza samaja muzkela hoya che, eTale e upAya hovA chatAM, evA lekene mATe e nakAme thaI paDe che. ahIM koI e prazna kare ke tame rAjaputrone ja zA mATe vicAra kare che, sAmAnya vAcakone kema nathI karatA? te kahe che ke rAjaputre vaibhava prApta karIne AkhI pRthvIne vahIvaTa karavAnI sattA prApta kare che, eTale teo je uttama upAyane upadeza pAmyA na hoya te uchuM khala thaI jaIne badhA ja ucita. vyavahArane uccheda karanArA banI jaI zake che, tethI temane jJAna, ApavA mATe, kavio, bhUtakALamAM thaI gayelA saccaritra rAjAenAM caritre temane namUne pUro pADavA kAvyamAM gUMthe che. Ama, zAstra karatAM juduM ane vadhAre mahatvanuM prajana kAvya mATe che ja. puruSArthanI prAptirUpa mukhya prayajana javA daIe teya, lekavyavahAra calAvavA mATe nekara, mitra, svAmI vagerene rIjhavavA vagerenuM kAma paNa enA vagara sArI rIte thaI zake ema nathI. mATe kahyuM che ke
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-4] vakroktijIvita 7 vyavahAra karanArAone navA aucityapUrNa vyavahAranuM saudarya satkAyanA jJAna vagara prApta thatuM nathI. vyavahAra eTale kAcAra, tene parispada eTale kriyAonA kamarUpa vyApAra. tenuM saudarya, vyavahAra karanArAone satkAvyanA jJAna dvArA ja prApta thAya che. ene artha e che ke moTA rAjA vagerenA vyavahAranuM varNana karavAthI tene aMgabhUta badhA mukhya amAtya vagerenA potapotAnA ucita vyavahAra paNa nipuNapaNe varNavAI jAya che, eTale badhA ja vyavahAra karanArAone pitAnA vyavahAranuM zikSaNa maLI rahe che. tethI suMdara kAvyanA abhyAsa pAchaLa zrama karanAra sau koI vyavahAranuM sauMdarya prApta karIne uttama phaLa pAme che. trIjI kArikAmAM dharmAdine eTale ke caturvargane kAvyanuM prayojana kahyuM che, paNa te paraMparAthI prayojana che. kAvyathI caturvarganI prAptinA upAyanuM jJAna thAya che, ane e jJAna dvArA caturvarganI prApti thAya che. Ama, kAvyane sIdhe saMbaMdha e jJAna sAthe che ane caturvarga sAthe te e jJAna mAraphate paraMparAthI saMbaMdha che. te uparAMta, e prayajana kAvya vAMcatAMnI sAthe ja siddha thatuM nathI, paNa amuka samaya vItyA pachI siddha thAya che, ane enI prAptithI thatuM AnaMda paNa kAvya vAMcatAMnI sAthe ja nahi, paNa puruSArthanI siddhi pachI eTale ke amuka samaya vItyA pachI ja thAya che. eTale enA karatAM juduM, eTale ke kAvya vAMcatAMnI sAthe ja siddha thatuM, sahRdayanA hadayasaMvAdane kAraNe suMdara ane te ja samaye eTale ke kAvya vAMcatAM ja ramaNIya lAge evuM bIjuM eka projana kahe che -
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 vakrokti jIvita [1-5 kAyAmRta rasa kAvyanA cittamAM cAre puruSArthanA phalanA AsvAdathI paNa caDI jAya e camakAra pedA kare che, eTale ke pharI pharIne AnaMda Ape che. AnuM tAtparya e che ke A je caturvarganA phalane AsvAda, uttama puruSArtha heIne badhAM zAstronA prajana tarIke prasiddha che, te paNa A kAvyAmRtanI carvaNa kahetAM anubhavanA camatkAranI eka kalAnI sudhdhAM saheja paNa barAbarI karI zake ema nathI. zAstro sAMbhaLavAmAM kaThera, bolavAmAM kaThaNa, samajavAmAM muzkela vagere dethI dUSita heI, vAMcatI vakhate atyaMta kaSTadAyaka hoya che. te vAMcatAMvaMta suMdara camatkAra utpanna karanAra kAvyanI leza paNa spardhA karI zake ema nathI, evuM paNa AmAMthI phalita thAya che. A ja vAta nIcenA be aMtaraplekamAM kahI che. zAstra kaDavA auSadhanI peThe avidyArUpI vyAdhine nAza kare che ane kAvya AnaMda ApanAra amRtanI peThe avivekarUpI regane dUra kare che. 7 jene lIdhe kAvya vAMcatI vakhate ane tyAra pachI paNa rasane kAraNe AnaMdadAyaka thaI paDe che tene ja have vicAra karavAmAM Ave che. 8 kAvyanI sAcI samajaNa mATe ahIM alaMkAra ane akAyane alaga pADIne tenuM vivecana karavAmAM Ave che paNa sAcI vAta e che ke sAla kAra heya te ja kAvya kahevAya. jenAthI alaMkRta karAya te alaMkAra e vigraha karIe te
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-] vAktijIvita 9 zabdarUpa ane vAcya karavAmAM Ave che. svarUpa-nirUpaNa karaeTale ke alaga samAveza thAya che ala'kRti eTale ala'kAra evA atha thAya. tenuM vivecana eTale ke vicAra karavAmAM Ave che. ane vAcaka arUpa je alakA che, tenA paNa vicAra e baMnenuM sAmAnya ane vizeSa lakSaNa dvArA vAmAM Ave che. kevI rIte? te ke apahRtya pADIne, je samudAyarUpa kAvyamAM e baMnene tenAthI judA pADIne. zA mATe? te ke kAvyane samajavAnA e upAya che mATe. eTale ke kAvyanI samajaNa mATe AvA viveka karavAmAM Ave che. zabda, artha ane alaMkAra e traNe maLIne ja kAvya nAme eka akhaMDa padArtha ane che; emAM pachI A traNenuM alaga astitva rahetuM nathI. tema chatAM kAvyanuM svarUpa kharAkhara samajavA mATe e alakA zabda ane artha tema ja temanA alakArane judA pADIne, temanA sAmAnya ane vizeSa lakSaNa dvArA ahIM vivecana karavAmAM Ave che. AvI paddhati ja che. vAkayamAMnAM paTTAnuM athavA padmamAMnAM prakRti ane pratyayAnuM alaga astitva na hovA chatAM vyutpatti kahetAM sAcI samaja mATe temane alaga pADIne temanuM vivecana karavAmAM Ave che, tevuM ja A paNa che. jo sAcesAca emanuM alaga astitva na hoya ane mAtra samajaNu khAtara ja emanuM alaga pADIne vivecana karavAmAM AvatuM hAya tA, sAcI vAta zI che? sAcI vAta e che ke sAla kAra hAya te ja kAvya kahevAya. alaMkArasahitanuM je AkhuM avayava vagaranuM vacana te ja kavikarma athavA kAvya kahevAya. eTale alakAravALuM hoya te ja kAvya ema thayuM. kAvya juThThuM ane tene alaMkAra caDAvavAmAM Ave che te judA ema nahi. sAla'kAra hAya te kAvya evuM meghama kAvyasvarUpanuM varNana karyuM paNa tenA spaSTa nirNaya karyo nathI mATe kevI vastu kAvya kahevAya e jaNAvavA mATe kahe che ke
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 vakaeNktijIvita vaka kavivyApAravALA, tAkidene AhlAda ApanArA badhamAM sAhityapUrvaka (sAthe) rahelA zabdArtha te kAvya, zabdArtha te kAvya, eTale vAcaka (zabda) ane vAcya (artha) maLIne kAvya thAya che. (zabda ane artha) be maLIne eka (kAvya) thAya che e te vicitra vAta che. tethI keTalAka ema mAne che ke kavinA kauzale racelA saudaryAtizayavALA zabdane ja kAvya kahevAya. jyAre bIjA keTalAka ema mAne che ke racanacigyane lIdhe camatkAra utpanna karanAra arthane ja kAvya kahevAya. e baMne pakSenuM A(vyAkhyA)thI khaMDana thaI jAya che. kAraNa ke jema pratyeka talamAM tela hoya che tema zabdamAM ane arthamAM darekamAM tadvidAhalAdakAritva hoya che, nahi ke keI ekamAM ja. jema ke - AnaMdadAyI suMdara caMdramA jevA mukhavALI, suMdara hAvabhAve sAthe vAta karanArI, lAla caraNavALI he suMdarI, puSkaLa maNimekhalAne avAja karatI ane niraMtara - purane manahara jhaMkAra karatI tuM jyAre tArA priyatamane ghare jAya che tyAre tArA e javAthI mane akAraNa vyathA zA mATe thAya che?" 9, 10 pratibhAnA dAridraya ane dainyane kAraNe atyaMta svalpa sUktivALA eTale ke jenI pAse kahevA varNavavA je koI viSaya nathI tevA kavie ahIM varNasAmyanI ramata ja mAtra sAdhI che, (A mATe mULa leka ja je joIe) paNa emAM artha sauMdaryanI kaNI paNa nathI. A je navI juvAnImAM AvelI, UbharAtA yauvanavALI tathA suMdara kAntivALI koI kAntAnI kAmanA karanAra kaI taruNanI ukti hoya ke "he taruNI, tuM tArA priyatamane ghera jatI hoya che
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-7 vakrAktijIvita 11 tyAre tArA e javAthI mane zA mATe akAraNa duHkha thAya che?" tA e ukti atyaMta grAmya che. vaLI, e duHkha akAraNa paNa nathI. kAraNa, te strI enA anAdara karIne jAya che, eTale tenA upara prema rAkhanAranA aMtarane virahavedanAnI AzakAthI je bhIti jAge e ja enA duHkhanuM kAraNa che. athavA jo ahIM evuM vikSita hAya ke 'tAre javuM hoya te mArI sAthe kema nathI jatI ' ane e rIte 'akAraNu' zabdanuM samarthana karavuM hoya tA e ukti paNa vaLI vadhu grAmya che. zlokamAM vAparelAM aneka saMbodhanA munienAM racelAM statro jevAM lAge che (kAraNa, stotromAM eka ja devatA mATe aneka saMbodhanA vAparavAmAM AvyAM hAya che.) e kAvyajJone Ana' ApanAra sauMdaryamAM vadhArA karatAM nathI. eTale A leAka tadna sAmAnya che. (ene kAvya na kahevAya. eneA artha e thayA ke arthanA saudarya vagaranuM kevaLa zabdanuM sauMdarya kAvya mATe pUratuM nathI.) (zabdanI) cArutA vagaranuM kevaLa vastu paNa kAvya nAmane pAtra banatuM nathI. jema ke-- padArthI svaya'prakAza nathI hAtA. jo tevA (svaya'prakAza) hoya te aMdhakAramAM paNa tee pragaTa kema thatA nathI ? (padArthomAM) guNAnA adhyAsa kahetAM mithyA pratIti karavAnA abhyAsa ane vyasananI dIkSAne kAraNe prakhaLa guNavALA e sUryanA vyApAra che. (eTale ke badhA padArthone prakAzita karavAnuM kAma sUryanuM che.) enA teja jevuM bIjuM zuM hoya ?''11 A zlokamAM zuSka ta vAkayanI vAsanAthI vyApta cittavALA kavie kevaLa pratibhAmAM pratIta thayelA vastumAtrane zabdamAM rajU karyuM che. paraMtu emAM zabdasaune leza paNa nathI. kAraNa ke A zrlokanuM svarUpa anumAnavAkayanuM ja che. jema ke aMdhakAra sivAyanA padArtha' dhamI che ane 'tee svayaM prakAza nathI' e sAdhya (puravAra
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 vaktijIvita [1-7 karavAnuM) che, kAraNa ke teo aMdhakAramAM prakAzatA nathI" e ahIM hetu che. (Ama, A keI naiyAyikanuM anumAnavAkyamAtra banI rahe che, kAvya banatuM nathI.) ahIM koI e prazna kare ke te pachI ahIM daSTAMta kema nathI ApyuM? te ene javAba e che ke tarkazAstrane anusarIne e ApoApa ja cittamAM sphare che mATe. jema ke kahyuM che ke "ajJAnIone mATe daSTAMtamAM sAdhya ane hetu kahevAmAM Ave che, paNa tadvido mATe te ekale hetu ja kahe joIe." 12 (vaLI, e zlekamAM vaparAyeluM) vivadhati rUpa ri upasarga sAthenA dhA dhAtunuM rUpa che. ene artha "kahe che" evo thAya che. ane e artha ahIM spaSTarUpe baMdhabesate thatuM nathI. kAraNa, prArAvAmAnca na vurvatti (prakAzasvAbhAvya karatA nathI, evuM vAkya thAya (je saMgata nathI.) vaLI, "prakAzasvAbhAvya" zabda paNa citya eTale ke azuddha ja che. prakAza jene svabhAva che te prakAzasvabhAva, tene bhAva ema kahevA bhAvavAcaka "dha" pratyaya lagADIe te pUrvapadanI vRddhi thavI joIe. (eTale ke "prAkAzasvAbhAvya" zabda che joIe.) je svabhAvane bhAva te "svAbhAvya" ema karI pachI tene prakAzanI sAthe samAsa karIe te "prakAzasvAbhAvya" e zabda te bane, paNa emAMye "svabhAva je bhAvavAcaka zabda che tene bIje bhAvavAcaka pratyaya lagADavo paDe che. ane e prAga jhAjho thata nathI, eTale e zabda banAvI prakAza jene svabhAva che evuM te "prakAza svAbhAvya" e vizeSaNasamAsa banAva paNa ucita nathI. uparAMta, e kSekanA trIjA caraNamAM artha samajavAmAM bAdhA utpanna kare evA vadhu paDatA samAse atyAcArarUpa thaI paDe che ane sahRdayane AnaMda ApatA nathI. "ravivyApAra evA samAsamAM ravine prAdhAnya maLavuM joIe te maLatuM nathI, te gauNa banI jAya che. ve vyApAra evuM pAThAntara jI e doSa TALI zakAta.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-9] vAktijIvita 13 ahIM koI evA prazna kare ke (jo tame alakAra vagaranA vastumAtrane kAvya ja na kahetA hai| teA aprastutaprazaMsA vagere jevAM keTalAMka sthaLe) ala kAra vagaranuM vastumAtra sadAne AnaMda ApanAra zI rIte thaI zake che ? te ene javAba e che ke e zakA kharAkhara nathI, kAraNa, eve sthaLe ukti bIjA ja padArthane lakSya karatI hAI kavinA cittamAM aprastutapraza'sArUpe alaMkAra sphurelA ja hoya che. ahIM kahevAtA atha e che ke aprastutaprazaMsA vageremAM kavi je paTTAnuM varNana karatA hAya che ta tane abhipreta nathI hatA. balake e padArthanA varNana dvArA vyaMjanAthI te bIjA ja padArthanuM varNana karatA hAya che ane emAM ja tenI vidagdhatA pragaTa thAya che ane te sahRdayAne AnaMda ApanAra thaI paDe che. jo kavi e vyaMjanAlabhya vastu vAcyarUpe rajU kare tA temAM kazA camakAra AvatA nathI. enA atha e thayA ke eve sthaLe kavinA cittamAM pahelethI ja aprastutaprazaMsA alaMkAra sphurele hAya che ane e vAkaya alaMkArazUnya heAtuM nathI eTale sahayAne AnaMda Ape che. jayAre koI vastu kavinI pratibhAmAM pahelavaheluM sphure che tyAre te ghaDayA vagaranA paththaranA TukaDA jevA lAgatA hIrA jevuM hAya che, te jyAre vidagdha kavinI racelI vakratAyukta vANImAM mukAya che tyAre sarANa para pahela pADelA hIrAnA jevI mAhuratA dhAraNa karI sahRdayAnA hRdayane AnaMda ApanAra kAvyatvane pAme che. ethI ja eka viSayanuM nirUpaNa karatAM sAvadha ane asAvadha e kavinAM vAkayo vacce AsamAnajamInanuM aMtara hAya che. jema ke-- "mAninIonAM UnAM AMsuethI malina kaTAkSapAtAne svIkAratA UgelA caMdra, atizaya khI gayA hAya ema dhIre dhIre AkAzamAM AgaLa vadhyA." 13 (A leAka bhAravinA kirAtArjunIya kAvyamAM (3-26) Ave che.) priyanA virahAnalathI saLagI UThelA leAcanAvALI
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 vakroktijIvita [1-7 parastrIonA kaTAkSethI bIte e caMdra, navA kamaLanA kaMdanA aMkuranI kAntivALI kaLAone eka be traNa ema dhIme dhIme pragaTa karate jANe chAne mAne UgI rahyo che." 14 A be zleke vaccenuM aMtara sahadane samajAya evuM che eTale teo ja ene nirNaya kare. zrI dAsagupta bIjA lekane caDiyAta gaNe che ane moTA bhAganA vAcakane paNa ema ja lAgaze, chatAM nedhavuM joIe ke AcArya vizvezvara ane caukhaMbA AvRttinA saMpAdaka zrI rAdhezyAma zarmA pahelA kalekane caDiyAta lekhe che. A uparathI ema nakkI thayuM ke kevaLa ramaNIya zabdathI ke kevaLa ramaNIya arthathI paNa kAvya banatuM nathI. eTale kahyuM che ke - bIjA aneka AlaMkArika rUpakAdi (arthanA) alaMga kAranuM aneka rIte nirUpaNa karyuM che. strInuM mukha suMdara hoya teye alaMkAra vagara zobhatuM nathI." 15 bIjA rUpakAdi (arthanA) alaMkArone bAhya kahe che. nAma ane kriyApadanA vyAkaraNazuddha pragane ja teo vANInA alaMkAra mAne che." 16 ene ja sauzabda kahe che. arthAlaMkAra evA nathI. paNa amane te zabdanA ane arthanA baMne prakAranA alaMkAra ISTa che." 17 (A le ke bhAmahanA "kAvyAlaMkAra'mAM (1/15-17) Ave che.) AthI zabdo ane artho baMne bhegA maLIne kAvya thAya che ema thayuM. A rIte, baMne maLIne kAvya thAya che evuM prasthApita thayA chatAM, koI vAra e bemAMthI keI eka saheja UNe hAya teye kAvya gaNAI jAya, mATe kahe che ke hitau - baMne sahitabhAvathI, sAhityathI rahelA hovA joIe. ahIM koI kadAca ema kahe ke e baMne vacce vAgyavAcakane
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvita 15 saMbaMdha rahela hoI, e be vacce sAhityane, sahitabhAvane kadI abhAva hote ja nathI, te kahevAnuM ke e vAta sAcI, paNa ahIM je prakAranuM sAhitya abhipreta che te viziSTa prakAranuM che. kevuM? te ke vakatAne lIdhe vicitra guNo ane alaMkAronI saMpatti parasparanI spardhA karatI hoya evuM. tethI- jemanA badhA guNa samAna che evA be mitronI jema para sparanI saMgatimAM rahelA zabdArtha jemAM parasparanI zobhA vadhAratA hoya evI racanAne kAvya kahI zakAya. 18 pachI aruNanA Agamanane lIdhe jenuM biMba jhAMkhuM paDI gayuM che e caMdra saMgathI thAkI gayelI strInA gAla je phIke thaI gaye." 19 A lekamAM aruNanA Agamanane lIdhe jhAMkhA paDI gayelA caMdranI ane kAmagathI thAkelI strInA gAlanI phIkAzanA sAmyanuM samarthana karavAne lIdhe paripuSTa thayele (upamA) arthAlaMkAra atyaMta suMdara lAge che. uparAMta, emAM have pachI jenuM nirUpaNa karavAmAM AvanAra che te varNavinyAsanI vakratArUpa (anuprAsa) zabdAlaMkAra paNa atyaMta ramaNIya che. ane A zlekamAM varNavinyAsanI zebhAthI utpanna thatI lAvaNya nAmanA guNanI saMpatti te che ja, evuM ja bIjuM udAharaNa lIlAkamaLanI peThe pRthvImaMDaLane mAthA upara dhAraNa karIne zeSa zeSa puruSanA puruSArthane bhAre upahAsa karyo che." 20 A zlekamAM aprastutaprazaMsArUpa arthAlaMkAranA sauMdaryathI racAtuM ane anAyAsa racAyelA yamakAnuprAsa(zabdAlaMkAra)thI zobhatuM tathA samarpakatva eTale prAsAdiktAne (prasAdaguNane kAraNe subhaga evuM keI apUrva kAvyasauMdarya sahRdayane AnaMda Ape che. A kArikAmAM "sArA" evuM dvivacana vAparyuM che te vAgye ane vAcakanI AkhI jAtine bedha karAve che. (ene artha e
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 vAktijIvita che ke e dvivacananuM rUpa zabdanI ane arthanI AkhI jAtinA edha karAve che, arthAt kAvyamAM vaparAyelA badhA ja zabdo ane badhA ja arthAMnuM sAhitya sadhAyelu hovuM joie evA enA artha samajavAnA che. tema jo na mAnIe ane) A dvivacana vyaktigata zabda ane vyaktigata arthanA medha karAve che ema mAnIe te eka padamAM rahelA zabda ane arthane paNa kAvya mAnavAne vArA Ave. mATe kahyuM che ke vadhe vyasthitau' -baMdhamAM rahelA.' 'baMdha' eTale vAkacavinyAsa, vAkayanI goThavaNIthI thatI AkhI kRti. temAM vyavasthita eTale viziSTa guNa ane ala kArathI zaiAbhatI goThavaNImAM gADavAyelA. tiau'nA artha ahIM paNa, pahelAM kahyu... tema, zabdanuM pAtAnI jAtinA bIjA zabda sAthe ane arthanu' pAtAnI jAtinA bIjA artha sAthe parasparanI spardhArUpa sAhitya ja vivakSita che. e vagara kRti sahRdayAne AnaMda ApI na zake. jema ke-- "tu` kema saMsArane asAra, tribhuvanane ratna lUMTAI gayu. hAya evuM, jIvaleAkane jovA jevI vastu vagaranA (nirAleAka), AMdhaveAne maraNazaraNu, kadane da vagaraneA, leAkeAnI AMkhanI racanAne niSphaLa ane jagatane jIrNa araNya banAvI devA taiyAra thayA che ?'' (mAlatImAdhava, 5-30) 21 6-B] A aAkamAM koI eka prabaMdha (mAlatImAdhava-5-30)mAM keAI kApAlika strI(mAlatI)ne mArI nAkhavA taiyAra thayA che, tene uddezIne ema kahevAmAM AvyuM che ke enA vinA saMsAra sAra vagaranA, traNe leAka ratna lUMTAI gayu` hAya evA, jIvaleAka jovA jevI suMdara vastu vagaranA, badhA lokonI AMkhanI racanA niSphaLa jevI, kahapa tribhuvanavijayI hovAnA da` vagaranA ane jagata jINu araNya jevuM thaI jAya ema che, te evuM na karavA jevuM kAma karavA tuM zA mATe taiyAra thayA che ? A mahAvAkaya jevA leAkamAM avAMtara vAkayo jevAM, nAyi kAnA sakala lokane leAbhAve evA lAvaNyanuM pratipAdana karatAM ane
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvita 17 parasparanI spardhA karatAM, atyaMta ramaNIya vAkyo gUMthavAmAM AvyAM che, te kaI apUrva sauMdaryane poSe che. paNa mArga vAdhavajhanam e avAMtara vAkya bIjA avAMtara vAkyonI saheja paNa barobarI karI zake evuM nathI, ane tethI te sahadane AnaMda Ape evuM nathI; eka vAkyamAM upayogI thaI zake evA aneka ramaNIya vAkyo ekI vakhate kuratAM hoya tyAre vAkyane artha pUro karavA (bathavA pAdapUrti mATe tenA jevuM bIju vAkya meLavavA prayatnapUrvaka pratibhAne kasavI paDe che (paNa ahIM kavie e prayatna karyo nathI ane mArA vAdhavananam evuM nabaLuM vAkya mUkI dIdhuM che. ethI lekanA sauMdaryane hAni pahoMcI che.) ahIM paNa prastuta vastunA jevuM bIjuM vastu sahelAIthI maLI zake ema che - mArA vAdhavajhanane badale dhimapi vinAmuta vidhipU (vidhine kahetAM vidhAtAne tenA uttama sarjananA nAzathI zokamagna) evuM vAkya mUkI zakAta. pahelAM sUjhelA padArthanA jevo bIjo padArtha maLe asaMbhavita lAge tyAre kavio koIka bIjI ja vadhu suMdara apUrva zilIthI varNana karI keI anirvacanIya kAvyasaudaya pragaTa kare che. jema ke kailAsa parvatane upADe, pitAnA aneka kaMThonI jhADI kApI nAkhavI, Indrane kArAvAsamAM pUra, puSpakanuM apaharaNa karavuM," (bAlarAmAyaNa, 1-51) 22 A rIte rAvaNanAM parAkramonuM varNana karIne pahelAM varNavelI vastuone anurUpa bIjI vastu maLavI asaMbhavita lAgatAM "dazA " (AvI badhI te jenI ramata che) evuM vAkya mUkI dIdhuM che ane tene lIdhe pahelAMnAM bIjAM vAkyo paNa kaI apUrva sauMdaryane pAme che. evuM ja bIjuM udAharaNa - tenA mukhacaMdranuM darzana karatAM divasa pUro karyo,
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 vakaeNktijIvita [1-7 tenI sAthe vAta karavAmAM sAMja vitAvI, ane kAmadevathI utsAhita tenA dehArpaNa dvArA rAta paNa pUrI karI, chatAM ene hajI paNa tamArI pratIkSAmAM) vATa upara najara mAMDI rahelI jovA mATe mAruM mana kema utkaMThita thaI rahyuM che?" (tApasavatsarAjacarita', 1-68) ra3 A lekamAM hajI paNa tene AvI rIte jovA mATe mAruM mana kema utkaMThita thaI rahyuM che? - ema vAkya pUruM thayuM hovA chatAM athavA premAsamatotsava" (athavA premane utsava kadI samApta thatuM ja nathI) evuM vastu joDI dIdhuM che, tethI AgalAM vAkyomAM paNa jANe navo prANa purAye che. joke uparanA baMne kamAM zabda ane arthanA sAhityanuM prAdhAnya rahe e rIte ja vAkyonI racanA karelI che, tema chatAM emAM kavipratibhAnI prauDhi ja pradhAnapaNe pragaTa thAya che. (A baMne kemAM arthanI sAthe bIjA arthanuM paraspara spadhI sAhitya sacavAyeluM che paNa "kalA saMsAramAM te sacavAyeluM nathI tethI te ka sahRdayenA hRdayane AnaMda ApI zakatuM nathI.) e ja rIte. zabdanuM bIjA zabda sAthe sAhitya na sacavAyuM hoya evuM udAharaNa- baudarye temanA dehane zobhita karyo, e saudaryane pUrNa yauvananA sahakAre zejita karyuM), e(pUrNa yauvana)ne kAmadevanI lakSamIe (zabita karyuM) ane e(kAmadevanI lakSmI)ne priyasaMgamathI zobhatA made (zabhita karI che.." (zizupAlavadha, 10-33) 24 A kSekanA uttarArdhamAM kavie kahevuM ema joItuM hatuM ke priyasaMgame kAmadevanI lakSmIne zobhAvI, tene badale (made zobhAvI ema kahyuM che ane pachI) "mada ke te ke "dayitasaMgamathI zobhate' ema kahyuM che. eTale ke "dayitasaMgamathI zobhatA made lakSamIne
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-7] vakaeNktijIvita 19 zobhAvI" ema kahyuM che. ethI je "dayitasaMgama' zabdane prAdhAnya maLavuM joItuM hatuM te samAsane bhAga banI jatAM gauNa banI gaye che, ane tethI e kAvya rasajJone AnaMda Ape evuM ja rahyuM nathI. vaLI, kAvyanI zobhA mATe yojele dIpakAlaMkAra aMte jatAM lagabhaga tUTI jAya che. eTale prakamabhaMgane kAraNe rasikene utpanna thatuM varasya anivArya banI jAya che, arthAta, tene lIdhe rasikone virasatAne anubhava thayA vagara rahetuM nathI. A doSa TALave hoya te tamAmamUAne badale saMtanam e pATha sahelAI. thI laI zakAya ema che. ane to artha e thAta ke lakSmIne made zobhAvI ane e madane dayitasaMgame zobhAvyuM. ema karavAthI prakramabhaMgane deSa paNa TaLata ane dayitasaMgamane prAdhAnya paNa maLata. A baMne udAharaNamAMthI darekamAM pradhAnapaNe (zabda ke artha. mAMthI koI ekanA sAhityane abhAva batAve che. (jema ke apAra saMsAramAM arthanA bIjA artha sAthenA sAhityane ane vAtAmAM zabdanA bIjA zabda sAthenA sAhityane abhAva darzAvyuM che.) paNa kharuM jotAM, e baMnemAMthI keI ekanA sAhityane abhAva bIjAnA sAhityanA abhAvamAM pariName che. tethI artha pite phairyo hoya te paNa tene vyakta karavAne samartha zabdane abhAve marelA je ja rahe che, ane te ja rIte, zabda paNa vAkyocita (camakAraka) arthanA abhAve bIjAne vAcaka banIne vAkyane vyAdhirUpa thaI paDe che. vadhu vistAra karavAnI jarUra nathI. have prastuta muddo pharI hAthamAM laIe. uparanI carcAne sAra e ke baMdhamAM prayojAyelA parasaparanI spardhA karatA zabdArtha te kAvya. have AgaLa kahe che ke - e baMdha ke? te ke vakakavivyApArazAlI. eTale ke zAstra vageremAM zabda ane arthane je jANIte upayoga thAya che tenA karatAM judo ja, cha prakAranI vakatAvALe, kavivyApAra eTale tene
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 vakrAktivita [1-8 kriyAkrama. tenA vaDe je zAlatA hAya evA baMdha, eTale ke racanA. jemAM prasiddha upayAgathI judo ja upayAga zabda ane arthane thayeA hAya evI racanA tA kakalpanAvALI paNa hAI zake che,. eTale tenuM nivAraNa karavA kahyuM che ke e baMdha tadvidAlAdakArI hAvA joie. tadvida eTale kAvyamarmajJa. temane AhlAda Ape evA baMdhamAM zabdArtha prayeAjAyelA heAvA joIe. ahIM vakratA, vakatAnA prakAro tema ja tadvidAlAdakAritvanI udAharaNa sAthe samajUtI ApelI nathI, te pAchaLathI yathAvasara ApavAmAM Avaze. Ama, kAvyanI sAmAnya vyAkhyA khAMdhyA pachI have vizeSa vyAkhyA ApavAnI zarUAta karavA pahelAM zakhsa ane aMnuM svarUpa samajAve che. . vAcya te atha ane vAcaka te zabda e tA jANItuM che, tema chatAM A kAvyamAga mAM emanA sAcA artha A pramANe che. e vAta teA jANItI che ke je vAcaka hAya che te zabda hAya che ane je vAcya ke abhidheya hAya che te atha hAya che. ahIM kAI evA prazna kare ke dyotaka ane vyaMjaka paNa zabda hoya che, tenuM zuM ? tA kahe che ke te baMnenA paNa upacArathI vAcakamAM ja samAveza thai jAya che, kAraNa, apratIti karAvavI e traNenA sAmAnya dharma che. e ja rIte, vAcyamAM upacArathI ghotya ane vyaMgyane paNa samAveza thaI jAya che, kAraNa ke pratIta thavuM e emanA sAmAnya dharma che, Ama, artha e vAcya che ane zabda e vAcaka che, e te leAkeAmAM jANItI vAta che, tema chatAM A alaukika kAvyanA kahetAM sAhityanA kSetramAM e baMnenA sAcA artha judo ja che ane te have kahevAmAM Avaze. kevA ? tA ke
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11-9] vatijIvita ra1 eka ja ane bIjA zabdo hovA chatAM vivakSita arthane je ekamAtra vAcaka hoya te ja zabda kahevAya, ane je pitAnA svabhAvanA saudayathI sahRdayane AnaMda Ape e heya te ja artha kahevAya. kAvyamAM te te ja zabda kahevAya je kAvyane gya badhI sAmagrI dharAvatuM hoya. je vivakSita arthane ekamAtra vAcaka hoya, je artha kahevA dhAryo hoya tene vyakta karanAro je ekamAtra zabda hoya arthAta te arthane vyakta karanArA bIjA aneka zabda hovA chatAM je eka ja zabda kavine ISTa artha (chAyA) barAbara vyakta karate hoya te ja zabda kahevAya. tethI jyAM sAmAnyanuM kathana karavAnuM hoya tyAM vizeSanuM kathana karanAra zabda nahi cAle. jema ke - "he makarAkara samudra, majaothI UchaLatA paththaranA kaThora prahArothI te A ratnanuM apamAna na kara. zuM (e ratnamAMnA ja eka) kaustubharane svayaM puruSottamane tArI AgaLa yAcanA mATe hAtha laMbAvavAnI pharaja nathI pADI?" (bhallaTazataka-62) 25 A kalekamAM zarUAta ratna sAmAnyanI eTale ke badhAM ja ratnanI prazaMsAthI karI che, paNa pachI upasaMhAra kaustubha ema eka vizeSa ratnanuM nAma daIne tenI khAsa prazaMsA karIne karyo che, tethI zarUAta ane upasaMhAra vacce vaiSamya pado thayuM che ane te suMdara lAgatuM nathI. ema paNa kahI zakAya ema nathI ke kaI eka ratnamAM je guNe hoya te sarvasAmAnya badhAM ja ratnamAM paNa heya ja. kAraNa ke- gheDA, hAthI, lekhaMDa, lAkaDuM, paththara, vastra, strI, puruSa ane pANI - emAM paraspara je aMtara hoya che te bahu moTuM hoya che." (tatrAkhyAyikA, 1-40) 26
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 vakroktijIvita [1-9 eTale ke ghoDA ghaDA vacce ke loDhA loDhA vacce ke mANasa mANasa vacce je phera hoya che te ghaNe moTe heya che. eTale AvA dAkhalAomAM sAmAnya vAcaka ja sahadAnA hRdayane AnaMda ApanAra thaI paDe che. vaLI ahIM "na viM vihito mata- nA nAma" evuM pAThAMtara sahelAIthI jI zakAya. ema che ane te artha e thAta ke e ratnomAMnA eka ja svayaM puruSottamane tArA yAcaka thavAnI pharaja nathI pADI ?) paNa. jyAM vizeSarUpe koI vastunuM pratipAdana karavAnI jarUra hoya tyAM kavio vizeSavAcaka nAma ja vApare che. jema ke - "baMne thayAM re ava zecavAnAM te yAcatAM saMgama e kapAlIne; kAntimatI caMdramaNI kalA te ne tuM vaLI lekanI netrakaumudI." (kumArasaMbhava, 5-71) 27 ahIM zaMkaravAcaka hajAra zabda maLI zake ema hovA chatAM bIbhatsanA AlaMbana vibhAvane vAcaka zabda kADhinaH jaguptA pidA karanAre hoI te ja vAparyo che, te keI apUrva vAcakavitA dhAraNa kare che. saMskRti ane TU e be zabdo paNa atyaMta ramaNIya che, kAraNa, pahelAM te ekalI te caMdranI kalA) ja (kapAlInA samAgamanI prArthanArU5) durvyasana dUSita hovAne kAraNe zakanuM kAraNa banI hatI. have tuM pAchI tene e kharAba kAmamAM madada karavA taiyAra thaI che, ema kahI tenI mazkarI kare che. prArthanA zabda paNa atyaMta ramaNIya che. kAraNa ke kAkatAlIya nyAye tAro kapAlI sAthe. saMgama thaye hota te te kadAca eTale) niMdya na gaNAta. paNa tuM te mAgIne tenI sAthe joDAya che, e kulInane mATe atyaMta kalaMkakara che. "sA " "a' e baMnene e rIte pravega karavAthI baMnenA parasparaspadhI lAvaNyane je anubhava thAya che, tenuM pratipAdana
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-9] vakaeNktijIvita 23 thAya che. "jAvata" ane "ttimatI" e baMne padomAM matvathaya (vALuM arthane) prayatya vAparyo che eTale e baMnenI prazaMsA dhvanita thAya che. Ama, lekamane ekeeka artha keI bIjA zabda vaDe vyakta karI zakAya ema nathI. Ama, kavine vivakSita vizeSa arthanuM kathana karavAnuM sAmarthya te ja vAcakatvanuM eTale (kavinA) zabdanuM lakSaNa che. kAraNa, te (kAvyaracanAne) samaye (kavinI) pratibhAmAM utpanna thatA keI eka parispandane lIdhe (vAstavika jagatanA) padArtho bhAjajavala banI jAya che athavA prakRti prasaMgane yegya evA koI gauravathI temane mULa svabhAva DhaMkAI jAya che ane teo kavinI vivakSAne anurUpa vAgya banI jAya che, tathA tenA vizeSa arthanuM pratipAdana karavAne samartha zabdo dvArA kahevAIne sahudanA cittane camatkAraka thaI paDe che. zrI dAsaguptane anusarIne A khaMDane samajavAno prayatna karIe te kutakanuM kahevuM evuM lAge che ke kAvyaracanA samaye kavinA cittamAM eka spaMdana jAge che, tene lIdhe A jagatanA padArtho pitAnA bAhya jaDa svabhAvane cheDI daIne kavinA aMtaramAM bhAvamaya svarUpa dhAraNa kare che. aMgrejImAM kahIe to The external objects take an ideal or emotional form. e rIte e padArtho kavinI vivakSAne yogya bhAvamaya artho banI jAya che ane tyAra pachI e ja parispaMdane lIdhe e bhAvamaya arthane barAbara abhivyakta karI zake evA zabdo dvArA temanuM kathana thAya che, eTale te sahadane AnaMda ApanAra thaI paDe che. AmAM be vastu bane che. eka te, kavicittamAM jAgatA parispaMdane lIdhe jAgatika padArtho bhAvamaya mUrti dhAraNa kare che. ane pachI e ja parispaMdane lIdhe kavine e bhAvamUtine zabdabaddha karavAne samartha zabdo paNa maLI rahe che. Ama, padArthone bhAvamaya banAvI denAra ane te bhAvamaya rUpane zabdamAM mUta karanAra eka ja parispada hoya che, eTale e bhAvamaya artha ane tene abhivyakta karanAra zabda vacce pUrepUruM sAmaMjasya heAya che. AcArya vizvezvara ane caukhaMbA AvRttinA saMpAdaka zrI rAdhezyAma
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 vakti jIvita [1-9 zarmA ahIM jarA judI rIte artha kare che. teo parispadane artha "svabhAva" evo kare che eTale temanI daSTie A vAkyanA pahelA khaMDane artha e thAya ke kAvyaracanA samaye kavinI pratibhAmAM jagatanA padArtho koI eka viziSTa svabhAvayukta thaIne pragaTa thAya che. eTale ke e padArthone mULa svabhAva badalAI jAya che. zrI dAsaguptanA arthaghaTanamAM phalita te e ja thAya che ke jagatanA padArtho kavipratibhAmAM jAgatA koI eka pari. spada kahetAM saMcalanane lIdhe bhAjajavala banIne pragaTa thAya che. arthAta bhAvAbhivyaktine anurUpa svarUpe pragaTa thAya che. Ama e be vacce virodha nathI. e ja vAtane graMthakAre paNa bIjI rIte rajU karatAM kahyuM che ke prastuta prasaMgane anurUpa kaI utkarSathI padArthone mULa svabhAva DhaMkAI jAya che ane teo kavinI vivakSAne anurUpa vAcya (artha) banI jAya che. ApaNe eka daSTAMtathI A vAta jarA vigate samajI laIe. upara 27mAM udAharaNane ja laIe to emAM kavinA manamAM 'ziva' e artha phare che te devAdhideva, tripuravijetA, AzutoSa ke evA koI rUpe spharate nathI. paNa kavi ahIM je bhAva nirUpavA mAge che tenA vibhAvarUpe phure che. eTale ke jugupsA utpanna kare evA rUpe phure che. bIjI rIte kahIe. te prastuta prasaMganA mAhAsyane jere zivane mULa svabhAva DhaMkAI jAya che, ane kavine vivakSita evA koI judA ja svabhAva sAthe te pragaTa thAya che ane tethI te kavinI vivakSAne yogya vAcya (artha) banI jAya che, eTale ke kavine je artha kahe che te artha banI jAya che, ane pachI ziva'nA vAcaka bIjA hajAro zabdo hevA chatAM jugupsA utpanna karI zake evA kapAlI' zabda dvArA tenuM kathana thAya che, eTale te sahadane AnaMda ApanAra thaI paDe che. A rIte jemAM bhAvamaya artha anurUpa zabdamAM mUrta thayo hoya evuM udAharaNa Ape che. jema ke- tuca7 kIDA jevA hAthIne athavA eka rajakaNa jevA meghane joIne siMha uzkerAya e te kharuM jotAM siMha jAtimAM janmelA badhA ja siMhonuM svabhAvagata sAmAnya vartana che; ema vicArIne pArvatIne siMha diggajone ane pralayakALanI meghaghaTAne joIne paNa uzakerA nathI, te e zAne joIne camakaze?" 28
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktichavita 25 A lekamAM hAthIone kIDA jevA kahyA che ethI tiraskAra ane meghane rajakaNa jevA kahyA che ethI anAdara vanita thAya che. badhA ema kahevAne ivani e che ke kaI paNa mAmUlI siMha paNa ema kare. ethI avahelA dhvanita thAya che. jAti" zabdane mAtrathI vizeSita karyo che ethI devInA siMhane garva dhvanita thAya che. "hevAkane leza" kahyo che, ethI alpatA, tucchatA sUcita thAya che. Ama, A zlekamAM vaparAyelA A badhA zabdo vivakSita arthane ja badha karAvavAnI kSamatAnuM sUcana kare che. "ghaTAbaMdha zabda devInA siMhanI mahattA pratipAdana karavA vaparAye hoI tenA mahatvanuM sUcana kare che. ethI UlaTuM, jyAM padArthanA vizeSarUpanuM kathana karavAnI jarUra hoya tyAM te vizeSatAnuM pratipAdana karanAra vizeSaNa na vaparAya te kAvyanI zobhAne hAni pahoMce che. jema ke- "je(ciMtAmaNi)nI AgaLa vidhAtAnI AkhI sRSTi nirarthaka lAge che, jenA utkarSanA pratispadhInI kalpanA karavI e paNa jenuM bhAremAM bhAre apamAna che, jenI saMpatti prANIonA maneranI pahoMcanI bahAra che, ane jenI chAyA paDatAM maNi banI gayelA paththaro vacce e ciMtAmaNi paththara gaNAya e ja ucita che." 29 A zlekamAM "AbhAsa (chAyA) zabda pite ja "mAtra vagerethI viziSTa thavA mAgatA hoya ema lAge che, eTale ahIM "chAyAmAtraLIkRtAramanuM masticaramatiyojitA' evuM pAThAMtara svIkAravuM joIe. A vAta vAcaka vakatAnA prakAranA svarUpanirNaya vakhate (bIjA umeSamAM, Dagale ne pagale pragaTa thaze, eTale ahIM laMbANa karatA nathI. Ama, kAvyamAM prAtA zabda kevo he joIe te udAharaNa sAthe samajAvyA pachI have kAvyamAM prayojAtA arthanI vAta kare che.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 vaktijIvita [1-9 artha ke have joIe? te ke kAvyamAM sahadane AnaMda ApanAra pitAnA svabhAvane lIdhe suMdara sahada eTale ke kAvyanA marma, temane AnaMda Ape e pitAne je svabhAva tene lIdhe suMdara. ene artha e thayo ke padArthanA dharmo te nAnAvidha hoya che, tema chatAM kAvyamAM te evA ja dharma sAthe tene saMbaMdha varNava joIe, je sahadane AnaMda ApI zake ema hoya; ane jemAM evA sAmarthyanI kalpanA eTalA mATe karavAmAM Ave che ke temAM keI apUrva mahattA hoya che athavA te rasane paripaSa karate athavA tenI abhivyakti karate heya che. jema ke - pRthvIne uddhAra karatI vakhate pitAnI mahAnatAne kAraNe ja pitAnI svAbhAvika IcchAo pUrI na karI zakelA varAhane jaya hoparvate te enA daMkUzaLa aDatAM ja cUrecUrA thaI jAya eTale e tenI sAthe pitAnI khAMdha khaMjavALI na zakyA, sAgaranAM pANI eTalAM ochAM hatAM ke enI kharIthI paDelA khADAmAM ja samAI gayAM eTale e temAM paDIne nAhI paNa na zakyA; pAtALanA kAdavamAM te emanA meDhAne lAMbe Agale bhAga (sUMDha) ja DUbI zake ema hatuM eTale e temAM ALeTI ja na zakyA." 30 A lekamAM kavie varAhanA evA eka svabhAvane mahimA varNavyuM che, je tenI bIjI svAbhAvika kriyAone nirodha karIne tenI svAbhAvika mahattAne pragaTa karI sahadane AnaMdadAyaka thaI paDe. evuM ja bIjuM udAharaNa- kuza ane samidha viNavA nIkaLelA muni revAnA avAjane anusaratA tenI pAse pahoMcI gayA. kayA muni te ke niSAde mArelA paMkhIne joIne Upajele jemane zeka zlekatvane pAmyuM hatuM te." 31
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakrAtijIvita 27 A lekamAM kayA muni? te vAlmIki ema mAtra nAma devAne badale "niSAde mArI nAkhelA paMkhIne jevA mAtrathI utpanna thayela jemane zeka lekatvane pAmyuM hatuM te" ema kahyuM che, emAM kavine abhiprAya e che ke evA e muni, AvI dazAmAM AvI paDelI janaka rAjAnI putrIne joIne jarUra vivaza banI jAya ane temanA aMtaramAM je bhAva jAge te karuNarasane paripaSa karavAmAM upayogI nIvaDI sahudanA hRdayane AnaMda ApanAra thaI paDe. Ama, ahIM vAlmIkine e eka guNa varNavyo che, je rasapari. piSamAM upakAraka thaI sahRdayane AnaMdadAyaka thaI paDe. evuM ja trIjuM udAharaNa- chuM svAmIne priya sahada huM megha, saubhAgyavaMtI ! Avyo tArI nikaTa hRdaye dhArI saMdeza tene gaI gheruM adhIra abaLA veNa choDavAne thAkyApADyA pathikagaNanA pAyAmAM vega preruM." 32 | ('meghadUta-2-39, anuva pUjAlAla) A lekamAM paheluM saMbedhana (vidhave) ja yakSapatnIne AzvAsananuM kAraNa thaI paDe evuM che. ("vidha -"saubhAgyavatI e zabdathI evuM sUcavAya che ke tAro pati sAjasame che.) "mane tArA patine mitra jANaje e zabdo meghanI pitAnI upAdeyatA sUcave che. e mitra paNa sAmAnya nathI, "pri" che. ethI evuM sUcavAya che ke huM badhI viThaMbhakathA - gupta vAtane paNa pAtra chuM. Ama, (pahelA caraNamAM) tene AzvAsana ApI, unmukha banAvI, tene saMdezo laIne tArI pAse AvyA . ema kahIne prastuta vAta zarU kare che. saMdezAne 'daraniti" (eTale ke haiyAmAM rAkhele) kahyo che, enAthI saMdeze sAcavavAnI enI sAvadhAnatA sUcita thAya che. kadAca yakSapatnIne evI zaMkA thAya ke saMdeza pahoMcADa vAmAM kuzaLa buddhivALA koI bIjAne kema na meka? mATe kahe. che ke A bAbatamAM huM ja kuzaLa chuM. huM "vuvA eTale pANIne
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 vaktijIvita [1-9 vahana karanAra chuM. ema kahIne pite saMdezAnuM vahana karI zake ema che, evuM sUcana karyuM che. vaLI, huM kevuM ? te ke "pravAsIonA samUhane utAvaLa karAvuM chuM. eTale ke teone vahelA vahelA gharabhegA thavA preruM chuM. kevA pravAsIone? te ke "vizrAma karatA'. eTale ke jeo thAkI gayA che, vizrAma kare che.) utAvaLa karI zake ema nathI evA. vRnhAni - "samUhane zabda ema sUcave che ke huM aneka pravAsIone A pramANe utAvaLa karAvuM chuM eTale mane ene abhyAsa kahetAM mahAvare che. (huM emAM pAvara chuM.) kevI rIte utAvaLa karAvuM chuM? te ke mAtrAdherdhvanimiH 'gaMbhIra ane madhura dhvanithI". eTale ke vidagdha dUtanA pracaka zabda jevA mAdhuryathI ramaNIya avani vaDe. kyAM vizrAma karatA? te ke "mArgamAM. enuM sUcana e che ke huM te je koI maLI jAya tene game tema karIne jhaTa ghera javA preruM chuM. te pachI mArA mitranA premane khAtara prayatnapUrvaka huM utAvaLa kema na karAvuM? pravAsIonA samUha kevA? te ke "abalAnI veNIne cheDavAne utsukI. ahIM "abalA zabdathI temanI priyatamAonI virahadanA sahana karavAnI azakti sUcavAya che. veNu choDavAne utsuka ema kahevAthI temanA manane patnI pratyene anurAga kahetAM prema dhvanita thAya che. eTale A kane artha e thayuM ke bhAgyavazAt viraha vedanA veThatAM ane paraspara anurAgavALAM badhAM premIjanene samAgamanuM sukha prApta karI ApavArUpa mitrakArya karavAnuM mAruM hamezanuM vrata che. ahIM kavie megharUpa padArthane je svabhAvanuM varNana karyuM che te ja, kharuM jotAM, e prabaMdhamAM meghadUtaratvanuM jIvita che. eTale e kAvya kAvyamarmane atyaMta AlAdaka thaI paDe che. ethI UlaTuM, jemAM artha sahadane AnaMda Ape e na hoya, tevuM udAharaNa adhyA nagarInI bhAgoLe ja utAvaLe utAvaLe becAra DagalAM cAlIne zirISa jevI ke maLa sItAe "Aje
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakrAktijIvita raha keTale sudhI javAnuM che ? ema vAra vAra pUchIne rAmanI AMkhamAMthI pahelI vAra AMsu vahAvyAM." (bAlarAmAyaNa, 2-34)33 A zlAkamAM sat (vAre vAre) eTale ke kSaNe kSaNe ane Aje keTale sudhI javAnuM che' ema kahevArUpa kArya sItAnA svabhAvanI koi mahattA pragaTa karatuM nathI ke rasapariSa paNa sAdhatuM nathI. kAraNa ke sItA sahaja bhAve ja bhAre aucityabuddhithI (vanamAM) javA taiyAra thai hatI, te sukumAratAne kAraNe, AvA vicAra manamAM sphuryo hAya tAye meDhethI uccAre evI kalpanA paNa sahRdayA karI zake ema nathI. e ja rIte, kSaNe kSaNe kahevAne lIdhe rAmanI AkhAmAMthI pahelI vAra AMsu vahevA lAgyAM e paNa madhabesatuM lAgatuM nathI. kAraNa, eka vAra sAMbhaLatAM ja rAmanI AMkhamAM AMsu AvI jAya emAM ja aucitya che. A zrloka atyaMta ramaNIya hovA chatAM kavinI saheja ja gaphalatane kAraNe bagaDI gayA che. mATe ahIM 'vAm' evA pATha karI levA joie. (eTale ke e trIjA caraNanA pATha ntavyamAcavA chuvALA' ema karI levA joie,) eTale enA artha "Aje keTale sudhI javAnuM che" ema avazapaNe kahIne sItAe pahelI vAra rAmanI AMkhamAM AMsu ANyAM" evA thaze. 1-9] eTale (kAvyanI upara ApelI vyAkhyAmAM zabda ane artha AvA viziSTa lakSaNavALA ja (eTale ke te prasaMge kavine abhipreta hAya tevA bhAva vyakta karanArA ja) levA joie. tA'taiyA' ane 'apArtha' vagere doSA dAkhala thaze ja nahi. ane mATe tenuM juduM varNana karavAnuM rahetuM nathI. 'kAvyaprakAza'mAM taiyAnI samajUtI evI ApI che ke rUDhi ke prayAjata na heAvA chatAM kavi peAtAnI svecchAe lakSaNA kare tyAre A doSa Ave che. jema ke -- "he tanvI, tAruM mukha zarapUrNimAnA caMdrane lapaDAka lagAve che." ahIM mukha lapaDAka lagAvI zake nahi eTale mukhyA khAdhita thAya che ane harAve che evA aM lakSaNAthI levAmAM Ave che. paNa evI
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 vakroktijIvita [1-10 rUDhi nathI tema ahIM prayojana paNa nathI eTale ahIM neyArthaSa thaye che. hAranI atizayatA batAvavI e ahIM prayojana che evuM kahI zakAya ema nathI, kAraNa, caMdra upamAna hoI guNamAM caDiyAto che, ane tene utArI pADavAthI mukhane ja utArI pADavA jevuM thAya che. bhAmaha pramANe "apArtha eTale artha vagaranuM. e doSa zabdamAM tema ja vAkayamAM saMbhave che. jyAre chUTaka chUTaka zabdone artha thato heya paNa te zabdo bhegA thatAM temAMthI artha na nIkaLato hoya tyAre zabdagata apArtha deSa gaNAya. jema ke, "jhADa, rastA, paththara, pANI."AmAM dareka zabdane artha thAya che, paNa e cAra bhegA thatAM kazo artha nIkaLato nathI. e ja rIte, jyAre pratyeka vAkyane artha thato hoya paNa te bhegAM thatAM temAMthI kazo artha nIkaLatuM na hoya tyAre vAWgata apAthadoSa gaNAya. jema ke, "deve samudrane pI jAya che. huM jarAthI pIDAu chuM. A vAdaLo gaje che. harine airAvata priya che. A cAreya vAkyomAMnA darekane -svataMtra rIte artha thAya che, paNa e cAra bhegAM thatAM temAMthI kazo saMbaddha artha nIkaLatuM nathI. eTale e vAkyagata apArtha deSanuM daSTAMta che. Ama, kAvyamAM prajAtA zabdo ane arthonuM svarUpa temanA prasiddha svarUpa karatAM juduM ja hoya che ema kahyA pachI vadhumAM kahe che ke kAvyamAM mAtra eTaluM ja pUratuM nathI, temAM judA ja prakAranuM vaicigya kahetAM saudarya paNa hovuM joIe. kahe che - e baMne (zabda ane atha) te alakAya che, ane vidagdhatApUrvakanI nazIlIrUpa vakrokti ja emane alaMkAra gaNAya che. e baMne eTale ke zabda ane artha baMne te alaMkArya eTale ke alaMkRta karavA jevA, arthAt koI zobhA vadhAranAra alaMkArathI zaNagAravA jevA che. te zaNagAra athavA alaMkAra karyo? te ke (zabda ane artha) be hovA chatAM temane alaMkAra te eka ja che. te ke? te ke vakrokti ja prasiddha kathanathI judI ja vicitra
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-11] vakroktijIvita 31 eTale sauMdaryayukta varNanazailI te vakrokti. ene ja vaidathabhaMgi. bhaNiti paNa kahe che. vaidadhya eTale kavikarmanuM kauzala. tenI bhaMgi eTale zobhA athavA zailI. te pUrvaka kathana karavuM te dadhyabhaMgibhaNiti. saudaryayukta varNanazailI te ja vakrokti. atyAra sudhI je kahyuM tenuM tAtparya e che ke zabda ane artha judA che ane temane temanAthI judA evA koI alaMkArathI zaNagAravAnAM che ema nathI, paraMtu vakratApUrvaka athavA sauMdaryamaya rIte temanuM kathana karavuM e ja temane alaMkAra che. kAraNa, ene lIdhe ja temAM vizeSa zobhA Ave che. vakatAnI samajUtI ApatI vakhate ame tenAM udAharaNa ApIzuM. ahIM kadAca kaI e vAMdha uThAve ke vakrokti e ja ekamAtra alaMkAra che, bIje kaI alaMkAra che ja nahi, evuM tame kaho che e prasiddha siddhAMta viruddha che. kAraNa, bIjA prAcIna AcAryoe svabhAkti nAmane bIjo alaMkAra paNa gaNavela che. ane e atyaMta ramaNIya eTale ke gaLe Utare evuM che. paNa graMthakArane e mAnya nathI, eTale enuM nirAkaraNa karavA kahe che - 11 je AlaMkArike svabhAkitane alaMkAra kahe che temane te pachI alaMkRta karavA jevuM bIjuM zuM rahe che? je AlaMkArike svabhAktine alaMkAra kahe che eTale ke svabhAvanA arthAta padArthanA je guNadharma tenA kathanane ja alaMkAra gaNI le che temanI buddhi eTalI ciTa che ke teo viveka karavAnI mahenata TALe che, ane tethI temanA kathanamAM rahelI asaMgati teo joI zakatA nathI. kharuM jotAM, svabhAvekti eTale zuM? te ke svabhAvanuM kathana. svabhAva e te varNavavAnI vastu che. ene ja je. alaMkAra gaNe te tenA sivAya bIjuM zuM kAvyazarIra tarIke bAkI rahe, jene alaMkRta karavAnuM hoya? kazuM ja nahi.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 vaktichavita [1-12 ahIM svabhAtivArI pUrvapakSa ema kahe che ke tame ja pahelAM evuM prasthApita karyuM che ke alaMkAra sAthenuM akhaMDa vAya ja kAvya kahevAya che (1-6), (eTale ke A alaMkArya ane A alaMkAra evuM nathI.) chatAM ahIM kema Ama kaho cho? (eTale ke ahIM svabhAvavarNana jo alaMkAra hoya te alaMkArya zuM rahe, ema kema pUche che? ame paNa tamArI peThe mAnIe chIe ke alaMkArya ane alaMkAra e bheda kAvyamAM hete ja nathI.) enA javAbamAM graMthakAra kahe che ke ame ema kahyuM che e vAta sAcI, paraMtu tyAM te alaMkArya ane alaMkAra evA vibhAga sAcesAca na hovA chatAM samajaNa spaSTa karavA mATe evA vibhAga pADayA hatA. vAkya akhaMDa hovA chatAM tenA pada ane vAkya athavA pada akhaMDa hovA chatAM tenA varNa ane pada evA vibhAga samajaNa spaSTa karavA mATe pADIe chIe tevuM e che, ema ame pahelAM kahyuM ja che. A ja vastu bIjI rIte Ama kahI zakAya 12 svabhAvanA ulekha vinA te kaI vastunI vAta ja na thaI zake. kAraNa, svabhAva vagara te vastu ja nirUpA banI jAya. svabhAvanA ullekha sivAya te koI vastunI vAta ja na thaI zake. ahIM vastu eTale varya viSaya. kema na thaI zake? te ke svabhAva vagaranuM vastu nirupAkhya thaI jAya che, eTale tenuM varNana ja thaI zakatuM nathI, te zabdavAo ja rahetuM nathI. kAraNa, svabhAva zabdanI vyutpatti evI che ke jenA vaDe kathana ke jJAna thAya te bhAva. jenA vaDe pitAnuM eTale ke koI vastunuM kathana athavA jJAna thAya te svabhAva. eTale e svabhAva ja dareka vastunA varNana ane jJAna rUpe vyavahAranuM kAraNa thaI paDe che. svabhAva vagaranI vastu te sasalAnA ziMgaDAnI peThe zabda ane jJAnane agocara banI jAya che. matalaba ke tenuM varNana ke jJAna thaI zakatuM nathI. kAraNa,
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-13-14-15] vakaeNktichavita 33 svabhAvayukta vastu ja varNana ke kathanane viSaya banI zake che. tame je e svabhAvakathanane ja alaMkAra kaho te te gADAvALAnAM vacanane paNa sAlaMkAra (kAvya) kahevAne vAre Ave, kAraNa, temAM svabhAvavarNana hoya ja che. e ja vAta bIjI yukti eTale ke dalIlathI kahe che-- 13 zarIrane ja alaMkAra kahe te e bIjA zAne zaNugAre? kaI kadI potAnA khabhA upara caDI zaktA nathI. kaI paNa vastunuM varNana karavuM hoya te tene svabhAva ja varNavo paDe. ane te te varSa viSaya eTale ke zarIra thayuM. e zarIrane ja je tame alaMkAra kahe te enA sivAya bIjuM zuM rahe che jene e zaNagAre? (pitAne ja zaNagAre ema kahe te e tarkaviruddha che. kAraNa) keI pite pitAnA khabhA upara caDI zake nahi. zarIra ja zarIranA khabhA upara caDe evuM kadI banatuM. nathI. kAraNa, (sthira rahevuM ane caDavuM) e be kriyAo paraspara virodhI che. be ghaDI dalIlane khAtara mAnI laIe ke svabhAva e alaMkAra che, teye- 14 svabhAvane je alaMkAra mAnIe te tenA sivAyane keI bIja alaMkAra jAye heya tyAre kAM te te baMnene bheda spaSTapaNe jaNAze athavA aspaSTapaNe jaNAze. 15 | bheda je spaSTapaNe jaNAya to badhe ja saMsRSTi che, ane aspaSTapaNe jaNAya to badhe ja saMkara che, ema mAnavuM paDaze ane pachI bIjA alaMkArene avakAza ja nahi rahe.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 vaktijIvita . [1-14-15 | svabhAvane je alaMkAra mAnIe te, eTale ke vastune pitAne je svabhAva hoya tene ja alaMkAra mAnIe ane tenA sivAya koI bIjo alaMkAra jAye hoya te be sthiti saMbhave. kaI? te ke kAM te svabhAkti ane te sivAyanA bIjA alaMkAranA bhedanuM jJAna spaSTapaNe thAya athavA koI vAra aspaSTapaNe thAya. je e jJAna spaSTapaNe thAya te badhAM ja kAvyamAM ekamAtra saMsRSTi alaMkAra ja che ema mAnavuM paDaze. ane je e jJAna aspaSTapaNe thAya te badhAM ja kAvyamAM ekamAtra saMkara alaMkAra ja che ema mAnavuM paDaze. te emAM bagaDI zuM gayuM? ema kahetA he te kahevAnuM ke te bIjA alaMkArone avakAza ja nahi rahe. eTale ke upamA vagere bIjA alaMkArane kyAMya sthAna ja nahi maLe. ane tethI temanI vyAkhyA karyAne paNa kazo artha nahi rahe. je saMsRSTi ane saMkara e bene ja bIjA alaMkArene viSaya mAnI laIe (eTale ke bIjA badhA alaMkAre saMsRSTi ane saMkara rUpe ja maLaze, svataMtra rUpe nahi, ema mAnI laIe) te tethI paNa kazuM raMdhAtuM nathI. kAraNa, (svabhAktine alaMkAra mAnanAra) AcAryoe ja evuM svIkAryuM nathI. eTale AkAzacarvaNa jevI A mithyA carcA AgaLa calAvavAne artha nathI. pharIthI prastuta vAta upara AvIe te koI paNa vastunuM kAvyavyApAranA viSaya tarIke varNana karavuM hoya te sahadane AnaMda Ape evA tenA svabhAvanuM ja kAvyanA viSayabhUta zarIra tarIke varNana karavuM joIe ane temAM yacita saudaryavardhaka alaMkAra ja joIe. mATe pahelAM (navamI kArikAmAM kahyuM che ke pitAnA svabhAvanA sauMdaryane lIdhe sahadane AnaMda Apate hoya te artha", ane (dasamI kArikAmAM kahyuM che ke e baMne zabda ane artha) te alaMkArya che" Ama, zabda ane arthanA sAcA artha jaNAvyA eTale (sAtamI kArikAmAMnI) kAvyanI vyAkhyAmAMnA eka zabda "za dArthonI
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-16] vakroktijIvita 35 samajUtI pUrI thaI. have e vyAkhyAmAMnA bIjA zabda "hitanI samajUtI ApavA mATe emanA sAhityane vigate vicAra kare che. zabda ane artha te hamezAM bhegA ja jJAnane viSaya banatA hoya che te e ja baMne bhegA (dita) heya che, ema kahIne navuM zuM kahevuM che? (pUrvapakSa kahe che.) zabda ane artha te sadA bhegA ja jJAnane viSaya banatA hoya che. te pachI e baMne bhegA' - sahita ema kahIne tame navuM zuM kaho cho? ethI kazuM ja navuM nIpajatuM nathI. kevaLa piSTapeSaNa thAya che. siddha vastu ja puravAra karavA jevuM thAya che. zabda ane artha te svabhAvathI ja bhegA rahetA hoya che, te kaye buddhizALI mANasa e ja vAta pharI kahevAnI nakAmI tarakhaDamAM paDe? (uttarapakSa kahe che :) tamArI vAta sAcI che. paNa ahIM je sAhityanI vAta karI che te zabda ane arthanA nityasaMbaMdharUpa sAhityanI nathI karI. kAraNa, "sAhitya' zabdathI e nityasaMbaMdhanI vAta karIe te te vyAkaraNanAM kaSTakalpanAthI racelAM gALyuTa vagere vAkyo tema ja gADAvALAnAM asaMbaddha vacane paNa sAhitya gaNAI jAya. ane tema karIe te vyAkaraNa, mImAMsA ane nyAya karatAM juduM sAhitya nAmanuM kaI zAstra ja na hoI zake. ahIM pUrvapakSa kahe che ke vyAkaraNa vagere zAstrothI juduM sAhityazAstra paNa jANItuM ja che, tenI ja vAta pharI karavAthI punarukti kema na thAya? ene javAba e che ke ahIM ame jene sAhitya kahIe chIe te, Aja sudhInA lAMbA samaya sudhI kevaLa "sAhitya' zabdamAtrathI ja oLakhAtuM rahyuM che. paNa kavikarmakauzalanI parAkASThAe pahoMcavAne lIdhe ramaNIya banelA e sAhityane vize "eno sAco artha A che evuM koI vidvAne Aja sudhI lagAre vicAryuM nathI. eTale Aje ame sarasvatInA hRdayarUpI araviMdanAM makaraMdabiMduothI suMdara ane satkavinI vANInA AMtara AmadathI mane Dara lAgatA e
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 vakrAtijIvita [1-1bha sAhitya zabdanA sAcA arthane sahRdayarUpI bhramanI samakSa rajU karIe chIe. A ukti gavaDabharI che, paNa e garva sakAraNa che, kAraNa, ahIM sAhityanI je samajUtI ApI che tevI bIjA keI AcAryo e pahelAM ApI nahatI ane chatAM sAhitya zabda te vaparAto Avyo ja hato. e pachI kuMtaka zabda ane arthanA sAhityanI samajUtI A pramANe Ape che - 17 saudarya siddha karavA mATe zabda ane artha e baMnenI, bemAMthI keAI bIjA karatAM caDiyAtuM paNa na hoya tema UtaratuM paNa na haya, jemAM baMne ekabIjAnI spardhA karatA hoya e kAraNe mane hara evI kaI alaukika eTale ke cittamAM camatkAra pedA kare evI vinyAsabhaMgi -AThavaNI te sAhitya. ahIM keI e vAMdho uThAve ke evuM sAmya te baMne deSayukta hoya te saMbhave, tenuM zuM ? te ke eTalA mATe te kahyuM che ke e goThavaNa sauMdarya siddha kare evI joIe (mA-rAti prati). zobhA kahetAM sauMdarya, tenAthI je vakhaNAya, zobhe te zobhAzAlI. tene bhAva te zAzAlitA. te siddha karavA mATe (tAM ti) eTale zobhAzAlitA siddha karavA mATe (upagI thaI paDe evI). ane evI vinyAsabhaMgi sahadane AnaMda ApanArI ja hoya. emAM paraspara spardhA karatA hoya e rIte (zabda ane arthanI) janA eTale ke parasparanA sAmyane lIdhe suMdara evI je goThavaNa tenuM nAma sAhitya. ahIM eTale ke kAvyamAM zabdanuM bIjA zabdanI sAthe ane arthanuM bIjA arthanI sAthe sAhitya abhipreta che. kAvyanI vyAkhyA vAkyamAM pUrI thAya che arthAt kAvya pUruM vAkya ja hoya che evuM ame (sAtamI kArikAmAM) kahI ja gayA chIe. ene artha e che ke aneka zabdo ane aneka artho bhegA maLIne
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-17] vAktijIvita 37 baneluM vAkaca kAvya kahevAya che. e vAkayamAM rahelA badhA ja zakhza ane badhA ja arthAnuM paraspara spardhArUpa sAhitya ahIM abhipreta che, nahi ke koI eka zabda ke anuM. ahIM koi evA prazna kare ke (tame zabdanI sAthe zabdanuM ja ane arthanI sAthe arthanuM ja sAhitya kema mAnA che ?) eka zabdanuM khIjA artha sAthe athavA eka arthanuM bIjA zabda sAthe sAhitya kema nathI mAnatA ? te eneA javAba e che ke e yeAgya nathI. kAraNa, (zabda sAthe khIjA zabdanuM ane artha sAthe bIjA atha nuM sAhitya eve!) krama badalI nAkhavAne kAI prayeAjana nathI, tema ema karavAthI anvaya paNa kharAkhara sadhAtA nathI. tethI jemAM zabdanI ane arthanI potapotAnI sauOsaMpatti sahRdayAne AnaMda ApanAra paraspara spardhApUrvaka sphuratI hoya tevI koI alaukika vAkayaracanA ja sAhitya nAmane pAtra bane che. A ja vAta traNa aMtaraeAkamAM kahI che mArgane eTale ke rItine anurUpa mAdhuryAdi guNNAnA uddaya, vakratA eTale ke vaicitryanA atizaya jemAM hAya evA alaMkArAnA vinyAsa, ane vRttinA aucityathI maneAhara evA rasanA pari pASa - e bAbate parasparanI spardhA karatI zabda ane artha baMnemAM ucita rIte vidyamAna heAya evI, tadvidene AnaMda ApanArI keAI alaukika avasthiti te pada, vAkaya ane pramANanA arthAt vyAkaraNa, mImAMsA ane nyAyanA sArarUpa 'sAhitya' kahevAya che. 34, 35, 36. pada, vAkaya, pramANu ane sAhitya e cArenA eTale ke vyAkaraNa, mImAMsA, nyAya ane sAhitya e cAre zAstronA dareka vAkayamAM upayAga thAya che. padyasaMskArazAstra eTale ke vyAkaraNathI ApaNe padanI joDaNI jema ke, +au+ visarga = nauH (gAya), ane tenA zabda tarIkenA pAMca saMbaMdhe jema ke, nAma, liMga, parimANu, vacana ane kAraka; athavA vAkacamAMnA khIjA zabdo sAthenA tenA cha prakAranA sabaMdho jema ke, karyAM, kama, kALa, puruSa, vacana ane
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 vakaeNktijIvita [1-17 bhAvanuM jJAna thAya che. zabdonA paraspara anvayarUpa saMbaMdhane AdhAre vAkyane artha A thAya che, evuM vAkyavicArazAstra eTale ke mImAMsAnI madadathI samajAya che. pratyakSa vagere pramANethI A nyAyasaMgata che evuM pramANazAstra ApaNane samajAve che, ane A vAkya enA vyApAramAhAbhyane lIdhe sahudayanA hRdayane AnaMdadAyaka che evuM sAhityazAstra ApaNane samajAve che. A badhAnuM pitApitAnA viSayamAM prAdhAnya hoya che, ane bIjA viSamAM ee gauNa hoya che, tema chatAM badhI ja vADmayaracanAnA prANabhUta sAhityarUpI kAvyavyApAranuM ja, kharuM jotAM, badhe mahatva hoya che. kAraNa ke bIjA vizvamAM e gauNarUpe AvyuM hoya che tyAre pitAnA parimalamAtrathI tene suvAsita karI de che, ane je. temAM sAhityanI evI suvAsa paNa nathI hotI te te racanAmAM ramaNIyatAne abhAva varatAya che ane tenI upAdeyatAne khUba hAni pahoMce che tathA racanA vyartha thaI jAya che. zAstrothI sAhityanuM prayajana bhinna che ane zAstromAM batAvelA cAra puruSArtharUpa phaLathI adhika phaLa e meLavI Ape che, e pahelAM (kArikA traNa ane pAMcamAM) kahI gayA chIe. e pachI bIjA cAra aMtara kemAM sAhityane mahimA kahe cheH arthane vicAra na karIe te paNa kevaLa baMdhanA sauMdaryanI saMpattithI ja je tadvidonA hRdayamAM saMgItanI peThe AnaMda utpanna kare che, (37) ane vAkayArtha samajAyA pachI te padavANyArthathI judA ja ane tenI pAranA pAnakarasanA AsvAda jevA AsvAdane je sahudane anubhava karAve che, (38) jenA vinA rasikone vAkya jIvita vagaranA zarIra jevuM, phuraNa vagaranA jIvita jevuM nirjIva lAge che (39) ane jene lIdhe tadvidone ja jene anubhava thAya. che evA keI apUrva saubhAgya eTale ke sauMdaryane kavivANI zI. rIte pAme che, tene have vicAra karIe. 40
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-18-19] vAktijIvita kara Ama, kAvyanI vyAkhyAmAMnA 'sau' zabdanI samajUtI ApyA pachI kavivyApAranI vakratA samajAve che. 18 kavivyApAranI vakratAnA 7 prakAra sabhave che. ane te darekanA viRitti kahetAM saudayathI zAbhatA aneka bheda che. kavino kAvyaracanArUpa vyApAra e ja kavivyApAra. tenI vakratA eTale prasiddha racanAzailIthI judu ja sauMdaryAM. tenA cha prakArA saMbhave che. enA artha e che ke peTA prakAza te aneka sabhave che paNa mukhya bhedo ATalA ja saMbhave che. have e bhedo gaNAve che-- 19 (1) vaNu vinyAsavakratA, (2) padmapUrvAdha vakratA, ane vakratAnA trIjo prakAra paNa che te (3) pratyayavakatA. Ama, A kArikAmAM traNa vakratA gaNAvI che, ane bAkInI traNa have pachInI kArikA 20mI ane 21mImAM gaNAvaze. (1) varNanA vinyAsa eTale ke gADavaNI te varNavinyAsa. varNAne, akSarAne vizeSa rIte gAThavavA te. tenI vakratA eTale prasiddha prasthAnathI judI sauMdarya maya zailIe karelI racanA. vizeSa prakAranI (varNInI) gAThavaNIthI utpanna thatuM, sahRdayAne Ana Mda Ape evuM zabdasaudarya te varNavinyAsavakratA jema ke-- "pahelAM lAla raMganA, tyAra pachI seAnAnA jevI kAntivALA, pachI viraDuthI pIDAtI suMdarInA kapAlanA jevI kAntivALeA ane tyAra pachI rAtrinA prArale aMdhakAranA nAza karavAne samartha ane tAjA mRNAlanA kaMdanA TukaDA jevI kAntivALA caMdra upara caDe che." 41 A aAkamAM varNavinyAsanI vakratAne lIdhe utpanna thatuM
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 vatijIvita [1-19 zabdasaudarya sArI rIte khIlyuM che. (e mULa leka jovAthI ja anubhavI zakAze). e ja varNavinyAsavakatAne prAcIna AlaMkArika e anuprAsa kahyo che. enA prabhedanA svarUpanuM nirUpaNa vyAkhyA karatI vakhate (bIjA unmeSanI pahelI kArikAmAM) Avaze. (2) padapUrvAdhavakratAH nAma ke kriyArUpa padane je pahele ardho bhAga eTale ke nAmanuM mULa rU5 ane kriyApadane mULa dhAtu, tenI vakratA eTale suMdara goThavaNI, te padapUrvArdhavakatA. prakRti eTale mULa zabda-nAma athavA dhAtu - ane pratyaya maLIne pada bane che. temAM ahIM mULa zabdanI - nAmanI athavA dhAtunI - vakratAnI vAta che. enA aneka prakAre saMbhave che. (ka) (a) (jene artha rUDhithI nakakI thaye che evA) rUDhizabdane ja, prasaMgane anurUpa, vAcya dharma karatAM judA ja dharmane adhyArepa karI prayAga karavAmAM Ave tyAre padapUrvArdhavakatAne pahele prakAra thAya. jema ke- "huM rAma chuM, badhuM sahI laIza." 42 e Akho zloka A pramANe che: "snigdha ane zyAmala meghanI kAntithI AkAza lIMpAI gayuM che, utsAhabharI bagalIo cakkara lagAvatI UDI rahI che, meghanA mitra mayUra AnaMdakekA karI rahyA che; bhale Ama thatuM. huM te kaThora hRdayane rAma chuM. badhuM sahI laIza. paNa sItAnuM zuM thaze ? arere ! devI, dhIraja rAkha." A zlekamAM "rAma" zabda enA (rUDhithI nakkI thayelA) vAgyAtha "dazarathaputra rAmane bodha nathI karAvato paNa tethI jude ja, atyaMta duHkha sahana karavArUpa prasaMgane ucita evA bIjA dharmane tenA upara adhyApa karela heI, badhAM duHkhane sahana karanAra rAma' evA arthane bodha karAve che, mATe e padapUrvArdhavaktAne dAkhala che. AnaMdavardhana vagere vanivAdIo ene arthAntarasaMkramita vAcyavaninuM udAharaNa gaNe che. | (A) bIjo prakAraH jyAre keI vizeSa nAmanA vAcyArthanA prasiddha dharmamAM kaI lakattara vizeSatAne adhyArepa garbhita rAkhI
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-19] vakroktijIvita 41 tene praveza karavAmAM Ave tyAre bIjA prakAranI padapUrvArdhavakratA thAya. (ene artha e thayuM ke pahele prakAra dhamagata atizaya tAne ane bIjo prakAra dharmagata atizayatAno baMdha karAve che.) jema ke A rAma pitAnAM parAkrama ane guNane lIdhe traNe lekamAM bhAre prasiddhi pAmelA che, ane jemaNe eka ja bANa mArIne hArabaMdha UbhelA vizALa tADamAM pADelAM kANAMmAMthI nIkaLatA sAta sUre vaDe cAraNa je A pavana paNa jenI kIrti gAya che, tene deva je na oLakhe te ApaNuM bhAgye ja avaLuM ema ja samajavuM." 43 A lekamAM "rAma" zabda lekara zauryAdi dharmonA atizayanA adhyApa sAthe vAparyo che eTale e vakatA sUcave che. upara padapUrvArdhavakratAnA (pahelA peTA vibhAganA) be prakAre darzAvI temanAM udAharaNa ApyAM che, temAM pahelAmAM dharma "rAma"nI koI vizeSatA sUcavAya che, jyAre bIjAmAM rAmanA dharma, zaurya vagerenI vizeSatA sUcavAya che. e e be vaccene phera che. (kha) "paryAyavakatA e padapUrvArdhavakatAne bIjo prakAra che. kaI vastu mATe aneka zabdo upalabhya hoya tyAre prastuta prasaMgane anurUpa koI eka ja zabdathI tene ullekha karavAmAM Ave tyAre A bIjA prakAranuM udAharaNa thAya. jema ke DAbI AMkha kAjaLavALI thaI gaI che ane chAtI para moTuM stana UgI nIkaLyuM che, kamara ekAeka pAtaLI thaI gaI che ane nitaMbane bhAga atyaMta vistAra pAme che. smararipu(ziva)nA zarIrane pahelI ja vAra kAntA(pArvatI)nA zarIra sAthe bhaLI jatuM joIne (zivanA) gaNo ekadama Azcaryacakita thaIne vAre vAre jovA lAgyA. e zarIra tamAruM rakSaNa kare." 44
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ kara vakrokti jIvita [1-19 A zlekamAM (zivavAcaka bIjA aneka nAme upalabhya hovA chatAM ahIM vaparAyeluM) "smararipu nAma kaI judI ja vakatA pragaTa kare che. kAraNa, kAmadevanA zatru zivanuM zarIra kAntA (pArvatI) sAthe bhaLI jAya e kadI saMbhavita ja nathI, eTale gaNe ekadama vismaya pAme e tarkasaMgata che. e bhaLI javuM paNa vAraMvAra jevAmAM AvatuM hoya te Azcarya na thAya, mATe ahIM "pahelI ja vAra" ema kahyuM che, temAM ja camatkArane prANa che. A paryAyavakatA vAgyamAM asaMbhavita kaI dharmane garbhita rAkhavAthI paNa sadhAya che. jema ke - aMgarAja, senApati, rAjavalalabha (rAjAnA vahAlA), A duzAsanane bhImathI bacAve." 45 ahIM karNa mATe vAparelA A traNe paryAye karNa duHzAsananuM rakSaNa karavA samartha nathI evuM sUcavI ene bacAva" ema kahI tene upahAsa kare che. | (ga) "upacAravakatA' nAme padapUrvArdhavatAne bIjo eka prakAra che. emAM amUrta vastune mUrta vastuvAcaka zabdathI ullekha karyo hoya che. jema ke - vinA kAraNe thayelA apamAnanI kaNI paNa svamAnI mANasenA manane khaTakyA kare che." athavA jema ke - hAthe bhege thAya e yaza." pahelA dAkhalAmAM vaparAyela "LavA' zabda mUrta vastunI alpatA batAve che, paNa alpatAnA sAmAnya guNane AdhAre te amUrta apamAnanI apatA darzAvavA vAparyo che, te sahudane AnaMda ApanAra hAI vakratAne piSe che. bIjA dAkhalAmAM "dustAna(hAthe bhegA thAya e) zabda mUrta puSpa vagere vastuo mATe vaparAya che, paNa bhegA thavA
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-19] vatijIvita 43 rUpa sAmAnya guNane AdhAre te yaza jevI amUrta vastu mATe vAparyo che temAM vakatA pragaTa thAya che. pravAhI vastune vAcaka zabda taraMgitatva vagere sAmAnyaguNanA sAdagdhane AdhAre nakkara vastunA vAcaka tarIke kaviomAM vaparAte jovA maLe che. jema ke- "zvAsathI utpanna thayelA kaMpane lIdhe taraMgita thatA stanataTa upara." 46 A dAkhalAmAM nakkara stanane pravAhamAM ja saMbhave evA taraMgathI. yukta kahyo che, temAM vakratA pragaTa thAya che. A loka Akho A ja umeSamAM udAharaNa 106 tarIke utArele che. kaI vAra amUrta vastu mATe paNa pravAhI padArthavAcaka zabda vaparAya che. jema ke - lAMbA samayathI devenI senA sAthenA yuddhone vIsarI gayelA mArA bAhuo chAMTAbhAra samaya mATe zauryanI garamIthI UpaDelI caLa zamAvavA adhIrA thayA che." 47 ahIM "DA samaya mATe kahevAne badale "chAMTAbhAra samaya mATe kahyuM che temAM vakratA rahelI che. A leka Akhe trIjA unmeSamAM bAvIsamA, daSTAMta tarIke utArela che. pahelA udAharaNamAM "taraMgita thatA'mAM ane bIjA daSTAMtamAM chAMTAbhAra' e pragamAM vakatA rahelI che. (gha) vizeSaNavakatA e paNa padapUrvArdhavaktAne (2) prakAra che. emAM vizeSaNane kAraNe ja kAvyamarmane AnaMda ApanAra vakatA pragaTa thatI hoya che. jema ke - (tArA virahamAM nAyikAnA zarIrane) dAha cAMgaLAmAM pANI le te sUkavI nAkhe eve che, enAM AMsu eTalAM badhAM paDe che ke khALamAMthI vahI zake, tene zvAsa prajatI te baLatI dIpamALA jevA che, tenuM zarIra pILAzamAM DUbI gayuM che, vadhu te zuM kahuM? - AkhI rAta bArI
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 vakaeNktijIvita [1-19 AgaLa hAthanI chatrI karI cAMdanIne khALatI tArI rAha jotI rahe che." 48 A lekamAM vizeSyarUpa dAha, AMsu, zvAsa ane zarIra (zabda)mAMthI kaI saudarya pragaTa thatuM nathI, paraMtu e darekanI sAthe je vizeSaNa vAparyuM che tene lIdhe kaMI era sauMdarya pratIta thAya che. athavA jema ke- gurujane pAse hevAne kAraNe lajajAthI mAthuM namAvIne kucakalazene kaMpAvanArA duHkhAvegane rokI rAkhI, AMsu sAratAM sAratAM cakita hariNInA AkarSaka netragribhAgathI mArA tarapha je kaTAkSa phekyo tenAthI teNe mane UbhA raho" ema nahotuM kahyuM? 49 A lekamAM "vitagiri e kriyAvizeSaNa, zakti hariNInA jevA AkarSaka lecana sAthenA sAmyane lIdhe gurujanenI hAjarImAM saMkocane kAraNe suMdara lAgatA netra vibhAga(AMkhanA trIjA bhAga)thI karelA kaTAkSane koI apUrva zebhA arpe che. (Da) saMvRtivakatA nAmane padapUrvArdhavakratAne A eka pAMcame prakAra che. emAM prakaraNane anurUpa koI apakarSa ke utkarSane kAraNe vastune spaSTa rIte nAma daIne ullekha karI zakAtuM nathI ane tene chupAvavAnuM sAmarthya dharAvanAra koI zabdathI tene ullekha karavAmAM Ave che. jema ke - he priyatame, te (ekapatnInuM) mithyA vrata lenAra A (padmAvatInI sAthe lagna karIne atyaMta niMgha evuM) kaMIka karavA taiyAra thayuM che." 50 tApasavatsarAja" nATakanA cethA aMkamAM A leka Ave che. pitAnI patnI vAsavadattAnA avasAnanA samAcAra jANe duHkhI thayela rAjA udayana jyotiSIonA kahevA pramANe te pAchI maLaze evI AzAthI jyAre padmAvatI sAthe lagna karavAne taiyAra thAya che, tyAre te A svagatikti kare che. Akho leka A pramANe che:
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-19] vAktijIvita 45 cakSuryasya tavAnanAdapagataM nAbhUt kvacinnirvRtam yenaiSA satataM tvadekazayana vakSaHsthalIkalpitA / yenodbhAsitayA vinA bata jagat zUnya kSaNAjjAyate so'yaM dambhadhRtavrataH priyatame tuma || (jenI AMkhe tArA mukhathI dUra jatAM kadI sukha nathI anubhavyuM, jeNe peAtAnI A chAtIne ekamAtra tArI ja zayyA banAvI che, jenA vaDe zAbhatuM na heAya tA A jagata kSaNamAM (tAre mATe) sUnuM thaI jatuM te mithyA vrata lenAra A, kaMIka karavA taiyAra thayA che.) A zlokamAM vAsavadattAnA mRtyusamAcArathI khannahRdaya thayelA vatsarAja, tene pharI prApta karavAnA lAbhane vaza thaIne padmAvatIne paraNavAnI icchA kare che, paNa e(kAryuM)ne ja na karavA jevuM samajI, e mahApAtaka jevuM nidya che, (enuM te nAme na levAya), ema chupAvavAne samartha iiva (ka ika) sarvanAmathI sUcave che. evuM ja bIjuM udAharaNa-- "nidrAthI mIMcAi gayelI AMkhAvALI, ane madathI maMthara gativALI te su darIe uccArelA, sArthaka paNa nahi tema nirarthaka paNa nahi evA te madhura varNo Aje paNa mArA hRdayamAM kaMika dhvanita karI rahyA che." 51 A zrlokamAM vitti (kaika) zabdathI (e varNA) sAMbhaLIne thayelA AnaMda anubhavathI ja samajAya evA avarNanIya hatA evuM sUcavAya che. tAtti (te) zabdathI evuM sUcavAya che ke e varNa evA (Ana Mdamaya) anubhavapUrvaka smarAya che. nArvyarthavantI (sArthaMka paNa nahi) e vizeSaNathI evuM sUcavAya che ke e varNA (mAtra) strasaMvedya hAi anirvacanIya che. na ca yAni nirthAni (tema nirarthaka paNa nahi) e zabdo evuM sUcave che ke e varSe alaukika cama kArakArI hArTa nirarthaka paNa nahAtA. 'ni', 'navyarthavantI" ane 'na 2 yAni niyaMtti' e traNemAM vizeSaNanI vakratA pragaTa thAya che. (jyAre mAiMva e saMskRtivakattAnuM udAharaNa che.)
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 vAktijIvita [1-19 (ca) vRttivaicitryavakatA nAme padmapUrvAvakratAnA A eka chaThTho prakAra che. emAM (samAsa, taddhita ane sup pratyayAnI tathA bIjI) aneka racanAomAMthI koi amuka ja suMdara racanAne kiva pasaMda kare che. jema ke aMkurA vacce pallavA." para ahI. aMkurALAnlR madhye ema kahevAne badale 'madhyeDavu' evA avyayIbhAva samAsa vAparyAM che temAM vakratA rahelI che. aMramadhye eve tatpuruSa samAsa paNa vAparI zakAta, paNa emAM camatkAra nathI. athavA jema ke zarIra pILAzamAM DUmI gayuM.'' A zlAka AkhA pahelAM 48mA udAharaNa tarIke AvI gayA che. ahI" 'pAMDutA' kahevAne badale 'imanis' pratyayavALA 'vAMkimA' zabda vAparyAM che temAM vakratA rahelI che. trIjuM udAharaNa-- "amRtanI dhArAnA pravAhathI AnaMda ApanAra caMdra pUrNa kaLAvALA na hoya teAye mANasane becena nathI karI mUkatA evuM nathI." 54 A zlAkamAM be nakAra vAparIne bhArapUrvakanA hakAra sUcavyA che temAM vakratA rahelI che. (cha) 'liMgavaicitrya' nAmanA padapUrvA vakratAnA bIjo eka sAtamA prakAra jovAmAM Ave che. emAM bhinna liganA zabdone paNa vaicitrya kahetAM saudarya sAdhavA mATe samAnAdhikaraNamAM eTale ke eka ja vibhaktimAM vAparavAmAM Ave che. jema ke-- A jaDa jagatamAM mArI vAta(sAMbhaLavA)ne pAtra meoTA kAna ane moTA hAtha(sUMDha)vALA koNa haze ?'' 55 A AkhA kSeAka khIjA unmeSamAM 35mA udAharaNa tarIke utArele che. emAM : (kANu) ane pAtram (pAtra) e zabda judA judA liMganA
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-19] vakaeNktijIvita 47 che chatAM temane eka ja vibhaktimAM vAparyA che, tethI A liMgavaicitryavakratAnuM udAharaNa che. evuM ja bIjuM udAharaNa "maithilI tenI dArA che." 56 ahIM thirI" zabda strIliMgane che ane "tArA e bahuvacanamAM ja vaparAte puMliga zabda che. baMnene ahIM samAnAdhikaraNamAM vAparyA che eTale A ligaciya-vakratAnuM udAharaNa che. liMgavaicitryavakatAne bIje paNa eka prakAra hoya che, jemAM koI zabda aneka liMgamAM vAparI zakAya e chatAM, "strI e nAma ja kamaLa che mATe kavio tene strIliMgamAM ja upayoga karatA hoya che. jema ke- "sAme pele kinAre jue." 57 - ahI kinArA mATe taTa evo puMlliga ane ta8 e napuMsakaliMga zabda vAparI zakAya ema che, tema chatAM kavie tarI evuM strIliMga rUpa ja vAparyuM che. padapUrvArdhavakratAnA atyAra sudhI je prakAro batAvyA te badhA jemAM padane pUrvAdha nAma hoya evA hatA. have padane pUrvAdha jemAM dhAtu hoya. evA prakAro batAve che. (ja) padapUrvArdha dhAtune "kriyAvaicitryavakratA' nAme eka ATha prakAra che. emAM kriyAcitrya sadhAya eve rUpe vaidagdhabhaMgiNitine lIdhe ramaNIya prayoga kavio kare che. kriyAcitrya racanAne bahuvidha vicichatti kahetAM sauMdarya arpatuM jovA maLe che. jema ke ratikrIDA samaye vastra harAI jatAM jenAM be netre (pArvatInA) kisalaya jevA kemaLa hAtha vaDe DhaMkAI gayAM che evA rudranuM pArvatI vaDe cuMbana karAyeluM trIjuM netra jya pAme che." 58 ahIM zivanAM traNa netrane DhAMkI devA rUpe prayajana kahetAM
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 vaoNktijIvita [1-19 sAdhya samAna hovA chatAM tema ja (traNe netronuM) lezana sarakhuM hovA chatAM devInA paricuMbanathI jene DhAMkI devAmAM Ave che te bhagavAna zaMkaranuM trIjuM netra jaya pAme che, arthAt sarvotkRSTa kare che, e AkhA vAkyane artha che. A zlekamAM rati kriyApadanuM sahadanAM hadaya ja anubhavI zake evuM keI apUrva sauMdarya pragaTa thatuM joI zakAya che. evuM ja bIjuM udAharaNa - "svecchAe siMhanuM rUpa dhAraNa karanAra, madhuripa vigunA, pitAnI kAntithI caMdrane jhAMkhe pADanAra, aneka zaraNAgatanAM dukhene kApanAra no tamAruM rakSaNa kare." 59 A lekamAM sakala lokamAM jANItI evI nakhanI je chedana kiyA, tenA karatAM judI ja zaraNAgatanAM duHkhanA chedanarUpa koI apUrva kriyAnuM varNana karI kriyAcitrya sAdhyuM che. evuM ja trIjuM udAharaNa- zaMbhunAM zarano agni tamArAM pApane bALI mUke 60 amarazatakanA bIjA lekane A khaMDa che. e loka Akho vanyAlaka(2-5)mAM paNa utAre che. te A pramANe che: tarata ja aparAdhI kAmI jevo zaMbhunAM zone agni tamArAM pApane bALI mUke, je agnine kamaLa jevI AMkhevALI tripuranI yuvatIo taraphathI hAthe vaLagavA jatAM jhaTakI nAkhavAmAM Ave che, vastranA cheDAne pakaDavA jatAM jorathI haDaselI kADhavAmAM Ave che, caraNe paDyo hoya che chatAM gabharATa ke krodhane kAraNe dhyAnamAM levAtA nathI ane AliMgana devA jatAM AMsubharI AMkhe jene tiraskAra karavAmAM Ave che." A lekamAM paNa pahelA(udAharaNa)nI peThe (sakaLa lekamAM prasiddha bIjI vastuonA dahanarUpa kriyAthI judI, pApanuM dahana karavArUpa kriyAnuM varNana karI koI apUrva) kiyAvaiciya sAdhyuM che.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-19] vakroktijIvita 9 evuM ja thuM udAharaNa- "ramatiyALa, caMcaLa ane garvabharI AMkhevALI lIlAvatI suMdarIoe kAnamAM paherelAM kamaLanI pAMdaDIne sparzatI AMkho vaDe ramatavAtamAM (dhanuSa caDAvatAM) rekI devAyele DhIlA dhanuSavALe kAmadeva jaya pAme che." 61 A zlekamAM lIlAvatI suMdarIo vaDe AMkhanA IzArAthI ramatavAtamAM rokI devAyela ane tenI dhanuSa caDAvavAnI pravRttithI vimukha karAyele tathA jeNe pitAnuM dhanuSa DhIluM karyuM che e kAmadeva jaya pAme che (yati) ema kema kahyuM che? kAraNa e suMdarIone A jaya maLe che eTale teo vijaya pAme che (tti) ema kahevuM joIe. ahIM kahevAnuM tAtparya e che ke e strIonAM netronA hAvabhAvamAM ja A vijaya prApta karavAnI zakti ane prauDhatA che e joIne, tribhuvana upara vijaya meLavavAnuM mAruM kAma te ethI ja siddha thaI jAya che ema vicArI, buddhizALI kAmadeve pitAnuM dhanuSa caDAvavAnuM baMdha rAkhyuM. (kAmadevane maLelI) A sahAyanuM atizaya mahattava kavinA cittamAM nathati (vijaya pAme che) e kriyApada dvArA katRtvanA kAraNa tarIke (eTale ke vijaya prAptinA kAraNa tarIke) rukuyuM che, eTale sadanA hRdayane AnaMda ApanAra keI apUrva kriyAcitryano anubhava thAya che. matalaba ke ahIM kAmadeva jaya pAme che ema kahyuM che chatAM tenuM kAraNa e suMdarIonI sahAya che ema batAvyuM che eTale e suMdarIo ja jaya pAme che evuM vyaMjanAthI sucita thatuM hoI ahIM apUrva kriyAviciya sadhAyuM che. evuM ja pAMcamuM udAharaNa te vaNe hRdayamAM kaMIka apUrva ivanita kare che." 62 upara AvI gayelA 51mA udAharaNa A pAchale bhAga che.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 vakroktijIvita [1-19 ahIM kavie tAtti "tti vagere kriyApada nathI vAparyA, kAraNa, e vaNe kaIka apUrva sauMdarya pUrvaka koI anirvacanIya artha sUcave che, evuM kavine kahevuM che. atyAra sudhImAM vakratAnA pahelA be prakAre (1) varNavinyAsakratA ane (2) padapUrvArdhavakratAnuM nirUpaNa thayuM. temAM padapUrvArdhavakratAnA ATha peTA bhede gaNAvyA. te A pramANeH (1) rUDhivaciya. enA paNa be upabhede (ka) jemAM dharmanI atizayatA sUcavAtI hoya ane (kha) jemAM dhamanI atizayatA sUcavAtI heya. (2) paryAyavaicitrya, (3) upacAracitrya, (4) vizeSaNaciya, (5) saMvRtivatA, (6) vRttivaicitrya, (7) liMgaviciya ane (8) kriyAciya. have vakratAnA trIjA bheda pratyayavaktAnuM nirUpaNa kare che. (3) vakratAne trIjo paNa eka prakAra che ane te pratyayAzraya. pratyaya eTale nAmane ane dhAtune lAgatA pratye ene AdhAre rahelI vakatA te pratyayAzrayavakatA. enA paNa ghaNA prakAre saMbhave cheH (1) saMkhyAcigyathI thate, (2) kArakacitryathI thata ane (3) puruSavaicitryathI thatuM. (1) saMkhyAvaicitryathI te prakAraH emAM kAvyanI zobhA sAdhavA mATe saMkhyA kahetAM vacananuM vaicigya javAmAM Ave che. maithilI tenI dArA che." 63 AmAM maithilI ekavacana che ane dhArA" e bahuvacana che. eTale e pravaktAmAM vacanavakratAnuM udAharaNa thayuM. A ja udAharaNa pahelAM liMgavakratAmAM ApavAmAM AvyuM hatuM. kAraNa, maithilI strIliMga che ane tAH puMliMga che. Ama, AmAM vacanavatA ane liMgavakratA baMnene udAharaNa AvI jAya che. bIjuM udAharaNa AMkhe khIlelAM kamalenAM vana ane be hAthe sare jenA bhaMDAra che." 64
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-19] vakrAktijIvita 51 ahIM (AMkha ane hAtheA e mULa saMskRtamAM dvivacanamAM che ane kamalAnAM vana ane sarAjonA bhaDAra bahuvacanamAM che, ane) e dvivacana ane bahuvacananA samAnAdhikaraNamAM upayoga karyAM che tethI camatkAraka lAge che. : (2) kArakavaicitryathI sadhAte emAM acetana padArthamAM cetananA adhyAropa karI rasAdritA pariSa mATe cetananI kriyAnA samAveza karI kartRtva vagere kArakanA prayAga karavAmAM Ave che. jema ke "AMsunA pravADa dhIre dhIre baMne stanAne navaDAvI rahyo che. madhura pa`cama svara tenA kaMThamAM baLajabarIe rU'dhAI rahyo che, zaradanI jyAhnA jevA phIko kapAla hathelI upara paDayo che, khabara nathI tenA (manamAM pedA thatA) vikAro zAnA jevA che?" 65 A zlokamAM AMsunA pravADa vagere acetana padArthAMmAM paNa cetananA adhyAropa karI kavie katRtvanuM nirUpaNa karyuM che. te (nAyikA) vivaza thai gai che eTale A (AMsunA pravAha vagere) badhA A rIte varte che. paNa te pote te kazuM ja karavAne azakta che, evA (kavinA) abhiprAya che. vaLI, kAla vage2e tenA avayavAnI AvI avasthA te pratyakSa dekhI zakAya che, eTale ApaNe te jANI zakIe chIe. paNa tenA manamAM je vikArA kahetAM bhAve ke vicAre jAgatA haze te te tene ja anubhavagamya hAI ApaNe jANI zakatA nathI. khIjuM udAharaNa-- "tripuravijayI bhagavAna ziva tArA dhanuvidyAnA AcArya che, te kArtikeyane harAvyA che, ksIthI haThAvI devAyeleA sAgara tAruM ghara che, pRthvI te dAnamAM ApI dIdhelI che, e badhuM kharuM, paNa mArI talavAra reNukAnuM gaLu kApanAra tArI ksI sAthe spardhAmAM UtaratAM zaramAya che." ra6
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ para ktijIvita [1-19 rAjazekharanA bAlarAmAyaNa' nATakanA khIjA aMkamAM A rAvaNunI parazurAma pratyenI ukti che. emAM parazurAmanA jIvananA keTalAka prasaMge nA ullekha che. jema ke parazurAma bhagavAna zaMkara pAse dhanurvidyA zIkhyA hatA, temaNe kArtikeyane harAvyA hatA, peAtAnI pharasIthI samudrane haThAvI daI, tyAM vAsa karyAM hatA ane AkhI pRthvI jItIne te kazyapane dAnamAM ApI dIdhI hatI tathA pitAnI AjJAthI peAtAnI mAtA reNukAnuM mAthu kApI nAkhyuM hatuM. A zrlokamAM talavAra zaramAya che' ema kahyuM che, emAM pahelA zlAkanI peThe (acetana padArthamAM cetananA adhyArApa rahelA che eTale) kArakavaicitryanI pratIti thAya che. (3) puruSavaicitryathI sadhAtI vakatA e pratyayavakatAne trIjo prakAra che. emAM kavie pahelA bIjA puruSane badale trIjA puruSane upayAga kare che. kAvyamAM vaicitrya sAdhavA mATe tame' ke ame' kahevAne badale nAma vApare che. jema ke "tene jo deva na eLakhe teA ApaNu bhAgya ja avaLuM ema ja samajavuM." 67 A zlAka AkhA pahelAM 43mA udAharaNarUpe AvI gayA che. emAM 'tame na oLakhA'ema kahevAne badale deva na eLakhe' ema vaicitrya sAdhavA mATe kahyuM che. e ja rIte, puruSane viparyAsa kriyApada vagara ja nAmanA upayega karavAthI paNa sAdhI zakAya che. jema ke "hu tapodhane, A sevaka kaMika pUchavA icche che, jo chupAvavA jevuM na hoya tA jaNAvavAnI kRpA karaze.'' 68 ahIM huM pUchavA icchuM chuM' ema kahevAne badale tATasthya batAvavA mATe sevaka pUchavA icche che' ema kahyuM che. mULamAM pUchyA icche che', evI kriyApadavALI racanA nathI, paNa prananA: 'pUchavAnI icchAvALA' evuM samAsAtmaka vizeSaNa vApareluM che,
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-19] vakrAktijIvita 53 eTale kahyu che ke kriyApada vagara ja nAmanA upayAga karavAthI paNa puruSanA viparyAsa sAdhI zakAya che. trIjuM udAGaraNu huM priyatame, te mithyAtrata lenAra A kaMIka karavA taiyAra thayA che." 69 ahIM 'huM' kahevAne badale pahelAMnI peThe (tATasthya darzAvavA) 'A' kahyuM che tethI vaicitryanI pratIti thAya che. vakratAnA A keTalAka mukhya prakAro namUnA dAkhala khatAnA che. mahAkavionI vANImAM vakratAnA hajAro prakAra saMbhave che. te sahRdayAe peAte ja joI levA. A egaNIsamI kArikA sudhImAM graMthakAre vakratAnA ATalA bhedopabhedya gaNAvyA che 1. varNavinyAsavakratA, ene ja prAcIne anuprAsa ane yamaka kahe che. 2. padapUrvA vakratA. padanA pUrvArUpa nAmanI vakratA ane dhAtunI vakratA. emAM nAmanI vakratAnA ATha bheda che: (1) rUDhivaicitryavaktA. emAM (ka) jemAM prasiddha dharmathI judA khIjA dharmanA adhyAropa karyAM hAya; ane (kha) jemAM prasiddha dharmamAM leAkeAttara atizayatA adhyArApa hAya. (2) paryAyavakratA. enA be bheda : (ka) jemAM prasaMgane anurUpa vizeSa paryAya vAparyAM hoya; ane (kha) jemAM vAcyamAM na saMbhave evA khIjA koI guNa garbhita rAkhIne paryAya vAparyAM hAya. A khanene mammaTa vagere 'parikarAla kAra' kahe che. (3) upacAravatA. enA be bhedaH (ka) amUrta mATe mUrta vAcaka zabda vAparavA (kha) takkara mATe pravAhIvAcaka zabda vAparavA (4) vizeSaNavakratA. (5) saMkRtivatA.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 vatijIvita [1-20(6) vRttivacitryavaktA. (7) liMgavacigyavatA. enA be bhedaH (ka) bhinna liMgane samAnAdhikaraNamAM upayoga (kha) sukumAratA sUcavavA strIliMgane upayoga (8) kriyAciyarUpa padapUrvArdhavakratA. 3. pratyayAzrayavaktA. enA traNa bhedaH (1) saMkhyAvaicitryathI sAdhelI vaktA (2) kArakaciyathI sAdhelI vaktA (3) puruSavaicitryathI sAdhelI vakratA. A rIte vAkyanA avayavarUpa padomAMnA pratyekanA varNa vagere avayave dvArA saMbhavita vakatAnI samajUtI ApI have padanA samUharUpa vAkyanI vakatA samajAve che - vAkyanI vakatA (padanI vakatA karatAM judI che. tenA hajAre bhede che. emAM (upamA vagere) Akhe alaMkAravarga samAI jAya che. vAkyanI vakratA judI che. vAkyanI eTale padasamUhanI. avyaya, kAraka, vizeSaNa vagere) sahitanuM kriyApada te vAkya. A rIte jenI pratIti thAya che te leka vagerenI vakratA. vakatA eTale bhaMgibhaNitivaicitrya - varNanazailInuM saudarya. e A pahelAM kahelI (varNapadAdinI) vaktA karatAM judu samudAyarUpa (vAkya) vaicitryathI utpanna thatuM vAkyasaudarya keI apUrva hoya che. jema ke - pahelAM lakSmI jyAre tamArI sevAmAM upasthita thaI hatI tyAre tame tene tyAga karI tene bAjue haThAvI daIne) mArI sAthe vanamAM AvyA hatA. e roSane lIdhe tamAre Azraya pAmelI huM tamArA gharamAM rahuM e enAthI sahevAyuM nahi." 70 lakSamaNa sItAne vanamAM cheDIne pAcho vaLe che tyAre karuNa rasathI bharAI gayelA hRdayavALI sItAe patine mekalele A
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-21] vakaeNktijIvita 55 saMdezo che, ke pahelAM lakSamI jyAre tamArI sevAmAM hAjara thaI hatI tyAre tame tene eka bAjue haThAvI daI tene tyAga karI mArI sAthe vanamAM AvyA hatA, tyAre tene svapna paNa khyAla nahete ke tame Ama karaze. AthI kodhe bharAIne teNe strIsvabhAvasahaja sapatnISane lIdhe huM tamArA gharamAM rahuM e sahana na karyuM. ene dhvani e che ke (vanavAsanAM) kaSTo veThavAne kaThina samaya AvyuM hatuM tyAre paNa ATalI badhI kRpA karI jene sAthe rAkhI hatI tene have sAmrAjya maLatAM vagara vAMke tyAga karI tiraskAra karyo, e ucita che ke anucita ene vicAra vyavahAraparaMparAnA jANakAra Ape ja karI rahyo. e vAkyavakratA evI che ke enA hajAro bheda saMbhave che. hajAra zabda ahIM hajAranI nizcita saMkhyAne vAcaka nathI, paNa sahastradala(hajArI goTo)nI peThe saMkhyAbAhulyane vAcaka che. kAraNa ke kavipratibhA anaMta hovAthI A vaktAnI saMkhyA paNa nakakI thaI zake ema nathI. vAkyanI A je bahuvidha vakatA che te kevI che, tenI tamane khabara nathI, evI AzaMkA kaI kare mATe kahe che ke emAM Akho alaMkAravarga samAI jAya che." kaviomAM prasiddha evA upamAdi badhA ja alaMkAre emAM samAI jaze, alaga nahi rAkhI zakAya. vakatAnA prakArabheda rUpe ja temane ullekha thaI zakaze. e alaMkAronuM nirUpaNa temanI vyAkhyA karatI vakhate udAharaNa sAthe karavAmAM Avaze. Ama, vAkyavakatAnI samajutI ApyA pachI vAkyanA samudAyarUpa prakaraNanI ane prakaraNanA samudAyarUpa prabaMdhanI vakatA samajAve che- 21 prakaraNamAM ane prabaMdhamAM svAbhAvika ane (yutpattithI) ANelA saudayane lIdhe manahara evI je vakatA hoya che tenuM nirUpaNa karIe chIe.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 vAktijIvita [1-21 prabaMdhanA eka bhAgarUpa prakaraNamAM athavA nATaka vagere prasaMdhAmAM vakatA eTale ke vinyAsavaicitrya jevuM hAya che tenuM nirUpaNa karavAmAM Ave che. e vaicitrya kevuM? te ke svAbhAvika ane AhArye eTale ke vyutpattithI meLavelA saudaryane lIdhe manehara emAM prakaraNanI vakratAnuM udAharaNa jema ke rAmAyaNamAM mAyAvI suvarNamRgane veze AvelA mArIcanI pAchaLa gayelA rAmanuM karuNa AkraMda sAMbhaLIne gabharAI gayelI janakarAjAnI putrI sItAe temanA prANa bacAvavA, peAtAnA jIvananI rakSAnI paravA karyA vagara, lakSmaNane kaThora vacana kahIne mokalyA evuM Ave che. e atyaMta anucita che. kAraNa, anucara rUpe lakSmaNa pAse hAvA chatAM pradhAnapAtra rAma AvuM kare e kalpI zakAtuM nathI. vaLI, rAmane te badhI jAtanA atizayAthI yukta varNavelA che, eTale tenA prANanuM rakSaNa nAnA bhAI kare evI kalpanA karavI e atyaMta anucita che, evA vicAra karI uttara-rAghava' nAme nATakamAM kavie mAyAmRgane mAravA gayelA lakSmaNane bacAvavA mATe sItAe rAmane mokalyA evuM nirUpaNa karyuM che. A nirUpaNa tadvidone AnaMda Ape che e ja enI vakratA che. evuM ja khIjuM udAharaNa -- 'kirAtArjunIya'mAM kirAta puruSanI uktinA vAsyArtha ja joIe te temAM phakta potAnA khANanI zeAdhanuM ja varNana che. paNa kharuM jotAM, tenA tAtparyArthanA vicAra karIe te e uktine vAkathArtha arjuna sAthe yuddhamAM pariName che. e kAvyamAM kahyuM che ke-- "mArAmAM buddhibheda utpanna karavA mATe tame sAmane prayAga karyAM, lAbha khatAbyA, bhaya batAvyA ane khANu meLavavA mATe evI rIte khelyA jethI anyAyI vAta paNa nyAyI lAge.'' 71 prabaMdhamAM vakratAnuM udAharaNa, jema ke ---- koi mahAkavie racelA rAmakathAviSayaka nATaka vageremAM (1. varNavinyAsavakratA, 2. pada
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-22] vakaeNktijIvita 57 pUrvArdhakatA, 3 pratyayAzritavaktA, 4. vAkyavakatA ane 5. prakaraNavakatA) pAMca prakAranI vakatAne lIdhe suMdara sahRdayanA hRdayane AnaMda Ape evuM mahApuruSanuM varNana karavAne ja upakama lAge che. paNa kharuM jotAM, "rAmanI jema vartavuM, rAvaNanI jema nahi" evo vidhiniSedhAtmaka upadeza ja aMte te phalita thAya che. vaLI, jema ke "tApasavatsarAja' nATakamAM kusuma jevA kamaLa cittavALA ane vinedarasika nAyakanuM caritra varNavavAne upakama karyo che, paraMtu kharuM jotAM, rAjA AvI vipattimAM AvI paDe tyAre AvA rAjanItivyavahAramAM nipuNa maMtrIoe AvA AvA upAya vaDe tene ugArI le, e upadeza (kavie) Apela che. A vAta vizeSa vyAkhyA ApatI vakhate spaSTa thaI jaze. A pramANe kavivyApAranI vakratAnA cha prakAra ahIM mAtra nAma daIne gaNAvyA che. emanI vyAkhyA karatI vakhate vistArathI samajAvIzuM. have krama pramANe (kAvyanI vyAkhyAmAM vaparAyelA baMdha zabdanI samajUtI ApavAnuM prApta thAya che eTale te ja karIe chIe zabda ane arthane saubhAgya ane lavaNayane paripaSa karanAra ane kAvyaracanArUpa vAparavA vAkyane je vinyAsa kahetAM gaThavaNuM te baMdha. saubhAgya eTale pratibhAnA kuraNane lIdhe janmatuM cetanacamatkAritva eTale ke sahadanA cittane camatkArane anubhava karAvavAnI zakti. ane lAvaNya eTale saMnivezanuM saudarya. eTale baMdhane e artha thaye ke zabda ane arthanI sahadanA cittane camatkArane anubhava karAvavAnI zaktine tathA saMnivezanA sauMdaryane piSaka e kavivyApArayukta vAkayane vinyAsa. jema ke - nitaMba upara DAbe hAtha rAkhIne, kamarane lIlAthI
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1-23 lacakAvIne stanAne U'cA karIne tathA cibukane khabhe aDADIne teNe mArA tarapha baMne cheDe navA indranIla maNi gUMthyA hAya evI meAtInI mALA jevA suMdara ane kAmajvara pedA karanArA be-traNa kaTAkSA IrSyApUrvaka phekayA." chara A zlokamAM samagra kavikauzalyathI prApta thatA cetanacamatkAritvarUpa 'saubhAgya'nA tathA thADA varNavinyAsanA sau thI utpanna thatA tema ja padmAne joDavAnA sau'ryathI prApta thatA 'lAvaNya'nA atyaMta pariASa thayelA che. baMdhanuM svarUpa darzAvyA pachI sahRdayAhlAdakAratva samajAve che. 23 zabda, artha ane ala'kAra e traNethI svarUpamAM juduM ane atizayamAM leAkeAttara evu` kAIka anicanIya eTale ke sahRdayanA hRdayathI ja anubhavAtu, Ameda eTale rjana karavAnI zaktine lIdhe sudara tattva te taddhidAlAdakAritva. jema ke 58 vakrAktijIvita "jene khAvAthI kUjatA haMsAnA avAjamAM tUrAzathI kaMTha sApha thaI javAne lIdhe koI judI ja mIThAza Ave che, te taruNa hAthaNInI komaLa daMtakaLInI spardhA karatI mRNAlanI navI gAMTho atyAre taLAvamAM bahAra nIkaLI rahI che." 73 A zlAkamAM artha, zabda ane alaMkAra e traNemAMthI koIne paNa vize kavie pradhAnapaNe prayatna karele lAgatA nathI. paraMtu pratibhAvaicitryane kAraNe apUrva tadvidAlAdakAritva emAM khIlI Uyu che. joke badhAM ja udAharaNeAmAM kAvyanI pUrI vyAkhyA lAgu paDI zake che, tema chatAM temAM je aMza ame batAvyA che te ja aMza pradhAnapaNe jovA maLe che, ema sahRdayAe jAte samajI levuM.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-24] vakrAktijIvita paTTa eneA artha e che ke graMthamAM judA judA saMdarbha mAM je udAharaNA ApyAM che temAM kAvyanAM badhAM ja lakSaNA heAya tA che, tema chatAM je leAkamAM je vastu pradhAna hoya tenA udAharaNa tarIke ahIM tene rajU karavAmAM AvyeA che. enA atha evA nathI ke e sivAyanA aMzA emAM nathI. A rIte kAvyanI sAmAnya vyAkhyA ApyA pachI enAM vizeSa lakSaNanA viSaya darzAvavA mATe enA bhinna bhinna traNa mArgo che te kahe che. 24 kavinI pravRttinA kAraNarUpa kAvyanA kSetramAM traNa mArga che: (1) sukumAra, (2) vicitra ane (3) a tenA mizraNarUpa madhyama. kAvyanA kSetramAM traNa mArgo saMbhave che. na ke kena cAra. svarAdinI saMkhyAnI peThe tadvidoe eTalA ja svIkArelA che. e mArgA kevA che? te ke kavinI pravRttinA eTale ke kAvyaracanAnA kAraNarUpa che. temanAM nAma zAM che? te ke sukumAra, vicitra ane madhyama. e madhyama kevA che? tA ke sukumAra ane vicitra e baMnenI chAyAvALA. e mArgonuM svarUpa temanI vyAkhyA ApatI vakhate kahIzuM. A bAbatamAM aneka matabhedo saMbhave che. kAraNa, (vAmanAdi) pUrvAcAryAe vidarbhrAdi dezavizeSane AdhAre vaidarbhI vagere traNa rItie kahelI che. vaLI, teonA uttama, madhyama ane adhama evA traNa prakAre paNa pADelA che. (daDI vagere) khIjAoe vaidarbha ane gauDIya nAmanA be mArgA gaNAvelA che. A baMne vAta yuktisaMgata nathI. kAraNa ke dezabhedathI jo rItibheda svIkArIe te deze tA anata che, eTale rItie paNa asabhya mAnavI paDe. vaLI, dezadharma pramANe mAmAnI dIkarIne paraNavAnI jema, amuka ja rItie kAvya karavuM' evI vyavasthA karI zakAtI nathI. kAraNa, dezadharmane
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. vakrokti jIvita [1-24 te mAtra vRddhonA vyavahAra upara ja AdhAra hoya che, eTale tenI vyavasthA karavI azakya nathI. jyAre sahadane AnaMda Ape evuM kAvya karavuM e te zakti, vyutpatti vagere aneka kAraNonI apekSA rAkhe che eTale tenI bAbatamAM manamAnI vyavasthA karI zakAtI nathI. vaLI, dakSiNanA lekamAM saMgItane mATe sAro kaMTha vagere rUpa dhvaninI ramaNIyatA hoya che, tema kAvyazakti paNa svAbhAvika hoya che ema kahI zakAtuM nathI. tema je hota te te badhA evAM (sahune AnaMda Ape evAM) kAvya karatA hatA. uparAMta, zakti hoya teye vyutpatti vagere AhArya (jAte meLavavAnI) kAraNa sAmagrI amuka dezamAM janmyA eTale maLI jatI nathI. kema ke e sAmagrI keI eka dezamAM ja hoya e niyama nathI. kAraNa, te dezamAM paNa keTalAkamAM nathI hotI. vaLI bIje paNa e jovA maLe che. vaLI, rItionA uttama, madhyama, adhama ema traNa prakAra pADavA gya nathI. kAraNa, sahadane AnaMda Ape evA kAvyanI racanAmAM (gauDI ane pAMcAlI rItiomAM) vaidarbhI jevuM sauMdarya na saMbhavatuM hoya te e madhyama ane adhama rItione upadeza kare vyartha che. je ema kaho ke ene parihAra karavA mATe ene upadeza karavo paDe che, te e yuktisaMgata nathI. kAraNa, teo (rItikAra vAmanAcArya) paNa evuM mAnatA nathI. vaLI, garIba mANasa lAcArIthI yathAzakti dAna kare tema yathAzakti (madhyama adhama rItinuM, game tevuM) kAvya karavuM egya nathI. Ama, amAre vAdhe dezavizeSane AdhAre rItinI vyAkhyA karavA ke nAma pADavA saMbaMdhe ja nathI (paraMtu tenuM svarUpa vize paNa che, jene AdhAre uttama, madhyama ane adhama evA bheda karavAmAM AvyA che.) (bhAmaha ane daMDI vagere) jeo be rItie svIkAre che temane paNa A ja do lAgu paDe che. eTale A niHsAra vastunI carcA laMbAvavAne artha nathI.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-24] vakroktijIvita u1 kavinA svabhAvabhedane kAraNe kAvyamArgane bheda mAne e ja yogya che. sukumAra svabhAvanA kavimAM sahaja zakti paNa tevI ja udbhave che, kAraNa, zakti ane zaktimAna vacce bheda nathI hato. e zakti pitAne anurUpa saukumAryane kAraNe ramaNIya evI vyutpatti prApta kare che. ane e zakti ane e vyutpatti baMne maLIne kavine sukumAra mAgane abhyAsa karavAne tatpara banAve che. rItinI bAbatamAM kuMtakane phALo khUba mahatvanuM che. eNe rItinuM mULa kavi svabhAvamAM batAvIne A carcAmAM kavine kendramAM sthApyo ane tene jevo svabhAva tevI rIti evuM mAnasazAstrIya nirUpaNa karyuM. voTara peTaranuM atyaMta pracalita thayeluM vacana - "The style is the man'- ApaNe A rIte paNa samajI zakIe. e ja rIte, je kavine svabhAva tadvidAlAdakArI kAvyaracanAnI bAbatamAM A saukumAryathI judA evA vaicitryathI ramaNIya hoya, tenAmAM tene anurUpa kaI vicitra zakti ja utpanna thAya che. tene lIdhe te tevI vaidadhyapUrNa vyutpatti prApta kare che. ane e (vicitra zakti ane vicitra vyutpatti) baMnene lIdhe vaicitryanI vAsanAvALa kavi vicitramArgane abhyAsa kare che. e ja rIte, (sukumAra ane vicitra svabhAvavALA) e baMne prakAranA kavinA svabhAvanA mizraNarUpa svabhAvavALA kavimAM tene ana35 mizrita zobhAtizayavALI kaI zakti utpanna thAya che. tene lIdhe e baMnenA svabhAvane lIdhe suMdara evI vyutpatti te prApta kare che, ane pachI e baMnenI chAyAnA paripaSane lIdhe suMdara (mArgane) abhyAsa kare che. A rIte A (traNe prakAranA) kavio kAvyaracanAnAM badhAM sAdhananI parAkASThAne lIdhe ramaNIya evuM sukumAra, vicitra ke ubhayAtmaka kAvya racavAne AraMbha kare che. e (sukumAra, vicitra
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ ura vakroktijIvita [1-24 ane ubhayAtmaka) ja e kavione (kAvyaracanAmAM) pravRtta karanAra mArgo kahevAya che. ke kavisvabhAvabhede mArgabheda mAnIe te anaMta judA judA mArgo mAnavA anivArya thaI paDe. tema chatAM, te badhAnI gaNanA karavI azakya che, eTale sAmAnya rIte traNa ja mArga mAnavA gya che. have ramaNIya kAvyanA svIkAranI daSTie joIe te sukumAra svabhAvavALAM kAvyane eka samudAya gaNa paDee sivAyanAM aramaNIya kAvya te svIkAravA jevAM ja nathI hotAM eTale sukumArathI bhinna paNa ramaNIya evAM kAvyono bIjo varga thAya, ane te vicitra kahevAya. e baMne ramaNIya hoI e baMnenI chAyA jemAM heya e ubhayAtmaka varga paNa ramaNIyatAyukta che ema mAnavuM e ja yuktisaMgata che. eTale A traNemAne dareka pitAnA nirdoSa svabhAvane lIdhe tadvidone AhvAda ApavAnI pUrI zakti dharAve che. emAM koI UNe nathI. ahIM kuMtaka eka zaMkA utpanna karI tenuM nirasana kare che. zaMkA evI che ke - baMne prakAranI zakti eTale pratibhA te AMtarika hoI ene svAbhAvika kahI zakAya e yogya che, paNa vyutpatti ane abhyAsa te AhArya eTale bahArathI prApta karelAM hoya che, temane e zI rIte lAgu paDe? - eTale ke temane svAbhAvika zI rIte kahI zakAya? ene javAba e che ke e deSa nathI. kAraNa, kAvyaracanAnI vAta bAjue rAkhIe te bIjI bAbatamAM paNa anAdivAsanAnA abhyAsavALe kaI paNa mANasa, pitAnA svabhAvane anurUpa ja vyutpatti ane abhyAsa dharAve che. ane baMne - vyutpatti ane abhyAsa - svabhAvanI abhivyakti dvArA ja saphaLatA pAme che. kAraNa, svabhAva ane e be vacce upakArya upakAraka saMbaMdha hoya che. eTale svabhAva e baMnene utpanna kare che ane baMne svabhAvane paripuSTa kare che. AthI acetana padArthone svabhAva paNa pitAnA
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-25-29] vakroktijIvita 63 svabhAvane anurUpa bIjA padArthonA sAnidhyanA prabhAvathI abhivyakta thAya che. jema ke, candrakAnta maNimAMthI candranA kiraNanA sparza mAtrathI svAbhAvika rIte pANI jhamavA mAMDe che. Ama, mArgo gaNAvyA pachI anukrame temanI vyAkhyA Ape alAna eTale ke doSarahita pratibhAmAMthI akuranI peThe svayameva phUTI nIkaLelA, navA zabdArthane lIdhe suMdara, prayatna vagara racAyelA sva5 ane manehara alaMkAravALe, jemAM padArthone svabhAva ja eve pradhAna heya ke yutpattijanya AhAya kauzala tenI AgaLa tirakArapAtra - gauNa lAge eve, rasAdinA rahasyane samajanAra sahRdayonA mAsavAdane lIdhe suMdara, ra7 vicAra ke prayatna vagara svAbhAvika rIte ja jemAM padAdinI yejanA evI thaI hoya ke tenA saudaryathI rasikanA mananuM raMjana thAya eve, vidhAtAnA kauzalathI sadhAtA nirmANanA atizaya eTale ke suMdara sRSTi je, jemAM je kAMI vicitra hoya te badhuM pratibhAmAMthI pragaTeluM ane saumArya-maMDita heya eve, A sukumAra mAga che, je mAge thaIne khIlelAM kusumonA vanamAM thaIne jema bhramare jAya tema satkavio gayA che.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 vakaeNktijIvita [1-25-29 A pAMca kArikAonuM eka vAkya che ane emAM sukumAra mArganI vyAkhyA ApelI che. graMthakAra vRttimAM enI vigate samajUtI Ape che. emAM kArikAnA kramane na anusaratAM vAkyanA anvaya ane arthane anusarI pahelAM 29mI kArikA lIdhI che ane tyAra pachI anukrame 28, 25, 26 ane 27 kArikAo samajAvI che. [29] pahelAM jene ullekha karyo hato ane upara jenI vyAkhyA ApI che te mArganuM nAma sukumAra che. e mArge kAlidAsa vagere uttama kavio gayA che, eTale ke temaNe e mArgane anusarIne kAvya racyAM che. kevI rIte gayA che? te ke khIlelAM kusumenA vanamAM thaIne bhramare jAya tema. khIlelAM kusumenA vana sAthe sarakhAmaNI karI che ane vyaMgyArtha e che ke e mArga kusumenI sukumAratA jevuM AbhijAtya dharAve che. kavione bhramara sAthe sarakhAvyA che tethI evuM sUcavAya che ke e kavio kusumanA makaraMda kahetAM madhanA je sAra saMgrahavAnA svabhAvavALA che. [28] vaLI, e mArga ke che? te ke jemAM je kAMI vaicitrya kahetAM sauMdarya athavA alaMkAre hoya te badhA ja prati bhAmAMthI kahetAM kavizaktimAMthI pragaTelA hoya, game tema prayatna karIne lAdelA na hoya. vaLI, e mArga ke che ? te ke saukumArya parispaMdarpAdi. saumArya eTale AbhijAtya, tene parispada eTale tadvidone AnaMda Ape evI ramaNIyatA. tenAthI spaMdita eTale rasamaya bane. jema ke vadhI paDyA tApathI, dhIkhate dI; ne dUbaLI sAva thayela rAtri ekAbIjAthI avaLuM ja vartatAM, khI, zuM premI, jhaghaDela daMpatI !" (raghuvaMza 16-45) 74 (anu. prajArAma rAvaLa) A lekamAM leSanI chAyAvALe kavinI pratibhAmAtrathI sakule akRtrima (anAhAya) (upamA) alakAra koI apUrva
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-25-29] vatijIvita upara sauMdaryane piSe che jema ke "pravRddhatA ane "tavI" e be vAcako kahetAM zabda (pahele narajAtine ane bIjo nArIjAtine hAI) (prastuta divasanA ane rAtrinA) suMdara svabhAva mAtranuM varNana karavA AvelA hoI (patinA saMtApa ane patnInI kRzatArUpa) bIjA arthanI pratIti karAvatA nathI. ene artha e che ke pratApa ane tanvI e baMne zabdo divasanA tApane ane rAtrinI kSINatAne tema ja patinA saMtApane ane patnInI kRzatAne baMnene saileSane lIdhe baMdha karAvI zake ema che, paNa A leka grISma RtunuM varNana karavA lakhAya che eTale enI abhidhA divasarAtane lagatA artha pUratI maryAdita thaI gaI che eTale te patipatnIne lagatA bIjA arthane baMdha karAvI zaktI nathI, paraMtu kavinA kauzalathI pragaTa thatI bIjA prakAranI pratItine anukULa che eTalA mAtrathI e be zabdo tadvidAlAdakAritAne pAme che. e bIjo prakAra zo che? te ke bIjA arthanI pratIti karAvanAra tarIke virodha ane vimina e be zabdone pravega. ene lIdhe bIjo artha karavAmAM madada maLe che. jema ke, upameyarUpa rAtri ane divasa be bhegAM rahI zakatAM nathI e virodha, ane baMnenA svabhAva judA che e baMnenI bhinnatA che. ane upamAnarUpa patipatnImAM IrSyAkalaharUpa virodha ane reSane lIdhe judAM rahe e bhinatA. "timAtra" ane "artha e be kriyAvizeSaNe baMne pakSonI lAgaNunI atizayatAnI pratIti karAvatAM hoI khUba ja ramaNIya lAge che. zleSanI chAyA sAmAnya rIte kalezasAdhya hovA chatAM ahIM anAyAsa AvI che eTale mane hara thaI paDI che. | [25] vaLI e mArga ke che? te ke amyAna pratibhAmAMthI phUTI nIkaLelA navA zabdArthane lIdhe suMdara. amlAna eTale doSarahita, pUrvajanmanA ane A janmanA saMskArane lIdhe prauDha
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 vAktijIvita [1-25-29 thayelI pratibhArUpa anirvacanIya koI kavizakti. temAMthI phUTI nIkaLelA eTale navA aMkuranI peThe svayameva phUTI nIkaLelA, nahi ke aLajabarIe khecI kADhelA; navA eTale tAjA, tidvaMdAne AnaMda ApavAne samartha evA zabda ane artha, e ene lIdhe maneAhara. vaLI kevA ? teA ke prayatna vagara racAyelA svalpa ane manehara alakAravALA. ahIM 'svalpa' zabda che te AkhA prakaraNane lAgu paDe che, mAtra eka vAkaya ke blekane nahi. enA artha e che ke sukumAra mArgomAM je alaMkAra Ave ta prayatna vagara svAbhAvika rIte AvelA heAvA joIe ane ala kArAnA ThaThArA na hovA joIe. khapa pUratA ja alaMkArA heAvA joIe. ni kAre A ja vAta dhvani kAvyamAM alaMkAra apRthagyanivatya hovA joIe, ema kahIne kahelI che. AvA alaMkArA kAI vAkayamAM ke leAkamAM ja nahi paNa AkhA prakaraNamAM alpa ja hAvA joIe. jema ke-- pUrAM khIlelAM na heAvAne kAraNe khAlaca'dranA jevAM vAMkAM atyaMta rAtAM palAzanAM phUla vasaMtta sAthe taratanA ja samAgama sAdhelI vanasthalIonA nakhakSatA jevAM zAbhavA lAgyAM." (kumArasaMbhava, 3-29) 75 A zleAkamAM bAlacaMdranA jevAM vAMkAM' atyaMta rAtAM' ane vasaMta sAthe taratanA ja samAgama sAdhelI' e zabdo svabhAvanuM varNana karavA mATe ja vaparAyelA hovA chatAM saudaryane kAraNe 'nakha kSatA jevAM' e manahara ane prayatna vagara svAbhAvika rIte pragaTa thatA upamA ala`kAra sAthe joDAtAM bhAre camatkArI banI jAya che. [26] vaLI e mA kevA? teA ke jemAM padArthAnA svabhAva ja evA pradhAna hAya ke vyutpattijanya ADA kauzala tenI AgaLa tiraskArapAtra ke gauNa lAge. ene sAra e che ke kavinI pratibhAmAM pragaTa thayelA vastunA svabhAvanA mahimA ja evA hAya che ke bIjA kAvyeAmAMnuM vyutpattijanya anekavidha sau ja
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-25-29] vatijIvita 67 paNa tiraskArapAtra lAge. "raghuvaMza'mAMnuM mRgayAvarNanane lagatuM prakaraNa enuM udAharaNa che. jema ke - "jenI AgaLa garvabharyo kALiyAra cAlatuM hatuM ane jemAM haraNanAM dhAvatAM baccAM bhAgatI hariNIonI gatine vAre vAre avarodhatAM hatAM evuM moDhAmAM ghAsavALuM haraNanuM ToLuM tenI sAme AvyuM." (raghu 8-55) 76 evuM ja bIjuM udAharaNa "kumArasaMbhava'mAM Ave che. tyAM "DAMe pitAnA bhAva kriyA dvArA vyakta karyA." (kumAra) 3-11) 77 ema kahIne pachI prANIonA dharmanuM varNana karatAM kahyuM che-- kALiyAre sparza sukhathI jeNe AMkha mIMcI dIdhI che evI hariNIne ziMgaDA vatI khaMjavALI." (kumAra0 3-36) 78 A baMne udAharaNamAM prANIonI svAbhAvika kriyAonuM ja varNana che ane chatAM e svabhAvavarNana evuM camakAraka che ke sahadone AnaMda Ape. svabhAktivAdI ane svabhAti alaMkAranAM udAharaNa kahe, paNa kuMtaka te sukumAra mArgane avalaMbIne kareluM camatkAraka svabhAvavarNana hAI ene vakti ja kahe. vaLI ke? te ke rasAdinA rahasyane jANanArAonA mana:saMvAdane lIdhe suMdara. rasa eTale zRMgAra vagere, ane Adi eTale rati vagere. (sthAyIbhAva, bhAva, bhAvAbhAsa vagere) paNa samajI levA. ene rahasyanA jANanArA eTale tadvide, sahRdaye. temane manaHsaMvAda eTale hRdayasaMvedanA, potAne anubhava thaye hoya e rIte sAkSAtakaravuM te. ene lIdhe suMdara eTale ke sahadanA hRdayane AnaMda Ape evA vAkyanI racanA, e artha che. AnAM udAharaNa "raghuvaMzamAMnA rAvaNane mArIne puSpakamAM pAchA pharelA rAme sItAne "tArA virahathI duHkhI thayelA meM amuka amuka pradezamAM
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 vaktichavita [1-5-29 AvuM AvuM duHkha anubhavyuM hatuM enuM varNana karatAM je vacane kahelAM che te badhAM ja utArI zakAya. jema ke - "he bhIru, rAte huM pahelAM anubhavelAM tArAM sakaMpa AliMgane saMbhAte saMbhArate guphAone bharI detI meghanI garjanAo (mahAkaSTa) jema tema sahana karato" (raghu13-28) 79 ahIM (jemAM pazupaMkhInA svabhAvanuM pradhAnapaNe varNana hoya, ane jemAM cetana padArthonuM rasaparipUrNa varNana hoya evA) be vibhAga pADavAmAM AvyA che tene hetu e che ke vibhAvAdirUpe rasanuM aMga banatAM paMkhIonA avAja, vRkSa, jala, vasaMta Rtu vagere padArtho te atizayayukta svabhAvavarNananI pradhAnatAthI ja rasanuM 'aMga banI jAya che. ane emanAthI judA viziSTa cetanAyukta deva, gaMdharva vagere zRMgArAdi rasathI paripUrNarUpe varNavAya te sahadanA hadayane AnaMda Ape che, e vAta kavioe svIkArelI che. uparanAM udAharaNamAM evuM ja jovA maLe che. A bhAga barAbara samajavA mATe e jANavuM Avazyaka che ke bIja unmeSamAM kaMtaka vaNya vastunA be prakAra pADe che: (1) cetana ane (2) acetana. emAM cetananA be bhedaH (1) mukhya cetana - deva, mAnava, gaMdharva vagere ane (2) gauNa cetana - pazupaMkhI vagere. AmAMthI mukhya cetana padArthonuM varNana zRMgArAdi rasanA paripaSavALuM ane gauNa cetana padArthonuM tema ja jaDa padArthonuM varNana meTe bhAge rasanA uddIpana vibhAva tarIke karavAmAM Ave che. paheluM udAharaNa gauNa cetana padArtho ke jaDa vastunA varNananuM ane bIju mukhya cetana padArthanA rasaparipUrNa varNananuM che. 27] vaLI ke? te ke vicAra ke prayatna vagara svAbhAvika rIte ja jemAM padAdinI yejanA evI thaI hoya ke tenA saudaryathI rasikonA mananuM raMjana thAya e ene artha e che ke je. evuM (eTale ke prayatna ke pUrvavicAra vagara svAbhAvika rIte
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-25-29] vakaeNktijIvita 69 sadhAyeluM-unpremeditated) kauzala emAM hoya te te "ATaluM che evuM tene vize keme kahI zakAtuM nathI, mAtra atyaMta utkRSTa rUpe (bhAvakanA) cittamAM anubhavAya che. (arthAta, te zabdamAM varNavI zakAtuM nathI, mAtra anubhavI ja zakAya che.) vaLI ke? te ke vidhAtAnA kauzalathI sadhAtA nirmANanA atizaya eTale ke suMdara sRSTi je. arthAt brahmAnA kauzalathI racAyelI ramaNInA lAvaNya vagere jevI sRSTinI jene upamA ApI zakAya che. arthAt jemAM brahmAnI peThe kavinuM kauzala paNa akaLa hoya e. jema ke - "Indrane jItanAra lakezvara(rAvaNa)ne paNa je(kArtavIrya arjuna)nA kArAgAramAM, paNa chathI bAMdhelI hAI bhujAo hAlacAlI na zake ane dase meDhAMmAMthI niHzvAsa paDyA kare evI dazAmAM, tenI maherabAnI thatAM sudhI purAI rahevuM paDayuM hatuM." 80 A lokamAM bIjo koI vizeSaNe vagara ja kavinI pratibhAnuM pariNAma carama utkarSane pAmyuM che. indrane paNa harAvanAra rAvaNanI lAcAra dazAnuM varNana kavie be ja kriyAvizeSaNa - sthAnidhyamujhena ane viniHzvavatraraMga -thI evuM AbAda karyuM che ke bIjA koI vizeSaNanI jarUra ja rahetI nathI - e ja kavinI pratibhAne utkarSa batAve che. sukumAra mArganuM varNana karatA uparanA pAMca kalekanA kulakamAMnA pahelA lekamAM pradhAnapaNe zabda ane alaMkAranA sauMdaryanuM pratipAdana kareluM che. bIjAmAM varNanIyanA sauMdaryanuM ane trIjAmAM bIjI yuktio upara AdhAra rAkhavAnI jarUra na paDe evI racanAnA sauMdaryanuM pratipAdana kareluM che. cothA lekamAM ema kahyuM che ke vaicitrya paNa saukumAryane avirodhI hovuM joIe. ane pAMcamAmAM viSaya ane viSayanA saukumAryanuM pratipAdana kareluM che.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 vakroktijIvita [1-30, 31 chelA vAkayane artha e ke kAvyamAM viSaya kahetAM content ane viSayI kahetAM form baMne suMdara levAM joIe. baMne vacce sAmaMjasya. hevuM joIe. Ama, sukumAra mArganI vyAkhyA ApyA pachI graMthakAra ena. guNenuM svarUpa samajAve che. 30 samAsa vagaranAM manahara padene vinyAsa e ja jenuM jIvita che evuM mAdhurya e sukumAra mAgane pahelo guNa che. manahara eTale sAMbhaLavAmAM ramaNIya ane arthanI daSTie paNa ramaNIya evAM pado. "samAsa vagaranArane artha "jemAM vadhu paDatA samAsa na hoya evAM karavAnuM che, jemAM bilakula samAsa heya ja nahi evAM e artha levAnuM nathI. jema ke - ekAMtamAM kIDAnI mastImAM hasatAM hasatAM zivanA mAthA parathI caMdralekhAne kheMcI laI pitAne mAthe dhAraNa karI "mane e sArI lAge che?' ema pArvatIe pUchatAM, caMdramauli zive Apele paricuMbana rUpa uttara tamAruM rakSaNa kare." 81 ahIM pado samAsa vagaranAM che, zabda ane artha ramaNIya. che, ane vinyAsanuM vaicitrya che. Ama ahIM traNe vAnAM prakAze che. Ama, mAdhuryanI vAta karyA pachI prasAdanI vAta kare che- 31 jene lIdhe kavine rasa ane koktiviSayaka abhimAya vagara mahenate samajAI jAya ane ane ekadama baMdha thAya te prasAda, rasa ane vakrokti eTale zRMgArAdi rasa ane badhA ja alaMkAre. A prasAda guNamAM mukhyatve cAra vastu hoya che(1)
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAktijIvita 71 + samAsa vagaranAM pado, (2) prasiddha avAcaka zabdo, (3) phrAnvayanA abhAva ane (4) samAsa hoya teNe te tarata samajAya evA hAya. ta' (abhiprAya) zabda ahIM tAtparyaMnA saudaryanA athamAM vaparAya che. udAharaNa-- 1-31] baravALA ziyALA pUrA thatAM kiMpuruSonI strIenA hATha sApha thaI gayA, temanA moDhAnI kAnti sapheda thaI gaI ane temanA gAla uparanA patravizeSAmAM pasInA dekhAvA lAgyA." (kumArasaMbhava, 3-33) 82 A zlokamAM samAsa vagaranAM pado vagere badhAM ja lakSaNA meAjUda che. ane vividha prakAranA patravizeSakeAnA vaicitryathI sadhAyelu strIonAM vadananuM sauMdaryAM meAtI jevAM prasvedakhi'duethI era khIlyuM che, te paNa barAbara spaSTa rIte anubhavAya che. enuM ja bIjuM udAharaNa-- "AnI sAthe tuM tAlavananA marmara zabdathI gAjatA samudratIre vihAra kara. dUra dUranA dvIpAmAMthI laviMganAM phUlanI sugaMdha laIne AvatA vAyu tArA svedane harI leze." (raghuva'za, 6-57) 83 A baMne dAkhalA rasaviSayaka saudaryanA che. have vAkti eTale alaMkAraviSayaka sauMdaya nA dAkhaleA Ape che. alakAranI abhivyaktinuM udAharaNa-- "bAlacaMdranA jevAM vAMkAM" --84 A leAka pahelAM 75mA udAharaNa tarIke AvI gayA che (pR. 66). emAM caMdrane ApelI nakhakSatanI upamA atyaMta suMdara che. Ama, prasAdaNanI samajUtI ApI have lAvaNyanI samajUtI Ape che--
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 vakroktijIvita [1-32, 33 vaNavinyAsanI ane vicichaniyukta padanI janAnI sva5 saMpattithI utpanna thatu baMdhanuM saundraya te lAvaNya kahevAya. saMpattine artha paNa zobhA ja thAya che. e zobhA kevI? te ke baMne prakAranI eTale ke varNavinyAsanI ane padajanAnI zebhA. e svalpa eTale theDI ja, atyaMta AgrahapUrvaka racelI nahi. ene artha e thayo ke zabda ane arthanA saukumAryathI suMdara racanAnuM sauSThava te lAvaNya nAmane guNa kahevAya. jema ke- snAnane lIdhe bhInA thayelA, chUTA, dhUpanI vAsavALA ane saMdhyA samaye mallikAnAM puSpo gUMthelA strIonA vALamAM, vasaMta pUrI thavAthI jenuM jora ochuM thaI gayuM che evA kAmadevane baLa maLyuM." (raghu. 16-50) 85 A kanuM racanAsauMdarya sahadane anubhavamAtra gamya che, zabdathI kahI zakAya evuM nathI. bIjuM udAharaNa- teNe pitAnAM bANathI asura strIonA gAla patralekhA vagaranA karI nAkhyA." (raghu. 6-72) 86 A udAharaNamAM paNa varNavinyAsanI vicchitti ane padajanAnI saMpatti racanAnA sauMdaryanuM kAraNa che, e spaSTa joI zakAya ema che. Ama, lAvaNya samajAvyA pachI AbhijAtya samajAve che- 33. sAMbhaLavAmAM kamaLa, citta jene sahelAIthI 5zI zake eve, svabhAvathI ja komaLa chAyAvALe guNa te AbhijAtya kahevAya. AvI vastune AbhijAtya kahe che. kAnane kemaLa lAge eTale ke ramaNIya lAge e. mana jene sahelAIthI pazI zake
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-33] vakroktijIvita 73 e. ahIM sahelAIthI spazI zake e prayogamAM atizakti che. (kAraNa, AbhijAtya guNa amUrta hoI ene sparza karI na zakAya, tema citta paNa amUrta hoI kazAne sparza karI na zake.) eTale ahIM artha e levAne ke je baMne vastu sparzogya hoya ane te ekabIjAne sparze te saikumAryane lIdhe je sparzamukhane anubhava thAya te anubhava karAve e. AhArya eTale kRtrima rIte meLavelI nahi, paNa svAbhAvika kamaLa chAyAvALe je guNa te AbhijAtya kahevAya, eve ahIM artha che. jema ke- "je(kArtikeyanA mera)nuM kharI paDeluM tilekhAthI vIMTaLAyeluM pIMchuM, pArvatI putra premane lIdhe kamaladalane sthAne kAne dhAraNa kare che." (meghadUta, 1-44) 87 ahIM zravaNasubhagatA ane svabhAvathI ja kamaLa chAyA (rUpa AbhijAtya) sahRdaye saMvedI zake e rIte kure che. ahIM koI evI zaMkA kare ke lAvaNya ane AbhijAtya e te lekettara ramaNI sauMdaryarUpa vastunA dharma tarIke prasiddha che, te kAvyanA guNa zI rIte banI zake ? e zaMkA barAbara nathI. kAraNa, e rIte joIe te te pahelAM svIkArelA mAdhurya ane prasAda e be guNo paNa kAvyanA dharma na banI zake. ema juo te, mAdhurya e te goLa vagere gaLI vastunA dharma tarIke jANItuM che, tema chatAM AnaMda ApavAnA sAmAnya guNane lIdhe upacArathI e kAvyane guNa paNa kahevAya che. e ja rIte, prasAda e svaccha jaLanA ke phaTikanA dharma tarIke jANItuM che, paNa spaSTapaNe dekhADavAnA sAmAnya guNane lIdhe upacArathI jhaTa pratIti karAvavAnI zakti mATe paNa e vaparAya che. e ja rIte, kAvyamAM kavinI pratibhA ane kauzalathI sadhAtuM kAntine lIdhe kamanIya racanAsauMdarya cittamAM camakAra pidA karavAnA sAmAnya guNane kAraNe upacArathI lAvaNya sivAya bIjA koI
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 vakti jIvita [1-33 zabdathI oLakhAvI zakAya ema nathI. e ja rIte kAvyamAM svabhAvathI kamaLa chAyA hoya te AbhijAtya zabdathI nidezAya che. kaI kadAca ema kahe ke (AnaMdavardhana vagere) keTalAke pratIyamAna vastu lalanAnA lAvaNya jevuM hovAthI tene lAvaNya kahyuM che. jema ke - pratIyamAna punaranyadeva vastvasti vANISu mahAkavInAm / yattatprasiddhAvayavAtirikta vibhAti lAvaNyamivAGganAsu // | (vanyAlaka, 1-4) (paNa pratIyamAna te mahAkavionI vANImAM rahelI, prasiddha avayathI bhinna nArInA dehamAM vilasatA lAvaNya jevI, judI ja vastu che.) te pachI tame baMdhasauMdaryamAtrane lAvaNya kema kahe che? enA javAbamAM graMthakAra kahe cheH e kaMI deSa nathI. kAraNa, e. daSTAMtathI te eTaluM ja siddha thAya che ke vAra-vAcakarUpa prasiddha avayathI bhinna rUpe pratIyamAna vastunuM astitva hoya che. paraMtu ethI kaMI badhA ja puruSanA locanathI grahaNa karAtuM lalanAnuM lAvaNya ane kevaLa sahadathI ja anubhavAtuM pratIyamAna vastu, e baMne sarakhAM che evuM kahI na zakAya. vaLI, pada ane padArtha na jANavAvALAonuM paNa zravaNamAtrathI hRdaya harI lenAra racanA sauSThavane ja lAvaNya kahI zakAya. kahevAne artha e che ke, jema lalanAnuM lAvaNya sAdhAraNa mANasane paNa anubhavagocara thAya che, tema kAvyanuM baMdhasauMdaya paNa padapadArthanA jJAna vagaranA sAmAnya mANasane paNa zravaNamAtrathI anubhavagocara thAya che. eTale e baMdhasauMdaryane ja lAvaNya kahevuM yogya che. paNa pratIyamAna vastu te kAvyanA marmane ja anubhavagocara thAya che. jema kAminInuM keTaluMka saubhAgyasaudarya te tene upa
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-34-3] vakaeNktijIvita 75 bhega karavAne pAtra nAyakane ja anubhavagocara thAya che, paNa tenuM lAvaNya te satkavionI vANInA sauMdaryanI peThe badhA ja mANasane anubhavagocara thatuM hoya che, e ame pahelAM kahyuM ja che, mATe vistAra karavAne artha nathI. Ama, sukumAramArganuM lakSaNa ApyA pachI vicitramArganuM lakSaNa Ape che. 34 pratibhAnA prathama prAkaTaca vakhate ja jemAM zabdAthanI aMdara vakatA skuratI lAge; 35 jemAM kavio eka alaMkArathI saMtoSa na pAmatAM hAramAM maNibaMdhanI peThe eka alaMkAramAM bIje. alaMkAra umere che; jemAM ratnanAM kiraNenI chaTAnA bAhulyathI jhaLahaLatAM AbhUSaNe kAtAnA zarIrane DhAMkI daIne zobhAve che, 37 tema jhaLahaLatA alaMkAre potAnA zebhAtizayanI aMdara rahelA ala kAryane prakAzita kare che. 38 jemAM anUtana varSa viSaya paNa uktivaicitryamAtrathI kaI parAkASThAne pahoMcADAya che; 39 jemAM kavinI pratibhAne baLe sAmAnya padArtho paNa kavinI ruci anusAra judA ja (saudaryayukta) banI jAya che;
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 vakroktijIvita [1-34-43 40 jemAM vAcya-vAcaka vRttithI bhinna evI koI vAkacAtha nI pratIyamAnatA yAjavAmAM AvI hoya che; 41 jemAM padArthone svabhAva kaI kamanIya vaicitrya vaDe puSTa ane sarasa abhiprAyavALA varNavAyA hAya che; 42 jemAM vakroktinuM vaicitrya jIvitarUpa banI jatu hAya che ane jemAM koI apUrva atizayanuM kathana karavAnI zakti haiAya che; 43 evA ati duHsacara vicitra mAga upara thaIne talavAranI dhAranA mArga upara thaIne sulaTAnA manArathA jAya tema viSa kavio gayA che. [43] e vicitra nAmanA mAga kevA che? te ke ati duHsaMcara'. jenA upara cAlavAmAM atyaMta muzkelI paDe evA. vadhu te zuM kahIe? paNa jenA upara thaIne vidagdha kavi' arthAt mAtra koIka vidvAna kavie ja e mArge gayA che, eTale ke e mAne anusarIne kAvyaracanA karI che, evA artha che. kevI rIte? tA ke talavAranI dhAranA mArga upara thaIne jatA subhaTa kahetAM mahAvIra puruSAnA maneArathA eTale ke saMkalponI jema ahIM kahevAnA Azaya e che ke aucityane anusarIne cAlanAra manArathAne e talavAranI dhAra jevA mArga upara yathAruci cAlavAmAM koi mlAnatA(eTale ke jokhama)nI saMbhAvanA nathI, jo pratyakSa yuddhamAM UtaravuM paDe te kadAca kaMika jokhamanA saMbhava kharI. talavAranI dhAra sAthe mAnI sarakhAmaNI karI che e sUcave che
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-34-43] vAktivita ke mAga kevA kaThina che ane enA upara cAlanAramAM keTalI kuzaLatA hAvI joIe. [34] e mA kevA che? te ke jemAM zabda ane arthamAM potAmAM ja rahelI vakratA kahetAM uktinuM vaicitrya, sauMdaya sphuratuM hAya, dhodhamAra vahetuM hAya ema lAge. kayAre? tA ke 'pratibhAnA prathama prAkaTaya vakhate ja, eTale kavizakti pahelIvahelI pragaTe tyAre ja. enA artha e ke kavinA koI prayatna vagara ja zabda ane amAM koi svAbhAvika vakratA kahetAM sauMdaryAM. skurAyamANu thatuM lAge. jema ke-- na he pavana, A te tArI kevI rIta che ke leAkeAnA paga taLe kacaDAtI dhULane upADIne tuM (sUrya, caMdra ane nakSatrA jevA) tejasvI padArthone vasavA yogya AkAzamAM sthApe che; e dhULanA UDavAthI mANasAnI AMkhAne je upadrava thAya che tenI vAta javA daie teAya (ene lIdhe) tArA potAnA zarIramAM utpanna thatA malinatArUpI dveSa tuM zI rIte sahana kare che ?" (subhASitAvalI, 1036) 89 A zlAkamAM aprastutapraza'sA nAme alaMkAra pradhAnapaNe vAkayA che. ene upayAga kavie vAccathI judA ja pratIyamAna atha nA medha karAvavA karelA che ane temAM kavinI vicitra pratibhAe vatAyukta zabda ane arthAMnA upayega eTalI su Mdara rIte karelA che ke pratIyamAna artha paNa jANe vAcyA hAya ema takSNu samajAI jAya che. e khIjA anA khAdha tatkSaNa ja thatA hAIne zabdonA be arthA thatA heAvA chatAM ahI' dveSa che ema kahI zakAya ema nathI, kAraNa, ahIM vAcya ane pratIyamAnanuM prAdhAnya sarakhuM nathI. pratIyamAna aneA spaSTapaNe bedha thAya e mATe dvi-athI zabdo vAparavAthI atizaya camatkAra pedA thAya che. [35] e vicitra mArganuM ja khIjI rIte varNana karatAM kahe che ke emAM kavie eka alaMkArathI saMteSa na mAnatAM temAM khIoN.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 3ktivita alaMkAra yA2e che. kevI rIte? tA ke jema hAra vageremAM ratnajaDita padaka vagere umere che [1-34-43 jaDiyAe meAtInA tema, jema ke - he vArAMnidhi, edhisattva atiyA helAthI hau zuM vadhu ? che nA ke| tujaze| bIjo pahite lIdhela jeNe vrata; AvyA pArtha tRSAne vamukha thai je lAMchanA meLavI, tenA bhAra uThAvave maru taNeA tuM thAya sAhAcyaka." (kAvyaprakAza, 10-494) 90 B. A zlokamAM atyaMta nidya caritravALA kRpaNa dhanikarUpa -bIjo artha manamAM rAkhIne tenA jevA (pANI heAvA chatAM tarasyAne mATe nakAmA) samudranuM vAcyarUpe varNana karyuM che, eTaluM ja aprastutaprazaMsA alaMkAranuM svarUpa che, pratIyamAna niMdya kaMjUsanA bIjA ja amAM paryavasAna pAmatuM vAkaya paNa prAraMbhathI ja ramaNIyarUpe racAyeluM hAvAne lIdhe sahRdayAne AnaMda ApanAra thaI paDe che. evI rIte e vyAjastuti jevA bIjo alaMkAra aprastutapraza MsAnA AbhUSaNurUpe AvyA che. ahIM saMkarAla kAra kahI zakAya ema nathI, kAraNu, baMne alaMkArA skuTarUpe judA judA pratIta thAya che. ahIM saMsRSTi paNa nathI, kAraNa, baMnenuM prAdhAnya sarakhuM nathI. vaLI baMne -vAcya alaMkAra paNa nathI, kAraNa, eka atha vAcya che ane bIjo pratIyamAna che. Ama, ahIM eka alaMkAramAM khIje alaMkAra gUMthyA che. khIjuM udAharaNa-- "e kaThiyArA, teM A akALe phaLanArA AMbAvADi yAne kApI nAkhyuM e sAruM karyu.. khIjAM jhADanuM nAma sudhdhAM bhUMsAI jevuM gayuM hatuM te pharI pAchuM pragaTa thayuM; bIjuM, vidhAtAnuM peAtAnA mArgathI skhalana thatuM hatuM tenA te hAtha pakaDaco; ane na joyeluM jovAnA kaSTamAMthI konI AMkhAne ugArI lIdhI." (bhallaTazataka, 86) 91
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-34-43] vakroktijIvita 79 pahelA udAharaNanuM vigate kareluM vivaraNa Ane paNa lAgu paDe che. evuM ja bIjuM udAharaNa- "zuM tAruNyataru taNI rasabharI phUTI navI vallarI, ke lIlAlaharaMta A lahara che lAvaNyanA siMdhunI, ke AliMgana kAja vyAkula thatA premIjane kAraNe che sAkSAt upadezayaSTi athavA zRMgAranA devanI ?" | (subhASitAvalI, 1471) 92 A lekamAM rU5kAlaMkAra che, ane temAM saudaryane atizaya pragaTa karavA mATe saMdehAlaMkAravALI ukti javAmAM AvI che, te cittane camakAvanArI che. bAkInuM pahelAM be udAharaNonI jema samajI levuM. [36-37] vaLI e mArga ke che? te ke jemAM ratnanAM kiraNanI kare che. kevI rIte ? te ke kaMkaNa vagere alaMkAronI piThe. e alaMkAro kevA? te ke ratnanAM kiraNenI chaTAthI jhaLahaLatA. kevI rIte ? te ke kAntAnA zarIrane pitAnA jhaLahaLATathI DhAMkI daIne zobhAve che te ja rIte upamAdi alaMkAro paNa zobhAve che. e alaMkAre pitAnA bhAtizayamAM rahelA alaMkAryane prakAzita kare che. kahevAnuM tAtparya e che ke e kAvyamAM alaMkArane mahimA ja pradhAna hoya che ane tenI ja zobhAnA atizaya vacce rahele alaMkAya paNa ethI zobhe che. jema ke - o rAkSaso, gabharAo nahi. Arya(rAmacaMdra)nA saMgrAmarUpI mahotsavamAM tamArAmAMthI kaI bhAga pAmyA vagara nahi rahe. tame ghaNA che tethI zuM thaI gayuM? Ama UMcA nIcA zA mATe thAo che? temanI udAra bhujAonA agnimAMthI chUTatAM bANenI saMpatti pUrI thaI gaI nathI."93 A zlekamAM yuddhanuM mahatsavanA rUpaka vaDe evI rIte varNana
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 vakrokti jIvita [1-34-43 karyuM che ke "rAma pitAnA zauryathI tamane saune ja mArI nAkhaze e alaMkArya artha alaMkArenI zobhAnA atizayanI aMdara rahyo rahyo prakAze che. jema ke, tamArAmAMne keI sAmAnya rAkSasa paNa keI dUra dUrane sthAne haze teye bhAga pAmyA vagara rahenAra nathI. mATe samaramahotsavane bhAga meLavavAnI lAlacathI UMcAnIcA thavAnuM choDI do. saMkhyAmAM tame ghaNuM che eTale badhAne bhAga maLo azakya che, ema tame mAne che te barAbara nathI. asaMkhya mANasone bhAga ApavAnuM azakya banI javAnAM be kAraNo saMbhave che. kAM te saMpatti khUTI jAya athavA dAtA kaMjUsa hoya. ahIM e bemAMthI eke kAraNa nathI, evuM chellA caraNa dvArA kahevAmAM AvyuM che. bIjuM udAharaNa- "kyA dezane virahavyathAmAM DUbele ane sUne karI mUkayo che?" (harSacarita, 1) 94 bIjuM udAharaNa- kayA puNyazALI akSaro emanA nAmanI sevA kare che?" (harSacarita, 1) 5 ahIM pahelA udAharaNamAM "kyAMthI AvyA che ane bIjA udAharaNamAM "emanuM nAma zuM che e alaMkArya artha aprastutaprazaMsArUpa alaMkAranI zebhAnI chAyA pAmIne tenI zobhAthI chavAI javAthI sahadane AnaMda Ape e banI gayA che. vyAjastuti, paryApta vagere alaMkAramAM AvuM ghaNI vAra bane che. ahIM eka prazna e uThAvavAmAM AvyuM che ke rUpaka vagere alaMkAronI vyAkhyA ApatI vakhate temanA svarUpane nirNaya karavAmAM AvanAra che, te pachI ahIM temanAM udAharaNa ApavAnuM prayajana zuM? enA javAbamAM graMthakAra kahe che ke tamArI vAta sAcI che. paNa vicitramArganI e ja te vicitratA che ke alaukika .
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke vastu nA ApatAM kahe che ke navInatA kahevAya che 1-34-43] vakroktijIvita 81 sauMdaryAtizayavALA alaMkArenI racanA keIka apUrva vAkyavakatA pragaTa kare che. (e batAvavA mATe ahIM rUpakAdi alaMkAranAM udAharaNa ApyAM che. joke emanuM vigate nirUpaNa yathAsthAne karavAmAM Avaze.) [38] vicitra mArganuM ja bIjuM lakSaNa ApatAM kahe che ke jemAM pahoMcADAya che." joke vastu navuM na hoya, temAM kaI navInatA na hoya, to tene lokottara atizayanI keTie pahacADavAmAM Ave che. zI rIte ? te ke mAtra uktivaicitryathI, kathananI vidagdhatAne jere e ahIM artha che. jema ke tenuM sauMdarya kaMI ora che, tema tene halanacalananuM lAlitya paNa ora che. e zyAmA kahetAM suMdara strI lagAre sAmAnya prajApati kahetAM brahmAnI racelI lAgatI nathI." (gAthAsaptazatI, 969) 96 evuM ja bIjuM udAharaNa- he tanvI, sarasa kadalInI hArethI zobhate ane utkRSTa ke jene lIdhe ramaNIonA hAvabhAvane aMkurita karatA A narmadAne kAMTho che; ahIM suratane zrama haranArA vAyu vAya che ane temanI AgaLa akAraNa krodhe bharAyele kAmadeva cAle che." (kAvyaprakAza, u. 17) 97 ahIM uktinuM vaicica e ja kAvyartha che. ahIM koI na vAramArtha (kAvyaviSaya) nathI. A uktivaicitrya hajAre prakAranuM saMbhave che, eTale pote ja samajI levuM. [39] vaLI vicitra mArgane bIjI rIte varNave che - kahe che jemAM kavinI banI jAya che." jemAM badhA ja padArtho judI ja jAtanA banI jAya che. kevI rIte? te ke (kavinI) ruci pramANe. eTale ke tenI pratibhAne anurUpa banI jAya che. zAthI? te ke mahAkavinI pratibhAnA mahatvane lIdhe, uttama kavinI pratibhAnA atizayane lIdhe. kema ke kavi vaNya vastunuM te te prasaMgane
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 vakroktijIvita [1-43 anurUpa sahadanA hRdayane AnaMda Ape tevuM koI apUrva rUpAntara karI nAkhe che. jema ke - "he mabhUmi, tuM pite dhagI rahI che, tAre Azraye rahelAM vRkSa ane velIo sukAya che, vaTemArguo tane TALe che, na chIpe evI tarasa sAthe tAre maitrI che, e karyo anartha kahetAM Akta che jene tane anubhava nathI ? paNa eka bAbatamAM tuM nasIbadAra che ke cAMgaLuM pANInA svAmI banI garvathI garjanA karatA mAmUlI meghe tArA upara upakAra karavA taiyAra nathI thatA." (subhASitAvalI, 948) 98 athavA- "vidhAtAnI badhI sRSTimAM ekamAtra tejane dhAraNa karanAra ane prakAzita karanAra sUrya je thoDA samaya mATe samudramAM DUbI na jatuM hoya te e zI rIte aMdhakArane, caMdrane ane A vizALa tArAmaMDaLane spaSTapaNe prakAzita karI zakata ?" 99 uparanA pahelA udAharaNamAM kavie jagatamAM niMdya gaNAtI marUbhUmine pitAnI pratibhAne jere lokottara udAratAnA parama zikhare caDAvI daIne tenuM evuM eka navuM ja svarUpe pragaTa karyuM che, jene vyaMjanAthI baMdha thatAM ApaNane ema thAya che ke ApaNI prazaMsAne pAtra udAratAnA hajAre dAkhalA mejUda hovA chatAM kharekhara udAra kahI zakAya evo dAkhale te A marabhUmine ja che, evuM ahIM tAtparya che. - avayano artha karIe te, tarasane, tRSAne na chIpe evI vizeSaNa lagADayuM che tethI ema samajAya che ke vyaMjita (nirdhana) vyaktine traNe lekanuM rAjya maLe toye saMtoSa thAya ema nathI. vaTemArguo TALe che ema kahyuM che tethI ema samajAya che ke (vyaMjita nirdhana vyakti) udAra hoya te paNa (tenI saMpattimAMthI)
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-43] vAktijIvita 83 adhAne bhAga maLe e asaMbhavita heAvAthI yAcako zaramAIne pAte ja tenI pAse jatA nathI. Azraye rahelAM vRkSe ane velIe sukAya che' ema kahyuM che tethI ema samajAya che ke Ave saMkaTane samaye paNa tenA AzritA ekaniSThApUrvaka tene vaLagI rahe che. 'tuM pote dhagI rahI che' ema kahyuM che tenA vyaMgyArtha e che ke peAtAnA pahelAM kahelA Azrita pirajanAne saMtASavAnI azaktine kAraNe e manastApa veThe che, nahi ke pAtAnI saheja paNa bhAgalAlasA pUrI na paDavAne kAraNe. uttarAthI, pAtAnI sthiti AvI kharAba hAvA chatAM e pArakAnA upakAra mAthe caDAvavA icchatA nathI tethI e saunI prazasAne pAtra che, ema samajAya che. khIjA udAharaNamAM paNu, sUrya samudramAM DUbI jAya che e te vidhinimata yAgya samaye banatI kudaratI ghaTanA che. paNa kavinI pratibhAe tene navuM ja svarUpa ApyuM che. evuM ghaTAvavAmAM AvyuM che ke sUryanA udayathI teA enA pakSanA ane sAmA pakSanA badhA ja padArthoM DhaMkAI jAya che, ane tethI vidhAtAnI sRSTinA badhA ja padArthAne prakAzita karavAnuM pAte svIkAreluM vrata pALI zake eTalA mATe sU pAte ja samudramAM DUbI jAya che. nahi teA caMdra, aMdhakAra ane tArA vagere te kadI paNa lagAre pragaTa na thaI zakata, evI kavie navInatAbharI rajUAta karI che, te vyajita thatI mahAna vyaktine lAgu paDatI hAvAthI atyaMta camatkArI banI jAya che. [40] vicitra mAga"ne ja bIjI rIte varNavatAM kahe che, jemAM vAcyavAcakavRttithI" vagere. jemAM kAvyanA je mukhyapaNe vivakSita atha hoya tene vyajita rAkhyA hoya che, kAraNa, te anirvacanIya hAya che. e zI rIte karavAmAM Ave che? te ke vAcyavAcakavRtti eTale ke zabda ane anI zakti sivAyanI arthAt abhidhA ane lakSaNA sivAyanI vyaMjanA zakti dvArA. 'vRtti' zabda ahIM zabdAnI artha vyakta karAvanArI zakti mATe vAparyA che. 'pratIyamAna' zabdanI vigate samajUtI vAkayavakatAnI
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 vaktijIvita [1-43samajUtI ApatI vakhate ApavAmAM Avaze. upara ApelAM baMne udAharaNane enAM udAharaNa gaNI zakAya. athavA A udAharaNa- AMsunI dhArA tenA mukhacaMdranI manahara zobhAne harI letI nathI, tema niHzvAse tenA bibAdharanI madhura kAntine jhAMkhI pADatA nathI. tArA virahamAM tenA kapilanI pAkAM lavalInAM pAna jevI kAti divase divase vadhatI jAya. che" (kavIndravacanAmRta, 275; sahuktikarNAmRta, 141; subhASitAvali, pR. 40; subhASitaratnakeza, 539) 100 A zlekamAM, "tArA virahanI vedanA chupAvavA mahAmahenate prayatna karatI tene, AvA bhAre saMkaTamAM paDelI hovA chatAM, vadhu te zuM kahuM, AMsu sAravAne ke nisAsA nAkhavAne paNa vakhata. maLatuM nathI, phakta chupAvI na zakAya evI tenA kapalanI pAkAM. lavalInAM pAna jevI (pILI) kAnti roja roja vadhatI jAya che." evuM tAtparya dUtInI uktimAMthI vAcathI judI (vyaMjanA) vRtti dvArA samajAya che. nAyikAnI AvI kAntinuM varNana premInI utkaMThAnuM kAraNa bane che. [41] vicitra mArganuM vaLI bIjI rIte varNana kare che ke jemAM padArthone" vagere. jemAM padArthone svabhAva sa-rasa abhiprAyavALe eTale ke rasathI UbharAte hoya e varNavA hoya che. zI rIte? te ke keI kamanIya vaicitryathI puSTa karIne, eTale ke ke manahara lekottara vaidadhyathI paripaSa karIne. kArikAmAM "bhAva" zabda vaparAya che, tenA artha badhA ja padArtho e thAya che, mAtra ratyAdi bhAve ja nahi. udAharaNa- "jenAmAM nave na kAmavikAra janme che evI te taruNIe ramatAM ramatAM je smita karyuM te sAce ja mAtra smita nahatuM. te smitanA paDadA pAchaLa mRganayanInuM bIjuM ja kAMI pragaTa thatuM dekhAtuM hatuM. 101
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-43] vakrAktijIvita 95 A zlokanA pUrvAdhamAM te sAce ja mAtra smita nahatuM ema kahyuM che temAM abhilASathI suMdara sa-rasa abhiprAya sUcita thayA che ane uttarA mAM smitanA paDadA pAchaLa bIjuM ja kAMI pragaTa thatuM dekhAtuM hatuM' ema kahyuM che temAM kamanIya vaicitryanI zaiAbhA che. Ama, 40mI kArikAmAM gaNAvelAM vicitra mArganAM bane lakSaNA emAM jovA maLe che. eka tA viSayamAM rasa hovA joIe ane khIju` kathanamAM vaidagnya hAvuM joIe. e khate ahI` che. [42] have vicitra mArganA upasaMhAra karatAM kahe che ke jemAM vakroktinuM vaicitrya' vagere. e vicitra mAga evA che, jemAM 'vakroktinuM vaicitrya' eTale ke alakAnuM sau jIvitArUpa hAya che. e vaicitryane kAraNe ja A mAne 'vicitra' mArga kahe che. e vaicitrya zuM che? te ke jemAM koI apUrva atizayanuM kathana karavAnI zakti tenA svarUpanA ja bhAga banIne rahelI hAya che. jema ke- jenI senAnI dhULanA goTegATA UDatAM, e hAthe vaDe, dUra dUra AvelI ATha AMkhAne ekI sAthe DhAMkI na zakAtAM brahmAe peAte je kamaLa upara beThA hatA tenI pAMdaDI eke eke UMcI karI eraDI banAvI dIdhI; ema karatAM temane ghaNI vAra lAgI ane badhI AMkhAne ekIsAthe DhAMkI na zakayA tethI akaLAI paNa gayA, paNa e badhA vakhata temanA svAdhyAya cAlu rahyo." (bAlarAmAyaNa, 7-66) 102 A zrlokamAM (peAtAnI AMkhAne dhULathI khacAvavA mATe brahmAe kamaLanI pAMdaDIe UMcI karI evI) saMbhAvanAnA anumAnane AdhAre karelI utprekSA vyaMjita thAya che, e ja enuM vaicitrya che. e atizayAkti uttarottara vadhatI javAne kAraNe suMdara lAge che.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 vakroktijIvita [1-44, 454 A rIte vicitra mArganI vyAkhyA ApI have tenA guNanuM nirUpaNa kare che. A mAgamAM pade diyasAdhaka mAdhuyAjavAmAM Ave che. zithilatAnuM nivAraNa thatAM e racanAnA saudaryanuM aMga banI jAya che. A vicitra mArgamAM mAdhurya vAkyanA eka bhAgarUpa zabdamAM javAmAM Ave che. je zaithilya kahetAM ke maLatAne tyAga karI racanAnI suMdaratAnuM aMga bane che. matalaba ke zithilyanuM nivAraNa thatAM racanA kemalabhAva cheDI daDhabaMdha bane che ane tethI te suMdara lAge che. Ama e racanAnA saudaryanuM sAdhana bane che. jema ke - tArUNya tarUtaNI rasabharI" -e kalekanA pUrvArdha.. mAM. 103 A leka pahelAM udAharaNa 92 tarIke AvI gayo che (pR. 79)tyAM joI le. Ama mAdhuryane samajAvyA pachI have prasAda samajAve che - samAsa vagaranAM padenI yojanA kaviparaMparAmAM prasAda tarIke prasiddha che. te paNa ahIM eAjanA saheja speza sAthe ghaNe bhAge jovAmAM Ave che. kaviparaMparAmAM samAsa vagaranAM padonI yejanA prasAda guNa nAme jANItI che. e prasAda guNa A vicitra mArgamAM, AjanA saheja sparza sAthe ghaNI vAra jovA maLe che, kAraNa, ethI racanAmAM sauMdarya Ave che. e ejanI samAsavALI vRttine prAcIna AcAryoe "e guNa" nAma ApeluM che, eTale ahIM tAtparya e ke pahelAM 31 mI kArikAmAM kahelA prasAda guNamAM saheja ejane sparza hovo joIe evuM ahIM kahyuM che. eTale ke A
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-46, 47] vAktijIvita 87 vicitra mArgomAM, 31mI kArikAmAM varNavelA prasAda guNamAM thADA AjoguNanA spa umeravAnA rahe che. jema ke-- "madamAtI suMdarInI kIkI AMkhane khUNe laI jaIne apalaka ane tejasvI tathA smitane kAraNe camakatI AMkhe eka bhramara nacAvIne priyatama pratye prerelI vilAsane lIdhe mathara dRSTi vijaya pAme che." 104 AmAM ma, spha, jI, ga, gha, bhra, z2a vagere ejoguNanA vyaMjaka varlDa AvelA che. prasAdanuM ja bIjI rIte varNana karatAM kahe che-- 46 A vicitra mAga mAM, eka vAkayamAM bIjA cajaka vAkyo paNa paraspara avita padmAnI peThe gUMthavAmAM Ave che tyAre A prasAdanA eka bIjo prakAra thAya che. jema ke-- "e kaThiyArA"--vagere 105 A zlAka udAharaNa 91 rUpe AvI gayA che (pR. 78), tyAM joI levA. prasAdane samajAvyA pachI 'lAvaNya'ne samajAve che-- 47 A vicitra mAga mAM ekabIjAmAM parovAI gayelAM ane ate AvelA visaga lApa na pAmyA hAya evAM padAthI tema ja cuktAkSara pahelAM AvatA hastra akSareAthI lAvaNya ekdama vadhI jAya che. A vicitra mAga mAM AvAM padethI lAvaNya ekadama vadhI jAya che. kevAM ? tA ke paraspara joDAI gayelAM. vaLI kevAM ? te ke jene aMte AvatA visaga lepa na pAmyA hoya evAM ane yuktAkSara pahelAM AvatA hatva kahetAM laghu svaravALAM. pahelAM 32 mI
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 vakrAtijIvita [1-47 kArikAmAM 'lAvaNyanAM je lakSaNe gaNavelAM che, tene lIdhe vAkyamAM je sauMdarya AvyuM hoya, temAM A traNa bAbate vadhAre kare che, e ahIM artha che. jema ke - "he kRzAMgI, zvAsathI utpanna thayelA kaMpane lIdhe taraMgita thatA tArA stanataTa upara kAjaLa dhevAvAne lIdhe kALAM thaI gayelAM AMsunAM biMduo pachaDAIne kaNakaNa kema thaI jAya che? ane saMkucita thayelA kaMThamAM rUMdhAvAne lIdhe aspaSTa ane kokilanA madhura paMcama svaranI peThe kAnamAM amRta sIMcanArAM hIbakAM kema aTakI jAya che ane pharI zarU thAya che ?" (kavIndravacanAmRta, 405) 106 A zlokamAM cAma, , vivA, duAH ane prAcinaH vagere padomAM chevaTane visaga lopa pAse nathI, pahelA caraNamAM vAmAM , tAMtimAM 2, stanamAM sata pahelAMne Li, trIjA caraNamAM vizvamAM ji, jhamAM za ane vALamAM ja vagere yuktAkSara pahelAM AvelA akSaro hasva che, ane ravArowtaraLi ane ghautAnayAmA vageremAM pade ekabIjAmAM joDAI gayAM che, ene lIdhe zlokanA lAvaNyamAM vadhAro thayo che. bIju udAharaNa- e pallIpatinI putrI, tArAM A ardhA pAkelAM TImarunAM phaLa jevAM vacamAM kALAM ane pharate pILAM be stane zabara yuvakanA karamardanane lAyaka thayAM lAge che eTale pitAnA kuMbhasthaLa mATe abhayadAna mAgavA dIna thaIne hAthI enuM ToLuM tane vinaMtI kare che ke e stanane tuM pAMdaDAMnA vathI DhAMkIza nahi." (saduktikarNAmRta, 2-376) 107 trIjuM udAharaNa- jene khAvAthI" vagere. 108 A leka pahelAM udAharaNa 73 rUpe AvI gayo che (pR. 58), tyAM jevo. Ama 'lAvaNya samajAvyA pachI "AbhijAtya samajAve che-
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-48, 49-51] vakaeNktijIvita 89 48 A vicitra mArgamAM prauDhie raceluM atikamaLa paNa nahi tema ati kaThera paNa nahi evuM AbhijAtya manahara thaI paDe che. prauDhie raceluM eTale kavinA saghaLA kauzale raceluM. jema ke - "he sutanu, kahe te kharI, hathelIne pathArI karI sUtele ane dabAvAne lIdhe vadhu phI paDelo tAre gAla kAmadevarUpI rAjAnI lIlAnA yuvarAjapade kenA abhiSekanuM sUcana kare che ?" (kAvyaprakAza, 7-rara3) 109 A rIte sukumAra mArgamAM kahelA (mAdhurya, prasAda, AbhijAtya ane lAvaNya) guNo ja vicitra mArgamAM koI ne atizaya prApta kare che. A pahelAMnA (sukumAra) mArcamAM kahelA AbhijAtya vagere guNo ahI (vicitra mArgamAM) AhAya (eTale ke kavinI vyutpatti vagerethI utpanna thatA lekottara camatkArarU5) saMpatti prApta thatAM, na ja utkarSa pAme che. 110 A aMtaraka che. Ama, vicitra mArganuM nirUpaNa karyA pachI madhyama mArganuM nirUpaNa kare che - jemAM ciya ane saumAryanuM mizraNa heya che, e baMne sahaja ane AhAya saudaryathI zobhatAM heya che, jemAM mAdhuryAdi guNe madhyama vRttine anusarIne baMdhanA saudaryAtizayane pitA hoya che;
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 vakretijIvita [1-49-5t. 51 jemAM baMne mAganI saMpatti parasparaspadhi rUpe rahelI hoya che; e A bhayama mAga bhinna racinA sahRdayane mane raMjaka thaI paDe che. [51] A mArgane madhyama mArga kahe che. e ke che? te ke e judI judI rucivALA eTale ke sukumAra, vicitra ane madhyama e traNe mArganA premIone manahara thaI paDe evo che. [49] emAM sukumAra ane vicitra e baMne mArgonuM sauMdarya sarakhA pramANamAM, eTale ke na koI vadhAre na koI ochuM hoya che. emAM vicitra mArganuM citrya ane sukumAra mArganuM saukumArya ekabIjA sAthe bhaLI jaIne zebhe che. ene artha e. che ke emAM sahaja ane AhAryA athar kavipratibhAmAMthI pragaTelI ane vyutpattithI prApta thayelI baMne prakAranI suMdaratA hoya che. eTale te khUba dIpI UThe che. [50] emAM mAdhuryAdi guNene samUha, madhyama vRttine anusarIne eTale ke baMnenI zebhA dharAvatI pitAnI svAbhAvika gatine anusarIne, racanAnI zebhAnA atizayane piSate hoya che. have e mArganA guNenAM udAharaNa joIe. mAdhuryanuM udAharaNa jema ke - "khajUrInAM vRkSanI hAravALA mahAsAgarane kinAre, latAvALAM vRkSone aDhelIne laherathI jhUkelI, kAMThonA maMda maMda pavanathI jenA vALa UDI rahyA che evI, aparAMtanI strIo jenAM parAkanAM gIta gAya che" (pAdatADitakabhANa, leka pa5) 111 kuMtake sukumAra mAganA mAdhurya guNamAM jhAjhA samAsa nathI letA ema kahyuM che ane vicitra mArganA mAdhurya guNamAM zithilatA nathI hotI ema kahyuM che. A udAharaNamAM e baMnenuM mizraNa che. emAM jhAjhA samAsa paNa nathI tema zithilatA paNa nathI, uparAMta "ta', 4', "' vagere
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-51] vatijIvita 91 manahara varNonI aneka vAra AvRtti thaI che. ethI baMdhanuM sauMdarya vadhyuM che. Ama, A zloka madhyama mArganA mAdhurya guNanuM daSTAMta banyA che. prasAdanuM udAharaNa "tenA mukhacaMdranuM..." vagere 112 A loka pahelAM udAharaNa 23 tarIke AvI gayo che (pR. 17- 18). tyAM joI le. sukumAra mArganA prasAda guNamAM rasa ane vakroktine abhiprAya vinA kaTe vyaMjita karavAnI tathA arthane jhaTa baMdha karAvavAnI zakti hoya che. vicitra mAganA prasAda guNamAM e guNanA sparzavALI samAsa vagaranI racanA ane eka vAkyamAM ekathI vadhu avAMtara vAkayonI gUMthaNI heya. che. A lokamAM zRMgAra rasa ane dIpaka alaMkAra sahelAIthI vyaMjita thAya che. emAM jhAjhA samAsa nathI ane to-- vikrane, mathakRtotsaThai, mAnanA vagere samAsomAM ojoguNane sparza paNa che. divasa pUre karyo, "rAta paNa pUrI karI', "sAMja vitAvI' vagere avAMtara vAkyo paNa mukhya vAkayamAM gUMthAyelAM che, eTale te madhyama mArganA prasAda guNanuM udAharaNa banyo che. lAvaNyanuM udAharaNa- gAla upara AMgaLInAM nizAna paDayAM che e batAve che ke eNe hAtha para gAla mUkyo. haze. AMkhe AMsu vahevAthI melI thaI che, nisAsAthI hoTha sukAI gayA che, veNa chUTI gaI che eTale vALa Amatema UDe che, mana nivedathI sUnuM thaI gayuM che, duHkhanI vAta che ke kuTanItimAM pAvaradhA duSTa maMtrIo mArI putrIne khUba raMjADI rahyA che." (tApasavatsarAja, 3-76) 113 sukumAra mArgane lAvaNya guNamAM pada ane varNanI zobhA jhAjhI mahenata vagara sadhAI heAya che ane vicitra mArganA lAvaNya guNamAM aMte visargavALAM ane yuktAkSara pahelAMne akSara hasva heya evAM pade heya che. A lokamAM varSo ane padonI goThavaNI ramaNIyatAyukta che, ane e sAdhavA mATe jhAjhI mahenata karavI paDI nathI. vaLI emAM madhara, mana, velimiH visanta pade che, ane pUrva, rAva, posTathatri, nirmaramujI
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ -12 vAktijIvita [1-51-para vagere zabdomAM yuktAkSara pahelAMnA akSara hasva che. eTale e madhyama mAnA lAvaNya guNunuM udAharaNa banyA che. AbhijAtyanuM udAharaNa stanabhArathI lacI paDelI kinnarI, lAMkhI velanA AgalA bhAga pakaDIne, zIkarathI sa'kocAI gayelI AMkhe, jenA pravAhamAMthI paDatuM maMdAkinInA jharaNanuM pANI pIe che." 114 sukumAra mAtA AbhijAtya guNu kemaLa ane suzrAvya varNavALA hAya che, jyAre vicitra mAganA Abhinnatya guNu prauDhiyukta ane atyaMta kaThora paNa nahi ane atyaMta kAmaLa paNa nahi evA heAya che. A zlAkanA pUrvA mAM gheADA kaThora varNo paNa che Ama, emAM kha...tenuM mizraNa che eTale e madhyama mArganuM dRSTAMta banyA che. para chAyAvaicitryathI AnaMda ApanAra A madhyama mAne sudara vezabhUSAnA zAkhIta bhujagA jevA kAI sau zAdhanA vyasanI kavie pasaMda kare che. Ama, madhyama mArganI samajUtI ApyA pachI tenA upasaMhAra karatAM kahe che - keTalAka kavie chAyAvaicitryathI Ana MdaeN ApanAra' madhyama mArgonA AdarapUrvaka Azraya laIne kAvyaracanA kare che, kAraNa, teo suMdara vastunA cAhaka hoya che. e mA kevA che? teA ke chAyAvaicitryathI eTale ke (sukumAra ane vicitra ane mAnI) zAbhAnA vaicitryathI AnaMda ApanAra. konI peThe? te ke suMdara vezabhUSAnA zeAkhIna nagarajanAnI peThe. emanA veza paNa ragavaividhyane kAraNe manAra...jaka ja hoya che. ame ahI' guNNAnAM udAharaNa gaNyAMgAMThayAM ja ApyAM che. pratyeka padanA sauMdarya'nu' vaicitrya sAhayAe pote ja kalpI levuM. chatAM ame ahIM digdarzana karIe chIe. jema ke--mAtRgupta, mAthurAja, ma'jIra vagere kavionAM kAvya saukumA thI ze|bhatAM
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-53] vakaeNktijIvita 97. mAlUma paDaze. e kAvya sukumAra ane vicitra mArga baMnenAM lakSaNavALAM jovA maLaze, eTale temane madhyama mArganA namUnA gaNavAM. e ja rIte, kAlidAsa, sarvasena vagerenAM kAvya svAbhAvika sakumAra mArganA namUnA gaNavA. e ja rIte, bhaTTa bANanA harSa caritamAM puSkaLa vicitravakatA jovA maLe che. bhavabhUti ane rAjazekharanAM baMdhasauMdaryane lIdhe suMdara lAgatAM muktakone paNa A vAta lAgu paDe che. Ama, sahRdayee ja dareka kAvya vize nirNaya kare. ame ahIM traNe mArgonAM lakSaNonuM digdarzana ja karyuM che. kAraNa, uttama kavinA kauzalanA prakAranuM pUruM svarUpavarNana kadI koI karI zake ema nathI. traNe mArgomAM cAre guNo samudAyanA (eTale ke AkhA kAvyanA) dharma tarIke rahelA hoya che. e kevaLa zabda vagerenA dharma nathI hotA, e temanAM lakSaNo batAvatI vakhate kaheluM ja che. pitApitAnA guNane lIdhe ramaNIya evA traNe mArgonI samajUtI ApyA pachI have traNe mArgone sAmAnya evA guNonuM svarUpe varNave che- 53 kathananA ciyathI vastunA svabhAvanA utkarSane spaSTarUpe je paze te aucitya padArthonuM svabhAvAnurUpa varNana karavuM e ja ene prANu che. aucitya e eka kAvyaguNa che. e kevo che? te ke ene lIdhe svabhAva kahetAM padArthane utkarSa kahetAM mahattva spaSTarUpe piSAya che. prakAra zabda ahIM abhidhA kahetAM kathananA vaicitryanA arthamAM vApare che. ucita rIte kathana karavuM e ja enuM jIvita kahetAM sAratatva che. ene anukULa hoya evA alaMkAro ja zobhArUpa thaI paDe che. jema ke "baMnee rUdrAkSanI mALA hAthamAM lIdhI che, bhayane lIdhe baMnenA hAtha TharI gayA che, baMnee suMdara jaTA bAMdhI
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ ha4 vakrokti jIvita [1-54 che, jANe bIjAM IzvarapArvatI bhegAM na thayAM hoya." (tApasavatsarAja, 3-84) 115 bIju udAraNa parvatanI pAse A IndranI senAne paDAva che, eTale parvatanI bIjI bAjue tArI senA paDAva nAkhe. kAraNa, e vAta nakkI che ke tArA jhAlyA na rahe evA hAthIo denA hAthIonI madalekhAnI saurabhane sahI nathI zakatA." 116 trIjuM udAharaNa "he nAgarAja, A mahendra parvatanA vacalA bhAganI AsapAsa sakhata cUDa bherava; te te zivanA gAbhyAsa vakhate paryakabaMdha (eka prakAranuM Asana) sahana karyo che, tArI AgaLa AnA te zA bhAra ?" (kAvyamImAMsA, pR. 88; sarasvatIkaMThAbharaNa, pR. 62) 117 uparanAM pahelAM be udAharaNamAM alaMkArone lIdhe ja vaNya vastunA guNene paripaSa thaye che, jyAre trIjA udAharaNamAM svAbhAvika mahAnatAnA varNanathI e sadhAyuM che. aucityanuM svarUpa ja bIjI rIte varNave che- * 54. jemAM vakatA ke zrotAnA bhAtizayayukta svabhAvathI vAvastu haMkAI jAya tene paNa aucitya kahe che. jema ke - pAtre samapI saghaLI samRddhi zarIra mAtre ja Ubhela rAjana, AraNyake sarva kaNe lIdhelA nIvAranA daMDa samA dIse che. -(raghuvaMza, 5-15) 118
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-55] vakaeNktijIvita 95 A lekamAM dAnavIra rAjA raghunA svabhAvanuM prazaMsApUrvaka varNana karatAM munie pitAnA anubhavasiddha vyavahArane anusarIne (nIvAranA choDanI upamA ApI) alakAra yojanA karI che tethI aucitya paripaSTa thayuM che. ahIM vaktAnA svabhAve vAcyArthane eTale ke raghunA audAryane lagabhaga DhAMkI dIdhuM che. chatAnA svabhAvathI vAyAI dabAI gayuM hoya evuM udA. haraNa bhramare azokapupanA gucchone rasa cUsI rahyA hatA ane tenI DALe navAM pAMdaDAM hAlatAM hatAM te gADha cuMbana aTakAvavA hAtha halAvatI vadhUonI nakala jevuM lAgatuM." (kirAtAjunIya, 8-6) 119 ahIM sAMbhaLanAra vadhu janene azokanI DALanuM AvuM varNana pitAnA anubhava anusAra aucityapUrNa lAge che. evuM ja bIjuM udAharaNa- "he priya sakhI, nAna karavA janArAo vAvane kAMThe AvelI kuMje jue che. e ke je temane hAthathI pakaDatI nathI, kazuM kahetI paNa nathI, chatAM emane pAchA vaLavA detI nathI." 120 ahIM anubhavanAra koI strI eTalI te bheLI che ke tenA e svabhAvanuM saudarya vAcyArthIne DhAMkI de che ane tethI aucityane paripiSa thAya che. Ama, aucitya samajAvyA pachI saubhAgya samajAve che - 55 e badhI (zabda vagere) upAdeya sAmagrImAMthI jene mATe kavinI pratibhA sArI rIte prayatna kare che, tene guNa saubhAgya kahevAya che. kavi AgaLanI zabda vagere nAnAvidha sAmagrImAMthI kavinI pratibhA je eka vastu mATe sAvadhAnatApUrvaka pravRtta thAya che, eTale
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 vAktijIvita [1-56 ke prayatna kare che te vastu prastuta banI jAya che eTale ke kAvyanA viSaya anI jAya che, ane tethI temAM je guNa pragaTe che, tene saubhAgya kahe che. e saubhAgya guNa kevaLa pratibhAnA vyApArathI siddha thata nathI, paraMtu kAvyaracanAnI samagra sAmagrI bhegI thAya tyAre e siddha thAya che. mATe kahe che-- 56 (e saubhAgya) sava` sapattinA vyApArathI siddha thAya che ane sahRdaye ne e alauphika Anada ApanAra tathA kAvyanu` ekamAtra jIvita che. badhI sAmagrI eTale (pratibhA, vyutpatti, vakrokti, guNa, mArga vagere kAvyeAcita) badhI ja sAmagrInI je saMpatti kahetAM anavadyatA athavA parAkASThA tenA parispa'dathI kahetAM vyApArathI siddha thatuM. vaLI kevuM ? tA ke sahRdayAne alaukika AnaMda ApanAra. vadhu zuM kahevuM, e ja kAvyanuM ekamAtra jIvita che, evA ahI artha che jema ke-- chAtI upara ane bagalA sudhI stanAnA ubhAra phelAyA che, AkhAmAM snehabharyA kaTAkSA zarU thAya che, smitasudhAthI sIMcelA zabdo uccAratAM bhamaro nAcatAM zIkhI gai che, cittamAM kAmanA aMkura phUTavA lAgyA che ane badhAM agAe lAvaNyane vadhAvI lIdhuM che -- tantrInA zarIramAM tAruNyanA praveza thatAM dhIme dhIme tenI kAnti ja kaMI ora thaI jAya che." (kAvyAnuzAsana, 697) 121 A zleAkamAM strInA zarIramAM yauvananA pahelA praveza thatAM tenA AkAramAM, cittamAM ane tenI ceSTAomAM je vaicitrya dAkhala thAya che tenuM varNana karavAmAM Avyu che. chAtI upara stanAnA ubhAra phelAye che, aMgoe lAvaNyane vadhAvI lIdhuM che emAM AkAranA sauMdaryAM. sUcana che; kAmanA aMkura phUTavA lAgyA che
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-57] vakrAktijIvita 97 sUcita thayuM che; ane AkheTamAM snehubharyA emAM mananuM sau kaTAkSA zarU thayA che, smitasudhA sIcelA zabdo uccAratAM bhamaro nAcavA lAgI che emAM ceSTAnuM sauMdaya sUcavAyuM che. trita, mitta, tALvavapakita, vRhita vagere padAmAM upacAravakatA jovA maLe che. nihat kAlavizeSanuM dyotaka hAI emAM pratyayavakatA jovA maLe che. acaiva cit e prayAga avarNanIyanA arthe sUcavI saMtRti vakratAnuM sau darya pratraTa kare che. nairRtam emAM kArakavakratA che. A badhAne lIdhe ahIM vicitra mArganA lAvaNya guNanA atireka jovA maLe che. Ama, A aAkamAM pratibhAnA vyApArathI utpanna thayeluM. badhI sAmagrIthI khIleluM sahRdayAnA hRdayane AnaMda ApanAra koI anirvacanIya saubhAgya' pragaTa thAya che. e pachI upara kahelA (aucitya ane saubhAgya e) e guNAnA triSaya kahetAM pradeza darzAve che-- 17 A baMne guNA traNe mAmAM padma, vAkaya ane prabaMdhamAM vyApaka ane ujajavala rUpe rahelA hAya che. A aucitya ane saubhAgya nAmanA baMne guNA ujjavala rUpe pada, vAkaya ane prabaMdha e traNemAM vyApaka rUpe rahelA hAya che, eTale ke kAvyanAM saghaLAM aMgeAmAM vyApIne rahyA che. kAM ? tA ke sukumAra, vicitra ane madhyama e traNe mArgomAM. emAM padanuM aucitya eTale padanI nAnA prakAranI vakratA. svabhAvanuM spaSTarUpe varNana karavuM e ja vakatAnuM parama rahasya che. aucityapUrvaka kathana karavuM e ja jIvita rUpa hovAthI vAkayanA koI eka aMzamAM paNa aucityanA abhAva hAya teA tethI dvidAlAdakAritvane hAni paheAMce che. jema ke raghuva'zamAM--
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ ha8 vaktijIvita [1-57 "A niSAdarAjanI nagarI che. jyAM maulimaNine utArIne meM jaTA bAMdhatAM sumaMtre raDatAM raDatAM kahyuM hatuM ke he kaikeyI, tArA manera siddha thayA!" " (raghuvaMza, 13-59) 122 ahIM raghupati Adarza mahApuruSanA badhA guNa dharAvatA hoya e rIte varNavAyA che, eTale e rAmacaMdra kaikeyI tArA manorathe siddha thayA" evAM tuccha vacane yAda rAkhe ane atyAre kahI saMbhaLAve e atyaMta anucita lAge che. kaI prabaMdhamAM paNa je kaI prakaraNanA eka bhAgamAM paNa aucityane abhAva hoya te te eka bhAgamAM baLelA vastranI peThe dUSita banI jAya che. jema ke e raghuvaMzamAM ja dilIpa ane siMhanA saMvAdamAM- "je eka gAyanA rakSaNamAM niSphaLa javAnA aparAdhane kAraNe krodhAgnithI saLagI UThelA guruthI tuM bIte hoya te e krodhane te tuM ghaDAnA jevA AuvALI karaDe gAya Apane zamAvI zake ema che." (raghuvaMza, 2-49) 123 ema siMha kahe e te ucita ja che, kAraNa, te rAjAne upahAsa karavA kahe che, paNa rAjA dilIpane te potAnA yazanuM rakSaNa karavAmAM prANe paNa tRNa jevA tuccha lAge che, e siMhane javAba ApatAM kahe che- bIjI gAye ApavAthI munine krodha zI rIte zamI zake? kAraNa, A te kAmadhenunI putrI che. te enA upara prahAra karyo che te rudranA prabhAvathI karI zakyo che." (raghuvaMza, 2-54) 124 temAMthI bIjI gAye enA badalAmAM ApI zakAya e je kadAca saMbhava hoya te munie ane mAre enI prANurakSAnI
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-57 vakaeNktijIvita 99 upekSA karavI ucita gaNAya eve je phalitArtha nIkaLe che te atyaMta anucita che. A ja trIjo dAkhale "kumArasaMbhava'mAM jovA maLe che. pitAnA parAkramathI traNe lekane jItanAra tArakAsurane jItavAnA upAyanI vicAraNuM vakhate kAmadeva Indrane kahe che - sauMdaryanA kAraNe tArA manamAM praveza pAmelI paNa pativratane kAraNe tAre vaza na thanArI kaI pativratA pite lajajA tyajIne tAre gaLe vaLage ema tuM Icche che?" (kumArasaMbhava, 3-7) 125 svarganA adhipatipada para pratiSThita IndranI paNa AvI IcchA pUrI karavA dvArA sUcita thatA koI pativratAnA pativratyane nAza karavA rUpa avinayI AcaraNanuM kathana atyaMta anaucityapUrNa lAge che. AvI carcA te kAlidAsa jevA kavinI bAbatamAM ja thaI zake, jemanI sUktionuM svAbhAvika sauMdarya sahaja saumAryanI mudrAvALuM hoya che. jeo kevaLa AhArya eTale vyutpattisiddha kAvyaracanAkauzalane kAraNe vakhaNAtA hoya tevA kavionI bAbatamAM AvI carcA thaI zakatI nathI. saubhAgya paNa kAvyanAM sakala aMgamAM vyApakapaNe rahele bIjo guNa che. pada, vAkya, prakaraNa ane prabaMdhamAMnA pratyekanI nAnAvidha suMdara kAraNa sAmagrImAM sahuda ene saMvedI zake che ane aneka rasanA mizraNane kAraNe suMdara ane alaukika camatkArakArI kAvyanuM e ekamAtra jIvita che. eTale vistAra karavAnI jarUra nathI. mArganuM nirUpaNa pUruM karI have graMthakAra bIjA muddAnI avatAraNA kare che.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 vaktijIvita [1-58 58 A traNa mArga, utkarSane prApta karavAne utsuka keTalAka kavioe vAraMvAra kheDelA che, emAM kaI ucca bhUmikA prApta karIne teo prasiddhine pAmyA che. have badhA kavie traNa mArga upara jene anusarIne cAlaze te svairavihArane lIdhe ramaNIya e kaI alaukika suMdara padaracanAna kama kahevAmAM Ave che. sukumAra vagere A traNa mArgo upara koIka mahAkavio ja, sAmAnya kavio nahi, utkarSa pAmavAnI utkaMThAthI vAre vAre cAlyA che. e mArgomAM koI lekara bhUmikAne prApta karIne teo prasiddhi pAmyA che. have badhA kavio jene anusarIne A traNa mArgo upara cAlaze te svairavihArane kAraNe ramaNIya lAgate keI alaukika suMdara padaracanAne eTale ke nAma ane kriyApadanI goThavaNane krama varNavavAmAM Ave che. kArikAmAM ma, vaividdIra, vagere zabda zleSanI chAyApUrvaka samajavAnA che. zrI rAjAnaka kutaka viracita vakoktijIvita kAvyAlaMkAramAM pahele umeSa pUre thayo.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ unmeSa bIjo evA sArvatrika niyama che ke sAmAnya vyAkhyA ApyA pachI vizeSa samajUtI ApavI joIe, eTale pahelA unmeSanI sAtamI kArikAmAM "zabdArthI sahiau" kahIne kAvyanI sAmAnya vyAkhyA ApI tenA eTale ke kAvyanA ghaTakarUpa zabda ane arcanA sAhi tyanI vizeSa samajUtI pahelA unmeSamAM ApavAmAM AvI che. have jenA sauthI pahelA ullekha (1-18mAM) karyo che te varNavinyAsa vakatAnI vizeSa samajUtI ApavAnI zarUAta karIe chIe-- eka, be ke vadhAre varNo thADe thADe aMtare vAravAra gUMthavAmAM Ave tyAre te traNa prakAranI varNavinyAsavakatA kahevAya. ahIM varNa zabda vyaMjananA paryAya che. eTale varNavinyAsavakratAnA artha vyaMjanavinyAsanI vioitti eTale ke zeAbhA evA thAya. enA traNa prakAra che. kayA kayA? te ke (1) jemAM eka ja varNa phrI pharI ceAjAya hAya, (2) jemAM e varNo pharI pharI ceAjAyA hAya ane (3) jemAM bethI vadhu varNa pharI pharI ceAjAyA hAya. kevI rIte ? tA ke thoDe gheADe aMtare. emane ja varNavinyAsavakratAnA traNa prakAra kahe che. ahIM punaH punaH (pharIpharI) evA punaruktivALA prayAga karavAmAM AvyA che te ayeAgavyavacchedanA arthamAM samajavAnA che, anyayeAgavyavacchedanA arthamAM samajavAnA nathI. ene artha e che ke varSoM pharI pharI yeAjAya e ja varNavinyAsavakratAnuM lakSaNa che. varNavinyAsavakatA ane varNanI pharI pharI yAjanA e e kadI judAM paDI ja na zake e enA ayAga thAya ja nahi
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ [2-1. 102 vakroktijIvita e agavyavacchedane niyama che. aneka vAra jAyelA varSe ja varNavinyAsavakatAnA projaka bane, eka ja vAra pharI jAyA heya te na bane, e a gavyavarachedane niyama ahIM nathI. varNanI eka vAra paNa pharI pejanA thAya te te varNavinyAsavatA gaNAya. bethI vadhu vAra aneka vAra pharI pharI vaparAya te ja varNavinyAsa vakatA gaNAya evuM nathI. agavyavaccheda ane anya gavyaccheda e be zabdo barAbara samajI levA jevA che. vizeSaNanI sAthe jyAre va (ja) vaparAya tyAre te agavyavaccheda sUcave che. jema ke, "pArtha dhanurdhara ja che." ene artha e thaye ke pArtha ane dhanurdhAraNa e bene alaga pADI zakAya ema nathI. e benA ane emAM niSedha che. jIva (ja) jyAre nAma sAthe vaparAya che tyAre te anyAgavyavaccheda sUcave che. jema ke arjuna ja dhanurdhara che. eTale ke arjuna sivAya bIjo koI dhanurdhara nathI. eTale arjuna sivAya koI bIjA sAthe dhanurdharatvanA yugane emAM niSedha che. eka varNanI AvRttinuM udAharaNa- dhammillo vinivezitAlpakusumaH saundarya dhuryaM smitam vinyAso vacasAM vidagdhamadhuraH kaNThe kalaH paJcamaH / lIlAmantharatArake ca nayane yAtaM vilAsAlasam ko'pyevaM hariNIdRzaH smarazarApAtAvadAtaH kramaH // 1 // veNImAM ceDAM phUla gUMcyAM che, smita atyaMta suMdara che, vANI vidagdha ane madhura che, kaMTha kelinA je mIThe. paMcama che, AMkhanI kIkI lIlAthI maMthara che, gati vilAsane lIdhe alasa che, kAmadevanAM bANa vAgatAM ja mRganayanInuM badhuM halanacalana ja kaMI ora thaI gayuM che." 1 A lekanA pahelA caraNamAM viniriAtamAM "vanI ane saundaryadhuryamAM "nI AvRtti che. vinyAlo varaso vidhamapuramAM 'va'nI, mAM. bakanI, trIjA caraNamAM strItharatAmAM "lanI ane "ra'nI, narene vArtAmAM dhanI, visTAsoDhaNaMmAM "lanI ane "sanI tathA cothA caraNamAM smAraVAtAvAta mAM "ra" ane "tanI AvRtti hevAthI emAM koI apUrva sauMdarya
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-2] vakroktijIvita 103 anubhavAya che, mATe graMthakAre ene varNavinyAsakratAnuM eTale ke bIjA AcAryone mata anuprAsanuM udAharaNa mAnyuM che. eka, be ane aneka varSonI AvRttinuM udAharaNa bhagnailAvallarIkAstaralitakadalIstambatAmbUlajambU jambIrAstAlatAlIsaralataralatAlAsikA yasya jahaH / vellakallolahelA bisakalanajaDAH kUlakaccheSu sindhoH senAsImantinInAmanavarataratAbhyAsatAnti samIrAH / / 2 / / "elacInI latAone bhAMganAra, keLa, nAgaravela, jAMbu, lIbune halAvanAra, tADa, khajUrI, sAla ane latAone nacAvanAra, tathA caMcala laheranI sAthe krIDA karavAne lIdhe zItala thayela vAyu sAgaranA kinArA upara jenI senAnI strIonA avirata ratinA zramane hare che." 2 A lokanA pahelA caraNamAM "lane pAMca vAra upayoga thayo che. ta, tAbUtra, nasvIra, tADha, tAtrI, sataraDhatAtrAla vageremAM aneka varSonI aneka vAra AvRtti thaI che ane emAM ja tADha, tArImAM be varSonI AvRtti paNa jovA maLe che. Ama, A lekamAM varNavinyAsavakratAnA traNe prakAro jovA maLe che. A varNavinyAsavakatAne bIjo eka suMdara prakAra batAve che - ane pitAnA varganA cheTalA vaNa sAthe joDAyelA sparza vaNe, bevaDA ta, la, na vagere, ra" vagere sAthe joDAyelA bAkInA varSe paNa prastuta aucityapUrvaka vaparAyA heya te zebhI UThe che, A kArikAmAM bIjA prakAranI varNavinyAsakratAnA traNa prakAra gaNAvyA che. kArikAnI zarUAtamAM ja (ane zabda vAparyo che te ema sUcave che ke A kArikAne AgalI kArikA sAthe saMbaMdha che. have ahIM gaNAvelA traNa prakAre kayA? te ke (1) jemAM
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 vaktijIvita | [2-2 pitAnA varganA chellA varNa sAthe joDAyelA sparza varSe vaparAyA heya. "ka" thI ma' sudhInA varSe vargIya sparza vaNe kahevAya che. enA pAMca vargo che. ka kha ga gha Da - ka varga ca cha ja jha - ca varga Ta Tha Da Dha Na - 8 varga ta tha da dha na - ta varga 5 pha ba bha ma- 5 varga jemAM pitAnA varganA chellA akSara sAthe joDAyelA kathI ma sudhInA vargIya sparza vaNe pharI pharI jAyA hoya e pahele prakAra. (2) jemAM bevaDA uccArAtA ta la na vagere pharI pharI jAyA hoya te bIje prakAra. ane (3) jemAM te sivAyanA bAkInA vyaMjana vaNe "ra" vagere sAthe joDAIne pharI pharI yojAyA hoya te trIjo prakAra. pahelI kArikAmAM cheDe thoDe aMtare zabdo Ave che tene saMbaMdha A kArikA sAthe paNa che. eTale ke A traNa prakAranA varSo theDe thoDe aMtare pharI pharI jAyA hoya e artha levAnuM che. e kevA? te ke prastuta aucityathI zobhatA. prastuta eTale vaNya viSaya, tenuM je aucitya tenAthI zetA. ene artha e thayuM ke AvA anuprAsa prastuta rasane ucita hovA joIe. te ja te zebhe. je anuprAsa, anuprAsa sAdhavAnA vyasanane kAraNe jyAM hoya che te prastuta aucityane jhAMkhuM pADe che. evA anuprAsa na javA. prastuta rasane ucita hoya ema kahyuM che ene artha e che ke jyAM vIra, bIbhatsa, raudra, bhayAnaka vagere kaThera rasanuM nirUpaNa hoya tyAM tevA kaThora varSe vAparavAnI chUTa che ema jaNAve che. bIja AcAryoe A bIjA prakAranI varNavinyAsavatAne vicAra guNe ane vRttionA saMbaMdhamAM kare che ane judI judI vRttiomAM
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-2] vakaeNktijIvita 105 ane guNemAM kyA kyA varSe vaparAya che tene nirdeza kare che. sAhityapaNamAM guNone lagate bhAga A pramANe che : je AnaMdathI citta dravI jAya che tene mAdhurya kahe che. emAM pitAnA varganA chelalA akSara sAthe joDAyelA "Ta" varga sivAyanA bIjA vargonA akSaro vaparAya che. vaLI laghusvayukta "rakAra ane NakAra tathA samAsa vagaranI ke thoDA samAsavALI racanA mAdhurya. vyaMjaka hoya che. cittanA vistArarUpa dIptatAne ja kahe che. varganA pahelA ane trIjA varNa sAthe te ja varganA bIjA ane cothA vargane saMga, upara, nIce ke baMne bAju rephane eTale ke "rakArane prayoga ane Ta, Tha, Da, Dha, za e varNo Aje guNane abhivyakta karavAmAM kAraNa bane che. emAM samAsabahula uddhata racanA heya che. sUkA lAkaDAmAM agninI peThe je cittamAM ekadama vyApI jAya che te prasAda badhA ja rasamAM ane racanAomAM Avazyaka che." sAMbhaLatAMveMta arthane bodha karAve evA zabdo enA vyaMjaka che. mamaTe kAvyaprakAzamAM guNe, vRttio ane rItione samanvaya A rIte sAdhe che. mAdhuryavaMjaka varSothI upanAgarikA, oja prakaTa karatA varSothI paruSA ane bAkInAthI kamalA vRtti sadhAya che. keTalAka ene vadarbho vagere rItio kahe che. pahelA prakAranuM udAharaNa - unnidrakokanadareNupizaGgitAGgA guJjanti maJju madhupAH kamalAkareSu / etaccakAsti ca ravernavabandhujIvapuSpacchadAbhamudayAcalatumbi bimbim // 3 // khIlelAM raktakamanA parAgathI pILAM thayelAM aMgevALA bhramare kamala-talAvaDImAM madhura guMjana karI rahyA che, ane baporiyAnAM phUlanA gucchA jevuM udayAcalane cuMbana karatuM A sUryanuM biMba prakAze che." (zArgadharapaddhati, 3726) 3
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ ri-2 106 vaktijIvita A lekamAM pirAjitA, annatti, mag vu, virtama vagere zabdamAM varganA chellA varNa sAthe joDAyelA varSo vaparAyelA che eTale e pahelA prakAranI varNavinyAsavatAnuM udAharaNa thayuM. bIjuM udAharaNa kadalIstambatAmbUlajambajambIrAH // 4 // A ja unmeSanuM bIjuM udAraNa juo (pR. 103) emAM pitAnA varganA chellA varNa "mA" sAthe joDAyelA "ba" cAra vAra Ave che. trIjuM udAharaNa- sarasvatIhRdayAravindamakarandabindusandohasundarANAm // 5 // sarasvatInA hadayarUpI araviMdanA makaraMda kahetAM madhanAM biMduonA samUhane lIdhe suMdara-' 5 emAM pitAnA varganA chellA varNa nI sAthe joDAyelA "da pAMca vAra vaparAya che. bIjA prakAranuM udAharaNa- prathamamaruNacchAyastAvattataH kanakaprabhaH tadanuvirahottAmyattanvIkapolataladyutiH / prasarati tato dhvAnta kSodakSamaH kSaNadAmukhe sarasabisinIkandacchedacchavimaMgalAJchanaH // "pahelAM lAla raMgane" vagere. 6 A loka pahelA unmeSamAM 41mA udAharaNa tarIke Ave che (pR. 39) tyAM anuvAda jaI le. enA bIjA caraNamAM virottAmpattanvImAM be. jagyAe bevaDe "tta' vaparAya che ane cothA caraNamAM RtimAM be jagyAe "cha" Ave che. eTale ene bIjA prakAranuM udAharaNa gaNyuM lAge che. eTale "ta la na vagere kahyuM che temAM vageremAM "cha" AvI jAya che ema samajavuM. trIjA prakAranuM udAharaNa- uparanA ja kalAkamAM trIjuM caraNa. emAM kSa (pha + Sa) yuktAkSaranI traNa vAra AvRtti thaI che tethI. ene trIjA prakAranuM udAharaNa gaNyuM lAge che.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-3 vakrAtijIvita 107 athavA-- A umeSanA pahelA udAharaNanA pahelA caraNamAM AvatA A khaMDa saundarya dhU smitam // 7 // emAM be vAra "rya Ave che. e ja rIte vandhAra pachI hAra zabda vAparavAmAM Ave te te A trIjA prakAranuM udAharaNa thAya. kaThora rasanA nirUpaNa prasaMge kaThera varNanA anuprAsanuM udAharaNa- uttAmyattAlavazca pratapati taraNAvAMzavI tApatandrImadrIdroNIkuTIre kuhuriNi hariNArAtayo yApayanti / / 8 / / sUrya atizaya tapatAM sUkAM tALavAvALA siMha pahADanI taLeTInI guphAmAM sUryanAM kiraNanI garamIne lIdhe caDelI taMdrAmAM samaya vitAve che." (kavIndravacanAmRta, 90) 8 ahIM bhayAnaka rasa che eTale kavie ta, 5, va,,ane Na vagere kaThora vaNe vAre vAre vAparyA che. A pahelI be kArikAmAM varNavinyAsavaktAnA je cha prakAre batAvyA che te badhAmAM varSonI AvRtti thoDe thoDe aMtare thavI joIe ema kaheluM che. have A trIje prakAra e batAve che jemAM varSe aMtara vagara pAse pAse AvRtta thayA hoya. e ja varNavinyAsavakratAnuM bIjA eka prakAranA vaicitrya kahetAM sauMdarya mAraphate nirUpaNa kare che - keAI vAra aMtara rAkhyA vagaranI manohara anuprAsajanA paNa svarenA bhedane lIdhe saudayane atyaMta paripaSaka thaI paDe che. koI vAra vAkyamAM aniyata sthAne ane kaI vAra te vacce aMtara na hoya te, eka, be ke vadhu varSe pharI pharI yojAyA.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ [2-3 18 vakti jIvita hoya, te te racanA hRdayane AkarSaka thaI paDe che. kahevAne artha e che ke AvuM kaI vAra ja bane che, ene yamaka kahI zakAya ema nathI. kAraNa, yamakanuM sthAna niyata hoya che. ahIM aMtara vagara ema kahyuM che temAM vacamAM AvatA svarene lekhAmAM levAnA nathI, kAraNa, tema karavuM gya nathI. eka varNa vyavadhAna vagara pharI Avyo hoya evuM udAharaNa- vAma kajjalavadvilocanamuro rohadvisAristanam // 9 // A zloka pahelA umeSamAM 44mAM udAharaNa tarIke AvI gayo che (pR. 81), anuvAda tyAM jevo. emAM najhamAM "ja' ane pachI tarata "ja" Avyo che ane vikTovanamu hatamAM "ra" pachI "ra AvyuM che tethI A dAkhalo Ape che. be varNa vyavadhAna vagara pharI AvyA hoya evuM udAharaNa tAmbUlInaddhamugdhakramukatarutalasrastare sAnugAbhiH pAyaM pAyaM kalAcIkRtakadaladalaM nArikelIphalAmbhaH / sevyantAM vyomayAtrAzramajalajayinaH sainyasImantinIbhirdAvyUhavyUhakelI kalitakuhakuhArAvakAntA vanAntAH // 10 // ApaNI senAnI strIo pitAnI sakhIo sAthe, nAgaravelathI vIMTAyelAM sopArInAM vRkSa nIcenA bichAnA upara besIne, keLanA pAMdaDAnA paDiyA karI, nALiyeranuM pANI pI pIne, AkAzayAtrAnA zramathI thayelA pasInAne harI lenAra ane cAtakanA ToLAnI ramatanA kalabalATathI gAjatA suMdara vanapradezanuM sevana kare." (bAlarAmAyaNuM, 1-63) 10 A lekamAM vAraM vAve" "#Tha, zerI kSatrita,' "kuhArAvamAM be akSare vyavadhAna vagara pharI AvyA che mATe A dAkhalo Apyo che. bIju udAharaNa ayi pibata cakorAH kRtsnamunnAmya kaNThAn kramukavalanacaJcaccaJcavazcandrikAmbhaH / virahavidhuritAnAM jIvitatrANahetorbhavati hariNalakSmyA yena tejodaridraH // 11 //
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-3] vAktivita 109 "sApArI khAIne tINI thayelI cAMcAvALA hai cAro, kaMTha U'cA karIne caMdrikArUpI badhuM pANI pI jAe, jethI mRgalAMchana caMdra teja vagaranA thai jAya ane virahavedanAthI pIDAtA janAnA prANa kheMce.'' (mAlarAmAyaNa, 5-73) 11 A zlAkamAM vrukSNamundrAmya ane vrelavaH vageremAM babbe varSAM vyavadhAna vagara pharI AvyA che. jemAM aneka varNa vyavadhAna vagara pharI AvyA hoya evuM udAharaNa-- saralataralatAlAsikA ||12|| AmAM 2, la, ta vyavadhAna vagara be vAra AvyA che. A unmeSamAM khInna udAharaNa tarIke Avele leAka jue (pR. 103), kArikAmAM vi zabda che tenA artha evA che ke koI vAra vyavadhAna sAthe paNu varSA pharI Ave teAye A prakAranI vakratA thai zake. e varSAnI vyavadhAna sAthe AvRtti thatI hoya evuM udAharaNasvsthaaH santu vasanta te ratipaterapresarA vAsarAH // 13 // u vasaMta, kAmadevanI AgaLa AgaLa cAlanAra tArA divasAnuM bhaluM thAo." 13 AmAM sastu vananta ane agresarAvAsarAHmAM sastu ane santa vacce va' Ave che ane sA ane sarA vacce vA' Ave che. aneka varNanI vyavadhAna sAthe AvRtti thaI hAya evuM udAharaNa-- cakitacAta kame cakitAviyati varSAtyaye // 14 // varSARtu pUrI thatAM cakita cAtakAthI vyAsa. AkAzamAM.'' 14
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ -110 vakaeNktijIvita [2-3 "cakita" varNa guracha be vAra Ave che paNa temanI vacce vAtavame e varSonuM vyavadhAna che. kArikAmAM sA vadhAmaNA (svarenA bhedane lIdhe) zabdo Ave che ene artha e che ke AvRtta thatA varSomAM akArAdi ravare tene te na hoya, judA hoya che tethI kaI navuM ja saudarya pragaTe che jema ke - rAjIvajIvitezvare // 12 // "kamalanA jIvanAdhAra sUryane (udaya thatAM 15 emAM nIva ane navi svarabhede AvRtta thayA che. bIjuM udAharaNa- dhUsati phAA. dhUsara nadImAM 16, emAM sara sarinI svarabhede AvRtti thaI che. trIjuM udAharaNa- "sthA santu vattA bI emAM sastu ane sattanI svarabheTe AvRtti thaI che. cethuM udAharaNa- ___tAlatAlI // 18 // A baMne prakAranI varNavinyAsavakatAvALI vAkyaracanA yamakane AbhAsa utpanna karatI hoI te metInA hAramAM gUMthelA ratnajaDita padaka jevI suMdara lAge che ane tethI sahadayanA hadayane AnaMda ApanAra thaI paDe che. tethI ja pahelA unmeSanI pAMtrIsamI kArikAmAM kahyuM hatuM ke- jemAM kavio eka alaMkArathI saMtoSa na mAnatAM hAramAM maNibaMdhanI peThe eka alaMkAramAM bIjo alaMkAra umere che." 19
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-4] vatijIvita 111 atyaMta AgrahapUrvaka racelI na hovI joIe, tema kaThera varSothI bhUSita paNa na hovI joIe, pahelAM jenI AvRtti thaI gaI hoya te varNone tyAga karI navA varSenI AvRttithI zebhatI karavI joIe. atyaMta AgrahapUrvaka racelI na hovI joIe. emAM "Agrahane artha vyasanitA karavAnuM che. eTale ke varSonI pharI pharIne AvRtti enuM vyasana lAgyuM hoya ema prayatnapUrvaka na racavI joIe. prayatna vagara racAyelI hovI joIe. vyasana vaLagyuM hoya ema prayatnapUrvaka racavA jatAM prastuta aucityane hAni pahoMcatAM zabda ane arthanuM parasparaspadhI sAhitya sacavAtuM nathI. jema ke - mA taLa vagere. 20 A udAharaNa pahelA umeSamAM 9muM che. (pR. 10). ene artha ane enI carcA tyAM joI levI. tema kaThera varSothI bhUSita paNa na hovI joIe jema ke - zILuM prALagra vagere. 21 sUryazatakane A chaThTho loka kAvyaprakAzamAM sAtamA ullAsamAM 301mAM udAharaNa tarIke utAre che. zIghrANAMghripANIna braNibhirapaghanai gharAvyakta ghoSAn dIrghAghAtAnaghodhaiH punarapi ghaTayatyeka ullAghayan yaH dharmA zostasya vo'ntardviguNaghanaghRNAninnanivinivRttedattArghAH siddhasadhairvidadhatu ghRNayaH zIghramahovighAtam // "aneka pApone kAraNe nAka, paga ane hAtha gaLI javAthI ghAvALAM bAkInAM aMgothI ghaghara aspaSTa avAje bolanArA keDhiyAone, jenA aMtaramAM bevaDI ghanIbhUta thayelI dayAthI pApanuM acUka nivAraNa karavAne jene svabhAva thaI gayo che e je sUrya ekale nIrogI banAvI daI tenAM gaLI gayelAM aMgAne pharI navAM
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 vakaeNktijIvita [2-4 banAvI de che, tenAM siddho ane deve vaDe pUjatAM kiraNe satvara tamArAM pApone nAza karo." A kalAkamAM badhe ja kaThora varNone upayoga karyo che tethI e varNavinyAsavatAnuM suMdara udAharaNa nathI. te pachI varNavinyAsavakatA kevI racavI? te ke pahelAM jenI AvRtti thaI gaI hoya te varNone tyAga karI navA varNonI AvRttithI zobhatI." AmAM be vastu che. (1) je varSonI AvRtti vAre vAre thaI gaI hoya tene tyAga kare, ane (2) navA varNonI AvRtti karavI. A baMne vAnAMthI zobhatI hoya evI varNavinyAsavakatA racavI, jema ke - etAM pazya purastaTImiha kila krIDAkirAto haraH kodaNDena kirITinA sarabhasa cUDAntare tADitaH / ityAkarNya kathAdbhutaM himanidhAvadrau subhadrApatemanda mandamakAri yena nijayo daNDayormaNDanam // "A sAmene kinAre juo, ahIM pahelAM kirAta vezadhArI zivanA mAthA upara ajune pitAnA dhanuSane jorathI prahAra karyo hato. evI himAlaya parvata upara subhadrA pati ajunanI adbhuta kathA sAMbhaLIne jeNe dhIre dhIre pitAnI bhujAone (laDavA mATe taiyAra karI." 22 A leka "abhinavabhAratI'nA 16mA adhyAyamAM, "sarasvatIkaMThAbharaNu"mAM ane hemacandranA "kAvyAnuzAsana'mAM utArele che. emAM pahelAM panI, pachI "ka" "Da" ane "tanI ane te pachI "8"nI "manI ane "ndInI ane "DanI AvRtti ja che. Ama emAM upara kahelAM baMne vAnAM sacavAyAM che. bIjuM udAharaNa- haMsAMnAM nileSa vagere. 23 A leka pahelA unmeSamAM 73mA udAharaNa tarIke AvI gayo che (pR. 58) tyAM je.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-5] vakretijIvita 113 trIjuM udAharaNa- etanmandavipakva pore 24 A zloka paNa pahelA umeSamAM 107mA udAharaNa tarIke AvI gayo che (pR. 88) cothuM udAharaNa Namaha dasANaNasaravasakaratuliavalantaselabhaavihalaM vevaM tathorathaNaharaharakaakaThiggahaM goriM // 25 // namata dazAnanasarabhasakaratulitavalacchailabhayavihvalam / vepamAnasthUlastana bharahaTakRtakaThigrahAM gaurIm ||chaayaa|| rAvaNe jorathI hAtha para uThAvI levAne kAraNe hAlatA kailAsa parvata upara bhayathI bebAkaLI banI gayelI ane UchaLatAM bhAre stane sAthe zivane gaLe vaLagI paDelI gaurIne namaskAra he." 25 emAM paNa pUrvArdhamAM ane uttarArdhamAM judA judA vargonI AvRtti che. Ama varNavinyAsavakatAnI samajUtI ApI tene upasaMhAra kare che- varNanA saudaya anusAra (mAdhuryAdi) guNe ane (sukumArAdi) mAganuM anusaraNa karanArI A (varNa vinyAsa) vakatAne prAcIna ubhaTAdi AcAryoe (upanAgarika vagere) vRttinA vicitra kahetAM sauMdayathI yukta kahI che. varNanuM saudarya eTale tenA mAdhurya vagere guNe (keTalAka varSe kAnane madhura lAge evA heya che te keTalAka kaThora hoya che.) e guNane dhyAnamAM rAkhIne je vastunuM varNana karavAnuM hoya tene anurUpa varNonI bhejanA karavI joIe. ema karavAthI mAdhurya vagere
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 vaktijIvita [2-5 guNe tema ja sukumAra vagere mAganuM paNa anusaraNa thaze. ahIM guNene ullekha pahele karyo che ane mArgone pachI karyo che, tenuM kAraNa e che ke guNene saMbaMdha rasa sAthe vadhu aMtaratama hoya che ane guNe mAraphate ja mArgonuM anusaraNa thaI zake che. ane artha e ke jo ke A varNavinyAsavatA vyaMjananA sauMdarya anusAra ja jAya che, tema chatAM enI ejanA amuka cakkasa guNaviziSTa mArgane anusarIne vaNya vastunA svarUpamAM pravezI zakAya e rIte karavI. kAraNa, e varNavinyAsavakatAnA aneka prakAra e mArgomAMthI phUTatA - phalita thatA hoya che. (udbhaTAdi) prAcIna AcAryoe ene ja, svataMtra rIte, vRttivaicitryayukta kahI che (eTale ke e ja vRtti che ema kahyuM che). upanAgarikA vagere vRttionI vividhatA tema ja saMkhyA badhI ja A varNa vinyAsavakatAmAM samAI jAya che, evuM pUrvasUrioe kahyuM che. A badhAnuM tAtparya e che ke A varNavinyAsavakatAe badhA guNenA samanvaya dvArA sukumAra vagere mArgonuM anusaraNa karavAnuM rahe che. AthI e parataMtra hoya ane enA asaMkhya prakAre hoya e baMne anivArya che. tethI e svataMtra che ane ene amuka ja prakAra che ema kahevuM tarkasaMgata nathI. ahIM koI e prazna uThAve ke pahelAM (A unmeSanI pahelI kArikAmAM) "eka, be ke vadhAre" ema kahIne tame ja enA maryAdita amuka (traNa) ja prakAra gaNAvyA che ane e svataMtra che, ema paNa kahyuM che, chatAM have Ama kema kahe che? te kahevAnuM ke e kaMI deva nathI. kema ke lakSaNakAro koI AkhA padArthanA bhAgarUpa padArtha bIjAne samajAvavA mATe tene pahelAM AkhAthI alaga pADI te svataMtra hoya ema tenA svarUpanuM nirUpaNa kare che. ane pachI tene AkhAnA eka bhAgarUpe samajAve che. eTale A vAtane vistAra karavAnI jarUra nathI.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-6, 7] vakaeNktijIvita 115 A je varNavinyAsavakatA nAme zabdAlaMkAra che, enuM kaI niyata sthAna nathI, eTale e AkhA vAkyane viSaya hoya e rIte enuM nirUpaNa karyuM che. tema chatAM, je enuM sthAna niyata karI navA prakAre enI ejanA karavAmAM Ave te te kaI juduM ja sauMdarya dhAraNa kare che. (anuprAsane A niyata sthAnavALe prakAra te yamaka) enuM svarUpa have kahe che - samAna varNanA, judA athavALA, prasAdayukta, zratimadhura ane aucityamaya zabdothI sadhAte Adi vagere niyata sthAne zebhate A varNavinyAsavakatAne camaka nAme jude prakAra jovAmAM Ave che, tenuM kaI juduM saudaya na hoI tenuM vadhu vivecana karatA nathI. eka, be ke vadhu samAna varNo vacamAM aMtara rAkhIne ke aMtara rAkhyA vagara jAya tenuM nAma yamaka. yamakamAM samAna varNanA be samudAyanI yejanA thAya che, tema chatAM te baMnene artha judo judo thato hoya che. AthI ja vizvanAthe yamakanI vyAkhyA evI karI che ke satyarthe pRthagAyAH svaravyaMjanasaMhateH / ___krameNa tenaivAvRttiryamakaM vinigadyate / / eTale ke svarabhaMjananA samudAyanI te ja kramamAM AvRtti te camaka e varNa samudAyane je artha thatA hoya te baMne sthaLe ja tha joIe. artha na thato hoya te te kaI prazna ja nathI. bIjuM zuM hovuM joIe ? te ke e vasamudAya prasAdaguNayukta eTale ke mahenata vagara tarata artha samajAya e have joIe. ane kRtimadhura eTale kAnane game eve, kaThora vaNe vagarano have joIe. vaLI, e aucityamaya eTale ke vastunA svabhAvane arthAt kAvyaviSayane bilakula anurUpa hovuM joIe.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 vAktivita [-8, 9 eTale ke jyAM yamakanI racanA prayatnapUrvaka vyasana vaLagyAnI peThe karI hoya tyAM paNa aucitya te sacavAvuM ja joIe. e yamaka caraNamAM Adi, madhya ke aMtya evA koI niyata sthAne yeAjAye hAya tyAre zAle che. vavinyAsavakratAne A prakAra upara kahelAM lakSaNeAthI yukta hAvA chatAM ahIM enA vistAra karavAmAM AvatA nathI, kAraNa, emAM sthAna niyata hoya che te sivAya bIjuM keAI sau saMbhavatu nathI. arthAt emAM varNavinyAsanA vaicitrya sivAya bIjuM kAI paNa jIvAnubhUta tattva jovA maLatuM nathI. eTale ene hamaNAM kahelI varNavinyAsavakratA athavA yamakAlaMkAranA ja eka bheda mAnave ucita che. enAM udAharaNa 'zizupAlavadha'nA ceAthA sagamAM ghaNAM che, paNa temAM prasAdanuyukta te thADAM ja che. 'raghuva'za'mAM paNa vasaMtavarNana(saga 9)mAM enAM udAharaNe maLe ema che. A rIte, padmanA ghaTaka varNanI vakratAnuM nirUpaNa karyAM pachI vaNu samudAyarUpa padanI vakratAnuM nirUpaNa karavAnuM Ave che. emAM padmapUrvArdhanI vakratAnA keTalA prakArA saMbhave che tenAthI zarUAta kare che-- 8, 9 jyAre lAkAttara tiraskAra ke leAkeAttara prazaMsAnuM kathana karavAnA irAdAthI vAsyAnI pratIti rUDhithI asa"bhavita kAI dharmAMnA garbhita adhyAropa sAthe athavA kAI vidyamAna dharmanA atizayanA garbhita adhyAropa sAthe karAvavAmAM Ave tyAre rUDhivaicitrya vakatA nAmanA padmapUrvAvakatAnA praphAra thAya. [1] 'jyAre rUDhithI asaMbhavita keI dharmanA garbhita adhyA2ApanI pratIti karAvavAmAM Ave." zabdanA amuka cAkkasa ane khAdha karAvavAnA je dhama te rUDhi kahevAya che. (arthAt A zakhsane A aM ema je nakkI thayuM heAya che te rUDhi kahevAya che.) rUDhi
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-8, 8] vakrAtijIvita 117 zabda = caDavuM dhAtu uparathI Ave che. emAM zabda koI eka ja vizeSa arthane baMdha karAve che. e rUDhinA be prakAra che: (1) cekasa sAmAnya arthane baMdha karAvanAra, ane (2) kaI cokakasa vizeSa arthane baMdha karAvanAra. tethI rUDhi zabdathI ahIM rUDhipradhAna zabda ema samajavAnuM che. kAraNa, dharma ane dhamIne upacArathI abheda mAnavAmAM Ave che. zabdane rUDhithI artha karatAM je dharmane artha nIkaLave asaMbhavita hoya evA koI dharmane adhyApa jemAM garbhita eTale ke abhipreta hoya te rUDhivaicitryavikatAne eka prakAra thaye. bIjo prakAra e che jemAM koI vidyamAna dharmanA atizayane adhyArepa garbhita hoya. Ave adhyApa zA mATe karavAmAM Ave che? te ke kottara tirasakAra ke lekottara prazaMsA karavA mATe, eTale ke vaNya viSayane atyaMta tiraskAra karavA mATe athavA tene khUba utArI pADavA mATe athavA tenI prazaMsApAtra je moTAI hoya tene khUba vadhArIne kahevA mATe Ama karavAmAM Ave che. ahI je varya viSaya che te rUDhi zabdathI darzAvavAmAM AvyuM hoya che. e rUDhi zabdano je vAgyAthe te ahIM vaNya viSaya hoya che ane tenI niMdA ke stuti abhipreta hoya che. Ane rUDhicitryavakatA kahe che. kAraNa, emAM A yuktine lIdhe eTale ke asaMbhavita dharmanA garbhita adhyApane lIdhe athavA vidyamAna dharmanA atizayanA garbhita adhyApane lIdhe rUDhi zabdamAM vakatA kahetAM saudarya Ave che. ahIM kahevAnuM tAtparya e che ke anumAnanI peThe sAmAnyamAtrane bodha karAvanAra zabdo niyata vizeSane bodha svAbhAvika rIte ja saheja paNa karAvI zakatA nathI, tema chatAM, A yuktine lIdhe teo kavine vivakSita niyata vizeSane baMdha karAvI zake che ane tethI koI alaukika camatkArI banI jAya che.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 vaktijIvita [2-8, 9 A bhAga barAbara samajavA mATe ceDA vizeSa vivecananI jarUra che. gadarzanamAM pratyakSa, anumAna ane zabda e traNa ja pramANe mAnelAM che. vyAsabhASyamAM pratyakSane vizeSAvadhAraNApradhAna ane anumAnane sAmAnyAvadhAraNApradhAna kaheluM che. dareka padAthanA be aMza athavA rUpa hoya che ? sAmAnya ane vizeSa. jema ke A pustaka che, enuM pustakatva e sAmAnya rUpa che. duniyAmAM bIjAM hajAro pustake che tevuM e paNa eka pustaka che,. e enuM sAmAnya rUpa thayuM. paNa e uparAMta enuM vyaktigata vizeSa rUpa paNa che. e ATalA IMca lAMbuM, ATalA iMca paheluM, ATaluM jADuM vagere che, e enuM vizeSa rUpa che. ApaNe jyAre ene pratyakSa joIe chIe tyAre enA A vizeSa rUpane ja pradhAnapaNe bodha thAya che. ane ApaNe jyAre anumAnathI ke koInA kahevAthI zabdapramANa dvArA enuM jJAna prApta karIe chIe tyAre enA pustakarUpI sAmAnya rUpane ja ApaNane bodha thAya che. AthI yogadarzanamAM pratyakSa pramANane sAmAnyavaroSAmano the. vizeSAvadhAraNapradhAnA vRttiH pratyakSam mane manumAna porene sAmAnyAvadhAraNapradhAnA vRttinumAnanuM kahyuM che. ene AdhAre ahIM graMthakAre anumAnane sAmAnya mAtrane baMdha karAvanAra kahyuM che. anumAna sAmAnyamAtrane bodha karAvanAra hAI sAmAnya agnine baMdha karAvI zake che, vizeSa agnine bodha karAvI zakatuM nathI. tethI, jema sAmAnyamAtrane bodha karAvanAra anumAna. vizeSane baMdha karAvI zakatuM nathI tema sAmAnyamAtrane baMdha karAvanArA zabdo paNa abhidhAzakti dvArA vizeSane baMdha karAvI zaktA nathI. e mATe vyaMjanA vagerene Azraya levo paDe che. jema ke- guNe sahuda vaDe svIkArAya che tyAre ja kharekhara guNa bane che, jyAre ravikiraNe anugraha kare che tyAre ja kamaLa kamaLa bane che." 26. ahIM "kamaLa kamaLa bane che ema kahevAne kazo artha nathI. eTale ene mukhyArtha bAdhita thAya che ane pachI lakSaNathI vyaMgyaguNaviziSTa kamaLa' evo artha thAya che ane tenuM prayojana lakSamI kahetAM zobhA, saurabha ane pUrNa vikAsa vagere seMkaDo guNAnuM sUcana karavAnuM che. Ama, vanivAdIone mate, e arthAntarasaMkramita vAcya dhvaninuM udAharaNa thAya.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-8, 9]. vakaeNktijIvita 119 kuMtakane mate ahIM sAmAnya arthavAcaka "kamaLa' zabda kavinI yuktine lIdhe kavine abhipreta evA guNavALuM kamaLa' evo artha vyakta kare che, eTale rUDhivicitryavaktAnuM udAharaNa che. AThamI kArikAmAM "pratIyate" e kriyApadavaicitryane abhiprAya e che ke AvA dAkhalAomAM zabdane vAcakanvarUpa abhidhAvyApAra nathI hote, paNa bIjA arthano bodha karAvanAra vyaMjanAvyApAra hoya che. A vAta tarkasaMgata hovA chatAM ame ahIM ene vistAra karatA nathI. kAraNa, vanikAra AnaMdavardhanAcAye AvA dAkhalAmAM yaMgyavyaMjaka bhAvanuM sArI rIte samarthana kareluM che eTale punarukti karavAne artha nathI. A rUDhivaicitryavakatA be prakAranI saMbhave cheH (1) jemAM rUDhi zabdathI nirdezAtuM pAtra pite ja pitAne vize utkarSa ke apakarSane Arepa karI bolatuM kavie cItaryuM hoya, athavA (2) jemAM vaktA koI bIje hoya. jema ke - snigdha ane zyAmala meghanI kAntithI AkAza lIMpAI gayuM che, utsAhabharI bagalIo cakkara lagAvatI UDI rahI che, pavanamAM zIkara bhaLelI che, meghanA mitra mayUro AnaMdakekA karI rahyA che, bhale Ama thatuM. huM te atyaMta kaThora hRdayane rAma chuM, badhuM sahI lauM chuM. paNa sItAnuM zuM thaze? "arere! devI, dhIraja dhara."" (mahAnATaka, 5-7, dhvanyAlaka, 2-1; kAvyaprakAza, udA. 112) 27 A zlekamAM, rAma" zabdathI, 'huM atyaMta kaThora hRdayane chuM, badhuM sahuM chuM" e zabdo mAraphate paNa jene baMdha karAvI zakAtuM nathI evI kaI akaLa ane asAdhAraNa krUratA e nAmane lIdhe sUcavAya che, jene lIdhe AvA vividha uddIpana vibhAne sahana karavAnuM sAmarthya ane janakasutAnA dusaha.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 vaktijIvita [2-8, 9 virahanI vedanAthI duHkhamaya samaye paNa lagAre lajavAyA vagara pitAnA prANanuM rakSaNa karavAnI vicakSaNatA e batAvI zake che. vaidehI' e padathI varSAkALanA (megha, balAkA, mayUra vagere) suMdara padArthone joIne svastha rahevAnI tenI azaktisUcaka tenA svAbhAvika saumAryasulabha koI alaukika kAtaratva sUcita thAya che. ane e (eTale ke sItAnA svAbhAvika saukumAryasulabha kAratva) ja pahelAM kahelAtajanakasutA rUpa sAmAnya artha)thI bhinna (saumumAryanA atizayarU5) vizeSatAnuM kathana karanAra tu (paNa) padanuM jIvita che. A daSTAMtamAM zabdanA vAcyArthamAMthI jene baMdha na thaI zake evA dharmanuM AropaNa gabhita che. e pahele prakAra thaye. jemAM koI vidyamAna dharmanA atizayane vAgyamAM garbhita Aropa karavAmAM AvyuM hoya evuM udAharaNa- pachI pRthvInA Indra dilIpanA putra raghue nirbhayatApUrvaka hasIne Indrane kahyuM, je A ja tAre nizcaya hoya te hathiyAra uThAva; raghune jItyA vagara tane saphaLatA nahi maLe." (raghuvaMza, 3-51) 28 A zlekamAM "raghu zabdathI jene prabhAva sarvatra apratita che evA IndranA paNa AvA (azvataraNarU5) nizcayane niSphaLa banAvavAnA sAmarthyane kAraNe potAnA keI apUrva pauruSAtirAyanuM sUcana thAya che. jyAM vaktA bIje hoya evuM udAharaNa- enI AjJA Indra paNa mAthe caDAve che. zAstro te enI navI AMkha che, bhUtapati pinAkapANine e bhakta che, divya nagarI laMkA enI rAjadhAnI che, khuda brahmAnA vaMzamAM e janmele che. e je "rAvaNa na hoya te enA je bIje vara maLe ema nathI. paNa badhAmAM badhA guNa kyAMthI hoya ?" (bAlarAmAyaNa, 1-36) 29
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-, ] vakaeNktijIvita 121 A lekamAM "rAvaNa zabda ene vara tarIke nAlAka Therave evA rAvaNanI jagaprasiddha duSTatA sivAyanA keI dezanuM sUcana kare che, jene lIdhe uraca kuLamAM janma, vidvattA, sadAcAra, prabhAva, saMgasukhanI samRddhi vagere varamAM hovA joItA badhA guNone cheda UDI jAya che. A ja prakAramAM eTale ke jemAM vaktA keI bIje hoya e prakAramAM koI vidyamAna guNanA atizaya garbhita adhyAropa hoya evuM udAharaNa- "A rAma pitAnA parAkramane lIdhe traNe lekamAM bhAre prasiddhi pAmelA che." vagere. 30 A leka pahelA unmeSamAM 43mA udAharaNa tarIke AvI gayuM che (pR. 41), eTale tyAM joI le. emAM "rAma" zabdathI tribhuvanamAM ajoDa ane rAvaNane anucara paNa vismaya pAme evuM addabhuta zaurya sUcita thAya che. A rUDhicizyakatAnA, pratIyamAna dharmo aneka hovAne kAraNe, aneka prakAro saMbhave che. te jAte ja samajI levA. jema ke - gurudakSiNA mATe mAgavA Avela koI vedane pAraMgata raghu pAsethI IcchA pUrI na thatAM keI bIjA dAtA pAse gaye e Aja sudhI na Avele apavAda mAre mAthe na Ave." (raghuvaMza, pa-24) 31 A zlekamAM "raghu zabdathI traNe lekamAM ajoDa evA audAryane atireka vyaMjita thAya che. A rUDhivacitryavakatAmAM khUbI e che ke zabda sAmAnyamAtrane bodha karAvavAnuM choDIne kavine vivakSita vizeSa arthane baMdha karAvavAnuM sAmarthya prApta kare che ane e rIte atizaya sauMdarya pragaTa kare che. saMjJA eTale ke vizeSa nAmarUpa zabdo te amuka cokkasa vyaktine ja baMdha karAve che, eTale temAM koI sAmAnya vizeSa
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 vakroktijIvita [2-10, 11, 12 bhAva saMbhava nathI-ema na kahevuM joIe. kAraNa, saMjJAvAcaka zabdo paNa temanA vAgyAthanI hajAre avasthAone sAdhAraNa bhAve baMdha karAve che, tema chatAM, teo svarakRtinyAye athavA lagnAMzukanyAye kavine abhipreta cokkasa dizA vizeSane paNa badhA karAvI zake che. ahIM kahevAne artha e che ke vizeSa nAmo amuka cokkasa vyaktine bodha karAve che e vAta sAcI, paNa e cokkasa vyaktinA jIvanamAM aneka manaHsthitio, aneka paristhitio, aneka guNadharmo vagere pragaTa thayAM hoya che, te badhAMne paNa e vizeSa nAma sAmAnyapaNe lAgu paDe ja che, eTale kavine ISTa keAI eka vizeSa manaHsthiti ke paristhiti ke dharmane paNa te bedha jarUra karAvI zake. jema ke "rAma" e vizeSa nAma to rAmanA janmathI mAMDIne avasAna sudhInuM samagra jIvana jenAmAM mUta thayuM che te vyaktine bodha karAve che, eTale enA AkhA jIvanamAMthI kavine te prasaMge enA jIvananI je paristhiti athavA manodazA ke enA zaurya, parAkrama, sahanazIlatA vagere je kaI guNadharmane baMdha karAva iSTa heya te paNa e karAvI zake. jema saMgItamAM sAta svaro che. paNa temAMnA pratyekanI anaMta chAyA zruti pramANe saMbhave che ane gAyaka emAMthI game tene jarUra paDye upayoga karI zake che, tevuM A che. ahIM bIja daSTAMta lagnAMzukanuM ApeluM che. paNa te spaSTa thatuM nathI. jema pustaka zabdane sAmAnya ane vizeSa evA be aMze athavA rUpe che, tevA ja rAmanA paNa saMbhave. rAma zabda AkhA jIvanavyApI vyaktitvane lAgu paDe tema e samagra jIvananA koI eka aMzaviziSTa vyaktitvane paNa lAgu paDI zake, eTaluM ja ahIM kahevAnuM che. [2] Ama "rUDhivakatAnuM vivecana karyA pachI kramamAM AvatI paryAyavatA'nuM vivecana kare che - 10, 11, 1ra je vAsyanI nikaTatama haiya, tenA atizayane piSaka haya, je pote athavA potAnA vizeSaNa mAraphate bIjI ra3chAyAnA spazane lIdhe tene alaMkRta
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-10, 11,12] vakaeNktijIvita 123 karI zake ema hoya, je pitAnA saudayanA utkarSane lIdhe manahara haiya, je akaya arthanuM sucana karanAra haya, je alaMkAranI zobhA vadhAranAra hoya tevA paryAyanA upayogathI paramAtkRSTa paryAyavakatA sadhAya che. upara kahelAM vizeSaNavALe heya te ja kAvyamAM paryAya gaNAya. tene lIdhe je vaiciya kahetAM zabhA vizeSa pragaTe te paramatkRSTa keI apUrva paryAyavakatA kahevAya che. paryAyapradhAna zabda paryAya kahevAya che. enI paryAyapradhAnatA emAM rahelI che ke koI vAra te vivakSita vasatune vAcaka bane che, paNa koI vAra bIje ja zabda vAcaka bane che. A rIte jotAM paryAyanA ghaNA prakAre batAvelA che. e prakAre keTalA che te have kahe che. (1) vAcanI nikaTatama hoya eTale ke bIjA paryAya zabdo hovA chatAM nikaTatama hovAne kAraNe vivakSita vastune e je rIte vyakta karI zakta hoya te rIte bIje keI na karI zakato hoya. jema ke - "huM tArA upara khoTo Aropa mUkavA mAgatuM nathI. tapasvIonAM bANune ze Adara ? mArI pAse guphAmAM bIjAM bANe che, je vajapANi IndranA paNa parAkramadhanane bhaMDAra che." (kirAtAjunIya, 13-58) 32 ahIM IndranA vAcaka hajAre paryAya zabdo mejUda hevA chatAM "vApANi (vajhaLa) zabda vAparyo che te paryAyavakatAne piSe che. kAraNa, vajI satata pAse hovA chatAM surapati IndranuM parAkramadhana gaNAya evAM bANenI leTettaratA ethI vyaMjita thAya che. "tapasvI" zabda paNa atyaMta ramaNIya che. kAraNa, subhaTo kahetAM vIra vaiddhAonAM bANane Adara kahetAM bahumAna te kadAca yegya gaNAya, paNa tapasvIonA mAmUlI bANone zo Adara ! bIjuM udAharaNa- alyA koNa che?" "hamaNAM tuM mane oLakhaze." kAmadeva."
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 vakaeNktijIvita [1-10, 11, 12 "saddabhAgye tame mane saMbhAro che." kema AvyuM ?' tamane unmatta banAvavA." kevI rIte? baLajabarIe." tAruM baLa zuM che?" A je." jouM chuM" ema kahIne jemaNe priyAnA gaLe hAtha bharAvelA kAmadevane Aga jharatA pitAnA trIjA netrathI bhasma karI nAkhe te trizULadhArI zivane namaskAra he." 33 ahIM zivavAcaka hajAra paryAya mojUda hevA chatAM "rinaH". ne je prayoga karyo che tene abhiprAya e che ke e bhagavAna zivane namaskAra sivAya bIjuM zuM thAya? ke jemaNe abhimAnamAM AvIne vinayaviveka cheDI denAra kAmadeva upara kopAyamAna thayelA hovA chatAM ane trizUla satata pAse hovA chatAM tenA tarapha jevA sivAya kodhane ucita koI Ayudha na vAparyuM. kevaLa daSTipAta karavA mAtrathI ja kedhanuM kArya pUruM karyuM ethI bhagavAna zivane prabhAvatizaya paripurNa thaye che. mATe temane namaskAra he" e vacana tarkasaMgata lAge che. (2) vAcanA atizaya piSaka hoya e paryAya vApara e padapUrvAdhavakratAne eka bIjo prakAra che. kAraNa, padArtha svAbhAvika rIte ja suMdara hoya teye e paryAyane kAraNe tenA sauMdaryamAM khUba vadhAre thAya che ane tethI te sahudanA hRdayane AnaMda ApanAra thaI paDe che. jema ke - raghuvaMzanA rAjAonA saMbaMdhI, kAmavyApAranA dIkSAguru, gaurAMgIenA vadananA upamAna tarIke prasiddha, tArA vadhUonA vallabha, caMDIpati zivanA cUDAmaNi ane
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-10, 11, 12] vAktijIvita 125, dakSiNanI taruNInA taratanA ghaselA dAMtanA jevI ghutivALA A caMdrane jo'' (bAlarAmAyaNa, 10-41) 34 caMdra svabhAvathI ja sauMdaryAMsa'panna che, tema chatAM A zlokamAM tene mATe vaparAyelA paryAye athavA vizeSapade evA che je sahRdayAnA hRdayane AnaMda ApanAra koi apUrva atizaya utpanna karI padmapUrvA vakatAne poSe che. ahI prasaMga evA che ke rAma rAvaNane mArIne puSpaka vimAnamAM besIne sItA sAthe ayeAdhyA pAchA pharatA hAya che tyAre tenI sAthenI vizvabhakathA daramyAna kahe che ke 'he suMdarI, A caMdrane jo.'ramaNIyatAne kAraNe manehura hai sItA, sakaLa leAkeAnA leAcananA utsavarUpa caMdrane vicAra kara. kAraNa, tArA jevAM ramaNIya mANasA ja caMdra jevA ramaNIya padArthanA vicAra kare e yAgya che. 'raghuva'zanA rAjAonA saMbadhI' ema kahIne evuM sUcavavA mAge che ke e kai ajANya nathI, e te amAre raghuvazIenA sagA che. eTale enA tarapha najara karI enuM saMmAna kara. AthI prakArAntare rAmanA caMdra vizenA dara ja sUcita thAya che. bAkInAM bIjA vizeSaNA paNa caMdranA alaukika gauravamAM vadhArA karavA mATe ja AvyAM che ema jAhera kare che. tethI pratyeka vizeSaNa judI judI rIte caMdranA utkane ja pragaTa karatuM hoI aneka paryAyeA hAvA chatAM emAM punarukti nathI. trIjA caraNamAM vizeSaNavakatA che, paryAyavakatA nathI. (3) vAcyane ala'kRta karI zake evA paryAya vAparave e padmapUrvAvakratAno eka bIjo prakAra che. kevI rIte? tA ke bIjI ramyachAyAnA sparzane lIdhe. vaLI kevI rIte ? tA ke pote athavA potAnA vizeSaNu mAraphate. jemAM paryAya pAte vAcyArthane alaMkRta karatA hAya evuM udAharaNa-- A jaDa jagatamAM mArI vAta (sAMbhaLavAne) pAtra moTA kAna ane moTA hAtha(sUMDha) vALA kANu haze ? ema vicArI AvelA bhramarane jeNe tarata ja jhaTakI nAkhyA
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 vakroktijIvita [2-10, 11, 12 (mArI nAkhyo tene "mAtaMga na kahIe te zuM kahIe?" (subhASitAvalI, da28) 35 A eka anyokti che. hAthInA kAna moTA hoya che ane tene kara eTale ke tenI suMDha paNa moTI hoya che. eTale te mArI vAta sAMbhaLaze ane tene upAya paNa karaze, evI AzAe koI bhramara tenI pAse gaye, paNa teNe te tarata ja moTA kAna phaphaDAvI tene jhaTakI nAkhyo, e A lekane vAcyArtha che. paNa emAMthI bIjo artha e samajAya che ke koI vipattimAM AvI paDele mANasa kaI sAdhanasaMpanna mANasa pAse evI AzAe jAya che ke A mArI vAta sAMbhaLaze ane upAya paNa karaze. paNa pelA mANase te ene tarata ja tageDI mUkyo. Avo mANasa caMDALa ghAtakI ja kahevAya. A kalAkamAM be zabda leSayukta che tethI A artha vadhAre AkarSaka bane che. eka te ja. enA be artha thAya. hAthInI bAbatamAM sUMDha ane mANasanI bAbatamAM "hAtha. e ja rIte nAtaka' eTale hAthInA saMbaMdhamAM hAthI ane mANasanA saMbaMdhamAM caMDALa'. A lekamAM "mAtaka zabda prastuta prakaraNamAM mAtra hAthIne artha vyakta kare che. paraMtu zleSathI caMDALarUpI aprastuta arthane badha karAvI, rUpakAlaMkAranI chAyAnA sparzathI, "nauvahI (vAhIka baLada che)nI peThe sAdezyamUlaka lakSaNA saMbhavI zake che, eTale prastuta artha hAthI upara "caMDAlavIne Aropa karAvI paryAyavakratAne piSe che. kAraNa ke AvA dAkhalAomAM prastutanA aprastuta sAthenA saMbaMdhanuM nirUpaNa koI vAra rUpakAlaMkAra dvArA te kaI vAra upamA dvArA thatuM hoya che. jema ke "A te ja che (eTale ke A hAthI caMDALa ja che) e rUpaka alaMkAra che ane "A tene je che (eTale ke A hAthI caMDALa je che) e upamA alaMkAra thaye. ane e ja (dhvanivAdIone mate) zabdazaktimUla saMlakSyakramavyaMgya padadhvanine dAkhale che.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-10, 11, 12] vakrAtijIvita 127 AvA aneka kliSTa pade vaparAyAM hovAne lIdhe (zabdazaktimUla saMlakSyakramavyaMgya) vAkyadhvaninuM udAharaNa- "kusumasamayayugamupasaMharannajRmbhata grISmAbhidhAnaH phullmllikaadhAto mAtra ne raddA AnA be artha thAya che; eka grISmaRtune lagate ane bIje zivane lagate. grISmaRtune lagate artha- "jemAM phUle khIle che te vasaMta RtunA be mAsa caitra ane vaizAkhane upasaMhAra karI, havelIone zveta banAvI detA khIlelI jUInA hAsyavALe grISma nAmane lAMbA divasevALa samaya udaya pAme." 36 zivane lagate artha- "vasaMta Rtu jevA zobhItA sat ane tretA yugane aMta ANI, khIlelI jUIne jevA zubha aTTahAsyavALA, grISma jevA manAtA ziva pragaTa thayA." 36 evuM ja bIjuM udAharaNa- "vRtte'smin mahApralaye dharaNIdhAraNAyAghunA tvaM shessH|" 37 // "A mahApralaya thaI gayA pachI pRthvIne dhAraNa karavA mATe have tame ja zeSa che." 37 upalA udAharaNanI peThe A udAharaNa paNa "harSacarita'mAMthI levAmAM AveluM che. prasaMga evo che ke harSavardhananA pitA prabhAkaravardhananuM mRtyu thayuM che, ane moTA bhAI rAjyavardhananuM khUna thayuM che, evA samaye harSavardhanano senApati siMhanAda harSavardhanane A zabdo kahe che. eTale prakaraNane lIdhe e artha samajAya che ke tamArA pitA ane moTAbhAInA mRtyarUpa mahApralaya pachI pRthvI kahetAM rAjyanI dhurA dhAraNa karavA tame ja have zeSa eTale ke bAkI rahyA che. paNa emAM vaparAyelA "mahApralaya ane "zeSa" e be zleSayukta zabdone lIdhe emAMthI bIjo artha e
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 vaktijIvita [2-10, 11, 12 samajAya che ke mahApralaya pachI pRthvIne dhAraNa karanAra zeSa eTale ke zeSanAga tame ja che. A baMne udAharaNe vanyAleka'mAM paNa Ave che. A udAharaNamAM "yuga" vagere zabdo prastuta arthane baMdha karAvavA mATe ja vaparAyA hovA chatAM aprastuta ane bedha paNa karAvI zake che, tethI koI apUrva kAvyasauMdarya pragaTa kare che ane pratIyamAna alaMkAra eTale ke alaMkAra dhvani evA nAmane pAtra bane che. kAraNa, AnaMdavardhanane mate e alaMkAravaninuM udAharaNa che. vizeSaNa leSayukta hovAthI jyAM bIjI ramya chAyAne sparza lAgyuM hoya evuM udAharaNa- atyaMta snigdha, mugdha ane dhavala netrovALA, vidagdha ane hAvabhAvayukta jene joIne badhI strIo ema samaje che ke zive je madanane bhasma karI nAkhyuM hatuM te (ame jaIe chIe te madana nahi hoya paNa jene madanaphaLa eTale mIMDhaLa lAge che te madana) kASTha ja hovo joIe." 38 A lekamAM kAThI e vizeSaNa ahIM jenuM varNana karavAmAM AvyuM che te(nAyaka)nA karatAM kAmadeva nIrasa kahetAM sauMdaryahIna che evuM pratipAdita karI, bIjI ramya chAyAne sparza karanAra zleSanI chAyAne kAraNe suMdara racanAne baMdha karAve che. ahIM e madana nAmanA vRkSarUpa aprastuta vastunI pratIti karAvI rUpakAlaMkAranI chAyAnA saMsparzane lIdhe koI apUrva paryAyavakratA pragaTa kare che. (4) pitAnA saudaryanA utkarSane lIdhe manahara" hoya evo paryAya vApare e pahapUrvArdhavakatAne eka bIjo prakAra che. ahIM kahevAnuM tAtparya e che ke jo ke je vastunuM varNana karavAmAM Ave che te bIjI vastunA vyaMjaka tarIke AvI hoya che, tema chatAM tenuM pitAnuM svAbhAvika saudarya ja eTaluM badhuM hoya
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-10, 11, 12] vakrAtijIvita 129 che ke te sahadane AnaMda ApanAra thaI paDe che. jema ke - (A zlekane artha kaMIka aspaSTa che. bhAvArtha e che ke...) samudranA nRtyakuzaLa taraMga upara paDatAM viSamakAMDa eTale paMcabANa kahetAM kAmadevanA sagA(caMdra)nAM kiraNethI UThI paDelA mane kAmapIDitA priyatamAne viraha Ama utkaMThita kare che." 39 A lekamAM kavie caMdrane mATe "viSamavAra evo paryAya vAparyo che. kAraNa, A leka belanAra virahavyathAthI pIDAte ane mATe ja caMdrane dveSa karanAra koI nAyaka . e paryAya jANItuM na hovA chatAM suMdara saMdarbhamAM vaparAye hovAne lIdhe jANe atyaMta jANItuM hoya evuM lAge che. ane enI kalpanA apUrva hovAthI sahadane camatkAraka thaI paDe che. vaLI, e pitAnA sauMdaryanA utkarSane lIdhe mane hara ane apUrva kalpanArUpa hoI, kavio bIjA paryAye cheDI daIne ene ja upayoga kare che. jema ke kALA vAMkaDiyA vALavALI ema kahevAne badale kavi "munAnA kalela jevA vALavALI" ema kahe che. athavA "gaurAMgInA vadananA upamAna tarIke jANIta" emAM strIvAcaka hajAro paryAya mojUda hovA chatAM agrAmyatAne lIdhe atyaMta ramaNIya e "nauiLI" zabda vAparyo che. (5) akalpya arthanuM sUcana karanAra" paryAyane upayoga kare e padapUrvArdhavakratAne bIjo eka prakAra che. je vastunuM varNana karavAmAM AvatuM hoya temAM koI kalpI na zakAya eve guNa rahele che e baMdha karAvavAnA irAdAthI je paryAya vaparAya hoya te paNa paryAyavakatAne ja dAkhalo gaNAya che. jema ke - "he rAjana, have vyartha parizrama na karaze kAraNa, mArA upara choDazo te tamAruM e bANa nakAmuM jaze.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ teNe pAlu karavAnuM sAmA che te 130 vakroktijIvita [2-10, 11, 12 pavanane vega vRkSane ukheDI nAkhavAne samartha hoya to te parvatane kazuM karI na zake." (raghuvaMza, 2-34) 40 A zlokamAM rAjA mATe "mahIpAla" zabda vAparyo che, te evuM sUcave che ke te AkhI pRthvInuM rakSaNa karavAnuM sAmarthya dharAve che ane chatAM jenuM teNe prANune bhege paNa rakSaNa karavAnuM che evI gurUnI gAyarUpa eka jIvanuM paNa rakSaNa karI zake ema nathI, eve paNa akathya artha sUcita karavA mATe kavie e saMbodhita vAparyuM che. evuM ja bIjuM udAharaNa- ne jIvadayAne kAraNe tuM A karate hoya te tArA mRtyuthI mAtra A eka gAya bacavA pAmaze. paNa jo tuM jIvate raheze te he prajAnAtha, tuM sarvadA tArI AkhI prajAne pitAnI jema AphatamAMthI bacAvI zakIza." (raghuvaMza, 2-48) 41 ahIM artha e che ke jo tuM jIvadayAne kAraNe pitAnA prANa tyAga karate hoya te te paNa gya nathI, kAraNuM, tArA maravAthI A eka gAya ja bacavA pAmaze; A traNe vastu AdarapAtra nathI, arthAta ucita nathI. ahIM je traNa vastu kahI te A cheH (1) pitAnI AkhI prajAnuM rakSaNa karavAnA kartavyanI upekSA karavI, (2) eka gAyanA rakSaNane mahatva ApavuM, ane (3) e mATe pitAnA moMghAmUlA prANa jatA karavA. paNa je te jIvate raheze te he prajAnAtha, tuM sadA AkhI pRthvI upara vasatI badhI prajAnuM AphatathI pitAnI peThe rakSaNa karI zakIza, ema kahyuM che ethI (rAjAnA nirNaya pratye) atyaMta anAdara pragaTa thAya che. vAkyane A artha taddana spaSTa hovA chatAM ahIM eka bIjuM tAtparya pratIta thAya che. kAraNa ke je kaI prajAnAthanI padavI dharAvatuM hoya te sadA badhI prajAnuM rakSaNa na kare
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-10, 11, 12] vakrAktijIvita 131 e akalpya vastu che. (jo dilIpa peAtAnA nizcaya pramANe varte tA) te evA re e vastu khyAlamAM rAkhIne kavie A (prajAnAtha saMbodhana athavA A AkhuM vAkaya) uccAyu che. enA gya'gyArtha e che ke tArI najara AgaLa eka sAmAnya prANI siMha tArA gurunI hAmadhenune khAI jAya che, tenA prANanI rakSA karavAnI tArI pharajanI upekSA karI tuM jIvatA rahe te e nyAye te tuM tArI prajAnuM kadApi leza paNa rakSaNa karaze evI saMbhAvanA rahetI nathI, e pramANasiddha vAta che. kahyuM che ke-- "pramANeAnI sAthe AvatA pravAhune koNa rokI zake ??' 42 eTale ke pramANeAmAMthI je nirNaya phalita thatA heAya tene krANu nivArI zake? rAjA eka sAdhAraNa siMhathI potAnA gurunI heAmadhenunuM rakSaNa nathI karI zakatA te peAtAnI badhI prajAnuM rakSaNa nahi ja karI zake, e dIvA jevuM spaSTa che. ahIM eTale ke paryAyavakratAmAM vAcyArtha ane pratIyamAna anI paraspara pratiyeAgitA udAhuraNa ane pratyudAharaNanI rIte samajI levI. eneA artha e che ke paryAyavakratAmAM amuka paryAyane kAraNe kAvyamAM sauda AvatuM hAya che ane tenuM kAraNa e heAya che ke e paryAyane lIdhe eka navA ja vyaMgyA sphuratA heAya che. ema sAcesAca bane che ke kema enI khAtarI karavA e vAkayamAM je paryAya vaparAyA hoya tene haThAvI duI bIjo paryAya mUkI jovA. jo ema karavAthI te sthAne iSTa vyaMgyAtha na sphuratA hoya ane pariNAme kAvyanuM sauMdaya harAI jatuM hoya tA mAnavuM ke ahIM vAparelA paryAya kharekhara paryAyavakratA dharAve che. ethI UlaTuM bane eTale ke te paryAyane badale bIjo vAparavAthI kazA phera na paDe tA mAnavuM ke e paryAyavakratAnA dAkhaleA nathI. (6) ala'kAranI zobhA vadhAranAra hoya tevA paryAyanA upayoga karavA e padapUrvAvakratAnA eka bIjo prakAra che. ahIM
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 vakroktijIvita ri-10, 11, 12 mULamAM "gopA zabda vApare che. e samAsane be rIte vigraha thaI zake. tRtIyA samAsa tarIke ane SaSThI samAsa tarIke.. Ama enA be artha thAya. tRtIyA pramANe vigraha karatAM alaMkAra vaDe eTale ke rUpaka vagere alaMkAra vaDe je bIjA prakAranI zobhA utpanna thAya che tene kAraNe mane hara arthAt hRdayane AnaMda ApanAra, jenI racanA che e. SaSThI pramANe vigraha karI e te alaMkArane. eTale ke ulTekSA vagere alaMkArane je upasaMskAra eTale temAM. umerelI je bIjI zebhA te vALo. tRtIyAsamAsa anusAranuM udAharaNa- "je lIlA samaye tADane paMkho bane che, je keli samaye (tela, vATa, vagere) upAdhi vagarane dIpa bane che, krodhanI ramata vakhate je hathiyAra bane che, hoTha upara dAMtathI thayelA ghA mATe malama bane che, je zaNagAra vakhate darpaNa bane che, thAkIne sUtI vakhate devInA gAlanuM uzIkuM bane che, te zivanI jaTAmAMnA kaMdalI puSpa same caMdra tamArI vipattione dUra kare." 43 A lekamAM tADanA paMkhA vagerenI sAthe kArya vagerenI samAnatAne kAraNe abhedopacArathI rUpakAlaMkAranI yejanA badhA ja paryAnI zobhA vadhAranAra tarIke karavAmAM AvI che. SaSThIsamAsa anusAranuM udAharaNa- "he devI, je, caMdranI zebhAne tiraskAra karanAra tArA vadana kamaLathI parAjita thayelAM kamaLa ekAeka jhAMkhAM paDI jAya che." (ratnAvalI, 1-25) 44 A lekamAM sAMjane vakhate svAbhAvika rIte ja kamaLo jhAMkhAM paDI jAya che. e ghaTanAne priyatamAnI khuzAmata karatA catara nAyake evI rIte ghaTAvI ke nAyikAnA mukha sAthenI sarakhA. maNImAM suMdaratAnI bAbatamAM kamaLa hArI javAthI jhAMkhAM paDI gayAM che. Ama, vyaMgya ukjhakSAlaMkAra sarjAya che. ane e tarkasaMgata
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-13, 14] vakaeNktijIvita 133 paNa che. kAraNuM, badhAM ja kamaLanI zobhA caMdra zebhAthI tiraskRta thAya che. paNa caMdranI zobhAne paNa tiraskAra karanAra tArA vadana kamaLathI e kamaLe yogya rIte ja parAjita thaI jhAMkhAM paDI jAya che. Ama, vyaMgya uprekSArUpa alaMkAranI zebhAne atizaya pragaTa thAya che. Ama, paryAyavakatAnuM nirUpaNa karyA pachI kramAnusAra upacAravakatAnuM nirUpaNa kare che 13, 14 jemAM prastuta padAthathI ghaNuM dUranA padArthanI saheja paNa samAnatAne kaI dharmanA atizayanA pratipAdana mATe upacAra ke gaNavRttithI varNavavAmAM Ave, ane jene lIdhe rUpakadi alaMkAra sarasatAne pAme che, temAM upacAra pradhAna hevAne kAraNe, upacAravakatA kahevAya che. upacAravakatA e vakatAne eka prakAra che. emAM upacAra pradhAna hoya che. enuM svarUpa kevuM hoya che? te ke emAM varNa padArthamAM koI kahevA dhArelA sAmAnya dharmanuM AropaNa karavAmAM Ave che. emAM prastuta varNa padArtha ane aprastuta padArtha vacce ghaNuM aMtara hoya che. ahIM koI evo vAMdho le ke vaNya vastu te amUrta hoya che eTale tene dezagata aMtara saMbhavatuM nathI. kAlagata aMtara paNa na ja hoya, kAraNa, te kriyAzrita hoya che. joke vaNya vastu kiyA svarUpa ane kArakasvarUpa baMne prakAranuM hoI zake che, tema chatAM temAM dezagata ke kAlagata vyavadhAna hoI zakatuM nathI, kAraNa ke anumAnanI peThe zabda mArate padArthanA sAmAnya svarUpane ja baMdha thaI zake che, vizeSane nahi. te pachI padArtho vacce aMtara hoya che ema je kahyuM che tenuM samarthana zI rIte thaI zake?
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 vakaeNktichavita [2-13, 14 ahIM je vAMdho uThAvavAmAM Avyo che tenuM svarUpa AvuM che? kavi jenuM varNana kare che te padArtho te kAlpanika heI amUrta hoya che. ane tethI temanI vacce dezagata aMtara na saMbhave, vaLI kAlagata aMtara paNa na saMbhave, kAraNa, te kriyAzrita hoya che. ane kavie varNavelA kAlpanika padArtho kriyAne Azraya banI zake kAraNa te amUrta hoya che. ahIM sAmo pakSa kadAca ema kahe ke kavinA varNavelA padArtho kriyAsvarUpa ane kAraNa kahetAM kartAsvarUpa paNa hoI zake che. te ene javAba e che ke ApaNane zabda mAraphata padArthone je baMdha thAya che te anumAnathI thatA bedhanI peThe sAmAnya svarUpano heya che, vizeSa svarUpane heto nathI. eTale temAM dezakAlabhede AvatI vizeSatAne samAveza hatA nathI. eTale kavie kapelA ane kevaLa zabdamAM rajU karelA padArtho amUrta ane kriyAnA Azraya thavAne apAtra heI temanI vacce dezagata ke kAlagata aMtara saMbhavatuM nathI. te pachI kArikAmAM padArtho vacce aMtara heya che ema je kahyuM che tenuM samarthana zI rIte thaI zake ? enA javAbamAM siddhAMtI kahe che ke tamArI vAta sAcI che. paNa ahIM je "tUrAntA' zabda vAparyo che te pradhAnapaNe dezakAla gata aMtara ke vyavadhAnane vAcaka hovA chatAM ahIM upacArathI svabhAvanA aMtaranA arthamAM vaparAya che. ane padArthone A svabhAvanuM aMtara viruddha dharmanA adhyAsarUpa hoya che. eTale ke temAM viruddha dharmane Arepa karavAmAM AvyuM hoya che. eTale ke e aMtara amUrtatva ane mUrtatva, dravatva ane ghanatva, acetanatva ane cetanatva vaccenA aMtara eTale virodha rUpa hoya che. bIjI rIte kahIe to, jyAre acetana padArthamAM cetanane, amUrtamAM mUrtatAne, ghana padArthamAM pravAhitAne Arepa karavAmAM Ave tyAre A prakAranI upacAravatA gaNAya. e samAnatA kevI hoya che? te ke nAmamAtranI jarA jeTalI. e samAnatA zA mATe varNavavAmAM Ave che? te ke keI apUrva atizayayukta svabhAvanuM kathana karavA mATe. jema ke -
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-13, 14] vakroktijIvita 135 "snigdha ane zyAmala meghanI kAntithI AkAza lIpAI gayuM che." 45 ahIM AkAza snigdha ane zyAmala kAMtithI lIpAI gayuM che ema kahyuM che e kevaLa AlaMkArika prayoga che. ene hetu kAntinI gADhatAne atireka vyakta karavAne che. lIMpavAnI kriyA jemAM lIpavAnI zakti hoya evA nIla vagere raMgadravya vaDe jene lepI zakAya evA vastra jevA koI padArtha upara ja thaI zake. ahIM lIMpAyeluM AkAza ane ene lIpanAra kAnti baMne amUrta che. paNa AkAza raMgAI gayuM che eTalI jarA jeTalI samAnatAne AdhAre, zyAmalatAne atizaya vyakta karavA mATe, upacArathI, AkAza sinagdha zyAmala kAntithI lIpAI gayuM ema kahyuM che. nigdha' zabda paNa upacAravakatA dharAve che. jema koI mUte vastu jaI sparzI zakAza evA nehana guNanA saMbaMdhamAM AvatAM snigdha (cIkaNI) kahevAya che, tema kAnti amUrta hevA chatAM upacArathI tene snigdha kahI che. bIjuM udAharaNa- "jemAM seya bheMkI zakAya evA gADha aMdhakArathI kazuM dekhI na zakAya evA rAjamA thaIne strIo potAnA priyatamane ghera jatI hoya tyAre kasoTI uparanI sonAnI rekhA jevI snigdha vIjaLInA jhabakArathI temane mArga batAvaje; varasIne ne garjanA karIne bahu avAja na kare, nahi te teo gabharAI jaze." (meghadUta, 37) 46 ahIM aMdhakAra amUrta hevA chatAM tenI atizayatA ane gADhatAne lIdhe upacArathI tene seya bheMkI zakAya e kaho che, je koI mUrta padArtha vize ja yaMgya gaNAya. trIjuM udAharaNa- "madamAtAM vAdaLavALuM AkAza, varSonI dhArAothI DolatAM arjunanAM vana, ane nirahaMkAra caMdravALI rAtri
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 vAktijIvita [-13, 14 paNa citta harI le che." (gauDavA, zlo. 405; dhvanyAleAka, 2-1) 47 ahIM madamAtA hovApaNuM ane nirahu kAratva e cetananA sAmAnya dharmo ahIM upacArathI vAdaLAmAM ane cadramAM AreApita thayA che. A upacAravakratA satkavionAM kAvyeAmAM hajAro prakAre saMbhave che eTale sahRdayAe jAte samajI levI. (kArikAmAM ghaNA dUranA pattAnI' ema kahyuM che) tethI thADuM aMtara hoya teA AvA upacAramAM vakratA che ema nathI kahevAtuM. jema ke naurvAdiSTa 'vAhIka baLada che.' ene atha e che ke jyAM jyAM guNusAdRzyathI upacAra eTale ke gauNI lakSaNA hoya tyAM tyAM upacAravaktA hoya ema na kahI zakAya. emAM camatkAra hAya tA ja upacAravaktA kahevAya. jema jyAM jyAM byaMgyA hoya tyAM tyAM dhvanikAvya ema na kahevAya, jyAM vyaMgyA cArutvayukta camatkAravALA hAya tyAM ja dhvani kahevAya tema. A eka upacAravakatAnuM bIjuM svarUpa che 'jene lIdhe rUpaka vagere alakArA sarasatAne pAme che.' rUpaka vagere badhA ja alaMkAronI zaiAbhAnA mULamAM A upacAravakratA rahelI heAya che. ane ene lIdhe e alakArAnI zeAlA sarasatAne pAme che eTale ke AsvAdya camatkAraka bane che. A kArikAmAM yajjU ane sarannoz2elA e be pado samAnAdhikaraNamAM AvelAM che. sAmAnya rIte evAM pado vacce vizeSaNa vizeSyabhAva hAya che, paNa ahIM e be vacce kAraNakA bhAva che. eTale ke upacAravakatA mULamAM hovAne lIdhe rUpakAdi alakArA sarasatAne pAme che, arthAt AsvAdya bane che. e badhA alakAronuM e ja jIvAtubhUta tattva che. jema ke-- atiguravo rAjamASA na bhakSyAH / "bahubhAre evA aDada na khAvA." 48
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-15] vakrAktijIvita 137 A vAkayamAM atibhuvo ane rAgamAtrA e be pado samAnAdhikaraNamAM AvelAM che. paNa emane saMbadha mAtra vizeSya-vizeSaNaneA nathI paNu kAraNakA nA che. aDada na khAvA kAraNa, e pacavAmAM bahu bhAre che, evA enA artha che. ahIM koI kadAca evA prazna pUche ke A pahelAM je upacAravakatAnA prakAra kahyo temAM ane AmAM ze| phera ? te eneA javAba e ke e pahelAM kahelA prakAramAM svabhAvabhedane kAraNe sAmAnya jarA jeTalI samAnatAne AdhAre atizayanuM pratipAdana karavA mATe te dharma mAtranA adhyAropa karavAmAM AvyA hoya che. jyAre A prakAramAM be padArtho vacce a Mtara thADuM hAI sAdRzyane kAraNe baMne ghaNA najIka DAya che ane tethI tene ucita upacArathI te (paTTAnA dharmanA nahi paNa te) padArthane ja adhyAroya karavAmAM Ave che. jema ke-- "kAla kahetAM yamarAjanA kAnanA kamaLa (AbhUSaNarUpa). athavA senArUpI vananA jherI pallavarUpa, athavA gAMbhIryarUpI pAtALanA nAgarAja(rUpa) talavArA hAya pachI tamArI AgaLa viSNu(rAkSasa)nAye zA bhAra ?" 49 A zlekamAM yamarAjanA karNAtpala vagerenA sAddezyane lIdhe abhedopacArathI (talavAromAM) te padArtha nA adhyAropa karavAmAM Avye che. TUMkamAM kahevuM hAya tA, pahelA prakAranI upacAravakratAmAM dharmanA adhyAropa hAya che, jyAre bIjA prakAramAM dhI`tA, te padArthanA adhyArApa hAya che. pahelA prakAramAM aMtara ghaNuM hAya ane sAmya nAmanuM hAya che, jyAre khIjA prakAramAM aMtara ochuM ane sAmya dhaNuM heAya che. caudamI kArikAmAM 'rUpakAdi ala'kArA' kahyA che. temAM Adi padmathI aprastutaprazaMsA alakAranA anyakti nAmanA bhedamAM upacAravakatA ja tenA jIvitarUpa hoya che. vaLI, kavie ghaNI vAra koI bIjA ja padmA ne pradhAnapaNe
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 vakroktijIvita [2-15 vyaMgyarUpe manamAM rAkhIne tenA jevA lakSaNanI samAnatAne AdhAre koI bIjA ja padArthanuM varNana karatA jovAmAM Ave che. jema ke - he haraNa, eka tArAmAM ja traNe lekane Azcaryacakita karanAra apUrva mahimA jovA maLe che; AkAzamAM caMdranI mUti e tArA vihAranI vanabhUmi che, ane amRta karatAM tenAM kiraNe e tAre cAre che." 50 (A lekamAM dekhItI rIte te caMdramAMnA haraNanuM varNana che, paNa e dvArA lokottara mahimAvALI koI bIjI vyaktinuM varNana karavAne kavine abhiprAya che. e rIte A anyakti che.) emAM prastuta ane aprastuta baMnemAM rahelA kettaratvarUpa sAmAnya dharmane AdhAre pradhAnapaNe pratImAtarUpa vivakSita vastumAM abhedapacArathI te (hariNatva)ne Arepa karavAmAM Ave che. Ama, e be (rUpaka ane aprastutaprazaMsA) alaMkAramAM upacAravakatA ja jIvitarUpa che, tema chatAM, rUpaka vAraya hoya che ane aprastutaprazaMsA vyaMgya hoya che, eTale e be vacce bheda che. A vAta e baMnenAM svalakSaNanI vyAkhyA vakhate spaSTa thaze. [3] A pramANe upacAravakatAnuM vivecana pUruM karyA pachI krama pramANe vizeSaNavakratAnuM vivecana kare che- 15 jemAM vizeSaNanI khUbIne kAraNe kriyA ke kAraka saudarya khIlI UThatuM hoya te vizeSaNavatA kahevAya, jemAM sauMdarya khIlI UThatuM hoya te vizeSaNavakratA kahevAya. zAnuM? te ke kriyArUpa vastunuM ane nAmarUpa vastunuM. zAne lIdhe ? te ke vizeSaNanI khUbIne lIdhe. kriyA ane nAma e baMnenA bhedaka lakSaNarUpa je vizeSaNa tenI khUbI ke atizayane lIdhe. e atizaya
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-16] vakroktijIvita 138ka? te ke e atizaya be prakAra hoya che: (1) padArthanA svAbhAvika sauMdaryane khIlavanAra ane (2) alaMkAranI zebhAne piSanAra. jemAM svAbhAvika sauMdarya khIlyuM hoya evuM udAharaNa- "rAtri pUrI thatAM, navA nanakSatemAM pasIne bhaLatAM baLatarAne lIdhe adhIra mIMcAI jatI, priyatame jorathI pakaDIne kheMcavAthI khUlI gayelI suMdara alakalaTathI adhI DhaMkAI gayelI, suratanA AnaMdathI avaza thaI vividha AsanemAM masaLAvAthI ALasa ane lajajAbharI tathA madyapAnane lIdhe theDI sapheda ane theDI lAla evI yuvatInI AMkho jaya pAme che." 51 A lekamAM yojelAM vividha vizeSaNonI khUbIne lIdhe yuvatInI. AMkhanuM svAbhAvika sauMdarya addabhuta khIlI UThe che. bIjuM udAharaNa "be hAtha vacce gAla rAkhyA che, gAla paranI patra lekhA UbharAtAM AMsuthI gherAI gaI che, cittavRtti kAnamAM kendrita thaI che, - Ama e tanvI ahIM gatadhvani sAMbhaLI rahI che." para trIjuM udAharaNa- svaccha ane zItala caMdrikAthI vyApta, lAMbA samayathI niHzabda hovAne kAraNe mane hara dizAo koInA hRdayamAM zAMtinA te koInA hRdayamAM kAmanA udayanuM kAraNa banI." 53 kriyAvizeSaNavakatAnuM udAharaNa- hAthIone rAjA, Akho mIMcIne, vanavAsanA svecchAvihArarUpa mahotsavane saMbhAravA lAge." 54 A badhAM udAharaNemAM vizeSaNo (nAma athavA kiyAnA) svAbhAvika sauMdaryane khIlave che. vizeSaNa alaMkAranI zobhAmAM vadhAro karatuM hoya evuM udAharaNa
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 vakroktijIvita [2-16 "caMdranI zobhAne tiraskAra karanAra--" 55 A zleka A ja unmeSamAM 44mA udAharaNa tarIke AvyA che. (pR. 132), tyAM che. emAM ahIM utArelA vizeSaNathI pratIyamAna ulTekSA alaMkAranI zobhA paripaSa pAme che. A vizeSaNavakatA ja prastuta aucitya anusAra badhAM uttama kAvyanA jIvita rUpe jovA maLe che. kAraNa ke ene lIdhe ja rasa parama paripaSa pAme che. jema ke - be hAtha vacce--" pa6 A zleka A ja unmeSamAM paramA udAharaNa tarIke Avyo che (pR. 139), tyAM je. jenI pitAnI khUbIthI rasa, vastu tema ja kriyAne svabhAva ane alaMkAra le kettara sauMdaryane pAme tevuM ja vizeSaNa prajavuM." pa7 A aMtaralaeNka che. Ama, vizeSaNavakatAne vicAra karyA pachI kramAnusAra saMvRtivikatAne vicAra kare che-- jemAM kathananuM vaiciya sAdhavA mATe keI sarva. nAma vagerethI vastune DhAMkI devAmAM Ave tene saMkRtivakatA kahevAya. saMvRtivakatA eTale saMvRtithI sadhAtI vakratA, athavA saMvRtipradhAna vakatA, ema be rIte samAsane vigraha thaI zake. emAM varya vastune DhAMkI devAmAM Ave che. emAM hetu kathananuM vaicitrya kahetAM saudarya sAdhavAne hoya che. ene lIdhe vaNya vastu apUrva sauMdarya prApta kare che. emAM sAdhana sarvanAma vagere hoya che. vageremAM A hetu sAdhI zake evA koI apUrva zabdone samAveza thAya che.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-16 ] vakroktijIvita 141 A saMvrutivakatAnA aneka prakAre saMbhave che. (1) jemAM kArya atyaMta su Mdara vastunuM varNana thaI zake ema tA hAya, paNa tema karavAthI te rakhene maryAdita thai jAya eTalA mATe, sAmAnyavAcaka sarvanAmathI tene DhAMkI daI, tenA kAryanuM kathana karanAra ane tenA atizayanuM sUcana karanAra bIjA vAkaca vaDe tenI pratIti karAvavAmAM AvatI hAya (te saMvrutivakatAne pahelA prakAra gaNAya). jema ke-- peAtAnA pitA lagna karavAne icche che e joIne te nAnI uMmaranA juvAne (bhISme) karavA jevuM karyuM, jethI kAmadeva puSpacApanI aNI upara gAla mUkIne ka'Ika vicAramAM paDI gayA." 58 ahIM, sadAcArapravaNa hAine, gurujana pratyenI AMtarika bhaktine kAraNe, leAkeAttara udAratAnA guNa dharAvanAra ane vividha viSayAnA upabhAga pratye virakta manavALA zAntanuputra bhISme, mAnI na zakAya evuM hAvA chatAM, potAnI indriyA saMyamamAM rAkhI, ema kahI zakAta, tema chatAM, kavie sAmAnyavAcaka sarvanAmathI ene DhAMkI daI khIjA kAryanuM varNana karanAra bIjA vAkayathI enI pratIti karAvI che, tethI emAM koi apUrva camatkArakAritA pragaTa thaI che. (2) saMvrutivakatAneA eka bIjo prakAra evA che, jemAM potAnA svAbhAvika sauMdayanI parAkASThAe pahoMcelI kai vastunI vizeSatA zabdothI varNavI zakAya evI nathI ema jaNAvavA, tene sanAmathI DhAMkI daI, tenA kAryAMnuM varNana karanAra ane tenI vizeSatAne vyakta karanAra bIjA vAkaya vaDe tene pragaTa karavAmAM Ave che. jema ke-- pachI madhuripu kRSNa dvArakA cAlyA jatAM, temaNe jhaMpApAta karavAne lIdhe namI gayelI yamunAne kAMThe UgelI vetasalatAne pakaDIne utkaMThita rAdhAe UbharAtAM AMsuthI rUdhAyelA ane gaLagaLA kaMThe tArasvare te gIta gAyuM, je
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14ra vakroktijIvita [2-17 sAMbhaLIne pANImAM rahetAM jaLacara prANIo paNa vyAkuLa banIne rahevA lAgyAM." 59 A lekamAM (te gItamAMnA te) sarvanAmathI DhaMkAI gayeluM - (rAdhAne karuNarasAtmaka gItanA utkarSarUpa) vastune (jene sAMbhaLIne pANImAM rahetAM jaLacara prANIo paNa vyAkuLa banIne revA lAgyAM : -e) tenA kAryanuM kathana karanAra bIjA vAkya vaDe pragaTa karyuM che, tethI e sahadane AnaMda Ape evuM banyuM che. evuM ja bIjuM udAharaNa- "he kRSNa, rUMdhAyelA ane gadgadita kaMThe vizAkhA evuM te raDI ke lekane thayuM ke janma paNa keIe keInA premamAM na paDavuM." 60 AmAM pUrvArdhamAM DhAMkeluM rudanarUpa vastu tenA atizayanuM kathana karanAra bIjA vAkyathI kahIne sahudAne AnaMda Ape tevuM banAvI dIdhuM che. (3) saMvRtivakatAne trIjo eka prakAra e che, jemAM atizaya sukumAra vastu tenA kAryanA atizayanuM kathana karyA vagara ja phakta haMkAvAne lIdhe ja ramaNIya banI jaI parAkASThAe pahoMce che. jema ke "darpaNamAM saMganAM cihno jetI pArvatIe pitAnI pAchaLa beThelA priyatamane (darpaNamAM) pitAnA pratibiMba pAse joIne lajajAthI zuM zuM na karyuM ?" (kumArasaMbhava, 8-11) 61 ahIM pArvatInI kriyAone "zuM zuM" e sarvanAmathI DhAMkI dIdhI che eTalA mAtrathI te ramaNIyatAnI parAkASTAe pahoMcI gaI che. () saMvRtivakratAne ethe prakAra e che, jemAM koI vastu jAta anubhave ja samajAya evI che, vANIthI kahI zakAya evI nathI, evuM jaNAvavA tene DhAMkavAmAM Ave che. jema ke - te vaNe Aje paNa mArA hRdayamAM kaMIka vanita karI rahyA che." 62
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-18] vAktijIvita 143 A zleAka pahelA unmeSamAM udAharaNa 51 tarIke AvI gayA che. (pR. 45), tyAM jovA. enI samajUtI pahelAM apAI gaI che. (5) saMvruti vakratAnA pAMcamA prakAra evA che, jemAM pArakAnI anubhavasaMvedya vastu vaktA varNavI zake ema nathI, evuM pratipAdana karavA mATe tene DhAMkavAmAM Ave che. jema ke "kAmadeva tathI kaMIka vicAramAM paDI gayA." 63 A ja unmeSamAM 58mA udAharaNa tarIke A zlAka AvI gayA che (pR. 141). ahIM vyagyArtha evA che ke jenA pratApanA mahimA traNe lAkamAM phelAyelA che te kAmadeva potAnI zakti niSphaLa jatAM viSAdane lIdhe pAte ja anubhavI zake evA kAIka vicAramAM paDI gayA. (6) saMvrutivakratAnA chaThTho prakAra evA che, jemAM koi vastu svabhAvathI ja athavA kavivivakSAthI koI doSayukta hArda mahApAtakanI peThe kahevA jevuM nathI evuM sUcavavA mATe tene DhAMkavAmAM Ave che. jema ke-- jo amArA senApatie peAtAnA tIkSNa khANathI ene tarata ja mArI na nAkhyA hAta teA e durrAnta prANIe tArA je hAla karyAM hAta te kahevA muzkela che; tArA evA hAla na thAo." (kirAtArjunIya, 13-49) 64 bIjuM udAharaNa-- "e sakhI, A khaTunA hATha phaphaDe che, e pharI kaika kahevA icchatA hAya ema lAge che, ene rAka. (kAraNa) je meTAnI niMdA kare che te ja mAtra pApamAM nathI paDatA, je tenuM sAMbhaLe che te paNa pApamAM paDe che." (kumArasaMbhava, 5-83) 65
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 vakroktijIvita [R-19 A be udAharaNeAmAMnA pahelAmAM arjunane mArI nAkhavAnI vAta ane khIjAmAM zivanI niMdrAnI vAta kahevA jevI nathI tethI tene DhAMkI daIne ramaNIyatA sAdhI che. A baMne udAharaNamAMnI baMne vastu svabhAvathI ja doSayukta che. jemAM rivivavakSAne lIdhe doSa AvyA hoya evI vastune DhAMkI devAnuM udAharaNa-- "te mithyAvrata lenAra A kaMIka karavA taiyAra thaye che." 66 A udAharaNa pahelA unmeSamAM udAharaNa 50 (pR. 44-45), ane 69 tarIke AvI gayuM che? ceAthA unmeSamAM 10mA udAharaNa tarIke e zlAka AkhA utArelA che. enI samajUtI pahelAM (pahelA unmeSamAM 50mA udAharaNa vakhate pR. 45) ApI gayA chIe. Ama, saMvrutivakatA(nA cha prakAra)nA vicAra karyA pachI pratyayavakatAnA eka prakAra paTTanI vacamAM AvatA hAI ahIM ja tenA vicAra karavA yAgya che, tethI tenA vicAra karIe chIe-- 17 peAtAnI khUbIthI vaya vastunA aucityanI zANAmAM vadhArA karI padanI vacamAM AvelA pratyaya kAI judA ja prakAranI vakratA kahetAM cArutA magaDha kare che. padanI vacamAM Avela kRt vagere pratyaya koI Ara kahetAM apUrva vakatA pragaTa kare che, eTale cArutAne uddIpita kare che. zuM karIne ? tA ke prastuta eTale ke vaNya vastunA aucityanI ze|bhAmAM vadhAro karIne. zAnAthI ? te ke potAnI khUbIthI. jema ke-- utsAhabharI magaDhIe cakkara lagAvatI UDI rahI che." 67
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-18] vakroktijIvita 145 A leka Akhe bIjA unmeSamAM ra7mA udAharaNa tarIke AvI. gaye che (pR. 118). bIjuM udAharaNa AMkhamAM nehabharyA kaTAkSa zarU thayA che." 68 A kalAka pahelA umeSamAM 121mAM udAharaNa tarIke AvI gayA che (pR. 69). A dAkhalAomAM (vesTa , niu7) vartamAna kRdaMtane sAru pratyaya keI bhUtakALanI ane bhaviSyanI zobhA vagaranI, vartamAna kALanI svabhAvathI ja suMdara evI prastuta vastunA aucityanI zebhAne pragaTa karI sahRdayenAM hRdayane AnaMda Ape evI vakratA utpanna kare che. have A pratyayavakatAnA ja bIjA bhedanuM vivecana kare che 18 Agama vagerenA svabhAvathI suMdara (pratyayavakatAne) bIjo prakAra, racanAnI zebhAne utpana karanAra koI apUrva zabdakatAne puSTa kare che. pratyayavakatAne bIjo prakAra keI apUrva zabdavakratA utpanna kare che. e prakAra ke che? te ke Agama vagerenA svabhAvane lIdhe suMdara. Agama eTale mum vagere. e Agamavagerene je pitAne svabhAva tene lIdhe suMdara. e kevI zabdavakatAne utpanna kare che? te ke saMniveza kahetAM racanAnIbhAne utpanna karanArI, e ahIM artha che. Agama eTale AvI paDeluM ke umere. "kuma' eTale makAra, eTale ke anusvAra. saMskRtanA keTalAka samAsomAM AgaLanA ghaTaka pachI anusvAra umerAya che, te keTalAMka dvirukta rUpamAM paNa pratyaya tarIke anusvAra hoya che. tevA padanI varNaracanAmAM ramaNIyatA pratIta thAya che. jema ke - 10
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ [2-19 "huM jANuM chuM ke tArI sakhI (mArI patnI) mArA upara atyaMta sneha rAkhe che eTale A pahelA virahathI tenI AvI dazA thaI haze ema kapuM chuM. huM mane saubhAgyazALI mAnuM chuM (hyumana manyamAtra) tethI Ama eluM chuM evuM nathI. ceDI ja vAramAM, me'tane je kahyuM te tuM pratyakSa jovA pAmIza." (medyatA, 90) 69 bIjuM udAharaNa-- 14 vakroktijIvita '(tenA zarIranA) dADhu cAMgaLAmAM pANI le te sUkavI nAkhe evA che (pravruti 2)." 70 A zleAka pahelA unmeSamAM 48mA udAharaNa tarIke AvI gayA che (pR. 43). trIjuM udAharaNa keLanA pAMdaDAnA paDiyA karI, nALiyeranuM pANI pI pIne (pAca pAMca)." 71 A zlAka A ja unmeSamAM 10mA udAharaNa tarIke AvI gayA che (pR. 108), A traNa dAkhalAmAM sumana manyamAva, pravruttipatra ane pAca pAca vagere zabdomAM mumAddhinA svabhAvathI suMdara pratyayA racanAnI zaiAbhA utpanna karanAra zakhtavakatAne pApe che. Ama, prasaMgeApAtta patnanI vacamAM AvatA pratyayanI vakratAnA vicAra karI enA pachI AvatI vRttivakratAnA vicAra kare che-- 19 jemAM anyIbhAva vagere (samAsa, taddhita, kRt vagere) vRttionu saudaya pragaTa thatu* hoya tene vRttivaicitryavakatA jANavI.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-19] vikroktijIvita 10 ahIM kahevAno artha e che ke ucita AdhAra para racAyelI A (samAsa, taddhita, kRta, vagere vRttionuM svAbhAvika sauMdarya abhivyakta thatuM hoya tene vRttivaicitryavakatA kahe che. vRtti eTale mULa zabda uparathI bIjA zabda sAdhavAnI rIta. jema ke - vasaMta RtumAM (dhimapu) latAono tAjo rasa bahAra nIkaLavAne koI mArga na maLatAM, aMdara ne aMdara bhegA thaIne ghUmarAyA kare che, ane UbharAIne bahAra AvelI manahara suvAsane lIdhe suMdara zobhAne dhAraNa kare che." 72 A lekamAM (dhamapu) zabdamane vibhaktinA arthane AdhAre banAvela avyayIbhAva samAsa (vasaMtarU5) samayane vAcaka hovA chatAM (madhau ta madhamavuM e rIte) viSaya saptamIne bodha karAvI navA zabdanI levachAyAthI vyApta vaicitrya kahetAM saudarya pragaTa kare che. (ene artha e che ke e samAsa vasaMta Rtune baMdha karAvavA uparAMta sAtamI vibhaktine artha paNa vyakta kare che ane navA zabdamAM leSanI chAyA umere che. ene lIdhe vasaMta Rtu cittamAM premanA vicAro jagADe che e artha vyaMjita thAya che.) avyayIbhAva samAsa vagara paNa (madhI evuM sAtamI vibhaktinuM rUpa vAparIne) e artha te vyakta karI zakAta, paNa temAM AvuM tadvidAhUlAdakAritva na Avata. e uparAMta, uddavRtta, parimala, spanda, subhaga vagere zabdonI upacAravakatA paNa ahIM kuratI lAge che. bIjuM udAharaNa - "svargathI mAMDIne pAtALa sudhI navA ja prakAzanI
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 vaktijIvita [2-2 zebhA phelAvanAra tamArAM parAkramee zAne sapheda nathI banAvI dIdhuM? temaNe te tamArA duzmanI strIonA temanA patiee racelA nakhakSate rUpI alaMkArone paNa sapheda banAvI. dIdhA che." (subhASitAvalI, , ra954) 73 A lekamAM pAMDutva, pAMDutA, pAMDubhAva vagere zabdo karatAM pAMDimA zabda vAparavAne lIdhe keI apUrva vRttivaicitryavakatA pragaTI che. trIjuM udAharaNa- "sugaMdhI dravyanuM cUrNa lagAvIne snAna karavAne lIdhe jemanAmAMthI lAvaNyarUpI amRta jharI rahyuM che evI siMhalanI strIonA mukhanI kAtinuM pAna karavAne lIdhe caMdramA kAnti phelAve che. ethI ja te Indra sudadhAM traNe leka para vijaya meLavanAra kAmadevanI pAnagoSThInA mahotsava prasaMge ekachatra sAmrAjya bhagave che." 74 A lekamAM ekAtapatranI peThe Acare che te praznAtapatrA" e rIte ekAtapatra nAmane dhAtu banAvIne banAvelA prAraMpatrA zabdamAM nAmadhAtune pravega ane bIjA samAsanA prayogone lIdhe apUrva vakatA kahetAM sauMdarya pragaTa thAya che. Ama, vRttivaicitryavaktAnuM nirUpaNa karyA pachI padapUrvArdhamAM saMbhavatI have pachI AvatI bhAva vakratAnuM nirUpaNa kare che- jemAM bhAva kahetAM kiyA (je sadA sAthe rU5 hoya che tenI sAyatAne tiraskAra karIne tene siddharUpe vaNavI hoya te bhAvavaiciyavakatA kahevAya che. ahIM varNavyuM che tevA svarUpanI hoya te bhAvavaicitryavakatA kahevAya. bhAva eTale dhAtune kriyavyApAra. tenuM vaicitrya eTale
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-21] vatijIvita 149 bIjI koI paNa rIte jenuM varNana na thaI zake evI ramaNIyatA. tene lIdhe prApta thatI vakatA kahetAM zobhA te bhAvacitryavakatA. e vakatA kevI? te ke jemAM bhAva kahetAM kriyA siddharUpe eTale ke banI cUkI hoya e rUpe varNavavAmAM AvI hoya. zuM karIne? te ke sAdhyatAne paNa anAdara karIne eTale ke kiyA hamezAM niSpAdyamAna eTale ke cAlu thatI avasthAmAM ja hoya che e khUba jANItI vAta che. tene paNa anAdara karIne. kahevAnuM tAtparya e che ke kiyA hajI siddha thaI nathI, thavAnI che evuM kahevAthI prastuta artha durbaLa rahetA hoya tyAre te kriyA siddha thaI che, pUrI thaI cUkI che ema kahevAthI prastuta arthane pUrata paripaSa thAya che. jema ke - "niHzvAsanA AyAsathI adharanI kAti malina thaI gaI che, keLa jevI be bAhulatA evI pAtaLI thaI gaI che ke bAjubaMdha keyUra banI gayA che, kapilanI kAnti phikkI paDI gaI che ane atyaMta AMsu vahevAne lIdhe AMkhanA khUNA evA te lAla thaI gayA che ke jethI kAmadevane pratApa khUba vadhI gayuM che." 75 ahIM kriyAone siddha thaI hoya e rIte varNavI che te khUba ja camatkAraka lAge che. Ama, bhAvavakatAnuM nirUpaNa karI prAtipadika eTale nAmanI aMdara rahelI liMgavakatAnuM nirUpaNa kare che - jemAM bhinna liMgavALA zabdo samAnAdhikaraNathI vaparAvAne lIdhe keI apUrva zebhA utpanna thAya che, te liMgacivakatA kahevAya che. emAM strI vagere liMgane viziSTa rIte upayoga karavAthI vikatA kahetAM zobhA utpanna thAya che. kArikAmAM "utpanna thAya che." e kriyApada adhyAhAra che ema gaNavuM joIe, kAraNa, bIjuM
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 vakroktijIvita [2-24 koI kriyApada che nahi. e vakratA kevI che? te ke jemAM judAM judAM liMgavALA zabdo samAnAdhikaraNathI eTale ke eka ja vibhatimAM hoya e rIte eka ja vastune lAgu paDatA hoya tyAre. koI apUrva zobhA pragaTa thAya che. jema ke - jenA upara paNacha caDAvavAnI kriyAe ja anekonAM vIradrata cheDAvI dIdhAM che, te zivadhanuSa upara mAre A be bhujAo vaDe bANa caDAvavAnuM che, ethI mane piluM anija strIratna pApta thanAra che, tethI mArI A vIse AMkhe gelamAM AvIne khIlelA kamaLanuM vana banI gaI che." (bAlarAmAyaNa, 1-30) 76 A lokamAM dazAM virAtiH (vIsa AMkha) ane vanama (khIlelAM kamaLanuM vana) e be bhinna liMgavALA zabdo eka ja vibhaktimAM eka ja vastu mATe vAparyA che tethI ahIM liMgavaicitryavakratA pragaTI che. bIjuM udAharaNa- "dakSiNAnile kalpalatAne halAvIne tenA navA pallavenA nAnA paMkhAthI tenA vakSasthala upara badhAM aMgone sugaMdhita karate aMgarAga bhabharAvyA." (bAlarAmAyaNa, 7-66) 77 A lekamAM sarvAn ane sauramam e be zabdo napuMsakaliMganA ane mArA zabda puMliMgane che, chatAM e traNe samAnAdhikaraNamAM eka ja vastu mATe vaparAya che, tethI ahIM liMgavaicitryavaktA pragaTI che. trIjuM udAharaNa "tuoe mahAmahenate taiyAra karelI mALA tenA (viSNunA) khabhe paherAvatI vakhate, jemAMthI makaraMdabiMdu TapakatAM hatAM evAM lakSmInAM karakamaLa suMdara karNapUra banI gayAM." 78 A lekamAM vararavindra ane pUraH e be bhinna liMganA zabdo eka vibhaktimAM vaparAyA che tethI ahIM liMgavaicitryavakratA pragaTI che. liMgavaicitryavakratAne eka bIjo prakAra che -
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-22, 23] vatijIvita 151 strIliMgI nAma ja suMdara che, eTalA mATe jemAM bIjA liMga vAparI zakAya ema hovA chatAM zobhA utpanna karavA mATe strIliMgane upayoga karavAmAM Avyo hoya che. liMgavaicitryavakratAne bIje prakAra eve che jemAM aneka ligamAM vAparI zakAya e zabda paNa strIliMgamAM vAparyo hoya che. enI pAchaLa hetu sauMdarya siddha karavAnuM hoya che. zA mATe? te ke strIliMgI nAma ja manahara hoya che, kAraNa, rasAdinI sAthe tene saMbaMdha joDavAnuM sugama hoI kaI navuM ja sauMdarya pragaTe che. udAharaNa- grISma RtunI garamIthI tapI gayelI, pILI paDI gayelI, ane (guphA rUpI) mAMthI nIkaLatI garama havAne lIdhe hAlatAM latAonAM pAMdaDAMvALI A taTI atyaMta tapI rahI che, eTale lAge che ke, thoDI ja vAramAM caMdramAnI (zItaLatAnI) kItine TapI janAra ane AkhA bhuvanane vyApI vaLanAra kaI megha AvI rahyo che." 79 A lekamAM taTa zabda traNe liMgamAM vAparI zakAya e hovA chatAM sauMdaryane kAraNe strIliMgamAM ja vAparyo che. ene lIdhe (taTarUpa) nAyikA pratyenA (megharUpI) nAyakanA koI vyavahArane saMbaMdha joDa sugama thayuM che ane tethI emAM navuM ja sauMdarya umerAtAM emAM vakratA pragaTI che. A liMgavaicitryavakatAne ja eka trIjo prakAra batAve che- 23 jyAM bIju hiMsa jI zakAya ema hoya tyAM paNa saudaya sAdhavA mATe vAsyanA aucitya anusAra keI cekasa liMgane upayoga karavAmAM Ave te A vakatAne bIjo eka prakAra gaNAya.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 vaktijIvita [2-22, 23 AvAM lakSaNavALI bIjA eka prakAranI liMgavatA hoya che. emAM kaI cekasa liMgane eTale ke traNamAMthI kaI eka ja liMgane kavinI vivakSA pramANe upaga karavAmAM Ave che. kevI rIte? te ke bIjA liMgano prayoga thaI zakatuM hoya te. zA mATe? te ke vicchitti kahetAM zebhA, sauMdarya siddha karavA mATe. zA kAraNathI? te ke vAyanA eTale ke vaNya vastunA aucityanI daSTie gya hoya che mATe. matalaba ke padArthanA aucityane anusarIne. jema ke - he bhIru, tane rAkSasa rAvaNa) je mArge thaIne laI jate have te mArga, bolavAne azakta evI A latAoe (rAvaNa je dizAmAM gaye have te dizAmAM) vaLelAM pAMdaDAMvALI pitAnI DALIo vaDe mane kRpA karIne batAvyuM hate." (raghuvaMza, 13-24) 80 ahIM saMdarbha e che ke sItAnI sAthe rAma puSpaka vimAnamAM besIne jatA hoya che tyAre teo pote ja pitAnuM virahaduHkha kahI saMbhaLAve che ke "rAvaNa tane evI utAvaLamAM ghAghe thaIne je mArge thaIne laI gaye te mAge tenAM aMgo sAthe athaDAvAthI latAonI sthiti AvI thaI gaI. latAonI e unmukha sthiti tane je mAge laI javAmAM AvI hatI tenuM anumAna karavAmAM kAraNa banI." A vAta rame khUba suMdara rIte kahI che ke "he bhIru arthAt kamaLa svabhAvane kAraNe gabharu cittavALI, evAM krUra karmane karanAra rAvaNa tane je mAge thaI laI gaye te mane A sAme pratyakSa dekhAtI latAoe batAvyuM hate." teo pite acetana heI, kharuM jotAM, mArga batAvavAnuM saMbhavita nahatuM, eTale kavine ahIM pratIyamAna uspekSA alaMkAra abhipreta che. jema ke, "tArA bhIrutvane, rAvaNanI kraratAne ane tAruM rakSaNa karavAno prayatna karavAnI mArI vyagratAne vicAra karI strIsvabhAvane lIdhe komaLa hadayanI hoI, pitAnI jAtinI tArA
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-22, 23] vakroktijIvita 153 pratye pakSapAtane kAraNe e latAoe kRpA karIne mArga batAvyuM. zAnA vaDe? te ke vaLelAM pAMdaDAMvALI zAkhAo vaDe. kAraNa, vAgindriya na hovAthI teo bolI zake ema nahotI. je kaMI bolyA vagara mArga batAve che te sau te dizAmAM hAtha UMcA karI AMgaLIo vaDe ja batAve e samajI zakAya evuM che. raghuvaMzamAM bIjo paNa eka glaeNka Ave che- "mRgalIoe paNa, mane tArA mArganI cakkasa khabara nahatI eTale darbhAkure khAvAnuM choDIne, AMkhanI pAMpaNe UMcI karI dakSiNa dizA tarapha najara mAMDI mane tenI jANa karI." (raghuvaMza, 13-25) 81 latAoe tane je mArge laI javAmAM AvI hatI te mane batAvyuM hatuM. paNa huM te samajI zakyo nahote. eTale temanA karatAM vadhu buddhizALI mRgalIoe mane te batAvyuM. e mRgalIoe te kara duHkhadAyaka dazya joIne eka ja dizAmAM najara mAMDI hatI. teo pAMpaNa UMcI karIne dakSiNa dizA tarapha najara mAMDIne IzArAthI ema jaNAvatI hatI ke tene AkAzamArge dakSiNa dizAmAM laI javAmAM AvI che. A baMne lekamAM vRkSa ane mRga vagere mATe puliMga ke napuMsakaliMga nAme maLI zake ema hovA chatAM kavie varyu vastunA aucityane anusarIne strIliMganAM nAme ja vAparyA che. kAraNa, e ja camatkAra utpanna kare evAM che. AthI emAM koI apUrva vakatA pragaTa thaI che. A rIte vibhakti pratyavALA zabdomAM saMbhavatA nAmarUpa padapUrvArdhanI vakratAne yathAsaMbhava vicAra karI, have vibhaktinA ane kriyApadane lAgatA pratyavALA zabdonA dhAturUpa padapUrvArdhanI vakratAne vicAra kare che. enI vakatA kriyAcine kAraNe ja hoya che. tethI kriyAcicanA ja kevA ane keTalA prakAra saMbhave che te, tenA svarUpanirUpaNa mATe, kahe che--
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 vaktijIvita 2-24, 25 24, 25 (1) kartAnI atya ta a`tara gatA, (2) bIjA kartAthI vicitratA, (3) peAtAnA vizeSaNanI vicitratA, (4) upacAranI maneAharatA ane (5) karma vagerenI savRti - prastuta aucityathI zAlatAM A pAMca vAnAM pAMca prakAranAM kriyAvaicitrya gaNAya che. - kriyAvaicitrya vakratA eTale dhAtunA vaicitryanI vakratA. enA pAMca prakAra che. emanuM varNana have pachI karavAmAM Avaze. e badhA ja prastuta eTale ke vaNya vastunA aucityane kAraNe ramaNIya hAya che. (1) emAM je paheleA prakAra che tenuM nAma kartAnI atya'ta 'taraMgatA' evuM che. ene atha e che ke kartA svataMtra hArTa pote eTalu' sAma dharAve che ke kriyA sa`pAdana karI zake. jema ke-- 'bhagavAna zeSanAganuM mAthuM ja enA cUDAmaNu uparanA AkhI pRthvInA bhAre mATe jo khabhA U'cA rAkhIne upADI zake. e jo laheramAM AvIne saheja paNa namI jAya te A caude leAka bhAre moTA ka`panI sAthe AkAzamAM Amatema gamaDavA mAMDe." 82 ahIM 'uddhRtA' eTale ke (AkhI pRthvIne) dhAraNa karavAnI kriyA, karyAMnA eTale ke zeSanAganA mastakanA prastuta aucityanA himAne lIdhe eTalI ataraMgatAne pAme che ke bIjI koI paNa kriyA pAmI na zake. ane tethI ahIM kriyAvaicitryavakratA pragaTa thAya che. bIjuM udAharaNa~~ ' " 'mane e sArI lAge che?' ema pAvatIe pUchatAM pinAkapANi zive ApelA paricuMbana rUpa uttara tamAruM rakSaNa kara." 83
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-24, 25] vakrAtijIvita 15 A zleka pahelA unmeSamAM 81mA udAharaNa tarIke thoDA pAThAMtarI sAthe AvI gayo che (pR. 70). ahIM ziva cuMbana sivAya bIjI kaI paNa kriyA mAraphate pArvatInA lekottara sauMdaryanuM kathana karI na zakata. eTale A. lekamAM kiyA vaicidhyamUlaka vakratA kahetAM zobhA AvI che. trIjuM udAharaNa- "rudranuM pArvatI vaDe cuMbana karAyeluM trIjuM netra jaya pAme che." 84 A zloka pahelA umeSamAM 58mA udAharaNa tarIke AvI gaye. che (pR. 47). cothuM udAharaNa- DhIlA dhanuSavALo kAmadeva jaya pAme che." 85 A loka pahelA unmeSamAM 61mAM udAharaNa tarIke AvI gayo che (pR. 49). A baMne udAharaNanA vaicitrya kahetAM saudaryanI samajUtI pahelAM ApI che. (2) kiyAcivyavakatAne bIje prakAra e che, jemAM bIjA kartAthI vicitratA sadhAtI hoya che. prastuta hovAne kAraNe ane eka ja jAtine hevAne kAraNe e kartAmAM vaiciya Ave che. e kiyAne ja bIjA kartA karatAM koI judA ja prakAre siddha kare che, e ja enuM vaiciya athavA sauMdarya che. jema ke zakti kadI koI eka ja jagyAe kendrita thayelI. hotI nathI. badhA ja padArtho svabhAvathI ja ochIvattI zakti dharAvatA hoya che. vaDavAgni je sAgarane pIvA yugothI mathI rahyo che tene agatya eka ghUMTaDAmAM pI gayA." 86, ahIM eka ghUMTaDAmAM samudrane pI ja e niraMtara prayatna ane abhyAsane lIdhe parAkASThAe pahoMcelA vaDAvAgni karatAM paNa
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 vakti jIvita [2-24, 25 keI apUrva kriyAcitrya dhAraNa karI koI apUrva vakratA kahetAM zobhA pragaTa kare che. vaDavAgni yugo thayAM samudrane pIvAne prayatna karyA kare che. Ama ene pIvAnI kriyAne lAMbA samayane abhyAsa paNa che ane enAmAM ene vaLagI rahevAnI khaMta paNa che, eTale e kriyAmAM e parAkASTAe pahecele che, tema chatAM e samudrane pI zakyo nathI, ane agatya e samudrane eka ghUMTaDAmAM pI gayA, emAM agatyanI pIvAnI kriyA pelA vaDavAginanI pIvAnI kriyA karatAM koI judA ja prakAranI lAge che. Ama, vaDavAgnirUpa bIjA karyA karatAM agatyarUpa kartAnI vizeSatA pragaTa thAya che ane te vizeSatA enI kriyAnI vizeSatAthI siddha thAya che. Ama, A kriyavaicitryavaktAnA bIjA prakAranuM udAharaNa bane che. bIjuM udAharaNa- zaraNAgatanAM duHkhane kApanAra nAkho." 87 A leka pahelA unmeSamAM pahmA udAharaNa tarIke AvI gaye che (pR. 48). trIju udAharaNa- "zaMbhunAM zone agni tamArAM pApane bALI mUke." 88 A leka pahelA umeSamAM 60mA udAharaNa tarIke AvI gayo che (pR. 48). A baMnenI vakatAnI samajUtI pahelAM ApI che. . (3) kiyAcitryavakatAne trIjo prakAra eve che, jemAM kiyAnA pitAnA vizeSaNanI cArutA hoya che. kriyA ja pradhAnapaNe prastuta hoI tenuM vizeSaNa je cArutAyukta heya te ethI vaicitrya kahetAM sauMdarya sadhAya che. jema ke - caMdrodaya thatAM ja strIoe suMdara kAntivALI dUtIe sAthe vAta karavAmAM AMkha ane mana rokAyelAM hovAthI
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-24, 25] vakaeNktijIvita 157 UlaTasUlaTa vezabhUSA karI sakhIone hasAvI." (kAvyamImAMsA pR. 69-70) 89 A lekamAM vezabhUSA karavI e kriyAne lagADelA vikAsa mUvicAhasikavananama (UlaTasUlaTa vezabhUSA karI sakhIone hasAvI e rIte) evA vizeSaNane lIdhe koI apUrva sauMdarya pragaTa thAya che. kAraNa ke ahIM mukhya vaNya viSaya e strIone potAnA premI taraphane anurAga che. ane A rIte Adara kahetAM utsAha pUrvaka AbhUSaNa dhAraNa karavAnI kriyA e anurAganI vyaMjaka che ane tene sArI rIte utteje che. bIjuM udAharaNa cakita hariNInA jevA AkarSaka netra tribhAgathI mArA tarapha je kaTAkSa phekyo." 90 A leka pahelA unmeSamAM 40mA udAharaNa tarIke AvI gayuM che (pR. 44). enI cArutA pahelAM samajAvI che. A kriyAvizeSaNa kriyAnuM ane kAraka eTale kartAnuM baMnenuM sauMdarya vadhAre che. kAraNa, vicitra kriyA karavI e kArakanuM vaicitrya che. (4) kiyAcitryavakatAne e prakAra eve che, jemAM upacAranI manaharatA hoya che. upacAra eTale sAdazya vagere saMbaMdhane AdhAre bIjA dharmane adhyApa kare. evA adhyApathI cArutA Ave che. jema ke- "aMgo UchaLatA nirmaLa lAvaNyanA sAgaramAM taratAM lAge che, stana ane nitaMba vikAsanI prauDhatAne khole che, ane AMkhanI lIlA spaSTapaNe saraLatAne sthAnabhraSTa kare che. aha, A mRganayanIne tAruNya sAthe gADha paricaya thaI gayo che." (sadaktikarNAmRta, 2-11) 91 A lekamAM taruNanAM aMgone "UchaLatA nirmaLa sauMdaryanA
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 vakroktijIvita [2-24, 25 sAgaramAM taratAM kahyAM che ane te jANe taratAM taratAM sAme pAra javA mathe che evI kalpanA che. A cetana padArthamAM ja saMbhave evA sadazyane AdhAre upacArathI taruNInA aMge tare che evI uakSA karI che. ane uakSAmAM meTe bhAge upacAra ja tenA jIvitarUpa hoya che, e vAta upekSAne nirUpaNa vakhate kahevAmAM Avaze. "stana ane nitaMba vikAsanI praDhatAne khele che' ema kahyuM che emAM stana ane nitaMbane sacetana padArtha tarIke pitAnA vistAranA prauDhatvane khelatAM mAnyAM che. keI sacetana mANasa jema pitAnI koI sAcavavA jevI vastune sIla mArIne amuka samaya sudhI rAkhI mUke che ane yogya samaye pote ja sIla teDIne ughADe che, te rIte, e kAryanA sAmyane kAraNe, stananitAbamAM khelavAnI kriyAne upacAra karavAmAM AvyA che. kahevAno matalaba e che ke bAlyAvasthAmAM je zaktirUpe avyakta dazAmAM raheluM hatuM te (eTale ke stananitaMbanuM prauDhAva eTale ke vistAra) tAruNya besatAM ja pragaTa thavAnI taka pAme che. "AMkhanI lIlA spaSTapaNe saraLatAne sthAnabhraSTa kare che, arthAt bAlyAvasthAmAM AMkhamAM je saralatA rahetI tene pragaTa rIte haThAvI daIne AMkhanA hAvabhAva navayauvanane anurUpa kaI apUrva sauMdarya dhAraNa kare che. jema keI sacetana mANasa kaI bAbatamAM kaI supracalita vyavahArane haThAvI daIne pitAne managamate kaI bIje vyavahAra tenI jagyAe prasthApita kare che, e kiyAnI samAnatAne AdhAre suMdarIonI AMkhenI lIlAmAMthI saraLatAne haThAvI devAne upacAra karavAmAM AvyuM che. A rIte, A upacArane lIdhe, A kalekamanI traNe kriyAo koI apUrva vakatA kahetAM sauMdaryane pAme che. A vAkyamAM vakatAnA bIjA prakAra paNa pratyeka padamAM saMbhave che, tene vicAra bIje prasaMge karIzuM.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-24, 25] vakroktichavita 159 (5) kriyAcigyavakatAne eka pAMca prakAra e che, jemAM karma vagerenuM saMvaraNa karavAmAM Ave che. eTale ke prastuta aucitya anusAra atizayanI pratIti karAvavA mATe karma vagerenuM chupAvIne kathana karavAmAM Ave che. enAthI kriyAnA vaicimAM vadhAre thAya che eTale ene kriyAcigyane eka prakAra gaNavAmAM Ave che. vizALa lezanavALI ramaNInA manamAM jyAre premanI mAdakatA utpanna thAya che tyAre sarvavyApI saudaryalakamI tenI AMkhone keI apUrva mAdhurya arpe che, tenA kAnamAM kaMI apUrva vastu kahe che, ane tenA cittamAM kaMIka apUrva evuM cItarI de che." 92 A zlekamAM te ramaNInA ja anubhavane viSaya hoI varNana na karI zakAya evI koI anirvacanIya sauMdaryayukta vastunuM pratyeka padathI pratipAdana karatI (ape che, kahe che, cItare che) kriyAo pitAmAM koI apUrva saudarya utpanna kare che. uparAMta, ahIM upacAravakatA paNa che. kAraNa, arpaNa karavuM, kahevuM, cItaravuM e badhA cetananA dharmo che ane tenuM ahIM upacArathI AropaNa thayuM che. bIjuM udAharaNa- he priya, tamArA nRtyanI gati jarA dhImI karI kSaNa bhara UbhA rahe eTale huM tamArA mAthAnuM AbhUSaNa (caMdrakaLA) DhIluM thaI gayuM che tene barAbara sithara karI ApuM" ema premathI madhuratApUrvaka kahIne pArvatIe mAthA parano caMdra bAMdhI ApatAM AnaMdamAM AvI gayelA zivane keI apUrva garva jaya pAme che." 93 A lekamAM keI apUrva (Daji) e sarvanAmathI mAtra zivanA ja anubhavane viSaya hoI varNavI na zakAya evo viziSTa
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 vaktijIvita [-26 zivane garva che ema kahyuM che, emAM kartAnuM saMvaraNa thayuM che. jaya pAme che eTale ke sarvotkRSTa che evo artha thatuM hoI emAM kriyAcitrya paNa che. A rIte, padapUrvArdhavakatAnI vyavasthA karavAmAM AvI che. ahIM mAtra enuM digdarzana ja karyuM che. bAkInuM (uttama kavionAM) kAvyamAM jAte joI levuM." 94 A saMgrahazleka che. A rIte, vibhaktinA pratyavALAM ane kriyApadanA pratyavALAM baMne prakAranAM padonA pUrvArdharUpa nAmanI ane dhAtunI vakratAne yathAyogya vicAra pUro karI, have temanA ja pratyayarUpa pAchalA bhAganI vakratAne vicAra karavAmAM Ave che. emAM kriyAvaicitryavakratA pachI AvatA krama prApta kAlanI vakatAne vicAra karIe chIe, kAraNa, kAla ja kriyAne parirachedaka eTale ke vizeSatA ApanAra che. jemAM kaLa aucityanI aMtaraMgatAne lIdhe ramayatA dhAraNa karatA hoya te kAlaciyavakatA kahevAya. have je vakratAnuM nirUpaNa zarU karyuM che te kAlacitrya vakatA kahevAya che. kAla eTale vyAkaraNamAM Tu vagere pratyayathI vyakta karAte vartamAna vagere nAme jANIte kALa. ene lIdhe ja padArtho udaya pAme che ane tiradhAna pAme che. e kALanuM vaicitrya eTale viziSTa rIte karele prayAga ane ethI utpanna thatI zebhA te kAlacitryavakatA. emAM kALa ramaNIyatAne pAme che. zAthI? te ke aucityanI aMtaraMgatAne lIdhe. kAvyane je prastuta vaNya viSaya hoya tenA aucityanI aMtaraMgatA eTale ke tenA atizayanA utpAdaka hovuM te. arthAt emAM kALa vaNya viSayanA
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-26] vAktijIvita 161 aucityane uThAva Ape che ane tethI kAvyamAM apUrva saudarya pragaTe che. jema ke-- "thADI ja vAramAM varasAdanuM pANI bharAi javAne lIdhe rastAo khADATekarA parakhAya Du evA ane khUba ja dhIme cAlavuM paDe evA thaI javAthI manArathAne paNa durladhya khanI jaze." (gAthAsaptazatI, 675) 95 A zlAka dhvanyAlAkamAM 3-16 nIce udAharaNa tarIke Ave che. priyatamAnA virahanI vedanAthI pIDAtA koI mANusanI A ukti che. bhAvi varSAkALanI tenA badhA anuSaMgA sAthe te kalpanA kare che, ane uddIpana vibhAvanA sAmayukta varSAkALanuM svAbhAvika saudarya pAte sahana nahi karI zake, tethI bhayavyAkuLa banI A pramANe kahe che ke thADI ja vAramAM rastAe manArathA mATe paNa durla zya banI jaze'--emAM bhaviSya kALanA pratyaya 'za' kAI apUrva pratyayavakratA pragaTa kare che. bIjuM udAharaNa-- (vasaMtanA prAraMbhamAM ja) prakRtinA A padArthoM navasau prApta karI lAgaNIzIla mANasone kai apUrva saMdeza paheoMcADI rahyA che ane pote sauMdaryAtizayanI koI ativaeNcanIya dazAe pahoMcavAnI taiyArI karI rahyA che, tyAM tA kAmadevanI koI vyAkuLa karanArI pravRtti zarU thaI gaI che; tA jyAre vasaMtanA vaibhava pUrA khIlyeA haze tyAre e zuM karaze enA vicAra karatAM ame ka'pIe chIe." 96 A zlokamAM vyavasti (taiyArI karI rahyA che, rRmmate (zarU thaI gaI che), vartA (karaze), khvAmade(kapIe chIe)mAMnA pratyeka pratyaya eka niyata kAlanA edha karAvI padanA pAchalA bhAganI (pratyayanI) keI apUrva vakratA pragaTa kare che. jema ke 11
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1ra vakroktijIvita [2-27, 28 vasaMtatratu hajI hamaNAM ja zarU thaI che ane tene lIdhe padArthonA svAbhAvika saudaryamAM vadhAro thatAM teo uddIpana vibhAvanuM kAma karI rahyA che, tyAM ja, vasaMtanI nAmamAtranI sahAya maLatAM atula zakti prApta karIne madane rasika hadane dukha devAnuM zarU karI dIdhuM che tethI e rIte jotAM te, vasaMtane vaibhava jyAre purabahAramAM khIlyuM haze tyAre mAninIonA mAnasaMgane kAraNe abhimAnathI pitAnI svAbhAvika sauMdarya saMpatti poSAtAM ane vijaya meLavavAno avasara maLI jatAM, te zuM nahi kare ema vicArI, kAmadevanA bANonA prahArathI bhayabhIta thaIne ame kapIe chIe eTale ke cakita thaI jaIe chIe - ema koI priyAvirahathI pIDAte rasika puruSa kahe che. A rIte kaLavakatAnuM nirUpaNa pUruM karI krama pramANe AvatI kArakavakratAnuM nirUpaNa kare che- ra7, 28 jemAM bhagIbhaNitinI keI apUva ramyatAne pariSa karavA mATe, kArane UlaTasUlaTa karI gauNa kArakAmAM mukhyatvane ayAre ane mukhya kArakamAM gauNatvane ayAre5 karI, gauNa kArakane pradhAnarUpe javAmAM Ave te kArakvakatA kahevAya. kArakavakatAmAM kArakone UlaTasUlaTa karI nAkhavAmAM Ave che, eTale ke sAdhanene ulaTAvI nAkhavAmAM Ave che. eTale ke gauNane mukhya ane mukhyane gauNa banAvI devAmAM Ave che. kevI rIte? te ke mukhyanI apekSAe sAdhana vagere je kAraka gauNa hoya tene mukhya tarIke prajavAmAM Ave che. kaI yuktithI ? te ke temAM mukhyatvane adhyAropa karIne. te pachI mukhanI zI vyavasthA? te ke mukhyane gauNa tarIke prajavuM. zA mATe ? te ke saMgIbhaNitinI keI apUrva ramyatAne paripaSa karavA mATe.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-27, 28] vakroktijIvita 163 Ama, acetana padArthamAM paNa cetana padArthamAM saMbhavatA svAtaMtryane athavA sAdhana vagere amukhya kArakomAM kartutvane adhyArepa karavAthI jemAM kAranI UlaTasUlaTa camatkArika lAgatI hoya, te kAraciyavakatA kahevAya. jema ke- IvAkuvaMzIone karI dInatA dhAraNa karavAmAM rAcatI mAgaNavRtti zIkhavavAmAM AvI nathI. raghukulamAM keNe kadI sevAbhAvasUcaka hAtha joDayA che? e badhuM meM karyuM tema chatAM sAgare raste na che eTale have bIjuM zuM thAya? mAro hAtha ekAeka dhanuSa caDAvavA dhasI jAya che." (mahAnATaka, 4-78; sarasvatI kaMThAbharaNa, pR. 62) 97 A zlekamAM "huM hAthamAM dhanuSa levAne icchuM chuM ema kahevAne badale karaNa eTale ke sAdhana evA hAthamAM kartutvane adhyArepa karyo che te keI apUrva kArakavakatA siddha kare che. bIjuM udAharaNa- "AMsune pravAha" 98 A kaleka pahelA unmeSamAM 6pamAM udAharaNa tarIke AvI gayo che (pR. 51). trIjuM udAharaNa "ekabIjAne ToNo mAratA mArA dasa DAbA hAthe ekI vakhate dhanuSa pakaDI lIdhuM che, ethI teo prasanna che. have mArI sevA karavAne utsuka evA mArA dasa jamaNa hAthomAM paNacha caDAvavA mATe huM pahele, huM pahele evI harIphAI AkAzamAM cAlI rahI che." (bAlarAmAyaNa, 1-50), 9 AmAM paNa AgalA udAraNanI peThe acetana padArthamAM katRtvane Aropa karavAne lIdhe kArakatvakatA AvI che.
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 vakroktijIvita [2-28cothuM udAharaNa- tripuraviyI bhagavAna." 100 A leka pahelA umeSamAM 6 mAM udAharaNa tarIke AvI gayo che. (pR. 51). emAM AgalAM udAharaNanI peThe talavAramAM kavana adhyAropa. kare che. Ama, kArakavakatAnuM nirUpaNa karI, kama pramANe saMkhyAvakatAnuM nirUpaNa kare che. kAraNa, saMkhyA kArakanuM niyamana karanAra hoya che. arthAt saMskRtamAM ekavacana, dvivacana ane bahuvacananA pratyaya judA judA hoya che. jemAM kavie kAvyamAM citrya lAvavAnI icchAne vaza thaIne saMkhyA(vacana)mAM UlaTapAlaTa karI nAkhe che tene saMkhyAvakatA kahe che. kavio jyAre kAvyanuM sauMdarya pragaTa karavAnI IcchAne vaza thaIne saMkhyA kahetAM vacanamAM pheraphAra kare che, eTale ke eka ne badale bIju vacana vApare che, tyAre te saMkhyAvatA kahevAya che. ene artha e che, ke jyAM ekavacana ke dvivacana vAparavAnuM hoya tyAM vaicitryane khAtara bIjuM ja vacana vAparavAmAM Ave athavA be bhinna vacananAM nAme jyAM samAna adhikaraNathI jAya tyAM vacanavakratA kahevAya. jema ke - kapila upara cItarelI patrAvali hathelInA dabANathI bhaMsAI gaI che, A amRta je mITho adhararasa niHzvAsa pI gayA che, AMsu vAre vAre kaMThe vaLagIne stanane kaMpAve che, e nirdayahudayanI, tane krodha vahAluM lAge, ame nahi." (amaruzataka, 85, dhvanyAleka, 2-16) 101 ahIM huM nahi ne huM ema kahevAne badale "ame nahi"
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-30] vakroktijIvita 165 tu vayam evuM bahuvacananuM rUpa aMtaraMgatAne abhAva ane tAcya sUcavavA mATe vAparyuM che. bIjuM udAharaNa- - "he madhukara, ame te tatvAnveSaNamAM ja marI gayA, khare kRtArtha te tuM che." (abhijJAnazAkuntala, 1-24) 102 ahIM paNa AgalA udAharaNanI peThe tATadhya ja sUcita thAya che. trIju udAharaNa- AMkhe khIlelAM kamaLanAM vana, ane be hAtha sarejonA bhaMDAra che." 103 A vAkya pahelA unmeSamAM 64mA udAharaNa tarIke AvI gayuM che (pR. 10). ahIM dvivacanavALA zabdo (ne ane pALa) bahuvacananA zabda (vananAni ane sonAvara) sAthe samAna adhikaraNamAM vaparAyA hoI e vacananI pherabadalI sahadanA hadayane harI le che. cothuM udAharaNa "zAstro te enI navI AMkha che." 104 A zleka Akho A unmeSamAM 29mA udAharaNa tarIke AvI gayA che (pR. 120). ahIM paNa AgalA udAharaNanI peThe ekavacananA ane bahuvacananA zabdone samAna adhikAraNamAM javAthI vaicitrya sadhAyuM che. Ama, saMkhyAvakatAnuM nirUpaNa karyA pachI, saMkhyA sAthe puruSane saMbaMdha hevAthI, krama pramANe puruSavakratAnuM nirUpaNa kare che. 30 jemAM kAvyanA saudarya mATe AtmabhAva (pahelo puruSa ane bIjo puruSa) ane parabhAva (trIjo puruSa) UlaTasulaTa yojavAmAM Ave te puruSavakatA jANavI.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 vakroktijIvita [2-30 enA artha e che ke jemAM pahelA ke khIjo puruSa vAparavAne badale sauMdarya sAdhavA mATe koI vAra trIjo puruSa vaparAya che. e ja rIte, nAma ane sanAma eka ja kAma karatAM hAI, pahelAbIjA puruSane badale trIjo puruSanuM nAma vAparavAmAM Ave ye te puruSavakratAmAM ja gaNAya che. jema ke-- kauzAMkhIne ApaNA duSTa duzmanoe apamAnita karIne kamaje karI che ane ApanA pati rAjanItithI viruddha vartanAra ane pramAdI che, e huM jANuM chuM. strIonAM hRdaya samrA priyajananA virahathI du:khI thatAM hAya che, eTale mAruM mana kazuM kahevAne utsAha dharAvatuM nathI. have pachI zuM karavuM e devI pote jANe." (tApasavatsarAja, 1-67) 105 A zlokamAM 'tame jANe!' evA khIjA puruSanA prayAga karavAne badale kavie devI pAte jANe' evA mAtra nAmanA (trIjA puruSanA) ja prayAga karyo che, ethI vaktA peAte e kAmane azakaya mAne che ane tethI udAsIna che evuM samajAya che. rANI pAte mukhatyAra hAI svataMtrapaNe hitAhitane vicAra karI pote ja zuM karavuM tenA nirNaya karI zake che, evA artha samajAya che, te A vAkayane saudarya Ape che. kAraNa, e ja A vAkayanuM jIvita hoya ema lAge che. A rIte, puruSavakratAnuM nirUpaNu karyA pachI, Atmanepada ane paramaipada puruSane Azraye rahelA hAI, temanI vakratAnA vicAra karavAnA A ucita avasara che, eTale tenA vicAra kare che. dhAtuAnA lakSaNa anusAra eTale ke e Atmanepada che, paraaipada che ke ubhayapada che tenA niyama anusAra, amuka ja padamAM dhAtu vaparAya ene prAcIna AcAryAM 'upagraha' kahe che, e jANItI vAta che, tethI havenI kArikAmAM e ja zabda vAparavAmAM AvyuM che--
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-31, 32] vakaeNktijIvita 167 31 jemAM kAvyanI zobhA mATe baMne padamAMthI aucityane kAraNe keI eka ja padane upayoga thAya che tene upagrahavakatA kahe che. arthAt, kAvyanI zobhA mATe jyAre Atmane pada ane paramaine pada e baMnemAMthI varNa vastunA aucitya anusAra koI eka ja eTale ke Atmane pada ke paramaipada ja javAmAM Ave tyAre upagrahavakratA kahevAya. jema ke - "bIjA mRge upara bANa choDavA mATe teNe kAna sudhI pahoMcelI daDha mUThI, bhayathI atyaMta caMcaLa banI gayelI temanI daSTi joIne prauDha priyatamAnAM nayanenI lIlAnuM smaraNa thatAM DhIlI paDI gaI." (raghuvaMza, 9-58) 106 A dAkhalAmAM priyatamAnAM netranI lIlAnuM smaraNa thatAM tenuM citta temAM paravaza thaI jAya che ane tene zArIra prayatna pAcho paDatAM ApoApa ja mUThI chUTI jAya che. A artha karmane ja kartA banAvatA Atmane pada prayogane lIdhe samajAya che ane tethI vAkyamAM kaI apUrva camatkAraka sauMdarya Ave che. Ama, upagrahavakatAnuM nirUpaNa karyA pachI e pachI AvatI pratyayAntaravakatAnuM nirUpaNa kare che- 32 jemAM sAmAnya pratyaya uparAMta Avate bIje pratyaya kAcanI keI apUva zebhAmAM vadhAre kare te bIjA prakAranI pratyayavakatA che. sAmAnya rIte lAgatA pratyaya uparAMtane "tara" "tama" je pratyaya jyAre kAvyanI zobhAmAM vadhAro kare tyAre te bIjA prakAranI pratyayavakatA kahevAya.
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 vaktichavita [2-33 jema ke - je vastunI aMdara rahelA sUkSma ane suMdara tatvane vANI vaDe bahAra kADhe che ane je vANImAtrathI A manahara jagatanuM bahAra nirmANa kare che, e baMne kavivarane huM vaMdana karuM chuM. paNa je e baMnenA zramane samaje che ane temanA bejAne haLavo karavAnI kSamatA dharAve che tene e baMne karatAM paNa vadhu vaMdana karuM chuM." 107 ahIM vanvetA e prayogamAM kavinA cittamAM koI apUrva pratyayavakratA jhabakI UThatI lAge che. ane tethI ja pahelAMnA be karatAM vizeSatA sUcavavA mATe punaH (paNa) zabdane kavie upayoga karyo che. AvI rIte, nAma ane AkhyAta eTale ke kriyApadamAMnA pratyekanA prakRti ane pratyaya evA avayave judA pADI temanI saMbhavita vakatAonuM nirUpaNa karI, have upasarga ane nipAta e ane avyutpanna eTale ke prakRti ane pratyaya jevA avaya vagaranA hoI, emanAmAM vibhAga saMbhavatA na heI, avayavarahita avibhakta upasargo ane nipAtenI vakratAnuM sAmarika rIte nirUpaNa kare che- 33 jemAM vAkyanA ekamAtra kAvatarUpe rasAdinI vayajanA upasargo ane nipAta dvArA thatI hoya te bIjA prakAranI padavakatA che. ene artha e che ke jemAM upasargo ane nipAte vAkyanA ekamAtra vitarUpe zRMgArAdi rasone vyaMjita karatA hoya te padavakratAne pahelAM kahelA prakAre karatAM judo ja eka prakAra che. jema ke - paNa sItAnuM zuM thaze? arere, devI, dhIraja dhara. 108
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-33] vakroktijIvita 169 A Akhe leka A unmeSamAM 27mA udAharaNa tarIke AvI gaye che (pR. 118). e zlekamAM, varSAkALamAM ugrarUpe pragaTelA uddIpana vibhAvenI saMpattithI rAma gabharAI jAya che, sItAnuM jarUra mRtyu thavAnuM ema temane lAge che, ane tene bacAvavAne utsAha jAgatAM tenAmAM ja ekAgra thaI javAthI sItAnI mUrti temanA cittamAM jANe pratyakSa khaDI thAya che ane tethI baMne vaccenuM aMtara paNa bhulAI jAya che. AmAM pragaTa thatA parAkeTie pahoMcelA vipralaMbhazRMgAranI pratIti kAvyanA ekamAtra vitarUpe thAya che tenuM kAraNa ekasAthe jAyelA aneka nipAta che, ane ene lIdhe keI apUrva vAkyavakratA pragaTa thAya che. tu (paNa) zabdanI vakatAnI samajUtI pahelAM (A ja umeSanA 27mA udAharaNa vakhate, pR. 119) ApI cUkyA chIe. bIjuM udAharaNa- te priyAne A viga ekadama AvI paDyo che. mAre mATe e sahe atyaMta muzkela che. navAM vAdaLe paNa caDI AvyAM che eTale taDakAne abhAve divase paNa ramaNIya banI jaze." (vikramorvazIya, 4-3) 109 A leka dhvanyAlakamAM paNa nipAtAnI vyaMjakatAnA udAharaNa tarIke utAre che. 3-14. ahIM be ta che, jemanI dusaha duHkha utpanna karavAnI zakti samAna che. priyAviraha ane varSAkALa. e baMne ekI sAthe AvI paDyAM che evuM ja zabdanA be vAra thayelA prayogathI samajAya che. virahAgnine bahekAvatA dakSiNanilanA jevuM kAma e praga kare che ane tethI keI apUrva vAkyavakatA pragaTe che. uparAMta suM ane tu e be zabda paNa priyAviraha dUra karavAne koI upAya nathI evuM sUcave che. trIju udAharaNa-
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 vakroktijIvita [2-33 "AMgaLIthI nIcale hoTha DhAMkyo hoya evuM, manAInA zabdothI bebAkaLuM ane tethI suMdara lAgatuM, vArevAre khabhA tarapha vaLatuM evuM suMdara pAMpaNavALAM netravALA suMdarInuM mukha gametema karIne meM UMcuM te karyuM paNa cuMbAyuM nahi." (abhijJAnazAkuntala, 3-27) 110 A zlekamAM, prathama milana vakhate jAgelA abhilASathI vivaza thayelA pitAnA anubhavanI smRtithI te vakhatanuM nAyikAnA mukhacaMdranuM sauMdarya jenA cittamAM chapAI gayuM che evA nAyaka(duSyanta)nA, pahelI vAra cuMbana karavAmAM cUkI javAthI jAgela pazcAttApanA Avezane vyaMjita karate tu zabda keI apUrva vAyavakatAne uttejita kare che. A sivAyanI pratyayavakratA AvI pratyayAMtara vakratAmAM samAI jatI hovAthI tene judo nirdeza karyo nathI, eTale vAcakee pite ja samajI levI jema ke - e(meghadhanuSa)ne lIdhe tAruM zyAma zarIra morapIMchathI bhatA gopavezadhArI viSaNunA jevI atyaMta zobhA dhAraNa karaze." (meghadUta, 15) 111 AmAM, 'titAne prayoga khUba ja camakAraka che. evI rIte bIjI pratyayavakretAo paNa maLatAM AvatAM lakSaNavALI vakratAne AdhAre jAte samajI levI. Ama, A aneka prakAranI zobhA (nAma, kriyApada, upasarga ane nipAta evA) cAra prakAranAM padomAM rahelI hoI vAkyanA eka bhAgamAM jIvita rUpe pratIta thAya che, tema chatAM AkhA vAkyanI zebhAnuM kAraNa bane che. vakratAnA aneka prakAromAM koI eka paNa kavikarma kahetAM kAcanI tadvidAhUlAdakAritAnuM kAraNa bane che. 112 A aMtarakaleka che.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-34] vakroktijIvita 171 je AvI rIte vakatAnA eka prakArane paNa A mahimA hoya te aneka prakAre sAmaTA bhegA thAya te zuM kare te kahe che - kaI vAra ekabIjAnI zebhA vadhAratA vakratAnA aneka prakAre bhegA thaIne kAcanI zebhAne anekavidha sauMdarya thI manahara banAvI de che. kaI vAra eka padamAM ke vAkyamAM aneka vakatA prakAre kavipratibhAne pratApe pragaTe che, arthAt ekaThA thAya che. zA mATe ? te ke parasparanI zobhA vadhAravA mATe. ane teo A zebhAne ja citranA sauMdaryanI peThe aneka prakAranI kAtithI ramaNIya vakratAne utpanna kare che. jema ke - "aMge taratAM lAge che." 113 A zleka A ja unmeSamAM udAharaNa 91 tarIke AvI gaye che tyAM jevo (pR. 157). A lekamAMnAM traNa kriyApadomAMnA darekamAM traNa prakAranuM vaicitrya pragaTa thAya che kriyAcigya, kArakacitrya ane kAlavaicitrya. prathama (vistAra), stananaghara (stana ane nitaMba) ane taLanA (tAruNya) e traNemAM vRttivaicitrya che zrAvaNa, nadhi, prAgya, sarjatA ane parivaca e zabdomAM upacAravakatA che. Ama, e. badhA vaktAnA aneka prakAre eka padamAM ke vAkyamAM bhegA thaIne kAvyanI zobhAne citranA anekavidha sauMdaryathI manahara banAvI vAkyanI vakatAne sahRdayahudayAphlAdakArI banAve che. A pramANe nAma, kriyApada, upasarga ane nipAta rUpa cAra prakAranAM padonI saMbhave eTalA (17) prakAranI vakratAnuM nirUpaNa. karyA pachI have A prakaraNane upasaMhAra karI bIjA prakaraNanI. avatAraNa kare che-
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 vakra:ktijIvita [2~35 35 vANI rUpI velInA padmarUpI pahalavAmAM vasatI rasasapattine anurUpa ane vakatAthI jaLahaLanI kAI apUrva ujavaLa roAbhA prakAzI rahI che, tene joIne vidagdha bhramarA vAyarUpI leAmAMnu atyaMta suMgadhacukta sanAhara madhu navI utkaMThAthI adhIrA thaIne pAna karI. vANI e ja eka velI che. temAMthI keAI alaukika vioitti kahetAM zaiAbhA pragaTe che. kevI rIte? te ke pado eTale ke nAma, kriyApada vagere pado ja enAM pAMdyaDAM che, tene Azraye rahIne. e vicchitti kevI che ? te ke rasasaMpattine anurUpa. vaLI kevI ? tA ke vakatAthI jhaLahaLatI. vaLI kevI ? te ke ujjavaLa eTale ke sauMdaryAtizayane lIdhe ramaNIya. e vicchittine e prakAranI joIne vidagdha kahetAM catura puruSarUpI bhramaro enuM madhu pIe eTale ke enA makarane AsvAda le. e madhu kevuM che? te ke vAkayarUpI puSpamAM raheluM che. vaLI kevu ? teA ke atyaMta suga Mdhayukta. jenI sugaMdha khUba phelAyalI che evuM ane tene lIdhe maneAhara. kevI rIte AsvAda le ? tA ke navI utkaMThAthI adhIrA thaIne. bhramarAmAM velIone pahelAM phUTelAM pAna joine vizvAsa jAge che ane te pachIthI khIlanArAM keAmaLa kusumeAnA madhunuM pAna karavAne mahAtsava mANe che. tevI ja rIte, sahRdaya padamAM rahelI phAI apUrva vakratAviRitti joIne navI utkaMThAthI adhIrA mananA thaine vAkayamAM rahelI koI apUrva vakatArUpI jIvitasarvasvanA vicAra kare che, evA a che. ahIM je rasanA ullekha karyo che tenA be artha che. puSpapakSe RtumAM pedA thatA rasa ane kAvyapakSe zRMgArAdi rasa, vakratAnA eka atha bAlacaMdranA jevA suMdara velInA vaLAMke ane kAvyapakSe uktivaicitrya. vicchittinA artha velIpakSe pAMdaDAM sArI rIte alaga alaga vaheMcAyelAM hAvAM ane
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-35] vatijIvita 176 kAvyapakSe kavikauzalanI kamanIyatA. ujajavaLatAne velIpakSe artha patrachAyAvALA hovuM ane kAvyapakSe sannivezasaudaryanI adhikatA. Amodane artha velIpakSe puSpanI sugaMdha ane vAkyapakSe tadvidone AnaMda ApavAnI zakti. madhu eTale phUlapakSe madha-makaraMda ane vAkyapakSe kAvyane Avazyaka badhI sAmagrIne samudAya. zrI rAjAnaka kuMtaka viracita vatijIvita kAvyA kAramAM bIje umeSa pUre thaye.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ unmeSa trIjo e rIte, AgalA (bIjA) umeSamAM vAkyanA avayavarUpa padanI zakya vakratAne vicAra karatAM vAcaka eTale ke zabdanI vakatAnI zobhAnA prakAranuM digdarzana karAvyuM hatuM. have vAkyanI vakatAnI zobhAnI carcA karavA mATe vAcya eTale ke varNanIya tarIke prakaraNamAM je vastu mukhya hoya tenI vakatAnuM svarUpa nirUpe che, kAraNa, padArthanuM jJAna thayA pachI ja vAkyarthanuM jJAna thaI zake che. kahevAnI matalaba e che ke bIjA umeSamAM vAcaka zabdanI vakratAnI vAta karI. have A trIjA umeSamAM, vAcyanI arthAta arthanI vakratAnI vAta karI, vAkyanI vakratAnI vAta karavAmAM Avaze. vastunuM utkarSazAlI svabhAvathI suMdara rUpe kevaLa vaka dvArA varNana te vastunI athavA arthanI vakratA kahevAya. vastunuM eTale ke jenuM varNana karavA dhAryuM hoya te padArthanuM, AvuM eTale ke kArikAmAM kahyA mujabanuM, varNana te tenI eTale ke varNa vastunI vakratA eTale ke vakranI zobhA kahevAya. e varNana kevI rItanuM? te ke enA utkRSTa svAbhAvika dharmathI yukta hoya e rUpe, e varNana kareluM hovuM joIe. kevI rIte? te ke kevaLa vaka zabdo dvArA. vakra eTale nAnAvidha vakratAviziSTa. zabda eTale vivAkSita arthane vyakta karI zake e koI eka ja zabda. kevaLa evA zabda dvArA ja e varNana kareluM hovuM joIe. vivakSita arthane vyakta karI zake ema kahyuM che, teo artha e
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-1] vakaeNktijIvita 175 che ke e zabda vAgya-vAcaka saMbaMdhathI e arthane baMdha karAve ema nahi, paNa vyaMjanAthI paNa baMdha karAvI zake. eTale ene sAra e thayo ke vastunA svabhAvanA sauMdaryanuM varNana karavAnA AvA prasaMge upamAdi vAsthAlaMkArone jhAjho upayoga kare ucita nathI, kAraNa, ethI vastunA svAbhAvika sauMdaryanA atizayane hAni pahAce che. ahIM koI e vAMdho uThAve ke tame sahadayanA hadayane AnaMda ApanAra je svabhAvavarNanane vAcyavakatA athavA vastavakratA kahe che, tene ja pUrvAcAryoe svabhAkti nAme alaMkAra kahe che. te tame ene doSa kADhavAno anucita prayAsa zA mATe kare che? kAraNa, temane mate vastune je sAmAnya dharma che te ja mAtra alaMkArya che, ane enA atizayayukta svabhAvasauMdaryanuM je paripaSaNa karavAmAM Ave che te alaMkArarUpe pratIta thAya che. eTale svabhAktine alaMkAra mAne e ja tarkasaMgata che. Ama jeo mAne che temanuM khaMDana have karavAmAM Ave che. A tamArI vAta barAbara nathI, kAraNa, kAvyaracanA e kaMI nA chUTake game tema patAvavAnI vastu nathI. kAraNa, kAvyanuM lakSaNa ja e che ke te tadvidAlAdakarI hoya. Ane artha e che ke vastunA game tevA sAmAnya acamakAraka dharmanuM varNana karavuM e kAvyanuM kAma ja nathI. kAvye te taThidAhalAdakArI dharmanuM varNana karavAnuM che. jyAre tame te kahe che ke kAvyane vacce viSaya vastune sAmAnya dharma che. ema je hoya te kAvya tadvidAlAdakArI banI ja na zake e tamArA pakSane pahelo doSa che. e uparAMta, anutkRSTa dharmayukta vaNya padArthane alaMkRta karazo te te ayogya bhIMta upara cItarelA citranI peThe zobhAjanaka nahi thAya. tethI atyaMta ramaNIya svAbhAvika dharmayukta vastu ja varNana mATe pasaMda karavuM joIe, ane tene yathAyogya aucityapUrvaka rUpakAdi alaMkArathI zebhAvavuM joIe. paNa vadhArAmAM eTaluM
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 vakaeNktijIvita [3-1. kahevuM joIe ke kavi jyAre vastunuM svAbhAvika sauMdarya ja pradhAna paNe varNavavA mAgatA hoya tyAre rUpakAdi alaMkAro jhAjhA upakAraka nathI thatA, kAraNa, jhAjhA alaMkArane lIdhe vastunuM svAbhAvika sauMdarya athavA rasAdinuM paripaSaNa DhaMkAI javAno bhaya rahe che. A bAbatamAM alaMkArya vastu, badhI rIte, kaI vilAsavatI strInA jevuM che. te hamezAM alaMkAryuM hovA chatAM snAna samaye, virahavrata pALatI hoya tyAre ke suratAvasAna samaye vadhu paDatA alaMkAro sahana karI zakatI nathI. kAraNa, svAbhAvika sauMdarya ja rasika hRdayane AnaMda Ape che. jema ke (pArvatIne zaNagAravA AvelI) strIo tene sAme besADIne, prasAdhanasAmagrI pAse ja hovA chatAM, tenA svAbhAvika sauMdaryathI daSTi AkarSAtAM kSaNabhara te "Ane zaNagAravAnI zI jarUra?" ema vicArI besI rahI." (kumArasaMbhava, 6-13) 1 ahIM (pArvatInA) evA svAbhAvika sauMdaryathI manahara zebhAnA atizayanuM pratipAdana karavAne kavine abhiprAya che. ane ene alaMkAra paherAvavAthI kadAca enuM svAbhAvika saudarya DhaMkAI jaze evI zaMkAnI saMbhAvanA karI che. kAraNa, je vastunA svAbhAvika saudaryAtizayanuM pradhAnapaNe varNana karavuM hoya tene svabhAvanA e sahaja sauMdaryane DhAMkI denArA ane bIjA dharmonI pratItinI apekSA rAkhanArA alaMkAronI racanA upakAraka thatI nathI. A uparAMta, rasaparipaSaNane lIdhe sukumAra evI pratItine vibhAva, anubhAva ane vyabhicArI bhAvanA aucitya sivAya bIjI kaI rIte upasthApita karavA jatAM, te prastuta vastu ke rasanI zebhAne bAdhaka thaI paDe che. tethI ja navayauvanamAM praveza karatI taraNI vagere padArtho, tema ja suMdara vasaMta vagere RtuonA prAraMbha paripaSa ane samApti vagere evAM sukumAra che ke enuM pratipAdana
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-1] vakroktijIvita 177 karanAra vAkyanI vakratA uparAMtanA bIjA alaMkArathI kavio vaDe e jhAjhAM zaNagArAtAM jovAmAM AvatAM nathI. jema ke - tAruNyamAM praveza karatI mRganayanInuM zuM ramya nathI hatuM ? tenuM smita saheja mugdha hoya che, tenI daSTine vaibhava tarala ane madhura hoya che, tenI vANIne pravAha abhinava vilAsanI uktiothI sarasa baneluM hoya che, tenI gati navI khIlelI lIlArUpI kaLInA parimalathI bharI bharI hoya che." (dhvanyAlaka, 4-2) 2 evuM ja bIjuM udAharaNa- "(vaya saMdhimAM AvelI) kanyAe kAmavyavahAramAM keLavAyelI hatI nathI, mAdhuryanA sparzathI temanuM mana praphula hoya che, sAmAnA manamAM jAgelA bhramanI gaMdha pAmI jaIne tenA hadayane bhedI nAkhe e rIte AMkho mIMce che, mananI anurAganI IrachAne pUrI karatI nathI, zrama vagara ja aLasAya che, ane vRttAMta jANyA vagara ja kAmane vaza thAya che." 3 trIjuM udAharaNa chAtI upara baMne bagale sudhI" 4 A leka pahelA umeSamAM udAharaNa 121 tarIke AvI gayo che (pR. 96). cothuM udAharaNa- phUlo hajI latAonI garbhagraMthiomAM ja che, pallavo hajI aMkuranI aMdara che, koyalanA kaMThamAM caMcaLa svaranI hajI IcchA mAtra jAgI che, paraMtu betraNa divasamAM ja lAMbA samayathI cheDI dIdheluM kAmadevanuM dhanuSya je abhyAsavaza thayuM te traNe lekane jItI leze." (viddhazAlabhaMjikA,
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 vakroktijIvita [3-1 1-13; kavIndravacanA. 68; saduktikarNAmRta 2, 751) 5 pAMcamuM daSTAMta- jene khAvAthI kUjatA" 6 A leka pahelA unmeSamAM 70mA udAharaNa tarIke AvI gayo che (pR. 58). cha8 udAharaNa- * "vasaMta mAsa yuvatIone nizAna banAvanAra, aNIvALAM, navapallavenAM pIMchAvALA, AMbAnI navI maMjarInAM kAmadevanAM bANa taiyAra kare che, paNa hajI ApatuM nathI." (dhvanyAlaka, 2-24) 7 AvA dAkhalAomA varNa vastune svAbhAvika sauMdaryanuM pradhAnapaNe varNana karatA hoya tyAre kavio te DhaMkAI javAnA bhaye jhAjhA alaMkAra jatA nathI. ane je kadAca je che te te svAbhAvika sauMdaryane sArI peThe khIlavavA mATe, nahi ke alaMkAravaicitrya sAdhavA mATe jema ke "navayauvanAonuM kayuM aMga suMdara nathI banI gayuM! AMkhanuM kAjaLa dhovAI gayuM che, gAlonI kAnti sphaTika jevI svaccha thaI gaI che, haTha kRtrima raMga vagaranA thaI gayA che, aMge hAthInA baccAnA dAMta jevAM sapheda thaI gayAM che." 8 A zlekamAM hAthInA baccAnA dAMta jevAM sapheda e upamAthI svAbhAvika sauMdarya ja khIlI UThe che. bIjuM udAharaNa- taraNa hAthaNanI kemaLa daMtakaLInI spardhA karatI." 9 A leka pahelA unmeSamAM 73mA udAharaNa tarIke AvI gayo che (. pa8). ane A ja vAta tarkasaMgata lAge che. kAraNa, varNavavAnI prastuta vastunA aucityane kAraNe mahAkavie kaI vAra kevaLa
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ vatijIvita 179 svAbhAvika sauMdaryane ja pradhAnapaNe pragaTa karavA IcchatA hoya che, te koI vAra vividha racanAcitryayukta sauMdaryane pragaTa karavA IcchatA hoya che. emAMthI pahelA prasaMge rUpakAdi alaMkAronuM eTaluM mahattva hetuM nathI. paNa bIjA prasaMge te ja mukhya rUpe pratIta thAya che. tethI, e rIte jotAM, svAbhAvika saudaryarUpa padArthane utkRSTa svabhAvane alaMkArya mAne e ja tarkasaMgata che. ene alaMkAra mAnI ja na zakAya. keI atizaya vagaranA dharmavALI vastune zaNagAre te pizAcane zaNagAravAnI jema te tadvidA lAdakArI na hovAne kAraNe anupAdeya ja raheze. eTale vadhu laMbANa karavAne artha nathI. paNa prastuta aucityane kAraNe atizayayuktarUpe pradhAnapaNe varNavAte vastune svabhAva, pitAnA mahimAne kAraNe bIjA alaMkArene sahana karatA nathI ane pote ja atyaMta zubhAzAlI hAI alaMkArya hoya che, tema chatAM ene alaMkAra kahe ema kahetA ho te e te amAro ja pakSa . (arthAta svabhAva te alaMkArya ja che, chatAM tene lIdhe kAvyamAM zobhA Ave che mATe upacArathI tene alaMkAra kahetA ho te e amane mAnya che.) amAro hetu svabhAvavarNanamAM svabhAvavarNana uparAMtanA koI alaMkArane asvIkAra karavAne ja hoI ahIM ame vadhe letA nathI. varNamAna vastunI A ja vakatA che ke bIjI paNa kaI che? enA javAbamAM kahe che kavinA sahaja ane AhAya kauzalathI zebhatI, navI ja kahapanAne kAraNe lokaprasiddha padArthone TapI janArI sRSTi te bIjA prakAranI vastuvakatA. varyamAna padArthanI nirmiti kahetA suSTi te bIjA prakAranI vastuvakatA che e sRSTi kevI che? te ke sahaja ane AhArya
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 vakroktijIvita | [3-2. kauzalathI zobhatI. sahaja eTale svAbhAvika ane AhArya eTale zikSaNa, abhyAsa vagerethI meLaveluM, arthAt kavinI svabhAvagata kavi(vazakti ane abhyAsa vagerethI meLavelI vyutpattine kAraNe prauDha baneluM evuM kauzala. tenA vaDe zobhatI. vaLI kevI? te ke navI hakalpanAne kAraNe lokaprasiddha padArthone TapI janArA padArthane kiMjaya karatI. evI je vakatA teNe karelI je sRSTi te bIjA dhAranI vastuvakratA. A badhAnuM tAtparya e ke kavio varNavavAnA padArtho nahi hoya tyAMthI navA utpanna nathI karatA, teo te keraLa sattAmAtrathI pratIta thatA padArthone evI koI vizeSatA ape che jene lIdhe te sahudayAlAdakArI ramaNIyatAne pAme che. mATe ja kahyuM che ke - $ "je vastunI aMdara raheluM." 10 * A zloka bIjA unmeSamAM 107mA udAharaNa tarIke AvI gayuM che u. 168). - A rIte, sattAmAtrathI pratIta thatA padArthomAM koI alaukika zobhAtizaya utpanna kare evA sauMdaryanuM kathana karavAmAM Ave che, thI te padArthonuM vAstavika svarUpa ArachAdita thaI jAya che, ane apUrva sauMdaryathI mana harI lenAra ane pitAnA ja te jhaLahaLatA rUpe te ja samaye pratIta thanAra karNanIya padArthanA svabhAvanuM sauMdarya pragaTa thAya che. eTale kavine vidhAtA kahe che. kahyuM che ke - "apAra kAvyasaMsAramAM kavi eka ja prajApati che. tene jema ruce che tema A vizva palaTAya che." (agnipurANa, adhyAya 338 vanyAleka, 3-42) 11 Ama, varNanIya vastunI vakatA be prakAranI hoya che(1) saDaja (eTale ke pratibhA athavA zaktithI utpana thayelI) ane 2) AhAryA (eTale ke zikSaNa, abhyAsa vagerethI prApta karelI vyatithI utpanna thatI). emAMthI je AhArya vakatA che, te
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-2] vAktivita 186 joke prastuta vaNya viSayane zeAbhAvatI hAya che, tema chatAM ala kAr sivAya khIjuM kazuM nathI hAtI. tethI tenA aneka bhedopale jovAmAM Ave che. jema ke-- "A(urvazI)ne racavAmAM zuM kAnti denAra caMdra, athavA kevaLa zRMgArarasamaya madana, athavA puSpAkara vasaMta pote brahmA thayA hatA ? kAraNa, vedAbhyAsathI jaDa thaI gayelA ane viSayA vize kautuhula vagaranA gharaDA muni te AvA suMdara rUpanI racanA karavAne kevI rIte samartha thAya ?'' (vikramorvazIya, 108) 12 A leAkamAM kAntAnA kAntimattva, asIma vilAsasa'pattinuM pAtratA, sarasatA, leAkeAttara sauMdarya ane sukumAratAnuM pratipAdana karavA mATe, te te svabhAvanA prAdhAnyane lIdhe ucita saMbhAvanAnuM anumAna karIne (eTale ke je guNa jenAmAM pradhAna hoya te tenA nirmAtA hAI zake evI sabhAvanAnuM anumAna karIne) traNa ju judA nirmAtAena e sRSTi haze evI utprekSA karI che. (jema ke e cadranI racanA heAvAthI enAmAM kAntimattva, kAmadevanI racanA hAvAthI asIma vilAsasaMpatti tathA sarasatA ane puSpAkara vasaMtanI racanA hovAthI asAmAnya sauSThava ane sukumAratA hoya e saMbhavit che, eTale e traNanI enA brahmArUpe utprekSA karI che). ane e traNenAM vizeSaNA sAthe svayam'nA yAjelA saMbaMdha e ja vAtane khUba spaSTapaNe pragaTa kare che. jema ke, je (caMdra) pAte ja maneharu kAntivALA hoya te peAtAnA saujanyane kAraNe arocakI eTale ke jene asuMdara vastu game ja nahi evA heAI tenAmAM kAntimAna vastu nirmANa karavAnI nipuNatA hoya e ucita che. e ja rIte, je (madana) pAte ja kevaLa zRMgArarasarUpa hoya te potAnI rasikatAne lIdhe ja sa-rasa vastu nirmANa karavAnI kuzaLatA dharAvatA hoya e ucita che, te ja rIte, je (vasaMta) pAte ja puSpAkara hoya te peAtAnA AbhijAtyane kAraNe evI sukumAra vastunuM ja sarjana
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18ra vakroktijIvita [3-2 kare e ucita che. eTalA mATe ja kanA uttarArdhamAM vAparelAM vizeSaNa dvArA vyatirekathI ema batAveluM che ke kAntimatva vagere guNa bIjI koI rIte saMbhavatA ja nathI. kAraNa, brahmA te vedA bhyAsane lIdhe jaDa thaI gayelA hovAthI kAntimaya vastunI racanA karavAmAM anabhijJa heya, viSaye pratye kautuhala na hovAne kAraNe sarasa padArthonI racanA karavAmAM vimukha hoya, ane vRddha hovAne kAraNe sukumAra ane sarasa padArthonI racanAmAM tene rasa na hoya. Ama, kavie pitAnA vaNya viSayane koI alaukika ane apUrva vizeSatA arpavA uprekSA alaMkAra le che ane e vizeSatA pite ja pitAnA svAbhAvika sauMdaryanA mahatvathI tathA e uekSA alaMkAranI sahAyathI artha eTale ke varNanIya viSaya nAyikAne mahimA karavA mATe saMdehAlaMkArane sAthe svIkAre che ane tenAthI puSTa thAya che. Ama, ahIM kavie padArthamAM eTale ke vaNya viSaya nAyikAnA sauMdaryarUpI padArthamAM, e alaukika nirmAtAnI racanA che evI vizeSatA utpanna karI che, jethI e jANe pahelI ja vAra nirmAyuM heya - apUrva hoya evuM lAge che. vaLI, jyAM kavi kAvyamAM pahelI vAra te vakhate ja varNavAtI kalpita vastunuM varNana karate heya che tyAM paNa, vastu te svasattAthI astitva dharAvatI hoI navI nathI hotI, paNa vastuo vacacenA. saMbaMdhanI ja navI rIte kalpanA karavAmAM AvI hoya che, ane tene lIdhe kAvyamAM navIna saudarya Ave che. jema ke - "are bhAI, tuM koNa che? huM svargane mALI chuM. ahI zAthI? phUla levA Avyo chuM. tamane je bahu navAI lAgatI hoya te sAMbhaLe. yuddhamAM keI ajJAta nAmavALA rAjA upara mALAo varSAvatI
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ vatijIvita 183 svarganI apsarAoe naMdanavanane phUla vagaranuM banAvI dIdhuM che eTale mAre ahIM AvavuM paDayuM." 13 AvA dAkhalAomAM varNanIya vastune viziSTa atizaya siddha karavA mATe alaMkAjanA karavI paDe che. jema ke A udAharaNamAM alaMkAranI kalpanA vagara kaI rIte vAkyarthanI saMgati sadhAtI nathI. kAraNa, AvA kapita viSayamAM pratyakSAdi pramANethI vastunI upapatti sthApI zakAtI nathI, eTale (svargane mALI ahIM phUla kharIdavA Ave evA varNanIya viSayarU5) svAbhAvika vastu ahIM dharmarUpe sthApI zakAtuM nathI. eTale vidagdha kavinI pratibhAe jelA alaMkArane viSaya banavAne kAraNe ja e sahRdayAhUlAdakArI bane che. ahIM jAyelA alaMkAranI samajUtI A pramANe cheH ghanaghera yuddhamAM vIrane zebhe evA parAkramanI prazaMsA sAMbhaLI e ajJAta nAmane rAjA pati tarIke maLavAthI ullAsamAM AvelI svarganI apsarAoe maMdAra vagere puSpanI hajAro mALA tene paherAvavA mATe phUlo cUMTI lIdhAM hovAthI naMdanavana phUla vagaranuM thaI gayuM evI unmelA ahIM karavAmAM AvI che. kavio uEkSAnA viSayabhUta vastune "A tene jevuM che ane "A te ja che ema be rIte nirUpe che, e vAta e alaMkAronI vyAkhyAne prasaMge carcavAmAM Avaze. Ama, A lekamanI umbelA, aprastutaprazaMsAnI cejanAne lIdhe, varNImAna rAjAnA pratApanA atizaya paripaSa karI, pite atyaMta suMdara rUpe pragaTa thaI sahadanAM hRdayone AkarSe che. A kalekamAM aprastutaprazaMsAthI paripuSTa thayelI ukSA che ema kutaka kahe che. jyAre bIjA keTalAka ahIM atizayokti alaMkAra che ema mAne che. tene javAba ApatAM have kuMtaka kahe che ke - uljhakSAmAM atizaya hoya che e te enI vyAkhyAmAM ja bhAmahe kahI dIdheluM che?
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 vAktijIvita [3-3, 4 ,, utprekSAmAM atizaya hAya che." (bhAmaha, 2-91) 14 vaLI atizayAkti vize bhAmahe ja kahevuM che ke"enA vinA alaMkAra kevA ?" (bhAmaha, 2-85) 15 Ama, atizaya kti badhA alaMkArAne anugrAhaka eTale ke upakAraka thaI paDe che. tethI koI ema kahe ke ahIM mukhya alaMkAra atizayAkti che te tethI kaMI phera paDatA nathI. kavipratibhAe utprekSelA atyata asaMbhavita padArthonuM varNana paNa A STie ja saMgata lAge che, svataMtra rIte nahi. athavA "hetupUrvaka karelu alaukika vastunuM varNana te atizayakti" evuM bhAmahanuM lakSaNa svIkArIe te A zlokamAM paNa atizayAkti ja che ema mAnavuM paDe. tema chatAM ahI prastuta rAjAnA atizaya sAdhavA uparAMta bIjI kazI vizeSatA ethI sadhAtI nathI. pahelAM (bIjA unmeSamAM) zabdanI ane ahI (trIjA unmeSamAM) arthanI vakratAnI samajutI ApyA pachI have (zabda ane atha maLIne banatA) vAkayanI vakratAnuM nirUpaNa karavAne Ara.bha kare che-- 3, 4 (sukumAra, vicitra vagere) mAgamAM cezAyelA va zabda, atha, guNa ane alakAranI saudaca sapattithI judI ja ane e rIte kahevu e ja jene prANa che, evI vAcanI vakratA judI ja hAya che, suMdara laka upara dorelA citranA raMgAnA saudaya thI judA ja, citrakAranA mana harI lenArA ativacanIya kauzalanA jevu kAvyakartAnuM aniva canIya kauzala te ja vAcavatA. vAkayanI vakratA e judI ja vastu che. ahIM vAkaya eTale paraspara anvita padasamudAya. enI vakratA zabda vagerenI vakratAthI judI ja che. kArikAmAM bIjuM koI kriyApada che nahi eTale 'che' kriyApada adhyAhAra che ema samajI atha karavA. sukumAra vagere
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-3, 4] vakroktichavita 185 mArgamAM jAyelA vake kahetAM prasiddha vyavahArathI judI rIte vaparAyelA zabdo, athe, guNe ane alaMkAranI je zebhA tene karatAM judI ja A vAkyanI vakatA hoya che. keI anirvacanIya rIte apUrva rIte kahevuM e ja enuM jIvita sarvasva hoya che. e vakatA kAvyakartAnA koIka alaukika kauzala kahetAM naipuNya rUpa hoya che. kavinuM apUrva kauzala te ja vAkyavakatA. citranI upamAthI A vAta samajAvatAM kahe che ke jema citranAM upakaraNonA sauMdarya karatAM citrakAranuM kauzala juduM ja hoya che tema. phalaka, Alekhya ane varNanI chAyA vagerenI je manahara zobhA tenA karatAM e juduM ja tattva che. ahIM phalaka eTale citranI AdhArabhUmi, jenA upara citra cItaryuM hoya te, Alekhya eTale citrasUtranA niyamAnusAra dorelI rekhAothI thatI AkRti. ane varNa eTale raMjaka dravya. chAyA eTale kAnti. ahIM kahevAnuM tAtparya e che ke jema citranAM phalaka, Alekha, varNa vagere sarva upakaraNathI alaga ane citramAM rajU karelA prakRta padArthone jIvanarUpa citrakAranuM kauzala alaga rUpe pradhAnapaNe pratIta thAya che, tema mArga, zabda, artha, guNa ane alaMkAra vagere badhA padArthothI juduM, kAvyamAM varNavelA prakRta padArthone jIvanarUpa, sahRdayasaMvedya kavikauzalarUpa vakatva vAkyamAM pratIta thAya che. tethI ja padArthone svAbhAvika saudaryanA varNanAM ke zRMgAra vagere rasanA varNanamAM ane nAnA prakAranA alaMkAronI yejanAmAM zebhA utpanna karavAmAM A vAkyavakatAne parAkeTine paripaSa sahRdayanA hRdayane AnaMda ApanAra thaI paDe che. pada ane vAkayanA eka bhAgamAM raheze je kaI vakratA-prakAra hoya che te paNa kavikauzalane kAraNe ja hoya che. kAraNa, yuge jUnA padArthonA svabhAva ane alaMkAranA prakAre tenA te rahevA chatAM tenAM navAM navAM camatkAraka rUpAMtare jovA maLe che te paNa A kavikauzalane ja kAraNe maLe che. mATe kahyuM che ke - kAryonA A upakaraNathI e che ke jema
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 vaktijIvita [3-3, 4 "saSTinA AraMbhathI uttama kavie roja ja ene sAra grahaNa karatA rahe che tema chatAM hajI paNa akabaMdha raheluM vANInuM saudarya jaya pAme che. 16 A lekane artha e che ke sRSTi zarU thaI tyArathI meTA kavie pitApitAnI vyaktigata pratibhA pramANe roja roja jenuM sArasarvasva laIne vAparatA hoya che, tema chatAM anaMta navI navI ka95nAonA kuraNane kAraNe je eve ne e akabaMdha rahe che te vANInA sauMdaryane laMDAra jaya pAme che, eTale ke sarvotkRSTa kare che. A rIte A kSekane artha joke susaMgata thAya che, tema chatAM emAM kaI alaukika kavikauzala vilasatuM jovA maLe che. kAraNa, kavi pitAnA abhimAnanA dhvani sAthe evuM kahe che ke- sRSTinI zarUAtathI uttama kavio reja reja eno sAra letA AvyA che, chatAM Aje paNa e akabaMdha jevuM ja che. ene artha e ke taravanuM jJAna na hovAne kAraNe koI kavi e vANanA bhaMDAra mAMthI kazuM ja laI zakyo nathI. have mArI pratibhAe ja, enA tattvArthanuM jJAna hoI, pahelavahele e bhaMDAra khole che, ane mArI kettara kAvyaracanAnA sAphalyane lIdhe vANInuM sauMdarya jaya pAme che, e saMbaMdha che. jeke rasa, padArthonA svabhAva ane alaMkAra e traNenuM jIvita kavikauzala ja che, tema chatAM alaMkAra sAthe ene vizeSa saMbaMdha che. kAraNa, enA vagara, je varNa vastune alaMkAra thavAne lAyaka hoya che, paNa je kevaLa vyAkhyAbaddha svarUpe ja kharekhara vaparAye hoya che, te alaMkAramAM koI tadvidAhUlAdakArI tatva na havAthI, temAM koI sauMdarya pratIta thatuM nathI ane pravAhapatita bIjA puSkaLa sAmAnya padArthonA je ja te paNa lAge che. jema ke - durvAnA jevI zyAma (varNanI) suMdarI, priyaMgu (zyAmA) latA jevI lAge che." 17
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-3, 4] vakroktichavita 187 AmAM kevaLa sAdazyane AdhAre upamA yojI che. paNa kazuM kavikauzala nathI eTale e sahadayane AnaMda ApI zake ema nathI. paNa e ja upamA navI kalpanApUrvaka vaparAya che te manahara banI jAya che ane lekottara vinyAsaviDichattine lIdhe atizaya sauMdarya prApta karI koI apUrva tadvidAlAdakAritvane. pragaTa kare che. jema ke- - "Ane racavAmAM." 18 A zleka A ja umeSamAM 12mA udAharaNa tarIke AvI gayo che. (pR. 181). bIju udAharaNa- "chuM tAruNyataru taNI." 19 A leka pahelA unmeSamAM 92mA udAharaNa tarIke AvI gayuM che (pR. 79). Ama, A alaMkAravakatA svataMtrarUpe paNa saMbhavatI hovA chatAM kavikauzala-AdhArita vAkyavakatAmAM ene samAveza kare e ja takasaMgata lAge che. mATe ja pahelAM kahyuM che ke - "vAkyanI vakratA (padanI vakratA karatAM judI che. tenA hajAre bhedo che. emAM (upamA vagere) A alaMkAra varga samAI jAya che." 20 A leka pahelA unmeSamAM 20mI kArikA tarIke AvI gayuM che. (pR. 24). svabhAvavakratAnuM udAharaNa- "he bhAI, gopavadhUonA vilAsanA sakhA, rAdhAnI ekAntakrIDAnA sAkSI evA yamunAnA tIra paranA latAmaMDapa kuzaLa te che ne? have te madanazacyA racavA mATe kamaLa kuMpaLe teDavAnI jarUra na rahetAM mane lAge che ke temanI lIlI jhalaka jhAMkhI paDI gaI haze ane teo jaraThathaI gayA haze." 21
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 vakroktijIvita [3-3, 4 A lekamAM jeke vastumAM saMbhave e ane sahada anubhavI zake e havabhAva ja mAtra varNave che ane te paNa bahu ucakeTine nathI, tema chatAM emAM virala vidagdhanAM hadaye ja anubhavI zake evuM, padArthamAM lIna raheluM, navIna kalpanAne lIdhe manehara, sUphama ane subhaga keI evuM svarUpa pragaTa thAya che, jene lIdhe vAkyavakatArUpI kavikauzalane koI apUrva parama sauMdarya prApta thAya che. kAraNa, kavikozala sivAya emAM bIjo koI camatkAra jovA maLatuM nathI. kavikauzalanirUpita rasanuM udAharaNa - e sAhasI kSatriyAnA baccAne leke je varNave che te ja te sAce ja haze, vAta khoTI nahi hoya, paraMtu lAMbA samayathI devenI senA sAthenAM yuddhone vIsarI gayelA mArA bAhuo chAMTAbhAra samaya mATe zauryanI garamIthI UpaDelI caLa zamAvavA adhIrA thayA che." 22 A lokane uttarArdha pahelA umeSamAM 47mA udAharaNa tarIke AvI gaye che (pR. 43). ahIM utsAha nAme sthAyI bhAva che. ene AlaMbana vibhAva rAma che. tenA saundaryAtizaya eTale ke parAkramatizayanI prazaMsAmAM je kaMI kahevAyuM che te badhuM rAvaNa sAcuM mAne che. chatAM te vijaya meLavavAnI IcchA seve che. enI vidagdha kathanazailInA vaicitryathI e utsAha nAmaka sthAyI bhAva atyaMta pariSi pAmIne rasa rUpe AsvAdAya che tethI ahIM vAkyavatArUpa keI apUrva kavikauzala sUcita thAya che. A pahelAMnA prakaraNamAM AvI gayelAM bIjAM udAharaNamAMnA darekamAM, e ja rIte kahevuM che jenuM jIvita che evI vAkyavakatA sahue jAte ja samajI levI. A (kavi kauzala) pitAne svAbhAvika mahattvayukta ane aucitya guNa dharAvatA vakratAnA badhA prakArane paNa uttejita karavAne samartha che. 23
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-5, 6]. vakroktijIvita 189 | suSTinA prAraMbhathI ja astitva dharAvatA rasa, vastusvabhAva ane alaMkAra A kavikauzala dvArA tadvidAhUlAdakArI navInatAne pAme che." 24 A be aMtaraka che. Ama, kAvyane upagI zabda, artha ane abhidhA (kathanazailI) e traNenAM svarUpa samajAvyA pachI have varNa vastunuM varga karaNa kare che- kAvyamAM varNavelA apariglAna svabhAva ane aucityane kAraNe suMdara padArthonAM svarUpa che. (1) cetana ane (2) jA. kAvyano viSaya banatA padArthonAM svarUpa kahetAM svabhAvanuM ahIM vargIkaraNa karavAmAM Ave che. e padArthonA be prakAra che evuM vidvAnonuM kahevuM cheH (1) cetana ane (2) jaDa cetana eTale jemanAmAM jJAna hoya evA arthAt prANuo ane jaDa. eTale te sivAyanA cetanazUnya padArtho. dhamIonA A be prakArane kAraNe ja dharmanA paNa be prakAra paDe che. e padArthanA svarUpane aparimyAna svabhAva ane aucityane lIdhe suMdara kapeluM che. apari plAna eTale navA paripaSathI suMdara e je svabhAva eTale ke vastune dharma, tenuM aucitya eTale te prasaMge upayogI deSarahita svarUpa, tene kAraNe suMdara eTale ke tadvidane AnaMda ApanAra. A ja be bhedone alaga alaga vicAra kare che- emAMthI pahelA prakAranA devatA vagere ane siMha vagere evA mukhya ane gauNa evA be prakAra pAhavAmAM Ave che.
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 vakroktijIvita [3-7 pahelAM cetana ane jaDa evA je be prakAra pADyA temAMnA pahelA eTale ke cetana padArthone lagatA prakAranA be bheda pADavAmAM Ave che, kAraNa, trIje bheda che ja nahi. e be bheda eTale devatA vagerene mukhyacetana varga ane siMha vagerene gauNacetana varga. devatA vageremAM deva, daitya, siddha, vidyAdhara, gaMdharva vagerene samAveza thAya che ane te mukhyatana kahevAya che. jyAre siMha vageremAM siMha vagere badhAM pazuo ane prANIone samAveza thAya che ane te gauNacaMtana kahevAya che. enuM kAraNa e che ke mukhyacetanamAM buddhi vagerenuM jeTaluM prAdhAnya hoya che teTaluM gauNacetanamAM hotuM nathI. Ama, eka te devatA vagere mukhyacetanenuM eka svarUpa kavitAvarNanane viSaya bane che ane bIju pazu prANu pakSI sApa vagere amukhya athavA gauNacaMtanuM svarUpa kavitAvarNanane viSaya bane che. e ja vAtane vizeSa pheDa pADIne samajAve che - mukhyacetana padArthonuM vana akilaSTa rati vagerenA pariveSathI suMdara bane che ane bIjA eTale ke gauNucetanA padArthonuM varNana temanI jAtine svAbhAvika evI kriyAnA ulekhathI ujajavala bane che. mukhya eTale deva, dAnava vagere je cetana padArtho che teo AvI rIte satkavionA varNanane viSaya bane che. kevI rIte? te ke akilaSTa ratyAdinA paripaSathI suMdara bane e rIte. ahIM akSiNa eTale ke kaleza vagara, kheMcatANa vagara sarala rIte samajAya ane tAjagIne kAraNe suMdara lAge evA rati vagere sthAyI bhAvane paripaSa eTale ke zRMgAra vagere rasatyanI prApti arthAta rasarUpe AsvAda cagya banavuM te - kAraNa, "sthAyI ja rasatvane pAme che ema kaheluM che. ene lIdhe manehara lAge e rIte e mukhyacetana padArthonuM varNana kavio kare che. enAM udAharaNa
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-7] vakroktijIvita 191 vikamevazIya'nA cothA aMkamAM unmatta purUravAnAM pralApavacane che. jema ke - kadAca te roSe bharAIne pitAnI daivI zaktithI adazya thaI gaI haze, paNa te lAMbo samaya kepa karatI nathI; kadAca te svargamAM UDI gaI haze, paNa mArA pratye tene khUba prema che, mArI sAmethI tenuM apaharaNa karavAnI te dAnanI paNa tAkAta nathI, chatAM te mArI najara AgaLathI bilakula adazya thaI gaI che e kevuM kamanasIba!" ('vikrarvazIya', 4-2) 25 ahIM rAjA purUravA pitAnI priyA urvazInA virahanI vedanAnA AvezamAM tenA na dekhAvAnuM kAraNa samajI zakato nathI. eTale pahelA te urvazInI svAbhAvika sukumAratAne anurUpa eka saMbhavita kAraNanI kalpanA kare che, paNa tarata ja te tarkasaMgata na lAgatAM tene choDI daI tenA adazya thavAnuM bIjuM kAraNa kape che ane tenAthI paNa tenA na dekhAvAne barAbara khulAso na thatAM te nizcita nirAzAmAM DUbI jaI mUDha thaI jAya che. Ama, ahIM vipralaMbha zRMgAra rasa paripaSanI parAkeTie pahoce che. e ja rasane AgaLa bIjA kathI uddIpita karyA che. jema ke - "je e mRganayanI meghavRSTithI bhInI thayelI retI vALI vanabhUmine pagathI aDI hota te tenA bhAre nitaMbane lIdhe tenA pagalAmAM pAchale eDIne bhAga UMDo ane Agale bhAga aLatAvALo dekhAta." (vikramorvazIya, 4-6) 26 A lekamAM je te kadAca pRthvIne aDI hoya evI AzaMkAthI te pAchI maLavAne saMbhava pedA thAya che. paNa jo AvI hota te pANIthI picI thayelI retIvALI vanabhUmi upara tenA nitaMba bhAre hevAne kAraNe pAchalA bhAgamAM UMDAM ane AgalA bhAgamAM aLatAvALAM tenAM pagalAMnI hAra dekhAta. paNa e te dekhAtI
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 vakroktijIvita [3-7 nathI eTale enI nirAzA gherI bane che ane te e pachInAM vilApavAkyonuM kAraNa bane che. karuNa rasanAM udAharaNa tApasavatsarAjanA bIjA aMkamAM vatsarAjanA vilApamAM jovA maLe che. jema ke - dhArAgRhane joIne dInavadane lIlAgRhamAM AMTo mArIne lAMbe nisAse nAkhI, kesaranI latAonI vIthiemAM najara nAkhata, e beTA, tuM mArI pAse zA mATe Ave che, ane khuzAmata kare che? tArI krUra mA te mArI piThe tane paNa cheDIne dUra dUrane deza cAlI gaI che." (tApasavatsarAja, 2-71) 27 ahIM kavie rasaparipaSanA kAraNarUpa vibhAvAdi sAmagrI sArI rIte rajU karI che. jema ke A lekanI avataraNikA tarIke AveluM vidUSaka vAkya A pramANe che - A paNa eka duHkhada akasmAta che ke devIe putranI jema pALe mRga ApanI pAchaLa AvI rahyo che." 28 ene lIdhe haraNanuM baccuM, dhArAgRha vagere karuNa rasanA uddIpana vibhAvanuM kAma sArI rIte bajAve che. tethI ja ramavAnanA "A te jakhama upara mIThuM bhabharAvavA jevuM thAya che, e vAkya pachI tarata ja A nIcenuM vAkya mUkavAmAM AvyuM che - "he devI, tArA kAne paherelA pagharAgamaNine dADamanuM bIja mAnI vAre vAre tene cAMca vaDe kheMcanAra ane paga vaDe tArA A gAla para prahAra karanAra tAro narma sAthI pipaTa duHkhI thaIne vAre vAre raDe che, chatAM te kema nizcitapaNe tene javAba ApatI nathI ?" (tApasavatsarAja, 271) 29 ahIM pipaTanI AvI dhRSTatA e atyaMta vahAle hato ema
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-7] vakroktichavita 13 batAvavA mATe nirUpelI che. gAlane lagADeluM "A evuM vizeSaNa eNe pite anubhavelI gAlanI sukumAratAnA utkarSanuM dyotaka che. A rIte ja uddIpana vibhAvanA nirUpaNa dvArA ja karuNa rasane ramaNIyatAnI parAkASThAe pahoMcADI zakAya che. vipralaMbha zRMgAra ane karuNa e be rasa sukumAra che eTale e benAM udAharaNa ahIM ApyAM che. bIjA rasanAM udAharaNa jAte samajI levAM. e rIte, gauNacetana siMha vagerene je bIje prakAra che, te A rIte kavionA varNanane viSaya bane che. kevI rIte? te ke temanI jAtine svabhAvagata evI kriyAnA ulekhathI zobhe e rIte. eTale ke te te jAtinI je svabhAva anusAra ceSTA hoya tenuM vAstavika rUpe nirUpaNa karavAmAM Ave, te ujajavaLa kahetAM tadvidane AnaMda ApanAra bane che. jema ke - koI vAra e (siMha) pArivAtri parvatanI guphArUpI gharamAM AMkha mIMcIne, AgalA be paga ekabIjA upara rAkhI tenA upara dADhanI kaLIthI zobhatI dADhI rAkhI sUte." 30 ahIM parvatanI guphAmAM UMghatA siMhanA pitAnI jAtine anurUpa Asanane ullekha karavAmAM AvyuM che. bIjuM udAharaNa- grIvAbhaMge rUpALe vaLI vaLI daLa pUThe dhapatA rathe hai, piTele pUrvakArya zarapatanabhaye pUTha bhAgethI jhAjhe, durvA cAvela ardhA zramavivRta mukhethI saryA verI mAge, jo, je, lAMbI phalege nabha mahIM ghaNuM te doDato a5 bhame." (abhijJAnazAkuMtala, 1-7) 31 | (anu. zrI umAzaMkara jozI) A ja vAta bIjI rIte samajAve che- 13
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 vatijIvita [3-8 gaNitana ane meTA bhAganA jaDa padArthonuM paNa rasanA uddIpana vibhAga tarIke varNana karavAmAM Ave tyAre te suMdara lAge che. amukhya eTale gauNacetana prANIonuM varNana prastuta viSayanA aMga tarIke karavuM joIe, jethI teo rasanuM uddIpana karavAne samartha thAya, rase eTale zRMgAra vagere rase uddIpana eTale paripaSa. e rIte kareluM varNana suMdara eTale ke sahadane AnaMda Ape evuM lAge che. jema ke - AMbAnI maMjarI khAvAthI mIThA thayelA kaMThe nara kephile je madhura Tahuke karyo te mAninIonA mAnane bhaMga karanAra kAmadevanuM vacana banI gaye." (kumArasaMbhava, 2-32) 32 moTA bhAganA jaDa padArthonuM varNana rasanA uddIpana vibhAva tarIke ja karavAmAM Ave che te suMdara lAge che. ahIM jaDa eTale pANI, jhADa, vasaMta Rtu vagere samajavAM. jema ke - "A mArA manane durlabha vastu mAgatuM rokavuM muzkela che. eka te kAmadeva ene vadhI rahyo che, temAM vaLI pAkIne pILAM paDI gayelAM pAMdaDAM malaya pavanathI kharI jatAM bagIcAnA AMbAone navA aMkura phuTavA mAMDaze pachI te pUchavuM ja zuM?" (vikramorvazIya, 2-6) 33 bIjuM udAharaNa- kurabakanAM vRkSone aMkura phUTavAnI taiyArI che, sevALathI chavAyelA kinArAvALA taLAve zebhI rahyAM che, nadIo phINanA lisoTAthI sImaMtinI (seMthIvALI suMdarI) jevI lAge che, eve samaye, he kRzAMgI, lAMbI phelAyelI latAothI chavAyelAM vana paNa kaMdarpa rUpI dhanurdhArInI krIDAbhUmi banI jAya che." 34
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-9, 10) vakretijIvita 195 AvI rIte padArthonA svAbhAvika sauMdaryanA varNananI vAta karI have tene upasaMhAra kare che - varNanIya vastunA A ramaNIyatApUrNa zarIrane ja, upAdeya hevAne kAraNe, kavioe vanane viSaya mAnave joIe. kavie vaNya viSayanuM evuM svarUpa ja varNavavuM joIe, je -ramaNIyatAthI UbharAtuM hoya, jemAM keI kSati na hoya, ane je sahadane AkarSe evuM hoya. (enA upara ja kavioe pitAnI zakti ajamAvavI joIe.) pitAnA sauMdaryathI zobhatA evA padArthone ja bIjA alaMkAro vadhArAnI zobhArUpa thaI paDe che. kahevAnI matalaba e che ke padArthone pitAne suMdara svabhAva e ja enI sAcI athavA mukhya zobhA che, paNa enA varNanamAM yojelA bIjA alaMkAro to mULa zobhAmAM umero karanArA ja che. A ja bAbatane bIjI rIte vicAra kare che - dharmAdinA upAya hevAne kAraNe vyavahArogya bIjuM eka svarUpa paNa vanane viSaya bane che. cetana ane acetana padArthonuM bIjuM eka rU5 varNanane viSya bane che. e rUpa kevuM che? te ke vyavahArogya eTale ke lekavyavahArane gya. zAthI? te ke dharma, artha, kAma, mokSa e cAra puruSArthonI siddhinAM sAdhana banavAnI enI yegyatAne kAraNe kahevAno artha e che ke kAvyamAM varNavavAne cagya svarUpavALA je mukhyatana eTale ke devadAnavamAnava vagere rU5 badhA padArtho che te -cAra puruSArthanA saMpAdanamAM sAdhanarUpa banatA hoya e rIte pradhAnapaNe varNavavA joIe. e ja rIte, je gauNacetana rUpa siMha vagere padArtho che, te paNa dharma, artha, kAma, mokSa vagerenA upAya banatA
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 vakrokti jIvita [3-11. hoya e rIte pradhAnapaNe varNavavA joIe; jema ke, zudraka vagere rAjAonAM ane zukanAsa vagere maMtrIonAM caritre caturvarganA anuSThAnane upadeza ApanAra bane e rIte ja varNavavAmAM Ave che. gauNacetana padArtho jevA ke hAthI, haraNa vagerenAM varNane, yuddha ane mRgayA vagerenAM aMgarUpe thatI temanI kriyAone lIdhe. suMdara svarUpe ja kAvyamAM jovA maLe che. tethI ja, evA svarUpane ullekha ja pradhAnapaNe thatuM hovAne kAraNe kAvya, kAvyanAM upakaraNa ane kavinI sarakhAmaNI citra, citranAM upakaraNa ane citrakAra sAthe pahelA karavAmAM AvI hatI. A rIte, pitAnA svabhAvanA. prAdhAnyathI ane rasane prAdhAnyathI ema be rIte, varNanano viSaya banatA vastunuM svAbhAvika sauMdaryathI rasamaya svarUpa evuM je zarIra te alaMkArya ja gaNAya. eTale ke padArthanAM svabhAvapradhAna ane rasapradhAna ema be svarUpa kAvyamAM varNanane viSaya bane che. ane e baMne alaMkArya ja gaNAya. alaMkAra na gaNAya. emAM padArthanuM svAbhAvika svarUpa kema alaMkAra na gaNAya. enuM pratipAdana pahelAM (kArikA mAM) karI cUkyA chIe. have mukhyacetana padArthonA kAryamAM rahele rasa paNa alaMkArya ja gaNAya, alaMkAra na gaNAya, evuM pratipAdana karavAmAM Ave che. bhAmaha vagere pUrvAcAryoe ene alaMkAra gaNe che, tenuM have khaMDana. karavAmAM Ave che 11 rasavata alaMkAra nathI, kAraNa, emAM vastunA pitAnA svarUpathI alaga bIjA kazAnI pratIti thatI nathI tema zabdArthanI saMgati paNa sacavAtI nathI. rasavat alaMkAra nathI. pahelAMnA AcAryoe jene rasavata alaMkAra kahyo che te kharuM jotAM alaMkAra ja nathI. zAthI? te
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-11] vakaeNktijIvita 197 ke emAM varNamAna viSayanuM je pitAnuM svarUpa eTale ke vyApAra tenAthI vadhArAnuM bIjuM kazuM pratIta thatuM nathI (jene alaMkArya kahI zakAya); ahIM kahevAnuM tAtparya e che ke satkavionAM badhAM ja alaMkRta vAkyomAM A alaMkArya ane A alaMkAra ema be judI judI vastu alaga rIte badhA bhAvakonA manamAM pratIta thAya che. paNa rasavat alaMkAravALA vAkyamAM khUba dhyAnapUrvaka jevA chatAM A be alaga vastuone bheda samajI zakAtuM nathI. jema ke, (tame jene rasavat alaMkAra kahe che temAM) zaMgArAdi rasa ja je pradhAnapaNe varSa viSaya eTale ke alaMkArya hoya te enA sivAya bIjo koI alaMkAra hovo joIe. ane je tame ema kaho ke e rasa pite ja tadvidAhUlAdakArI hoI ene ja alaMkAra kahIe chIe, te tenA sivAya bIjuM kaMIka alaMkArya vastu tamAre banAvavuM joIe, jene e alaMkRta karate hoya. paraMtu bhAmaDa vagere prAcIna AlaMkArike jene rasavat alaMkAra kahyo che tenAM udAharaNamAM AvuM koI tatva leza paNa levAmAM AvatuM nathI, jene alaMkArya kahI zakAya. jema ke- "jemAM zaMgArAdi rasa spaSTapaNe darzAvyuM hoya te rasava." (bhAmaha, 3-6) 35 (1) evI rasavanI vyAkhyA che. emAM paTane badale pRSTa evuM pAThAntara paNa maLe che. eTale jemAM zagAra vagere rasa spaSTa hoya athavA jemAM emane sparza hoya e artha karIe te temAM kAvya sivAya samAsanA artha rUpa bIje kaI padArtha pratIta thatuM nathI. (2) ane jo ema kaho ke e rasavat alaMkAra e ja kAvya che, paNa ethI muzkelI TaLatI nathI. kAraNa, eka vAra ema svIkAryuM ke kAvyanA ghaTaka zabda ane artha che ane temanA judA judA alaMkAre che, pachI have ema kaho ke kAvya e ja
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 vaktijIvita [3-11: alaMkAra che, te emAM upakrama ane upasaMhAranA virodha rUpa deSa Ave che. (3) athavA je "jenA vaDe zRMgArAdi spaSTarUpe darzAvAyA che te e rIte samAsa choDe te paNa e te koNa che te jaNAvavuM ja paDaze. je ema kaho ke kathananuM vicitrya e ja e "te che, te enuM paNa sArI rIte samarthana thaI zake ema nathI. kAraNa, kathana karatAM tenI zobhA vadhAranAra vaicitrya juduM ja hovuM joIe. kathana ja (pitAnI zobhA vadhAranAra alaMkAra) na hoI zake. (4) spaSTa rUpe darzAvelA rasanA pratipAdananuM vaicica-e e samAsano artha che ema kahe che tethI muzkelI TaLatI nathI. kAraNa, zRMgArAdi spaSTarUpe dekhAya ene artha e rasanI enA svarUpe niSpatti thAya ema ja samajAya che. (5) rasavat eTale rasavALA kAvyane alaMkAra te rasavat - alaMkAra evo artha kare te kAvya rasavALuM hoya pachI tene A alaMkAra lAge che, mATe e rasavat alaMkAra eTale ke rasavane alaMkAra kahevAya che, ema kahevAthI enuM svarUpa spaSTa thAya e koI artha nIkaLatuM nathI. athavA e alaMkArane lIdhe ja kAvya rasavALuM bane che ema kaho te pachI e alaMkAra rasavane alaMkAra rahetuM nathI, e pite ja rasavAna banI jAya che. ane ene lIdhe kAvya rasavAna bane che, ema kahevuM paDe. (6) athavA, "Ane putra "agniSTomayAjI thaze" - ema belAya che, tema ahIM paNa je kAvya je alaMkArane lIdhe rasavALuM thavAnuM che te alaMkAra, kAvya pAchaLathI rasavALuM thavAnuM che mATe rasavALA kAvyane eTale rasavat alaMkAra kahevAya che, ema kaho te te paNa TakI zake ema nathI. kAraNa, 'agniSTomayAjI' zabdane mULa artha bhUtakALamAM jeNe aniSToma yajJa karyo hoya te mANasa e thAya che, tema chatAM je mANasa bhaviSyamAM agniSToma yajJa karanAra che tene mATe paNa vAparI zakAya che. paNa A dAkhalAmAM.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-11] vAktijIvita 199 tema thaI zake ema nathI. kAraNa, rasavALA kAvyanA alakAra te rasavat alakAra evuM enuM svarUpalakSaNa che, eTale kAvya rasavALuM hAya tA ja e rasavat ala'kAra kahevAya. Ama, enA svarUpane AdhAra kAvya rasavALuM hoya enA upara che, ane kAvyanA rasavALA thayAnA AdhAra e ala'kAra upara che. e alaMkAra lAge tA ja kAvya rasavALuM thAya. Ama, emAM itaretarAzrayanA doSa Ave che, enuM nivAraNu kANu karI zake? (7) athavA jemAM rasa che te rasavat (kAvya), ane tenI sAthe joDAyela je ala'kAra te rasavat alaMkAra, ema kaheA tApaNa emAMthI kAvya ane alakAra e e sivAya keAI trIjA tattvanuM darzana thatuM nathI ane e baMne pakSAnuM khaMDana karI cUkayA chIe (ke rasavAna alaMkAra hAya teA khIjuM kazuMka alakA hAvuM joie ane jo ala kAya` hoya te alaga ala kAra hAvA joie.) ane enAM udAharaNA paNa lakSaNa kahetAM vyAkhyA jevAM ja nakAmAM hAvAthI enI judI carcA karatA nathI. jema ke~~ "marI gai che ema mAnI jene phrI maLavA mATe meM maraNanuM smaraNa karyuM hatuM, te ja AvatI mane A janmamAM ja zI rIte prApta thaI ?" (da...DInA kAvyAda, 2-280) 36 (IMDIe A blekane rasavat ala`kAranuM udAharaNa mAnyuM che. paNa) emAM kAvyanA viSayanA zarIrarUpa ratiparipASanI cittavRtti sivAya bIjuM kazuM alaga vastu pratIta thatuM nathI. eTale ene alaMkArya ja gaNIe e tarkasaMgata che. (8) ane udbhaTa-- 'svazabda, sthAyI bhAva, saMcArI bhAva, vibhAva tathA abhinaya eTale ke anubhAvamAM rahetA rasane spaSTarUpe darzAve te rasavadalaMkA(ra)" 37
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 vakroktijIvita [3-11 ema kahIne pite pahelAM kahelI vyAkhyAne ja vadhu spaSTa karI che. e saMbaMdhe kahevAnuM ke rasa svazabdavAcya che evuM ame pahelAM kadI sAMbhaLyuM nathI. eTale A rasanA sarva ane tenA paramArthane jANanAra e vidvAnene pUchavuM joIe ke A svazabdaniSThatA kenI che, rasanI ke rasavata(alaMkAra)nI? jo rasanI kahetA he te "jene AsvAda levAya te rasa" - evI rasanI vyAkhyA che, eTale raso svazabdaniSTha che ema kaho te ene artha e thayo ke caMgAra vagere raso zRMgAra vagere zabdomAM ja rahelA che, ane je koIne e zabdanuM jJAna thAya che tene tene AsvAda paNa Ave che. matalaba ke zRMgAra vagere rasane svazabdathI karAte ulekha sAMbhaLIne tene AsvAdane AnaMda prApta thAya che. e nyAye te "ghevara vagere padArthonuM nAma levA mAtrathI tenA AsvAdane AnaMda maLI rahe che. ane eTale e udAracarita mahApuruSae keI paNa sukhanA upabheganuM sukha meLavavAnI IcchA sevanAra sau mATe nAmamAtra levAthI zailekyanA rAjyanI prApti sudhInAM badhAM sukha vagara mahenate prApta karI ApyAM che, mATe namaskAra he e mahAtmAone! vaLI, rasavat (alaMkAra) rasAdi zabdomAM raheluM che ema paNa kahI zakAya ema nathI. kAraNa, je rasa pote ja e zabdamAM rahetuM nathI te rasanI sAthe saMkaLAyelA e alaMkAranI te vAta ja zI ? rasane alaMkAra kahI zakAya e vAtanuM te pahelAM ja khaMDana karI cUkyA chIe. e vyAkhyAnA bAkI rahelA bhAga sthAyI-saMcArI vagerenI TIkA te ame pahelAM karI gayA chIe eTale pharI enI carcA karatA nathI. (9) ane daMDIe- rasanA saMzraya (saMbaMdhone lIdhe e rasavat alaMkAra kahevAya che." 38
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-11]. vAtijIvita ra01 evI je vyAkhyA karI che te paNa takanI daSTie TakI zake evI nathI. kema ke rasa jene saMzraya che te rasasaMzraya kahevAya. tene lIdhe A rasavata alaMkAra bane che. tema chatAM e te batAvavAnuM ja rahe che ke jene saMzaya rasa che te padArtha rasa sivAya bIjo kaye che? jo ema kahe ke e padArtha kAvya pite ja che, te enuM khaMDana ame pahelAM karI cUkyA chIe. (ke kAvya pote alaMkAra na hoI zake. alaMkAra te kAcanA eka ghaTaka zabda ke arthane dharma che.) vaLI, kAvya pote ja pitAne zaNagAre eTale ke kAvya pote ja alaMkArya paNa rahe ane alaMkAra paNa bane e zakya nathI. (10) athavA rasasaMzayane chaThThI tapuruSa samAsa gaNI rasane saMzraya te rasasaMzaya ema vigraha karIe, athavA rasa jene Azraya le che te rasasaMzraya ema vigraha karIe, teye rasane saMzraya zuM che, athavA rasa zAne Azraya le che, te te kahevuM ja paDaze. (ane e kAvya che ema kahe te enuM khaMDana thaI ja gayuM che.) ane e vyAkhyAnuM udAharaNa paNa vyAkhyAnA jevuM ja heI ame tenI judI carcA karatA nathI. (11) ahIM sayAne badale sapesTim | 38 e pATha laIe teye emAM kazo phera paDato nathI. (12) athavA ema kaho ke alaMkArya Akhare te pratipAdaka vAkyamAMthI pratIta thatA padArtho rUpa hoya che. temAM rasane anupraveza thatAM te padArthonuM potAnuM svarUpa ogaLI jaIne te alaMkAra zI rIte banI zake e paNa ciMtya che, eTale ke svIkArya bane evuM nathI. eTaluM ja nahi, dhAre ke alaMkArya rasanA anupravezathI alaMkAra banI jAya che ema mAnI laIe teye pradhAna ane gauNane emAM vipasa thAya che (eTale ke alaMkArya je pradhAna che te alaMkAra eTale gauNa banI jAya che), eTale e vAta svIkArI zakAya ema nathI.
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 vakrAktijIvita [3-11 have kArikAmAMnA 'zabdArthInI saMgati paNa sacavAtI nathI" e bhAga samajAve che. zabda ane arthanA eTale ke vAcaka ane vAsthyanA samanvaya kahetAM saMgati sadhAtI nathI eTale paNa rasavat alaMkAra e zabdanuM samana thai zake ema nathI. 2savadala kAra e zabdamAM pahelAM jemAM rasa che te rasavata ema rasane vat pratyaya lagADayA pachI teneA je alakAra te rasavaThThalakAra ema SaSThI tatpuruSa samAsa karavAmAM Ave che. athavA rasavAna alaMkAra te rasavadala kAra evA vizeSaNa (karmadhAraya) samAsa karavAmAM Ave che. emAMthI jo pahelA pakSa eTale ke e SaSThItatpuruSa samAsa che ema svIkArIe te prazna e thAya che ke rasa sivAya bIjo kA padArtha ahIM DAya che, jenA e alakAra thaI zake? e padmA te kAvya pAte ja che ema jo kahA te e ala kAya' kAvyamAM enAthI judA evA bIjA kayA padArtha che, jene rasavaThThalakAra nAma ApI zakAya ? evA koI vizeSa alaga padArtha jevA maLatA nathI, jene rasavaThThalaMkAra nAma ApI zakAya. (arthAt A rIte vicArIe te ala'kA' ane alakAra evA e alaga padArthoM maLatA nathI) eTale SThItatpuruSa samAsa mAnavAthI rasavadala'kAra zabda tathA tenA atha vacce kAi saMgati sadhAtI nathI. athavA jo ema kaho ke SaSThItatpuruSa ane karmadhAraya baMne samAsamAM bIjA' udAharaNa mAraphate zabdArthanI saMgati sAdhI zakAya ema che, jema ke-- A latA jANe mArI priyA u`zI che. enAM pallava meghanA jaLathI bhInAM thayelAM che, kema jANe enA adhara AMsuthI dhAvAi gayA na hAya, Rtu vItI javAne kAraNe ene phUla AvavAM baMdha thaI gayAM che, kema jANe eNe AbhUSaNNAne tyAga na karyAM hAya, enA upara bhramara gujArava karatA nathI, kema jANe e ciMtAne kAraNe mUMgI na thaI
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-11] vakroktijIvita 203 gaI hoya. mane ema lAge che ke page paDelA mAre tiraskAra karavAthI e krodhI svabhAvanI atyAre pastAI rahI che." (vikramorvazIya, 4-38) 40 athavA kharekhara, mArA aneka aparAdhane saMbhArIne mArI asahiSNu priyA ja A nadInA rUpamAM palaTAI gaI che. taraMga enA bhrabhaMga che, kSubdha paMkhIonI hAra enI kaMdoro che, kodhathI khasI gayelA vastranI jema e phINane phaMgoLe che, ane vAraMvAra Thokara khAtI e vAMkecUke raste jaI rahI che." (vikramavaMzIya, 4-28) 41 A baMne daSTAMtamAM rasa ane alaMkAra baMne spaSTapaNe joI zakAya che. tethI e bene alaga alaga javAmAM ahIM koI muzkelI nathI. eTale SaSThItapuruSa samAsanI rIte je rasavALuM che tene alaMkAra e rIte rasavadalaMkAra samajIe te rasavata nAma ane tenA artha vacce asaMgati rahetI nathI. kAraNa, ahIM latA, nadI vagere rasavat padArtho che ane rUpaka e. tenA alaMkAra . Ama, alaMkAya ane alaMkAra baMne alaga alaga prApta thaI zake che. alaMkAra e rasaparipaSanuM kAraNa hoI te rasane kAraNe alaMkArane rasavat kahI zakAya. e rIte rasavAna alaMkAra e karmadhAraya samAsa paNa laIe teye temAM kazI asaMgati AvatI nathI. kAraNa, ahIM nAyikAmAM latA ke nadInA AroparUpa alaMkAra che ane te rasaparipaSaka che eTale te rasane kAraNe e alaMkArane rasavata alaMkAra kahevAmAM kazI ja asaMgati nathI. A rIte, A baMne udAharaNamAM latA ane nadI uddIpana vibhAva che, ane nAyaka pitAnI priyatamAnA vicArathI prabhAvita aMta:karaNavALo hoI tanmaya (eTale ke urvazImaya) che eTale
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 vakroktijIvita [3-11 badhA ja nizcata padArthone joIne temAM priyatamAnA sAmyane adhyAropa athavA tenA dharmane adhyAropa kare che, je upamA ke rUpaka alaMkAra yojyA vagara bIjI kaI rIte thaI zake ema nathI, kAraNa, e alaMkAranI vyAkhyA ja evI che. ahIM kahevAno artha e che ke ahIM nadI ane latA e padArtho alaMkAya che, ane upamA ane rUpaka e alaMkAra che. have nadI ane latA e padArthone zRMgAra rasa sAthe saMbaMdha joDAvAthI e padArtho rasavata che. ane A alaMkAro enA alaMkAra che eTale emane rasavata alaMkAra mAnavAmAM doSa nathI. AnA javAbamAM have siddhAMtI kahe che ke - tamArI vAta sAcI che. paNa rasavAna e je alaMkAra te rasavadala kAra ema karmadhAraya samAsa mAnIe te alaMkAra zabdane prAga cheDI daI mAtra rasavAna zabdane ja praveza kare joIe. (rasavAna alaMkAra ema kahevAmAM rasa gauNa banI jAya che ane alaMkAra pradhAna banI jAya che e ucita nathI. eTale A kAvyamAM rasavAna alaMkAra che ema kahevAne badale A kAvya rasavAna che ema ja kahevuM joIe.) alaMkAra rasavAna che evI pratIti je svIkArIe te te tarkasaMgata nathI (kAraNuM, emAM alaMkArane ane rasane ekarUpa mAnI levA paDe che), ane rUpakAdi alaMkArone pachI sthAna ja rahetuM nathI. je rasavAna che tene alaMkAra, ema SaSThItapuruSa samAsa mAnIe teye spaSTa samanvaya sadhAtuM nathI. kAraNa, je koI kAvya che te rasavAna te che ja. e rasavatvane atizaya sAdhavA mATe tadvidAlAdakArI kAvyanI racanA karavAmAM Ave che ane tene alaMkAra caDAvavAmAM Ave che. Ama, rasavat kAvyane alaMkAra te rasavaralaMkAra ema ja samajIe te rUpakAdi badhA ja alaMkAra paNa rasavat alaMkAra gaNAya. kAraNa, te alaMkAra paNa rasavat kAvyamAM ja jAyelA hoya che. ane dareka alaMkAra rasanA ati
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-11] vAktijIvita 205 zayamAM vadhArA karatA heAI te paNa rasavAna gaNAya. Ama, vizeSaNa (karmadhAraya) samAsa laie ye pariNAma te A ja Ave che. ane Ama mAnI laIe (eTale ke rasavadala kAra che ema mAnI laIe) teAye ethI te te alaMkAranI jANItI vyAkhyAmAM kaze. navA umere thateA nathI. kAraNa, dareka alakAranI potAnI cAkkasa vyAkhyA hoya che ane kAvyanA vastunA sau mAM vadhAre karavAnA sAmAnya guNa paNa te dharAvatA hAya che. A be tattvA bhegAM maLIne alakArane alaMkAra banAve che. jo AmAMthI mAtra sAmAnya guNa upara ja bhAra mUkavAmAM Ave tA pratyeka alaMkAranI vizeSa vyAkhyAnuM kazuM mUlya ja na rahe. tethI evA dAkhalAone rasavat alaMkAra na gaNI zakAya. kAraNa, tajjJAe e vAta svIkArI nathI. balke temaNe bIjA alaMkArone pradhAna gaNAvelA che. athavA, cetana padAnA varNanamAM rasavaThThalaMkAra ane acetana padArthAnA varNanamAM upamA vagere bInna alaMkArA, evA keTalAka viSaya-vibhAga kare che, te paNa vidvAneAnA hRdayane AkarSatuM nathI, eTale ke tarkasaMgata nathI. kAraNa, acetana padArthAMmAM paNa rasanuM uddIpana karavAnuM sAmarthya jemAM hAya evI su MdaratA ane sarasatAnA ullekha sArA kavio karatA hAya che, eTale upamA vagere bIjA alakArA mATe bahu ochA viSaya raheze athavA raheze ja nahi. (ane acetana padArthomAM rasa sabhave ja nahi ema mAnIe te) zRMgArAdi rasanA pravAhathI manehara sArA kavionI acetana padArthAMnA varNana karatI ghaNI kRtione nIrasa jAhera karavI paDaze, evuM pUrvasUrioe pratipAdana kareluM che. A ullekha AnaMdava nAcAryanA dhvanyAlAkanA che. temAM khInna udyotanI pAMcamI kArikA uparanI vRttimAM A carcA Ave che. jue AnaMdavadha nA dhvanivicAra' pR. 74-76) athavA eka bIjA ja prakAranA vaicitrya kahetAM saune
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 vaktijIvita [3-11 rasavadalaMkAra mAnavAmAM Ave, jema e pUrvAcArya AnaMdavardhane kahyuM je kaI kAvyamAM pradhAna vAkyartha bIje hoya ane rasAdi tenAM aMgarUpe AvelAM hoya te te kAvyamAM rasAdi alaMkAra gaNAya e mAro mata che." (dhvanyAleka, 2-5) 42 eTale ke je kAvyamAM bIje vAkyAthe pradhAnapaNe alaMkArya rUpe Avela hoya temAM tenA aMga tarIke jAte zaMgArAdi rasa alaMkAra gaNAya, kAraNa, evA dAkhalAomAM je gauNa hoya che te pradhAnane bhAvAbhivyakti dvArA vibhUSita karate hoya che, eTale alaMkArane nirNaya kare sahele paDe che. jema ke - "taratanA ja aparAdhI kAmI je zaMbhunAM bANane agni tamArAM pApane bALI mUko, je agnine tripuranI kamala jevI AkhevALI yuvatIo taraphathI hAthe vaLagavA jatAM jhaTakI nAkhavAmAM Ave che, vastranA cheDAne pakaDavA jatAM jorathI haDaselI kADhavAmAM Ave che, caraNe paDyo hoya che chatAM gabharATa ke krodhane kAraNe dhyAnamAM levAto nathI ane AliMgana devA jatAM AMsubharI AMkhe jene tiraskAra karavAmAM Ave che." (dhvanyAleka 2-5) 43 AnaMdavardhanane mate A zlokamAM zivanA prabhAvane atizaya e ja pradhAna vAkSArtha che ane zleSasahitane IrSAvipralaMbha ane karaNa tenA aMgarUpe AvelA che, eTale e rasavadalaMkAranuM udAharaNa che. A be virodhI raso ziva pratyenI ratinA aMgarUpe AvelA hoI temane bhege samAveza doSarUpa nathI. kutakano mata judo che. ahIM zivanAM bANanA agnithI baLatI asurastrIonI, AMsubharI kamaLa jevI AMkhe vagere zabdothI samajAtI vihvaLatAne karuNarasa, tripurAri zivanA prabhAvane varNananuM aMga che. (AnaMdavardhane sUcave che tema) IrSAvipralaMbha ahIM aMga nathI, kAraNa, tene te ahIM anubhava ja thatuM nathI. eTale kahevAno
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-11 vAktijIvita 207 artha e che ke kavipratibhAthI pASAIne prakaSa pAmatA karuNarasathI uddIpita thaI suMdara khanelA zivanA prabhAvanA atizaya sahRdayAnA hRdayane AnaMda ApanAra thaI paDe che. kAmI tathA zarAgninuM teja baMne sarakhAM zabdavAcya che eTalA mAtrathI, jemanAmAM viruddha dharmanA adhyAsa karavAmAM AvyA che evA e e viruddha dhamI padArthonI ekatA koI paNa rIte sthApI nahi zakAya. kAraNa, paramezvara prayatna kare teAye e svabhAva badalI zakAya ema nathI. ane e baMne artho (zleSane lIdhe) zabdavAcya hAvA chatAM teTalA mAtrathI tadvidAne tai(viruddha dharmanA adhyAsanI athavA viruddha dhI padArthonA ekatha)nI anubhUti thatI nathI. ema jo hAta tA te gALanI gAMgaDI' vagere zabda uccA rAtAM tenA svAdane ane prIti viSAda vagerenA anubhava thAta. e (virodhI raseAnA aikayanI) pratIti thAya che ema mAnIe tAye e virAdhI rasAnA samAvezanA doSa anivAya anI jAya che. e rasenA samAvezanA doSa paNa ahIM guNapradhAna bhAvanA pra (ahIM pATha khaMDita che. zrI kRSNamUrti e karelI pUrti jotAM ahI artha evA lAge che ke ahI e rasAnA samAvezanA doSa che. tenA parihAra e bemAMthI eka pradhAna che ane bIjo gauNu che, ema kahevAthI paNa thaI zake ema nathI. zrIkRSNamUrtie paNa atha e ja karelA che.) ane jo zivanA prabhAva ja pradhAna che ane A e rase tenAM aMga che, eTale e rasavaThThalaMkAra thai zake, ema jo kahetA hA te te paNa kharAbara nathI. kAraNa, karuNu eka ja vAstavika rIte jotAM pradhAna che. bIjAnA kahetAM zRMgAranA te koI pAyA ja nathI, eTale astitva dharAvatI ane na dharAvatI e vastuonI peThe e enA sAmyanI vAta ja na thaI zake. eTale A anucita viSayanuM piSTapeSaNa karavAnA koi artha nathI.
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 vakrAktijIvita [3-11 kadAca A udAharaNathI e graMthakArane pAtAne ja sASa nahi thayA hoya ane tethI pote khAMdhelA lakSaNa sAthe sa`gati batAvavA temaNe rasavadalaMkAranuM khIjuM udAharaNa ApI te samajAvyuM che. jema ke-- " huse che zAnA? have huM tane mArAthI dUra javA devAnI nathI. ghaNe divase tAruM darzana thayuM che. A niSkaruNu, tane A pravAsanA zekha kayAMthI lAgyA ? koNe tane mArAthI aLagA karyA?" tArA duzmananI strIo svapnamAM patine kaMThe vaLagI paDIne A pramANe Thapako Ape che, paNa pachI jAgI jatAM jue che ke potAnA bAhupAza te khAlI che, eTale haiyAphATa rudana kare che." (dhvanyAlAka, 2-5) 44 AnaMdavadha nane mate A zlAkamAM rAjanI prazasti ja pradhAna che ane karuNa tenuM aMga che eTale A zuddha rasavadala kAranuM udAharaNa che. ahI Ape jemanA patine mArI nAkhyA che evI ApanA duzmanAnI skrIA zAkane lIdhe lAcAra anIne karuNarasanI parAkASThAe pahoMcI AvuM duHkha anubhave che' e tAtparya hAI, e ja pradhAnapaNe vAkathArtha che; ane enA bhAga rUpe karuNanuM nirUpaNa thayuM che eTale karuchu ja pradhAna che. pravAsa viprala'bha zRMgAra ahIM pradhAna nathI. paraspara anvita zabdonA samUharUpa vAkaya dvArA gauNurUpe pratIta thatA hAi e (karuNa rasa) ala kAra kahevAya che. ane e nirviSaya na hovAthI (eTale ke enA vibhAva meAjUda hAvAthI) rasanA AlaMbana vibhAvAdirUpa peAtAnI kAraNa sAmagrInA abhAva nahAvAthI enA svarUpanI (eTale ke vibhAva, anubhAva ane vyabhicArInA saMcAgathI rasaniSpatti thAya che e rasanA svarUpanI vyAkhyAnI) upapatti sadhAtI nathI, ema paNa kahI zakAya ema nathI. e viradhI rasAnA samAvezanA doSa paNa TakI zake ema ja nathI. kAraNu, baMne rasA vAstava rUpe vidyamAna hAvAthI temanA anubhavanI pratIti thatI hArTane e be vacce AtmavizaSa
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-11 vakroktijIvita 209 nathI kAraNa ke e be vacce prAdhAnya vize spardhA nathI tethI e baMne virodhI rasanI pratIti paNa tadvidone AhUlAda ApanArI thaI paDe che. kema ke ahIM kevaLa karaNa (ke vipralaMbha) rasa ja che e nirNaya karavA mATe koI pramANa nathI. ane pravAsavipralaMbhanA kAraNarUpa AlaMbana vibhAvAdi sAmagrI svapna vakhate zabdamAM mukAyelI che, ane svapna UDI jatAM ja mULane karuNa rasa pAcho hAjara thaI jAya che, ema mAnIne te baMne rasanI pratIti tarkasaMgata che ema kahevAya. have ahIM keI e prazna uThAve ke e pravAsa-vipralaMbha zarUAtamAM utpanna thAya ja zI rIte, e te kahe. te kahevAnuM ke A vadhe barAbara nathI. kAraNa, ahI jenI prazaMsA karavAmAM AvI che te mahApuruSanA pratApanI vAtethI cakita thaI gayelA tenA duzmane ane temanI strIo phAve tema nAsabhAga kare ane judAM paDI jAya, e tarkanI dRSTithI asaMgata nathI. ahIM sudhI kuMtake AnaMdavardhanAcAryane pakSa mAMDayo che. AnaMdavardhanane pakSa evo che ke e lekamAM rAjAnI stuti pradhAna che ane zatranI strIone karuNa ane vipralaMbha e baMne tene upakAraka heI gauNa che, eTale ahIM alaMkAra gaNAya. kuMtakane A mAnya nathI. e ema mAne che ke ahIM eka karuNa rasa ja che. ane have e matanuM pratipAdana kare che. ahIM karuNa rasa ja che evuM nizcitapaNe mAnI laIe eTale enA paripaSanI parAkASThAe pahoMcavAthI ekAgratAne lIdhe jaDa banI gayelA cittavALI zatrunI strIo, pite jenAthI TevAyelI che te vAsanAomAM ja DUbelI rahe che, ane lAMbA samaya pachI svapnamAM priyajanane samAgama prApta thatAM, pite pahelAM anubhavelA vyavahAra pramANe pati sAthe vArtAlApa zarU kare che ane ekAeka 14
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 vakroktijIvita [3-11 jAgI jAya che. jAgI jatAM ja AgaLapAchaLanI vAtane khyAla AvatAM, svapnamAM joyelI vAtanA prastuta vastu sAthenA visaMvAdathI temanuM hRdaya cirAI jAya che, ane teo A pramANe raDe che - evuM varNana karuNa rasane ja paripaSa kare che ane (svapna, vibodha vagere ratinA) vyabhicArI bhAve aucityapUrvaka emAM praveza pAmatAM saudarya dhAraNa kare che. pachI ahIM pravAsa-vipralaMbhanA alaga astitvanI vAtamAM rasa leza paNa kyAMthI hoya? athavA kaI ema kahe ke ahIM rAjAnI stuti ja pradhAna che, ane karuNa tenuM aMga che, eTale alaMkAra che, te te paNa barAbara nathI. kAraNuM, A baMne udAharaNamAM pradhAna vAkyartha karaNa rasa ja jude jude rUpe pratIta thAya e rIte nirUpAye che. paryAcakta ane anyA dezamAM thAya che tema vyaMjanAthI samajAtA arthe vAgyathI judA nathI detA (eTale ke zabdamAM mUkI zakAya evA hoya che), paNa karuNa te rasa hoI e te vyaMgya ja che. ane e je hoya te vAcya na ja hoya. vaLI, e guNIbhUtavyaMgyane viSaya paNa nathI, kAraNa, ahIM vyaMgyArtha pradhAnapaNe karuNarasa rUpe ja pratIta thAya che. uparAMta, (karuNa ane vipralaMbha) baMnene vyaMgya gaNI zakAya ema nathI, kAraNa, te te baMnene ja pradhAna gaNavA paDe, ane e be vacce aMgAMgibhAva ghaTAvI na zakAya. (rasavadalaMkAranA pakSanA upara carcelA) vikalpa ame yathAsaMbhava kapIne tenuM khaMDana karyuM che.) paryApta ane anyApadezane dAkhala ahIM lAgu paDe ema nathI eTale have carcA ahIM ja pUrI karIe chIe. uparAMta, AnaMdavardhane pitAnI kArikAmAM te ema kahyuM che ke "evA kAvyamAM rasAdi alaMkAra hoya che. ene artha e thaye ke rasa pite ja alaMkAra hoya che, nahi ke rasavatuM. eTale rasane je manu pratyaya (vat ) lagADyo che tene kazo artha nathI. Ama, zabda ane arthanI saMgatinA abhAve anavasthA ja pedA thAya che.
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-12] vAktijIvita 211 Ama rasavat alakAra e varjya viSayanA ja bhAga hAI ame enuM khaDana karyuM che ane have ene maLatA ja preyas alakAranuM kha'Dana karIe chIe. 12 preyasa paNa ala'kAra nathI. kAraNa, e rIte tA enA virAdhI apreyane paNa alakAra gaNavA paDe, praza'sAnI sAthe jyAM upamA vagere bIjA ala phAra paNa vaparAyA hoya tyAM che alakArAnA saphara ke sasRSTi mAnavAnA prasaga Ave ane bIndva alakArAnI peThe, praza"sA na hoya eve sthaLe paNa e navAmAM AvatA hovA joie. (A kArikA hastapratamAM maLatI nathI. vRttine AdhAre punati karelI che.) ------ pUrvAcAryoe je(preyasa)ne alaMkAra kahyo che te alakAra saMbhavatA nathI. kAraNa, keTalAkae 'priyataranuM kathana te preyarsa' evI enI vyAkhyA karelI che, ane keTalAkAe enA udAharaNane ja vyAkhyA mAnI laI mAtra udAharaNa ja ApeluM che. jema ke "peAtAne ghare AvelA kRSNane vidure je kahyuM te preyas je alaMkAranuM udAharaNa che: tamArA AgamanathI mane je AnaMda thayA che te jate kALe tame pharI Avaze| tyAre thaze.'' 45 pUrvAcAryaMne A udAharaNa mAnya che. kAraNa temaNe kahyuM che ke u gAvida, tamArA ghare AvavAthI mane Aje je AnaMda thayA che." 46 A carcA khamI zake ema nathI kema ke 'jate kALe....' ema kahIne je kahyuM che te ja varjya viSaya tarIke vastunuM svarUpa che, tene alakAra kahIe eTale pachI ala'kArya tarIke kazuM bAkI rahetuM nathI. eka ja vastu alaMkArya paNa hAya ane alakAra
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 vakroktijIvita [3-12paNa hoya ema kahevuM tarkasaMgata nathI. eka ja kriyAnI bAbatamAM ekI vakhate eka ja vastu karma paNa hoya ane karaNa paNa hoya ema kahevuM tarkasaMgata nathI. jemAM eka ja vastu karma paNa hoya ane karaNa paNa hoya evAM vAkyo maLI Ave che. jema ke - tuM tane tArA vaDe jANe che, tuM tArA vaDe tane sarje che, tArA pitAnA ja kAryathI tuM tArAmAM laya pAme che." 47 ema jo koI kahe che te paNa asaMgata jevuM ja che. kAraNa, ahIM vAstavamAM abheda hovA chatAM kAlpanika upacArathI vibhAga pADIne vyavahAra karyo che. uparAMta, paramezvara vizvamaya hovAthI ane vizva paramezvaramaya hovAthI sAcesAca e be vacce abheda hovA chatAM IzvaranuM mAhAtma pratipAdana karavA mATe pratyeka vastune svabhAva jude hovAne lIdhe vaividhyasabhara jagataprapaMcanI racanAmAM, badhA pramAtAo vaDe anubhavAtA bhedanI pratItinuM kaI paNa rIte atikramaNa thatuM nathI (eTale ke bhedane anubhava thAya ja che). tethI e dAkhalAmAM te Izvara ja eka eve che je keIne prApya hoI jANavuM vagere kriyAnuM karma paNa banI zake che ane kazAkane sAdhaka heI karaNa paNa banI zake che, ane chatAM emAM kazuM asaMgata nathI. paNa A preyasanA udAharaNamAM te be vastu alaga pADavAne prayatna karavA chatAM be alaga vastuo hAtha AvatI nathI, tethI pitAnA svarUpa sivAya bIjA kazAnI pratIti thatI na hovAthI vagere je doSa ame rasavadalaMkAranI bAbatamAM batAvyuM che, te ahIM paNa lAgu paDe che. ane jo be vastu alaga na pADI zakAtI hoya te ekanI eka vastu alaMkArya ane alaMkAra paNa bane evI sthiti pedA thAya, ane rasavanI peThe preyasamAM paNa be virodhI kriyAne doSa Ave ane mATe ja ame pahelAM (1-13) kahI gayA chIe ke "keI kadI pitAnA khabhA upara caDI zakta
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-12] vikroktijIvita 213 nathI." te ja vAta ahIM paNa lAgu paDe che. have, "enA virodhI apreyasUne paNa alaMkAra gaNuM paDe - ema kahIne bIje deSa batAve che. ene artha e che ke je ApaNe preyasUne alaMkAra gaNIe te te e rIte vicAratAM preyasuthI viruddha evA apreyasane paNa, suMdara hovAne kAraNe, alaMkAra mAna paDe. "te temAM paNa vadhe che evuM koI kahe te kahevAnuM ke e barAbara nathI. kAraNa, prAcIna AlaMkArikee ja ene svIkAra karyo nathI. e uparAMta, lekavyavahAramAM alaMkArya ane alaMkAra zabdo je rIte vaparAya che temAM rahela e be vaccenA taphAvatane sAmAnya siddhAMta dhyAnamAM rAkhIne pUrvAcAryoe kAvyamAM e zabdone vyavahAra kare che. lekavyavahAramAM te traNe lakamAMnA anaMta padArtho, jevA ke siddho, vidyAdhara vagere, badhA ja alaMkArya gaNAya che, ane kaTakakeyUra vagere alaMkAre te amuka zeDA ja che. te ja pramANe, kAvyamAM paNa vaNya viSayarUpa zarIre anaMta che, ane te ja alaMkArya che, ane upamA vagere alaMkAre te amuka zeDA ja che. preyasU vagere vaNya viSayane paNa je alaMkAra gaNavAmAM Ave te varNamAna viSayathI judA evA alaMkAre paNa anaMta thaI jAya. ane alaMkAre je anaMta thaI jAya te temanI kalpanA karavI ane temane nAma ApavAM e paNa azakya banI jAya. eTale lekavyavahAramAM alaMkArya ane alaMkArano je artha che tenAthI lagAre vadhu ke oche nahi evA arthamAM ja kAvyamAM e zabdane upaga tha joIe. ahIM ja bI vAdhe rajU karatAM kahe che ke "prazaMsAnI sAthe jyAM upamA vagere bIjA alaMkAra vaparAyA hoya tyAM be alaMkArane saMkara athavA saMsRSTi mAnavI paDe." paheluM te e ke prazaMsAvacane alaMkArya hovA chatAM je temane alaMkAra mAnavAmAM Ave, ane kAvyamAM rUpakAdi bIjA alaMkAra paNa vaparAyA heya te tyAM preyasUnA saMsargane kAraNe be alaMkAnI saMsRSTi athavA
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra14 vakroktijIvita [3-13. saMkara nAmanA alaMkAra mAnavA paDe. prazaMsAyukta vAkyovALAM preyas alaMkAranAM udAharaNane AlaMkArikee saMsRSTi ke saMkaranAM udAharaNa A pahelAM kadI kahyAM nathI. kAraNa, evI pratIti ja thatI nathI. jema ke - candramAMnuM kalaMka, smaravijayI zaMkarane kaMTha, murAri kRSNa, diggajenAM madarUpI mezavALAM gaMDasthaLe te hajI paNa kALAM ne kALo ja rahyAM che, te pachI te pRthvInA tilakarUpa rAjA, tArA yaze dhaNuM zuM karyuM, e kaheze?" 48 A lekamAM rAjAnI prazaMsA e alaMkArya che ane vyAja stuti e alaMkAra che. ahIM be alaMkArenI pratIti thatI nathI eTale ahIM saMkara ke saMsRSTi che ema na kahI zakAya. vaLI, preyasa ane vyAjastuti uparAMta keI trIjI vastunI pratIti paNa ahIM thatI nathI, jene alaMkArya kahI zakAya. A ja vAMdhe bIjI rIte darzAvatAM kahe che ke "bIjA alaM. kArenI peThe, prazaMsA na hoya eve sthaLe paNa e jovAmAM AvatuM have joIe." eTale ke ApaNe preyasane alaMkAra mAnIe te tyAM prazaMsA na hoya eve sthaLe paNa, upamAdi bIjA alaMkAronI peThe ene eTale ke preyasUne upayoga thayele maLa joIe, paNa te maLatuM nathI. tethI rasavanI peThe preyas paNa tarkasaMgata rIte alaMkAra gaNAvAne lAyaka nathI. e baMnenI sthiti sarakhI Ama, preyasane alaMkAra tarIke asvIkAra karyA pachI, varNa vasturUpa hevAthI, tenA jevA bIjA alaMkAne paNa asvIkAra, 13 * e ja rIte, UjasvI ane udAtta e be paNa alakAra nathI, te ja rIte, sAhitanA be prakAre paNa alaMkAra nathI.
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-13] vakroktijIvita 211 UjasvI ane udAtta nAmanA e ala kArAnA Ala kArikAe e ja kramamAM ullekha karelA che, paNa e ala kAro nathI. zAthI ? tA ke rasavanuM kha'Dana karatAM A pahelAM je dalIla karI che te e ene paNa lAgu paDe che. eTale rasavatanI peThe e e paNu alakAra nathI. joke prAcIna Ala kArikAe emanI vyAkhyA ane udAharaNA ApIne emane alakAra kahyA che, paNa te tarkasaMgata nathI, eTale svIkArI zakAya ema nathI. jema ke keTalAka Ala'kArikAe AmAMnA pahelA eTale ke UrjasvInI vyAkhyA ane udAharaNa A pramANe ApelAM che "kAma, krodha vagere kAraNeAne lIdhe anaucityathI pravRtta thayelA bhAvA ane rasAnuM nirUpaNa UsvI kahevAya." "tenA kAma eTalA te vadhI gayA ke teNe sajjananA mAga cheDI I baLAtkAre pArvatInA samAgama karavAnA prayatna karyo." (udbhaTa, 4-5, 6) 49, 50 keTalAka Ala kArikAe udAharaNane ja vyAkhyA mAnI laine te ja utAryu che. jema ke -- - UjasvI, jema ke sarpAsra pAchuM AvatAM tene pharI arjuna upara cheDavAnI vinatI karatAM kaze, tene bAjue rAkhI, kahyuM ke he zalya, karNe kadI e vAra khANu caDAve che ?" (bhAmaha, 3-7) 51 athavA "huM tane mArIza evI manamAM khIka rAkhIza nahi. mArI talavAra bhAgatAne mAravA kaTThI rAjI nathI hAtI." (daMDI, 2-293) para AmAMnI pahelI vyAkhyA ane udAharaNanI khAkhatamAM, paheluM tA e vicAravAnuM ke jenAthI pravRtta thayelA rasAdinuM nirUpaNa
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra16 vakrokti jIvita [3-13 alaMkAra banI jAya che, te anaucitya kayuM che? kAraNa, anaucitya e aucityanuM virodhI che, eTale enAthI pratIta thatA rasabhAvA dinA paripaSane ja hAni pahoMce che eTaluM ja nahi paNa tenA sauMdaryane ja nAza thAya che. mATe ja kahyuM che ke - anaucitya sivAya rasabhaMganuM bIjuM kaI kAraNa nathI." (vanyA, 3-14) pa3 kadAca koI ema kahe ke ahIM je anaucitya kahyuM che te sAcuM anaucitya nathI, paNa ahIM je vibhAva, anubhAva ane vyabhicArI bhAve aucityapUrvaka jAya che, tenAthI bIje te nirava rasanI pratIti thAya che ane tethI tyAM anaucitya nathI hatuM, paNa ahIM A zlekamAM viziSTa saMdarbhane kAraNe anaucitya anubhavAya che, ane tethI ja kAmakrodhAdine kAraNe" ema kahIne anaucityane vAjabI TharAvavAmAM AvyuM che. paNa A dalIla barAbara nathI. kAraNa, aucityapUrvaka paripaSa pAmelA rasanA nirUpaNamAM kAmAdi kAraNone lIdhe kaMIka anaucityapUrvaka rasanuM ke bhAvanuM nirUpaNa, sAmAnya mANasonI bAbatamAM karI zakAya, paNa A lekamAM che tema ziva jevA sarvasaMpUrNa pAtranI bAbatamAM te evuM cAle ja nahi. aucityapUrvaka nirUpAyele rasa te ucita vibhAvAdine kAraNe ane kavikauzalathI prApta thayelA sauMdaryane lIdhe svAbhAvika ramaNIyatA dharAvatuM hovAne kAraNe, candranI kaumudI jema candrakAnta maNine pigaLAve che, tema pitAnA parama sauMdaryathI sahudayanA hadayane AzcaryathI bharI de che. e rasa kAmAdi mudra kAraNane lIdhe jhAMkhe paDI alaMkAra rUpe zI rIte bhAse? ane tethI ja uttama kavio e prasaMge paNa, bIjA prasaMgonI peThe rasane saMcAra kare che. e rIte ja prazasya che. jema ke - pArvatIne tarata maLavAnI utsukatAvALA pazupati zive paNa keTalAka divasa bhAre kaSTathI vitAvyA. premanA e bhAve
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-13] vakroktijIvita 250 vibhu evA zivane paNa paDatA hoya te (bIjA) kone na pIDe?" (kumArasaMbhava, 4-95) 54 A carcA te ame prasaMgopAtta karI. bharatamuninA rasasiddhAMtanA jJAtA ane A viSayanA pAraMgata evA e vidvAna(udbhaTa)ne amAre e pUchavuM che ke ahIM varNavAyelA bhagavAna ziva rasAbhAsane viSaya che ke nathI? aucitya-anecityanI carcAne zuM artha che? tame A praznane je javAba Apa te dalIla khAtara svIkArI levAne ame taiyAra chIe. tema chatAM, tame kaho te zivanI bhAvarUpa ke bhAvAbhAsarUpa cittavRttine vizeSa ja pradhAnapaNe varNavAte heI, te alaMkAryuM ja rahe che (alaMkAra banI ja nathI). he zalya, karNa kadI be vAra bANa caDAve che?" e dAkhalAmAM mukhya vAkyartha lakattara puruSArthanI baDAza mAranAra vIra puruSanI sahaja utsAhathI sIMcAyelI cittavRtti sivAya bIje kaze nathI. bIjI vAra bANa caDAvavAno vicAra sudhdhAM pitAnA vIra svabhAvanuM apamAna che ema mAnanAra kahyuM "karNa kadI bIjI vAra bANa caDAve che? e prazna pUchIne enI saMbhAvanA ja rahevA dIdhI nathI. kaNe pitAne mATe vApareluM "karNa evuM abhidhAna puruSavakatAne kAraNe tene pauruSane piSe che. "zalya" evuM saMbodhana paNa ahIM rUDhivaicitrya darzAve che. "pArtha" zabda paNa ahIM sAbhiprAya che. ahIM je bIjo koI paNa mANasa hota te tene sAmane bIjA koI paNa jAtanA asathI thaI zakata ane te tene nAza karata e saMbhava mAnI zakAta. A badhuM ApaNe saMdarbha uparathI samajI zakIe chIe. "pAchuM AvatAM e hetu darzAve che - arjunane mAravA. e bANa mahAmahenate pitAnI meLe pAchuM bAvyuM chatAM svAbhimAnI kaNe tene pAchuM kADhyuM. ema svAbhipanane utkarSa prakaraNathI samajAya che. A udAharaNa e ja Ujita
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 vakroktijIvita [3-13 cittavRtti. Ama ahIM pradhAna cetana padArthanAM lakSaNavALI atizayayukta vizeSa cittavRtti e vastusvabhAva ja che, ane enuM ja ahIM mukhyabhAve varNana kareluM che, eTale e alaMkArya che, alaMkAra nathI. pahelAM kahyuM che tema "vastunuM utkarSazALI svabhAvathI suMdara rUpe kevaLa vaka zabda dvArA varNana te vastunI athavA arthanI vakatA kahevAya." (3-1) tethI rasa, bhAva ane tenA AbhAsa e AvI cittavRtti ja hoI, e badhI IcchIe te alaMkAryamAM ja samAveza karI zakIe, ane temane alaMkAra gaNavA e kaI rIte megya nathI. Ama, rasavat vagerenI bAbatamAM je vAMdhA rajU karyA hatA te badhA ja ahIM UrjavIne paNa lAgu paDe che. e ja rIte "huM tane mArIza evI manamAM bIka rAkhIza nahi" -e udAharaNane paNa A ja vAta lAgu paDe che ane tethI tenI svataMtra carcA karavAnI jarUra nathI. e ja rIte, udAttanA baMne prakAre paNa alaMkArya ja hoI temane alaMkAra mAnavA gya nathI. temAM pahelAnI te vyAkhyAne ja artha kara muzkela che. e vyAkhyA evI che ke - "addhi kahetAM samRddhivALI vastu te udAtta." (ubhaTa, 4-8) papa ka ene artha karIe te ema thAya ke vastu e udAtta alaMkAra che. kevI vastu ema pUchatAM je e vastune samRddhizALI evuM vizeSaNa lagADavAmAM Ave te artha e thAya ke samRddhizALI vastu, je pite varNanane viSaya che, te ja alaMkAra che. Ama, eka ja vastumAM be virodhI kriyArUpa deSa anivArya banI jAya. che. vaLI vaNya vastu sivAyanI bIjI koI vastunI pratIti na thatI hoI UrjasvInI peThe udAtta paNa, tarkasaMgata rIte, alaMkAra TharI na zake.
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-13] vakroktijIvita ra19: athavA ahIM e vyAkhyAne e artha karavAmAM Ave ke samRddhivALI vastu jemAM ke jenI hoya te udAtta alaMkAra, toye. te bIjA zabdothI vyakta thatI ane samAsanA arthamAMthI phalita thatI vastu batAvavI te paDe ja. kAvya ja e vastu che ema kahe. te tene kaMI artha nathI. kAraNa, alaMkAra kAvyane hoya che e jANItI vAta che, kAvya pote ja alaMkAra hetuM nathI. athavA samRddhivALI vastu jemAM ke jenI hoya te (udAtta) alaMkAra e rIte samAsa choDIe teye vaNya vastu karatAM judI, alaMkAra jevI kaI vastu hAtha na AvatI hoI, zabda ane arthanI asaMgatirUpa doSa paNa Ave che. uparAMta, udAttane je alaMkAra mAnIe ane je temAM bIjo alaMkAra paNa vaparAye hoya te eve sthAne saMsRSTi ke saMkara mAnavAne vAre Avaze, paNa keIe udAttane e nAma ApyuM nathI. vaLI, rUpakAdi alaMkAre jema game te prasaMge vAparI zakAya che tema udAtta alaMkAra paNa, jyAM samRddhizALI vastunuM varNana na hoya evA prasaMge paNa, vaparAte jovAmAM Ava joIe, paNa tevuM te jovAmAM AvatuM nathI. eTale udAttanA A pahelA prakArane alaMkAra gaNu e koI paNa rIte tarkasaMgata nathI. e ja rIte, udAttanA bIjA prakArane paNa alaMkArya gaNave e ja tarkasaMgata che, nahi ke alaMkAra gaNavo. enI vyAkhyA A pramANe che- jyAM mahApuruSanuM caritra mukhya ghaTanArUpe nahi paNa gauNarUpe AvyuM hoya tyAM udAtta alaMkAra mAna)." (udbhaTa, 4-8) papa khagagha. ahIM vAkyarthatatvane jANanArA e vidvAne (udbhaTe) pote ja vicAra karavo joIe ke gauNarUpe AvelA mahApuruSanA caritrane prastuta vAkyAthe sAthe kaMI saMbaMdha che ke nahi? je hoya te te
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 vaktijIvita [3-13 emAM lIna thaI gayuM nathI ane tene alaga nirdeza thaye che eTale bIjA zabdArthonI peThe tene paNa ene eka avayava kahetAM " bhAga ja kahe vAjabI che, jema hAtha vagerene zarIranA bhAga kahIe chIe. je saMbaMdha nathI ema kahe te ene vAkyartha sAthe saMbaMdha nathI eTale bIjA vAkyamAMnA zabdArthanI peThe enuM astitva ja saMbhavatuM nathI, pachI e alaMkAra hevAnI te vAta ja zI ? kadAca ahIM koI ema kahe ke evAM vAkyomAM AvelA rUpakAdi alaMkArane paNa mukhya vAkyartha sAthe saMbaMdha hoya che, te e saMbaMdhane kAraNe te paNa alaMkAra maTI jAya che, ema kahevuM joIe. ene javAba e che ke vAta sAcI che, paNa e saMbaMdha be prakAra hoya che. keI vAra bIjA doSenI peThe te prastuta tAtparyArthanA aMgarUpa hoya che, te koI vAra te bIjA alaMkArenI peThe mukhyArthInI zobhAmAM mAtra vadhAre karanArarUpe hoya che. saMbaMdha je prastuta tAtparyAnA aMgarUpe hoya te ene lagatI dalIla A pahelAM AvI ja gaI che. je zobhAmAM vadhAre karanArarUpe saMbaMdha hoya te mahApuruSonA caritranI bAbatamAM je vAMdhAo batAvyA te badhA ja ahIM paNa lAgu paDyA vagara na rahe. jema ke udAttathI viruddha evA anudAttane paNa alaMkAra gaNa paDe; je emAM bIjo alaMkAra vaparAye hoya te be alaMkAranI saMsRSTi ke saMkara che ema mAnavuM paDe ane jyAM udAtta na hoya evA sthAne paNa bIjA alaMkAronI peThe e vaparAyele maLavuM joIe. pUrvAcAryoe paraMparA pratyenA AdarapUrvaka saMgata udAharaNa ApIne A alaMkAranuM pratiSThAna karavAne prayatna karyo che, tema chatAM, e paNa varNa vastunA bhAgarUpa ja hoI, e sahunA dhyAnane saheja paNa pAtra nathI. jema ke - (e tUTaka kalekano kaze artha thaI zakatuM nathI.) pa6
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-13] vakrokti jIvita 221 "tArI cirasthAyI caMdrikA jevI tejasvI kIrti badhA durgo upara phelAI gaI che ane mahendra parvata upara pharatA hAthIone teNe sapheda banAvI dIdhA che." pa7 A dAkhalAomAM varNavAyeluM, vyatirekathI poSAyeluM mahApuruSanuM caritra alaMkAranI zobhAne ja hAni pahoMcADe che ema nathI, tenA prastuta vAkyarthanA tAtparyane paNa hAni pahoMcADe che. (A zI rIte te samajAtuM nathI. -anu.) eTale ahIM A rIte artha kara joIe. bhUtakALanA mahApuruSae pADelA cIlAthI cAtarIne cAlavA mATe, ane bIjo kaI asAmAnya puruSa paNa na karI zake evAM parAkrama karavA mATe joItuM vIratva e ahIM mukhya vAkayArtha che. tethI kavi kahe che ke e pradezamAM lekakRtimAM vikhyAta evA vara puruSanAM parAkramanI vAtane pAra nathI, tema chatAM e pradezamAM paNa tArAM parAkramonI vAta phelAvAnI dhRSTatA dAkhave che. e ja rIte, samAhitane paNa alaMkAra nahi paNa alaMkArya ja gaNavuM joIe. mATe ja kahyuM che ke "te ja rIte samAhitanA be prakAre paNa alaMkAra nathI." te ja rIte eTale pahelAM kahI gayA te kAraNasara samAhita nAmane alaMkAra paNa alaMkAra nathI. enI vyAkhyA A pramANe che- rasa, bhAva, rasAbhAsa ane bhAvAbhAsanI, kramanI khabara na paDe evI prazAMti jyAre bIjA rasanA anubhavo sivAya varNavAya tyAre samAhita alaMkAra kahevAya." (udbhaTa, 4-7) 58 rasa, bhAva ane e baMnenA AbhAsanI, prazAMtinI dazA ahIM uddiSTa che. ane pachI AvanAra bIjA rasanA taraMgathI e mukta che. enA vyaMjakane vyApAra thaMbhI gayA che, kAraNa, radayanI pahelI vyaMjaka pravRtti viramI gaI che ane bIjA rasane lagatI enI vyaMjaka pravRtti hajI zarU thaI nathI. krama jANI na zakAya evI
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 vAktijIvita [3-13 A prazAMtinI dazA sudhyAsamaya jevI che, jemAM divasanuM ajavALuM khabara na paDe e rIte dhUMdhaLuM thatuM jAya che. A samAhita nAmane -svabhAvasuMdara alaMkAra uttama kavie paNa bhAre prayatne racI zake che, ane kAvyarasikAne e AnaMda ApanAra thaI paDe che. jema ke-- AMsuthI kharaDAyelI AMkhAnI ratAza cAlI gaI, bhavAnuM caDhavAnuM ane hAThanuM phephaDavAnuM khaMdha thaI gayuM, gAla sudhI pahoMcelA tArA krodha gADha sa`skArane kAraNe bIjA koI bhAvane pesavA detA nathI.'" 56 A dalIla paNa nakAmI che. kAraNa, koI rasanA astitva upara ja enA astitvanA AdhAra che. ane rasA te madhA cittavRttirUpa ja hoya che. eTale temane jo alaMkAra gaNIe teA temanI viruddhanI cittavRttione paNa ala'kAra gaNavI paDe, ane te koI rIte ceAgya nathI. uparAMta, ahIM vaNya viSaya pradhAna cetanarUpa che. ene svabhAva ja evA che ke e peAtA sivAya bIjA kazAnI vyaMjanAne sahI na zake. Ama, kevaLa svabhAvathI ja e pAtA sivAya bIjA koI padmAnA sa Mparkane sahI zakatA na hoI, pahelAM kahelA doSa ja ahIM paNa anivAya thaI paDe che, ke pAtA sivAya bIjA keAI padmAnI pratIti na thatI hArTa (ahI' kAI alakAra che ema mAnI na zakAya.) joke khIjA keTalAkeAe samAhita alaMkAranI bIjI rIte vyAkhyA ApI che, ane tema chatAM te paNa alaMkAra thaI zake ema nathI. mATe ja kahyuM che ke-- "samAhita alakAranA be prakAro paNa alaMkAra nathI.'' 60 pahelAM kahelA prakAranA samAhita ane A khIjA prakAranA samAhita paNa alaMkAra thaI zake ema nathI. e khIjA prakAranI vyAkhyA ane udAharaNa A pramANe che--
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-13] vAktijIvita 223 koI zarU karelA kAryanuM sAdhana daivavazAt AvI maLe, tene samAhita kahe che." (kAvyAdarza 3-298) 61 enA artha spaSTa che. "tenuM rUsaNuM mukAvavA mATe huM tene page paDavA jatA hatA tyAM daivayeAge mane madada karavA meghagarjanA thaI." (kAvyAdarza, 3-299) 62 AmAM AgalI vastunuM pAchalI vastuthI samarthana thAya che, mATe ene samAhita kahe che, ema keTalAka kahe che, te tema bhale hAya. kAraNa, AvI paristhitine samAhita kahevA sAme kAine vAMdhA che ja nahi. paNa e baMne vastue rasayukta vRttAMta che, ane temanAmAMthI eka pradhAna ane bIjuM gauNu evuM che nahi, eTale temane alaMkAra gaNavA koi rIte ucita nathI. ane ekasarakhI rIte vaNya viSaya ja che. ahI. jo evA atha karavAmAM Ave ke meghagarjanA kema jANe nAyakane madada karavA mATe ja thai, te ahIM utprekSA ala'kAra thAya. AthI vadhu carcA karavAnI jarUra nathI. A rIte, atyAra sudhImAM svAbhAvika sauMdaya ne lIdhe manehara padArthonA cetana ane acetana evA e prakAra batAvavAmAM AvyA. have e ja padArthone kavipratibhAne lIdhe leAkeAttara sauMdarya prApta thatAM te navuM ja apUrva saudaya pAme che, tenI carcA karavAmAM Avaze. A rIte, alaMkAraracanAne lIdhe je sauMdRryAtizaya utpanna thAya che, tenA uparAMta hidone AhlAda ApanAra kaI tattva alaMkArya vastumAM hAtuM nathI. vastunA je prasiddha dharma hAya che, te vicchitti kahetAM alaMkAra banatA nathI. te ja te zreSTha kavionA varNanA-viSaya hAya che.'' 63 "e ja vastudharma jyAre (kavikauzalane lIdhe) lokottara sauMdarya - pUrvaka varNavAya tyAre navA jevA lAge, e yeAgya che." 64 A e aMtaraeAko che.
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ rara4 vakrokti jIvita [3-14, 15, 16 Ama, kAvyarthane navInatva arpanAra alaMkAre che. have temanI carcAnI ja zarUAta kare che- 14 abhivyaktinA be prakAra che. temAMne eka alakAryanA aMzarUpe rahI tenI zobhAmAM vadhAre kare che ane bIje pote gauNa rahI tene (alaMkAyane) pradhAnapaNe tyajita kare che ane alaMkArarUpe pragaTa thAya che. ene samajAvatAM kahe che ke rasavaralaMkAra vagere alaMkAryanA bhAgarUpe rahIne tenI zobhAmAM vadhAre kare che. paNa bIjA (rUpakAdi, alaMkAre pite gauNarUpe rahIne tene pradhAnapaNe vyaMjita karI pite alaMkAra che ema pragaTa kare che. enAM udAharaNa pAchaLathI ApIzuM. atyAre te A ja muddAnI vigate carcA karIzuM. 15 e rasavata nAmane alakAra badhA alaMkArenuM jIvita ane kAvyane ekamAtra sAra zI rIte bane, tene have vicAra karIe chIe. pahelAM jenI pUrI carcA karI gayA chIe te rasavata nAmane alaMkAra, kavikarmarUpa kAvyanuM ekamAtra sArasarvasva tathA upamAdi badhA alaMkAronuM jIvita zI rIte bane che, tenI have vyAkhyA ane udAharaNa ApIne carcA karIe chIe. e ja rasavadalaMkAranI vyAkhyA [, je alakAra kAyane rasamaya banAvavAne kAraNe ane tahidone AhlAda ApavAne kAraNe rasanA je heya te rasavata alakAra alaMkAra rasavat hoI zake che. have kahevAmAM AvanAra lakSaNe dharAvate rUpakAdi alaMkAra rasavat kahevAya, e ke hAya
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-14, 15, 16] voktijIvita 225 che? te ke rasa je, arthAt zRMgArAdi rasa je. brAhmaNanI jema vartata kSatriya paNa brAhmaNa je-brAhmaNavat -kahevAya che, tema rasanA je alaMkAra paNa rasa je - rasavat kahevAya che. zAthI? te ke te kAvyane rasamaya banAve che mATe kevI rIte ? te ke kAvyane sahadane AnaMda Ape evuM banAvIne. jema rasa kAvyane rasamaya ane tadvidone AhlAda Ape evuM banAve che tema upamAdi alaMkAro paNa e baMne kAryo karatA hoya tyAre rasavadalaMkAra bane che. jema ke - - "rAgayukta zazIe caMcalatArakita nizAmukhane evI rIte pakaDayuM (cUmya) ke rAgane lIdhe pahelethI ja AkhuM timirAMzuka khasI paDyuM tenI khabara na paDI." (dhvanyAleka, 1-14; "abhinavane dhvanivicAra', pR. 26, 65 A lekamAM pitAnA avasarane suMdara svarUpavALAM candra ane rAtrinuM varNana e pradhAna vAkyartha che. tenI zebhAmAM vadhAre karanAra tarIke kavie (candramAM) nAyakanA vyavahAranuM ArepaNa karIne rUpakAlaMkAra le che. e alaMkAra paNa leSanI chAyAne lIdhe tathA (candranuM puMliMga ane rAtrinuM strIliMga ema) viziSTa liMgane jere vizeSaNavatAvALe banyuM che. Ama, e alaMkAra kAvyanI sarasatAne khIlavIne ane sahadane AnaMda ApIne pote ja rasavaliMkAra banI gayA che. premikA ane premanuM nAma lIdhA vagara paNa rUpaka temane bedha zI rIte karAvI zake che, te ame ekadezavivarti rUpakanI carcA vakhate vigate batAvIzuM. ahIM pahelAM kahelA vAMdhA (saMsRSTi. saMkara alaMkAra mAnavA paDe vagere) lAgu paDI zake ema nathI. tema bIje paNa jovAmAM AvatuM hovo joIe e vAMdho paNa, rUpakA laMkAra bIje paNa vaparAyele jovAmAM AvatuM hoI A udAharaNane 15
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra6 vaktijIvita [3-14, 15, 16 lAgu paDatuM nathI. "pitAthI judI bIjI koI vastunI pratIti na thatI hovAthI eka ja vastune alaMkArya ane alaMkAra baMne mAnava paDe, ane varya vastune ja alaMkAra mAnIe te viruddha kriyAne doSa Ave, e badhA vAMdhAone paNa bIjAM udAharaNathI parihAra karavAmAM AvyuM che. jema ke "he madhukara, tuM enI bhayathI kaMpatI, ca cala ane tIrachI daSTine vAraMvAra sparze che, kaMI khAnagI vAta kahete hoya ema tenA kAna pAse jaIne cakkara mArate gaNagaNe che, hAtha halAvatI evI tenA patisarvasva adharanuM pAna kare che, ane te tavAnveSaNa karavAmAM ja marI gayA, khare. khara dhanya te tuM ja che." (zAkuntala, 1-24) 66 ahIM tAtparya e che ke bhramaramAM premInA vyavahAranuM ArapaNa karanAra (rUpaka nAma) rasavadalaMkAra pradhAna evA zRMgAra rasanI zobhA vadhAre che. athavA jema ke - kapila upara cItarelI patrAvali' 67 A loka bIjA udyotamAM udAharaNa 101 tarIke AvI gayo che (pR. 164) tyAM jo. ane e ja rIte A ja udyotamAM AveluM 43muM udAharaNa- zaMbhunAM bANene agni" 68 e zlekamAM rasavadalaMkAranuM khaMDana karavuM yogya nathI (graMthakAra pate karI gayA che, ema kaI kahe te e vAta sAcI che. paNa ame je vadhe lIdhe have te vipralaMbha zRMgArane aMga gaNavA sAme hatA. bAkInuM te A daSTAMte jevuM ja hoI rasavadalaMkAra mAnyA vagara chUTake nathI. (paNa kutake rasavane artha ja badalI nAkhe che, e vAta dhyAnamAM rahe.)
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-14, 15, 16] vakrAktijIvita 227 vaLI, (rasavaThThala kAra uparAMta) bIjo koI ala'kAra AvyA hoya tyAre rasavane kAraNe saMsRSTi ke saMkara alaMkAra mAnavA paDe eneA paNa virAdha na karI zakAya. jema ke "AMgaLIo vaDe kezasamUhanI jema, karaNeA vaDe aMdhakArane sameTI laI candra baMdha kamalaleAcanavALA rajanInA mukhane jANe ke cuMbana kare che.'" (kumArasaMbhava, 8-63) 69 A AAkamAM (utprekSA nAme) rasavaThThalaMkAra ane rUpaka vagere bhegA AvelA che, ema spaSTa joI zakAya che. emAM candra rajanInA mukhane jANe ke cuMbana kare che evI utprekSArUpa rasavaThThala kAra pradhAnapaNe nirUpAye che ane tenA aMgarUpe upamAdi bhAvyA che. kema ke upamAdi vagaranA kevaLa rasavaThThala kArathI prastuta rasane ripeASa sadhAtA nathI. "pAMDu payAdhara para Ardra eTale ke bhInA, taratanA ja thayelA nakhakSatA jevA indradhanune dhAraNa karanArI ane kala`kavALA (nAyikAnA upabhogane kAraNe kalaMkita) candrane prasanna eTale ke ujjavaLa (ane nAyakapakSe Ana`dita) karanArI zarada Rtue (nAyikAe) ravi (rUpa khIjA nAyaka)nA tApa (saMtApa) vadhArI mUkayo." (dhvanyAleAkaleAcana, 1-13; AnaMdavarSoMnanA dhvanivicAra', pR. 29) 70 A zleAkamAM, zarada Rtu vakhate prakRtinA padArthonA je svabhAva hAya che tene, kavie ' (jANe ke) vagere utprekSAvAcaka zabdo vAparyA vagara ja pratIyamAna utprekSA nAmanA rasavaThThalakAra vAparIne koI apUrva ramaNIyatAe pahAMcADayo che. vaLI, kavie 'sajadU' jevA zrleSayukta zabdo vAparyA che, je aparAdhI nAyakaviSayaka khIjA arthanI sagavaDa karI ApI sau mAM vadhArA kare che tathA pAMDu payAdhara paranA tAjA nakhakSata jevuM indradhanu dhAraNa karatI' ema kahIne zrleSa ane upamA vaijyAM che, te temAM Ara
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 vakroktijIvita [3-14, 15, 16 vadhAre kare che. AvI rIte, "kalaMkti(candra)ne prasanna karatI zarade bIjA(nAyaka rUpa sUrya)ne saMtApa vadhArI dIdhe ema kahIne rUpakAlaMkAra yojIne vezyAnA vyavahAranuM Are paNa khUba suMdara rIte karyuM che. ahIM paNa pratIya mAnelvekSArUpa rasavadalaMkAra ja pradhAna che ane upamA vagere tenAM aMga che, ema pahelAMnI peThe saMgati sadhAya che. - jyAre alaMkAro prathama udayane kAraNe suMdara lAgatA tyAdinI peThe vartatA hoya tyAre paNa A ja siddhAMta sahudAe lAgu pADave. jema ke - vasaMtalamIe pitAnA mukha upara bhramara rUpI aMjananA citarAmaNathI zobhatuM tilaka dhAraNa karIne prabhAtanA sUryanA jevI kamaLa lAlI vaDe AmranA pravAla rUpI heThane zaNagAryo." (kumArasaMbhava, 3-30) 71 A lekamAM nAyikAnA vyavahAranA ApaNarUpa rUpaka alaMkAra zleSanI chAyAnI madadathI zRMgAra rasanI jema varte che, eTale e rasavadalaMkAra bane che. je padArtho nIrasa jevA ja hoya che te badhAne A rIte ja rasamaya banAvI zakAya che. jema ke - "pUrAM khIlelAM na levAne kAraNe bAlacandranA jevAM vAMkAM atyaMta rAtAM palAzanAM phUla vasaMta sAthe tarata ja samAgama sAdhelI vanasthalIonA nakhakSate jevAM zevAM lAgyAM." 72 A loka pahelA umeSamAM 75mA udAharaNa tarIke AvI gayo che (pR. 66). badhAM kAvyanA rahasyarUpa kASTha ane pASANa jevA padArthone paNa alaMkArene jere navuM cetana arpanAra, tema ja sahadane camatkArane anubhava karAvanAra A tattva che.
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-14,15, 16) vakroktijIvita 229 rasavat nAmane badhA alaMkArane A agraNe kAvyanA utkarSanuM ekamAtra kAraNa heI cUDAmaNi je zebhe che." 73 "kavi kauzalanuM sarvasva Aje ja spaSTa rIte pragaTa karavAmAM AvyuM che, AzA rAkhIe chIe ke vidvAnenA vicArane e viSaya banaze." 74 A be aMtarake che. A rIte nIrasa padArthone rasamaya banAvavA mATe rasavadalaMkAra-nuM nirUpaNa karyuM che. have kevaLa pitAnA svarUpathI ja astitva dharAvatA padArthomAM keI apUrva zobhA khIlavavA mATe dIpaka alaMkAranuM nirUpaNa zarU kare che. prAcIna AcAryoe jemane dIpAvavAnA che te padanI apekSAe dIpAvanAra padane AdhAre, te vAkyanA AdimAM, madhyamAM ke aMtamAM AveluM hoya te pramANe e alaMkAranA AdidIpaka, madhyadIpaka ane aMtadIpaka evA prakAra pADelA che. dIpAve te dIpaka evI vyutpattine AdhAre kriyApadane ja dIpaka alaMkAra kahyo che. jema ke - mada utpanna kare che prItine, te rUsaNAthI bhaMga pAmatA kAmane, te priyAnA samAgamanI utkaMThAne ane te asahya mAnasika duHkhane." 75 mALA ane vastra dhAraNa karelI strIone madhu kahetAM vasaMta bhAve che, ane hArIta, pipaTa vagere paMkhIonI vANI parvatanI upatyakAone." 76 kaMsArIvALAM jaMgalene, sukAtA jatA jaLavALI nadIone ane pravAsIonAM cittane grISma aMta lAvavA Icche che." 77 A traNa kaleke anukrame Adi, madhya ane aMta dIpakanAM udAharaNa che. emAM pahelA zlokamAM pahelA caraNamAM nanati kriyApada, bIjAmAM
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 vaktijIvita [3-14, 15, 16 bIjA caraNamAM a Mte kriyApada ane trIjamAM ceAthA caraNamAM ninIti kriyApada AveluM che. A zrlAkomAM kriyApadomAM ja dIpakatva eTale dIpAvavAnI zakti che, kAraNa, (vAkayamAMnA bIjA padArtho) yiApada sAthe joDAyelA hAya e rUpe ja kriyApaddhathI sthApita thAya che. ahI sudhI dIpaka alaMkAranI bhAmahanI vyAkhyA samajAvI che. bhAmahe vAkayanA Adi, madhya ke aMtamAM AvelA kriyApadane AdhAre traNa prakAra pADayA che ane te kriyApadane ja dIpaka mAne che. kAraNa, kriyApadane kAraNe ja khIjA zabdo tenI sAthe joDAyelA hoya e rIte pratIta thAya. che. ku takane A vAta mAnya nathI. ene mukhya vAMdhA mAtra kriyApadane ja dIpaka gaNavA sAme che. ane have e bhAmahanI vyAkhyA sAme vAMdhA rajU kare che. (1) A rIte jotAM te dIpaka alakAra na hAya evAM badhAM vAkayAne paNa temAM eka ja kriyApada hAvAne kAraNe dIpaka alaMkAranAM udAharaNa mAnavAM paDaze, ane pachI dIpaka alaMkAra ekalA ja raheze. (ra) vaLI, e zeAbhA vadhAre che ema kahevA mATe koI ta saMgata dalIla na heAvAthI ene ala kAra gaNavA e ja ucita nathI. kahevAnI matalaba e che ke kriyApada vAkayanA Adi, madhya ke aMtamAM Ave ethI zI rIte zAbhAmAM vadhAro thAya che te tarkasaMgata rIte batAvyuM nathI. eTale badhAM kriyApado ekasarakhAM ja hAI kAM tA badhAMne ja dIpaka mAnavAM paDaze athavA Adi, madhya ke aMtamAM AvelAM kriyApado paNa alakAra nathI ema mAnavuM paDaze. (3) khIju e ke, kriyApadanI vAta javA daie taye, e rIte joIe tA, koI paNa vAkayamAMnAM badhAM ja pado ekabIjA sAthe joDAyelAM hAI teo bIjA padone prakAzita kare eTale ke dIpAve e temanA svabhAva ja che. vAkayArtha padonA paraspara saMbaMdha upara AdhArita hoI badhAM ja vAkayone dIpaka ala'kAranAM udAharaNu gaNavAM paDe evI sthiti pharI upasthita thaze.
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-14, 15, 16] vatijIvita 231 (4) je ema kahe ke Adi, madhya ke aMtamAM AvelA kriyApadamAM e prakAranI vizeSatA Ave che mATe tene alaMkAra gaNa joIe, te ame pUchIe chIe ke Adi, madhya ke aMtamAM AvatAM kriyApada ane vAkya vagerenA svarUpamAM evI kaI vizeSatA dAkhala thAya che, je bIjA kriyApadomAM ke vAkyanAM bIjAM padomAM na hoya? evuM te kaMI che nahi. eTale badhAM ja padone dIpaka alaMkAra kahevA paDaze. (5) kriyApadanA prakArabhedane lIdhe te Adi, madhya ke aMtamAM Ave che ema kahe te e sthiti te e ja arthanA vAcaka bIjA vAkya vagerenI paNa saMbhave che, ane e rIte dIpakanA anaMta prakAre thaI jaze. (6) dIpaka alaMkAramAM vaparAyelA kriyApadamAM mU vagere (dhAtu) jevI vyAkaraNagata vizeSatA uparAMta koI bIjI vizeSatA hevI Avazyaka che, jene lIdhe ene kAvya kahI zakAya. (7) athavA dIpaka alaMkAranI evI vyAkhyA karIe ke jyAre samAna vibhaktinAM aneka nAme eka ja kriyApada sAthe joDAyelAM hoya tyAre evA kriyApadane dIpaka alaMkAra kahe, teye kAvyazobhA utpanna karanAra kAraNa te jaNAvavuM rahyuM. kharuM jotAM bIjA vidvAnoe kaheluM ja che ke prastuta ane aprastuta vaccenuM pratIyamAna sAmya e ja e kAraNa che, bIjuM kazuM nahi. jema ke - jemAM prastuta ane aprastuta vastuo Adi, madhya ke aMtamAM heIne upamAnuM sUcana karatI hoya te dIpaka alaMkAra kahevAya." (udbhaTa, 1-14) 78 ane enuM udAharaNa bIjA eka graMthamAM ApeluM che ke -- badiggajenA madathI harAI gayelA hadayavALA hAthIe vanamAM, ane kavie vakaeNktithI viSama mahAkavionA mArgamAM muzkelIthI phare che." 79
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 krAktijIvita [3-17 A gAthAmAM prastuta ane aprastuta vastuonuM pratIyamAna sAmya khIlI UThayuM che te sahRdayane AnaMda ApanAra kAvyasaudarya ja dIpaka ala'kAranuM sArasarvasva che. emAM kriyApada tA mIna koI paNa vAkacamAMnA athavA A ja vAkayamAMnA bIjA koI paNa zabda jevuM ja che. ahIM vAkathArtha e che ke diggajonA madanI sugaMdhathI calita thayelAM manavALA hAthIe jema jaMgalamAM mahAmuzkelIe phare che, tema vakroktithI zaiAlatA mahAkavionA mArge kavi paNa mahAmuzkelIe cAle che, evA ahIM TM ('ane') zabdanA artha che. e kavie svAbhimAnI hAIne pUrvanA mahAkavi karatAM kAMika vizeSa siddha karavAnI IcchA sevatA mahAmahenate kAvyaracanA kare che, evA ahIM abhiprAya che. -- tethI (pratIyamAna) sAmya e ja A (dvIpaka) ala kAranuM sAratattva che. e pratIyamAna hoya che mATe ja e upamAthI judo maneAhara alakAra bane che. ane jyAM trividha (vastu, alaMkAra ane rasarUpa) vyaMgyAmAMnA koI paNa eka rUpe pratIyamAna sAmya pragaTa thatuM hoya tyAM A ja nyAya lAgu pADavA. pratIyamAna atha sivAyanuM bIju badhuM te! samAcArarUpa ja che. jema ke "sUrya AthamyA, candra prakAze che, 5'khIe mALAmAM pAchAM vaLe che." (bhAmaha, 2-87) 80 have dIpaka alakArane khIju` ja rUpa ApavAne ane temAM kaI apUrva kAvyazeAbhA sAdhavAne bIjI rIte vyAkhyA ApavAnA prArabha kare che. 17 prastuta aprastuta vastuonA aucityapUNa, aglAna, sahRdayAne Anada ApanAra, zabdothI na kahevAyelA eTale ke pratIyamAna dhama tedIpAve (prakAzita kare) tevu" vastu te dIpaka,
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-18] vakroktijIvita 233 koI paNa siddha vastu dIpaka banI zake che. ema jo hAya te te game te badhI ja vastu dIpaka gaNAI jAya, mATe kahe che ke 'prakAzita kare (dIpAve) tevI'. eTale ke vacce vastunA dharmavizeSane je prakAzita kare, dIpAve te alaMkAra bane, e dharma kevA ? te ke azakta eTale ke apragaTa, zabda dvArA na kahevAyelA. mATe ja tene pragaTa karavA rahe che. vaLI kevA? te ke aucityapUrNa, eTale ke su Mdara. vaLI kevA ? te ke amlAna eTale ke tarata ja manane AkarSe evA. ane evA hoya eTale sahRdayane AnaMda ApanAra thaI ja paDe. enA ja prakAro batAve che. - 18 dIpakanA be prakArA levAmAM Ave che: (1) kAM tA e ekalA (kevaLa) hoya che, athavA (ra) hAramAM zeThavAyelA hAya che, eTale ke eka ja vastu aneka vastuone dIpAvatI hoya che athavA ghaNI vastuo bIjI ghaNI vastuone dIpAvatI hAya che." ahIM dIpakanA be prakAra khatAvyA che, kAraNa, e prakAra jovAmAM Ave che. kevA? te ke (1) ekalA eTale ke sahAya vagaranA, ane (2) hAramAM goThavAyelA eTale ke peAtAnA jevA bIjA dIpakAnI hAramAM gAThavAyelA. e kevI rIte kAma kare che? te ke (1) eka vastu ghaNI vastuone prakAzita kare, dIpAve tyAre te kevaLa dIpaka kahevAya. jema ke-- "A saMsArane asAra, tribhuvanane ratna lUTAI gayuM hAya evuM, jIvaleAkane jovA jevI vastu vagaranA (nirAleAka), khAMdhavAne maraNazaraNa, kaMdane da` vagaranA, lokonI AMkhanI racanAne niSphaLa ane jagatane jINuM araNya banAvI devA tuM kema taiyAra thayA che ?'' 81
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 vaktijIvita [3-18 A kaleka 1lA umeSamAM 21mA udAharaNa tarIke AvI gayo che (pR. 16). ahIM karavAne taiyAra thayuM che e pada saMsAra vagerenA asAra vagere aneka dharmone prakAzita kare che eTale e kevaLa dIpakanuM udAharaNa banyuM che. . (2) hAramAM goThavAyele dIpaka e bIje prakAra che. emAM ghaNI vastuo ghaNI varNanIya vastuonI dipaka banatI hoya che. jema ke - zreSTha kavi zabdonA, anubhavI jaDiye ratna ane metInA ane vRddha mALI pupanA sthAnA sthAnane (eTale ke kayuM kyAM vAparavuM ane kyAM na vAparavuM te) jANe che." 82 ahIM kaI ema kahe ke prAcIna AcAryoe dIpakanuM A ja udAharaNa ApeluM che, ane tame enuM khaMDana kareluM che, chatAM have tame tamArI vyAkhyAnA udAharaNa tarIke ene ja TAMke che, te emAM evuM vadhArAnuM zuM AvyuM, jene AdhAre tame siddhAMtasiddha vyAkhyAne asvIkAra kare che? A saMbaMdhamAM kahevAnuM ke tamArI vAta sAcI che. paNa pUrvAcAryoe te vAkyanA (Adi, madhya ke aMta) koI eka bhAgamAM AveluM kriyApada pitAnA saMbaMdhamAM AvelAM aneka nAmane prakAzita karatuM hoya evA eka ja prakAranA dIpakanuM pratipAdana karyuM che, jyAre ame te e aneka nAme ja varNanIya vastuonI kaI vizeSatAne prakAzita karatAM hoI e badhAM ja dIpake che, evuM pratipAdana karIe chIe. "sthAnA sthAnane jANe che," ene abhiprAya e che ke varya viSayanI zobhAmAM vadhAre kare evI koI anerI vizeSatA e jANe che. eTale zuM? te ke zreSTha kavi zabdanI yejanAnI vidagdhatAne lIdhe keI vizeSa sauMdarya utpanna kare che, anubhavI jaDiye mitI ane ratnanI goThavaNamAM ane vRddha mALI puchapanI gUMthaNImAM kaI vizeSa saudarya utpanna kare che.
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-18] vakroktijIvita 235 joke zreSTha vagere zabdothI bIjAM nAme sAthe pratIyamAna sAmya (amuka aMze) sUcita thAya che, tema chatAM dIpaka te tAtparyamAMthI ja pradhAnapaNe sadhAya che. ane vAyArthamAMthI ahIM sAmya spaSTa rIte pragaTa thatuM nathI. jema ke - candranAM kiraNothI rAtrinuM, kamaLathI nalinInuM, puSpagucchathI latAnuM, haMsothI zaradanI zobhAnuM, ane sajajanethI kAvyanuM gaurava vadhe che." (kvanyAleka, 2-ra7) 83 A zlekamAM caMdranAM kiraNe vagere badhI ja vastuothI varNavelI te te vastuonA sauMdaryamAM vadhAre thAya che eTale e badhI ja kartA sthAne rahelI vastuo dIpake che. bAkInuM pahelAnI. piThe samajI levuM. 19 (dIpakanA) bIjA prakAranA traNa peTA prakAre cheH (1) jemAM ghaNuM vastuo bIjI ghaNI vastuone prakAzita kare (2) jemAM eka padArtha bIjAne ane te vaLI trIjAne prakAzita kare e kAma cAle (3) jemAM prakAzita thayelA padArtho bIjAne prakAzita kare. hAramAM goThavAyelA dIpakanA bIjA prakAranA avasthAbhedane kAraNe traNa peTA prakAra hoya che. temAMnA pahelA peTA prakAranuM varNana che jemAM ghaNA padArtho bIjA ghaNA padArthone prakAzita kare ema kahIne upara karyuM che. bIjA peTA prakAranuM varNana, te pachI jemAM eka padArtha bIjAne ane te vaLI trIjAne prakAzita kare e kema cAle ema kahIne kareluM che. ahIM prakAzita karavuM artha (te padArthamAM) sauMdarya utpanna karavuM e ja che. eka padArtha prakAzita kare che ane bIjo prakAzita thAya che, Ama krama cAlyA kare che. bIjo trIjAne prakAzita kare che.
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 vaktijIvita bIjA peTA prakAranuM udAharaNa - pRthvIma'DaLanuM bhUSaNa rAjAe che, teonuM bhUSaNu lakSmI che. lakSmInuM bhUSaNa sthiratA che; tenuM bhraSaNa pragalbhatA che, tenuM bhUSaNa rAjanIti che ane tenuM bhrUNa zauya che. jenI pAse evI rAjanIti hAya che tenI zaktinuM mApa traNe leAka paNa kADhI zake ?'' 84 [3-19 A zlAkamAM kavie pAchaluM pada AgalA padane prakAzita kare evA dIpaka hAramAM gUMthelA che. athavA - "pavitra vidyA vapune zeAbhAve che, tenuM bhUSaNa upazama che, upazamanuM bhUSaNu parAkrama che ane te saphaLa rAjanItithI zeAle che." (kirAtArjunIya, 2-32) 85 athavA - temanAM vapune saudaye zeAbhAvyAM hatAM, ane tene navayauvane, tene kAmadevanI zrIe ane tene yitAnA saMgamathI zAbhatA made." (zizupAlavadha, 10-33) 86 zlokanA uttarArdhamAM trIjA peTA prakAranI vyAkhyA A ja dvIpaka'ne badale 'dIpita' evuM pAThAMtara karI levAthI prApta thaze ane enA artha evA thaze ke je bIjA vaDe dIpita - prakAzita thayuM che eTale ke sauMvAna banyuM che, te bIjA kazAne prakAzita kare tyAre trIje peTA prakAra thAya. jema ke mada prItine utpanna kare che, te rUsaNAthI laMga pAmatA kAmane." vagere. 87 A zlAka A ja unmeSamAM 75mA udAharaNa tarIke AvI gayA che (pR. 229). ahIM jo koi ema kahe ke pUrvAcAryae pahelAM A ja udAharaNa ApyuM hatuM ane tenuM tame pahelAM khaMDana karyuM hatuM,
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-20, 21, 22] vakrAtijIvita 23paNa have tamane e svIkAryuM hoya ema lAge che. te ene khulAse tamAre karavo joIe te ame kahIzuM ke vAta sAcI che. amAro khulAso e che ke pUrvAcAryonA kahevAnuM tAtparya e hatuM ke ekaluM kriyApada ja dIpaka heI zake, jyAre amAruM kahevuM evuM che ke ghaNAM kartApade paNa dIpaka hoI zake che. A lekamAM prIti vagere pahelAM hatAM ja nahi ane mada vagerene lIdhe pahelI ja vAra utpana thayAM evuM nathI. kAraNuM, mada vagere prIti vagerenAM niyata kAraNa nathI. ahIM kavine abhiprAya eTale ja samaja joIe ke prIti vagere pite ja astitva dharAvatAM hoya chatAM madAdi temAM keI apUrva sauMdarya utpanna kare che. yauvananA saMbaMdhamAM niyati (utpanna kare che) e kriyApadane artha e kare joIe ke yauvana e strIonA asAdhAraNa sauMdaryamAM vadhAro kare che. athavA ApaNe ahIM vati (pradIpta kare che) e pATha le. have A carcAne upasaMhAra karatAM kahe bIjA padArtho sAthe yathAyogya rIte joDAtA kriyApadavANuM, tadinA hRdaya sAthe saMvAda sAdhanAruM ane vaNarya viSayanI zebhAmAM vadhAre karanAruM vastu te dIpaka Ama dIpakanuM nirUpaNa karyA pachI sAmyapradhAna rUpakanI carcA 21, 22 je vastu potAnuM svarUpa (bIjAne) ApI daIne sAya vyakta karI vahurya vastunI zobhAnuM kAraNa bane te upacArasarvasva rUpaka alaMkAra kahevAya. enA be prakAra cheH (1) samastavastuviSaya ane (2) ekadezavivati.
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 vAktijIvita [3-20, 21, 22 ene samajAvatAM kahe che ke vastu rUpaka kahevAya. kevuM vastu ? tA ke je ApI detuM hAya. zuM? te ke pAtAnuM rUpa, eTale ke vAsthyanuM vAcakAtmaka rUpa. ahI' alaMkAranI vAta che eTale svanA saMbaMdha alaMkAra sAthe che. enA artha e thayA ke alaMkArarUpI upamAna vastu, alaMkArya upameyane pAtAnuM svarUpa kahetAM vAcaka zabda ape che, eTale ke upameya upara upamAnanA adhyAApa karavAmAM Ave che. kevI rIte ? te ke sAmya sUcavIne. uparAMta, vaNya viSayanI zAbhAnuM kAraNa banIne. ahIM kAraNu zabda janaka ke jJApakanA arthamAM nahi paNa nimittanA arthamAM samajavAnA che. kema ke pahelAM kahelA lakSaNavALA sAmyane lIdhe ja vaNya vastu sahRdayAnA hRdayane AnaMda ApanAra thaI paDe che. e sAmya kevuM che? te ke, upacAraikasarvasva. upacAra eTale upameya upara upamAnanA Aropa. e ja jenuM ekamAtra jIvita che evuM. kAraNa, ene lIdhe ja rUpaka rUpaka kahevAya che. A rUpaka alaMkAranA prANa upacAravakratA che. e vAta pahelAM (2-14) kahevAmAM AvI che. jene (upacAravakatAne) lIdhe rUpaka vagere alaMkAro rasamaya bane che." ane pUrvAcAryAMe enuM samarthana kareluM che. mukha caMdra che' e rUpaka ala`kAranA dAkhalA che. ahIM koI evA prazna pUche ke e e vizeSaNa vizeSyarUpa bhinna padArtho samAnAdhikaraNamAM zI rIte vAparI zakAya ? te eneA khulAso e che ke caMdra zabda pahelAM te sIdhI rIte caMdramAnA khAdha karAve che, paNa pachI vastu ane guNunA nikaTanA saMbaMdhane lIdhe atizayakAntimattva vagere guNAnA paNa guNavRttithI edha karAve che. ane tyAra pachI tene maLatA mukhanA guNanA paNa edha karAvI mukhanuM vizeSaNa bane che ane sahRdayanA cittane camatkAraneA anubhava karAve che. upameya zabda upamAna zabdane paNa maryAdita kare che, kAraNa, e enuM pUrepUruM ekatva nyAyasaMgata rIte sAdhI zakAtuM nathI. tethI ja
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-20, 21, 22] vakrAtijIvita 239 ja eTale ke vizeSaNa ane vizeSyanA A svabhAvane lIdhe ja, vadanacaMdra evA samAsanuM samarthana thaI zake che, ane tethI ja sahudanA hRdayasaMvAdane jere "mukha caMdra che vagere ja mAtra nahi paNa "zuM tArUNyataru taNI -' vagere paNa rUpaka che. Ama, rUpakanA sAmAnya lakSaNane ullekha karyA pachI tenA prakAranI carcA karI tenI ja vadhu samajUtI ApatAM kahe che - "samasta vastuviSaya". arthAt rUpakane pahele prakAra te samasta vastu viSaya, eTale ke AkhA vastune viSaya karatuMahIM artha e che ke pradhAnapaNe vArUpe vAkyamAM kahevAyelI badhI ja alaMkArya vastuone pitAnuM sauMdarya apI rUpake AvarI levI joIe. vizeSaNane AdhAra hamezAM vizeSya upara hoya che, eTale temanuM alaMkArya tarIke svataMtra astitva hotuM nathI ane tethI A prakAranA rUpakamAM temane sthAna hotuM nathI. jema ke - "vighurvalayarUpI kaDhyA (hAthIne bAMdhavAnI sAMkaLa) ane bakapaMktirUpI mALA dhAraNa karanAra meghane gaMbhIra dhvani mArI e priyAne duHkha ApI rahyo che." (bhAmaha, 2-24) 88 A zlekamAM vidvallIne kahyAnuM ane bakapaMktine mALAnuM rUpe ApavAmAM AvyuM che, paNa vAdaLane hAthInuM rUpa ApavAmAM AvyuM nathI, eTale A ekadezavivarti rUpaka alaMkAra che, ema mAnavuM atyaMta tarkasaMgata che. kAraNa, alaMkAranuM kAma alaMkAryane zaNagAravA sivAya bIjuM kazuM nathI. ame ene je prakArane rUpaka alaMkAra kahyo che, te uparAMta bIjuM kazuM emAM maLatuM hoya te ApaNe ene rUpakanA bIjA prakAra(samastavastuviSaya)nuM udAharaNa gaNI zakata, paNa e vAta javA do. balka, kahyA vagerenuM vidyalaya vageremAM AropaNa karyuM che, paNa mukhya vaNya viSaya je megha temAM hAthInuM AropaNa karyuM nathI, eTale e doSa anivArya banI jAya che, tethI ame judI ja rIte enuM samAdhAna karIe chIe.
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 vakrokti jIvita [3-20, 21, 22 ahIM, kharuM jotAM, samastavastuviSaya rUpakanuM daSTAMta ApavuM joItuM hatuM tene badale ekadezavivatinuM kema ApyuM che, te samajAtuM nathI. pratamAM pAnAM ulaTasulaTa thaI gayAM hoya ke kaMI bIjI garabaDa heya evuM lAge che. vaLI bhAmahe A daSTAMtane ekadezavivartinuM ja gaNyuM che chatAM A eka dezavivati che evuM navesara puravAra karavAnI jahemata zA mATe uThAvI e paNa samajAtuM nathI. uparAMta pote judI rIte enuM samAdhAna kare che ema kahe che. te judI rIta paNa spaSTa thatI nathI. ahIM "jemake-thI mAMDIne judI ja rIte enuM samAdhAna karIe chIe' sudhIne bhAga rada karIe te A muzkelI TaLe ane carcA barAbara cAlatI lAge. rUpakAlaMkAranuM sAratatva e che ke prasiddha saudayatizaya dharAvatA padArthanA sauMdaryane lIdhe vaNya vastunA sAdezyavALuM pitAnuM svarUpa arpaNa karavAnI (upamAnamAM) ane tenuM grahaNa karavAnI (upameyamAM) zakti zaMkAthI para hovI joIe. e zaktine lIdhe ja "mukha caMdra che e vAkyamAM mukhane ja caMdra banAvI devAmAM Ave che, eTale ke mukha upara caMdranuM A paNa thatAM te caMdrarUpa banI jAya che. Ama, A alaMkAra padapUrvArdha vakatAmAM paDe che ane ene zabdanA artha sAthe ja saMbaMdha che, eTale e, pahelAM (2-12) karelI paryAyavakratAmAM aMtarbhAva pAme, eTale ahIM vAkyavakatAnI carcA prasaMge ene kadI sthAna na ja maLee sthiti TALavA mATe graMthakAra kahe che ke rUpakanA be prakAra che: (1) samastastaviSaya ane (2) ekadezavivarti. emAMthI pahelAmAM vAkyamAMnA badhA ja zabdArthomAMne pratyeka alaMkArya bane che, ane jyAre e rIte pratyeka padArtha alaMkArya banI gayA hoya tyAre AkhuM vAkya paNa eka rIte alaMkArya banI gayuM hoya che. ane tenuM rUpAntara thaI gayuM hoya che. jema ke - "mRdutanulatAnA vasaMtarUpa, suMdara mukhacaMdranA zukla
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-20, 21, 22] vakroktijIvita 2 pakSarUpa, manmatha mAtaMganA madarUpa yauvanane AraMbha ya pAme che." 89 ahIM ja bIjA prakArane paNa vicAra kare che - ane ekadezavivarti". arthAt rUpakane bIjo prakAra te ekadezavivarti. pUrvAcAryoe enI samajUtI A pramANe ApI che - je kaMI eka bhAgane lAgu na paDatuM hoya athavA mAtra amuka eka bhAgane ja lAgu paDatuM hoya te ekadezavivarti kahevAya. A baMne arthamAMthI eka ja vastu phalita thAya che ke je vAkyanA amuka ja sthAnamAM pitAnA rUpanA arpaNarUpa rUpaNa karatuM hoya, ane te paNa kaIka ja vAra, te ekadezavivarti rUpaka kahevAya. jema ke - "himAcalasutA kahetAM pArvatIrUpa latAe jene gADha AliMgana karyuM che evA zarIravALA ane saMsArarUpI marubhUminA mArganA ekamAtra kalpavRkSa evA Apane namaskAra he." 90 Ane ekadezavivati zA mATe kahyuM che, te samajAtuM nathI. jemAM vAkyanA eka bhAgamAM ja vivarta kahetAM pheraphAra ke rUpAMtara thAya che te ekadezavivarti rUpaka alaMkAramAM vizeSaNene jere padArthonI zobhA parAkeTie pahoMce che. jema ke - rAgayukta zazIe caMcalatArati nizAmukhane e rIte pakaDayuM (cuMbana karyuM) ke rAgane lIdhe pahelethI ja AkhuM timirAMzuka kharI paDayuM tenI khabara na paDI." A zlekamAM "timirAMzuke e ekadezavivarti rUpaka che. bAkInuM caMdrane premInuM ane rAtrine premikAnuM ApavA dhAreluM rUpaka, zleSayukta vizeSaNa ane viziSTa liMganA ja jere vyaMjanAthI vyakta thayuM che. ene je zabdamAM mUkayuM hota te nakAmI punarukti thAta ane grAmyatAne deSa Avata. tethI 16
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24ra vakaeNktijIvita [3-23, 24 23 vidyAne alaMkAranA AtmAne traNa prakArane mAne che: (1) vAcya, (2) zaradazaktithI samajAte eTale ke sUcita ane (3) pratIyamAna emAMthI vAcane dAkhale A pahelAM samasta vastuviSaya rUpakane Ape ja che. bIjA prakAranuM udAharaNa ekadezavivarti rUpakanuM rAgayukta zazIe" vagere che, ane pratIyamAnanuM udAharaNa he caMcaLa ane dIrgha netrovALI, lAvaNya ane kAntithI dizAone bharI denAra tAruM mukha, atyAre maMda maMda smita karI rahyuM che, chatAM sAgaramAM lagAre kSobha pedA thata nathI eTale huM mAnuM chuM ke e kevaLa jaLa(Da)ne rAzi che." (dhvanyAleka, 2-27) 91 A lekamAM tAruM mukha caMdra che evuM pratIyamAna rUpaka kavie kyuM che. rUpakanA A be prakAra - ekadezavivati ane anekadezavivati - dIpakanA jevuM ja dIpakatva kahetAM bIjA padArthane dIpAvavAnI zakti dharAve che mATe emanuM nirUpaNa dIpaka pachI tarata karyuM che. have enI navI zobhA batAvavA mATe ene bIjI rIte varNave che- 24 kavio pratibhAne re bIjA alakAranI yojanA karI tenI sahAyathI rU5ne ramaNIyatAnI keI apUrva keTie pahoMcADe che. ene samajAvatAM kahe che ke e ja rUpaka alaMkArane kavio kaI alaukika vakratA kahetAM saudaryanI parAkeTie pahoMcelI ramaNIyatAe pahoMcADe che. eTale te ja parama tatva hoya ema lAge che. e rUpaka alaMkAra ke? te ke bIjA alaMkAranA ullekhanI sahAyavALe, eTale ke sasaMdeha, unmelA vagere bIjA alaMkAranA
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-24] vAktijIvita 243 ullekhanI jene sahAya maLI che evA. ahIM sahAya eTale kAvyazAlA utpanna karavAmAM sahakAra. zAnAthI pahAMcADe che? tA ke pratibhAne jore. kavie evA alaukika viSayamAM enA eTale ke rUpaka alakAranA upayAga kare che, jemAM, evI prathA na heAyAne kAraNe, jANe e siddha vastu hoya ema vyavahAra karavA e sAhasa jevuM lAge. paraMtu khIjA alaMkAranI rUpakanA sahAyaka tarIke ceAjanA karavAthI sahRdayAnA hRdayasaMvAdane kAraNe suMdara evI parama ramaNIyatA temAM utpanna thAya che. jema ke-- 'jANe gaganarUpI sa`` utArI nAkhelI kAMcaLI jevuM, jANe AkAzarUpI viTanI lIlAlalATikA jevuM...." (huSTarita pR. 19) 92 ahIM kavipratibhAnA jore' ema kahevAnA abhiprAya e che ke lAkeAttara sau MdaryAtizayavALA varNanIya vastunuM bIjI rIte varNana karavuM ja azakaya hoya che. Ama, ahIM rUpaka alaMkAranI rekhA spaSTa dekhAtI hovA chatAM ApaNe bedhaDaka ene zuddha rUpakanuM udAharaNa kahI zakatA nathI, kAraNa, evI prathA nathI. paNa amane A varNanIya vastumAM rUpaka ala'kAranI rekhA spaSTa dekhAya ja che eTale ame ahIM utprekSA nAmanA khIjA alakAranI sahAya che evA ullekha karyAM che. athavA jema ke zuM tAruNyatarutaNI." 93 A leAka pahelA unmeSamAM 92mA uddAharaNa tarIke AvI gayA che (pR. 79). ahI... paNa e ja nyAya lAgu paDe che, phera eTale ke ahI jo ala kAra sasaMdeha che. kavine ema lAge che ke pAte jenuM varNana karI rahyo che te nAyikAnuM sau'darya eTaluM te asAdhAraNa ane sarvotkRSTa che ke bIjI kAI rIte tenuM pUruM vaNaeNna karI ja na zakAya. ahI' mukhacaMdra jevuM cavAI gayeluM rUpaka tA cAle ja
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 vAktijIvita [3-25, 26 nahi. eTale kavie ahI sasa'deha alaMkAra vAparyA che. tenA vyaMgyArtha e che ke mAruM mana e suMdarIne joIne Azcarya cakita thaI gayuM che ane tene evA saMdeha jAge che ke A vastu kharekhara zuM haze ?' amAruM A arthaghaTana tadvido paNa potAnA anubhavathI pramANaze evI AzA che. keTalAka rUpakarUpaka nAme eka navA prakAra gaNAve che ane tenuM udAharaNa nIcenuM Ape che-- "bhUlatA nartakI.' 94 paNa e svIkArI na zakAya. kAraNa, enI koI vizeSatA nathI. ane mAtra navuM udAharaNa ApavAthI navA ala'kAra thaI gayA ema mAnavuM cegya nathI. e rIte te rUpakanI vyAkhyAo anaMta banI jaze ane ema karavAthI rUpakanA bIjA aneka prakAre saMbhavaze ane pariNAme anavasthA pedA thaze. Ama rUpakanA vicAra karyAM pachI tenA jevA sAmyaAdhArita aprastutaprazaMsA alaMkAranuM nirUpaNa kare che 25, 26 jyAre aprastuta evA koI padArtha ke vAkayAtha sAjyane ke bIjA kAI sa"ba"dhane lIdhe prastutanI zAlAnuM kAraNa banI mukhya vaNya viSaya banI jAya tyAre tene aprastutaprazaMsA alakAra kahe che. vidvAnA ene aprastutapraza'sA nAme alaMkAra kahe che. kone? te ke jemAM aprastuta eTale ke avijJakSita padArthane paNa varNananA viSaya banAvavAmAM Ave che. zI rIte? te ke prastuta kahetAM vivakSita athanI zaiAbhAmAM vadhAro karIne. prastuta padArtha e prakAranA heAya cheH (1) vAkacamAMnA zabda mAtrathI siddha thatA, ane (2) AkhA vAkayamAM vyApelA ane pAtAnA vividha prakAranA svAbhAvika saudaryAMthI yukta hArTa pradhAnarUpe rahelA. e baMne prakAranA prastuta arthane pratIyamAna rUpe
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-25, 26] vAktijIvita ra45 manamAM rAkhIne tenI zaiAbhAmAM vadhAro karavA mATe bIjA aprastuta padArthane A ala kAramAM kavie mukhya vaNya viSaya banAvI de che. kevI rIte? te ke sAmyane AdhAre. ahI sAmya eTale upara kaheluM rUpakAla'kArane upakAraka evuM sAmya. tene AdhAre. athavA kAya kAraNubhAvAdi bIjA koi saMbaMdhane AdhAre, vAkayArthane" eTale ke paraspara anvita zabdasamudRAyarUpa vAkayanA artharUpa asatya eTale ke kalpita arthane sAmya ke bIjA koI saMbaMdhane AdhAre prastutanI zAbhA vadhAravA mATe mukhya vaNya viSaya banAvavAmAM Ave tyAM aprastutaprazaMsA nAme alakAra kahevAya. sAmyane AdhAre vAkacamAMnA aprastuta padArthanI prazaMsAnuM udAharaNa-- "A kaI judA ja prakAranI lAvaNyanI saritA che, jemAM caMdranI sAthe kamaLA tare che, hAthInAM kuMbhasthaLA UpasI Ave che, ane jemAM judI ja jAtanAM keLanAM thaDa ane mRNAlanA daDa najare paDe che!'' (dhvanyAlAka 3-34) 95 A AAkamAM sAmyane AdhAre vAkayamAMnAM padomAMnI aprastutaprazaMsA dvArA kavine vivakSita mukhya padArthanI pratIti karAvavAmAM AvI che. sAmyane AdhAre AkhA vAkayamAM rahelI aprastutapraza'sAnuM udAharaNa---- "ene peAtAne ja chAyA maLatI nathI, pachI bIjAne te e chAyA Ape ja kayAMthI ? grISmanA tAparUpI ApattimAM enI nIcenI bhUmi upara zItaLa vAyunA sparza paNa kathAMthI maLe ? ene seA varSe vItyA pachI phaLa Avaze evI je vAta che te mAtra vAta ja che; e tADanI UMcAIthI ApaNe
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 vakroktijIvita [3-25, 26 mUrkhAe keTalA lAMbA samaya sudhI chetarAtA rahyA ?" (subhASitAvalI, 821) 96 bIjA saMbaMdhane AdhAre vAkyamAMnA aprastuta padArthanI prazaMsAnuM udAharaNa sItAnI hAjarImAM caMdra upara jANe meza cepaDAI gaI che, mRgalIonI daSTi jANe jaDa thaI gaI che, viThThamalatAnI lAlI jANe jhAMkhI thaI gaI che, senAnI kAnti jANe kALI paDI gaI che, keyalanA kaMTha jANe karkaza thaI gayA che, ane moranAM pIchAM paNa jANe virUpa lAge che." (rAjazekharanuM bAlarAmAyaNa, 1-42) 97 A lekamAM caMdra vagere jhAMkhA paDI javAnuM kAraNa sItAnA atyaMta suMdara ane manehara mukha vagere avayane samUha che. ane te, prastuta vastunA aMgabhUta bIjA (uljhakSA) alaMkAranI janAnI madadathI prastutanI prazaMsAmAM bhaLI tenA utkarSanI pratIti karAve che. e ja rIte bIjA saMbaMdhane AdhAre AkhA vAkayavyApI aprastutaprazaMsAnuM udAharaNa "kAmadeva bANane aDe che, dhanuSa upara najara nAkhe che, priyatamAnA mitabharyA mukha tarapha nihALe che, vasaMtane kaMIka kahe che, ane huM pRthvI upara vijaya meLavavA nIkaLe chuM ema mAnI khuza thatA thate nAyikAnAM aMgone sparzI A lekamAM bIjI koI rIte varNavI na zakAya e taruNInA tAruNyane udaya prastuta vaNya viSaya che. paNa tene badale tenA nimittarUpa kAmadevanI ceSTAonuM varNana karIne kAryakAraNa saMbaMdhane AdhAre tenI vyaMjanAthI pratIti karAvI che.
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-27] vakroktijIvita 247 asatyabhUta vAkyarthanA tAtparyarUpe jyAM prastutanI prazaMsA dhvanita thatI hoya evuM udAharaNa- evuM kazuM nathI je avirata pravAsI kALapathikanI niyatirUpa patnIe pitAnA patinA pAtheya tarIke na baMdhAvyuM heya." 99 A lekamAM aprastutaprazaMsAnA traNe AdhAre - sAmya, kAryakAraNasaMbaMdha ane sAmAnyavizeSa saMbaMdha - ghaTAvI zakAya ema che. prasaMga prahastanA vadhanA samAcAra ApavAnuM che. je abhidhAthI sIdhesIdhuM kahe che te anucita lAge mATe mAtra alaMkAra mAraphate ja kAma patAvyuM che. ' Ama, kavio A aprastutaprazaMsAne baheLe upaga karatA jovAmAM Ave che. tethI sahadee jAte ja e samajI levuM. prazaMsA zabda ahIM viparIta lakSaNAthI UlaTA ja eTale ke niMdAnA arthamAM vaparAya che, athavA phakta varNana evA arthamAM vaparAya che. Ama, aprastutaprazaMsAne vicAra karyA pachI, je vivakSita arthanA pratipAdana mATe bIjA prakAranA kathanarUpa hoI lagabhaga aprastutaprazaMsA jevI zobhAvALe alaMkAra che tenI carcA kare che- bIjA vAkayathI kahI zakAya evuM vastu, sauMdarya sAdhavA mATe, tenAthI judA ja vAkya vaDe kahevAmAM Ave tyAre paryApta alaMkAra kahevAya, ahIM koI e prazna kare ke te pachI paryAyavakatA karatAM emAM vizeSa zuM che? te javAba e ke paryAyavakratAmAM vAcaviSaya kevaLa padArtha (zabdArtha) ja hoya che, jyAre payatamAM vAkyartha paNa aMgarUpe viSaya bane che. eTale paktine alaga
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 vakroktijIvita [3-28 nirdeza karyo che. udAharaNa jema ke- "(viSNue) cakranA prahArarUpI amegha Adeza dvArA, rAhunI patnIonA suratetsavane AliMgananA uddAma vilAsa vagarane ane jemAM cuMbana mAtra ja avazeSa rahyuM che e banAvI dIdhe(dhvanyAleka, 2-19) 100, e ja rIte- jyAre prastuta vastunI zobhA vadhAravA mATe vAkyarUpe niMdA haiya ane vyaMgyarUpe stuti heya tyAre vyAjastuti alaMkAra kahevAya. "he rAjana, zeSanAga Aje paNa pitAnI hajAre phaNA vaDe pRthvIne bhAra upADavAne mathI rahyo che, ane bhagavAna viSNu pite vizvane kAyama rAkhavA mATe ujAgarA veThe che; tame je kaMI karyuM che temAM asAdhAraNa ke abhimAna levA jevuM kazuM nathI; hajI sudhI e be jaNane eka kSaNane paNa ArAma maLe nathI e te kevuM kahevAya !" 101 athavA jema ke - caMdramAMnuM kalaMka..." 102 kaleka A ja umeSamAM 48mA udAharaNa tarIke AvI gayo che (pR. 214). jyAM AthI UlaTuM hoya eTale ke vAcya stuti hoya ane vyaMgya niMdA hoya tyAM paNa A ja eTale ke vyAjastuti alaMkAra ja gaNAve. jema ke - he vArAMnidhi" 103
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-29, 30, 31] vakroktijIvita 249 A leka pahelA unmeSamAM 90mA udAharaNa tarIke AvI gayo che (pR. 78). athavA jema ke - bIjA vRkSanuM nAma paNa" 104 A leka pahelA unmeSamAM 91mA udAharaNa tarIke AvI gayuM che (pR. 78). athavA jema ke- "he marakUpa, divasa pUro thaye che, ame thAkI gayA chIe. tAro upakAra e maTe che ke zaramanA mAryA ame kahI zakatA nathI. musApharonA puNyathI tAruM pANI kadI khUTo nahi, ane tArA kAMThe UgeluM zamInuM vRkSa chAMye ApatuM rahe." (jhallaNanI sUkti muktAvalI, pR. 119) 105 A lekamAM stuti zabda pahelAMnAM udAharaNanI peThe viparIta lakSaNathI niMdAnA arthamAM paNa laI zakAya. Ama, vyAjastuti samajAvIne, AraMbha ane upasaMhAra ekasarakhA hovAne kAraNe upamA jevo ja hovAthI ulTekSA alaMkAranI vAta kare che. sabhAvanAne AdhAre karelA anumAnathI, sAdayathI athavA e baMnethI, vaNarya vastunI asAdhAraNa zreSThatAnuM pratipAdana karavAnI IrachAthI, vAgyavAcakanI zaktithI jene atha AkSipta thaye che evA, upameya upamAna jevuM che athavA upameya upamAna ja che evuM pratipAdana karanAra ivAdi zabda vaDe, vAcaka vagara ja eTale ke vyaMjanAthI
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra50 vakrokti jIvita [3-29, 30, 31 sArI rIte varNavavA dhArelA vAkyAthe sAthe tenAthI jude ja artha have tene kAvyatatvo ullekSA alaMkAra kahe che. ene samajAvatAM kahe che ke sArI rIte varNavavA dhArelA vAkyartha sAthe tenAthI judo ja artha je te unmekSA. vaNya vastu aneka zabdanA banelA vAkyanA artharUpa hoya che. tenI sAthe tenAthI ja ja artha eTale ke bIjA ja vAkyanA tAtparyarUpa artha joDa te ubhekSA. jemAM ubhelA eTale ke kalapanA karavAmAM AvI hoya te ubhekSA evI enI vyutpatti ApI zakAya. kayA sAdhanathI? te ke saMbhAvanAne AdhAre karelA anumAnathI. eTale ke saMbhAvya arthanA anumAnathI. ene artha e ke vaNya vastune tenA jevAM ja kArya karatI bIjI vastumAM palaTI nAkhavI, arthAta upameyane upamAnanuM rUpa ApI devuM. A uprekSA bIjI rIte paNa saMbhave che. kaI rIte? te ke sAdezyathI. sAmyane AdhAre paNa vivakSita vAkyartha sAthe tenAthI judA ja vAkyarthane joDe te paNa uprekSA kahevAya. sAdazya be prakAranuM saMbhave cheH (1) vAstavika ane (2) kAlpanika. emAMthI vAstavika sAdazya e upamAdine viSaya che ane kAlpanika sAdazya uekSAne viSaya che, kAraNa, enAthI vizeSa saudarya sadhAya che. be vastunA astitva vagara sAzya saMbhavatuM nathI, tema ja prastuta vastuthI judI bIjI kaI prastuta vastu (kAvyaracanA prasaMge saMbhavatI nathI. sAdazyane je dharma mAnIe te dharma te parAzrita hoya che. eTale kevaLa (eTale ke nirAdhAra) dharmanI kalpanA tarkasaMgata nathI. tethI tenA Azraya tarIke bIjI kaI vastunI kalpanA karavI paDe. te kaI hoI zake ene keI niyama nathI. eTale game te eka kalpI laIe te pachI ene aMta ja na Ave ane anavasthA
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-29, 30, 31] vAktijIvita 251. paidA thAya. ane e guNu sAthe saMgati na sadhAya te enI pratIti ja thaI na zake. eTale sahRdayAe pAtAnA anubhavane AdhAre svIkAravuM ja rahyuM ke ahIM aMte sAddezyanA AdhArabhUta koI kAlpanika dhasInI kalpanA karavI ja paDe. eTale evA kalpita dhamInA sAdRzyathI ema ahIM kahevuM che, A e uparAMta, khATuM hAvA chatAM paraMparAne anusarIne ame jaNAvyuM che ke trIjI rIte paNa utprekSA sadhAya che, ane te athavA baMnethI" ema kahIne nirdezI che. baMne eTale saMbhAvanA AdhArita anumAna ane sAdazya. e baMne kArA bhegAM thavAne kAraNe paNa prastuta aMnI sAthe tenAthI judA ja aMne joDavAmAM Ave tyAre utprekSA alakAra gaNAya. A traNe prakAre utprekSAnI yAjanA kayA abhiprAyathI karavAmAM Ave che? te ke vaNya viSayanI asAdhAraNa zreSThatAnuM pratipAdana karavAnI icchAthI. arthAt kavi pAtAnA vakSya' viSayane asAdhAraNatAnI parAkATie paheAMcADavA IcchatA hAya che tethI. e kevI rIte kare che ? te ke A (upameya) tenA (upamAnanA) jevuM che' athavA 'A (upameya) te (upamAna) ja che' e e rIte. tenA jevuM eTale aprastutanA jevuM. vaNya vastunI asAdhAraNatAnuM pratipAdana karavA mATe aprastuta sAthenA sAdRzyanI ceAjanA karavAmAM Ave che. ane A te ja che' eTale prastuta vastu aprastuta vastu ja che ema, aprastutane prastuta upara adhyAra|pa vaNya viSayanI asAdhAraNatAnI parAkADhinI pratIti karAvavA mATe karavAmAM Ave che. A utprekSA zAnA vaDe darzAvavAmAM Ave che? te ke ivAdi vaDe. eTale ke Dva (manye, zaM, dhruvam, prAyo, ghUnam ) vagere utprekSAdyotaka zabdo yeAgya rIte ceAjIne. have khIjI rIta batAve che. vAcyavAcakanA sAmarthyathI jemanA artha AkSipta thatA heAya evA ivAddhithI'" arthAt ivAddhi zabdo vAparIne athavA temane vyaMgya rAkhIne. saMbhAvanAmUlaka anumAnathI thatI utprekSAnuM udAharaNa --
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 52 vakroktijIvita [3-29, 30, 31 mAthA paranA puSpahArathI lebhAI kAna pAse AvIne bhramaroe guMjArava karyo te jANe rAjAone meha pamADavAne maMtra kAmadeve tene zIkhavyuM." 106 kAlpanika sAdezyavALI uakSAnuM udAharaNa- jANe caMbaka zivanuM reja raja Dhagale thatuM raheluM aTTahAsya." (meghadUta-58) 107 athavA-- jANe gaganarUpI sApe utArI nAkhelI kAMcaLI jevI." (harSacarita, pR. 19) 108 A vAkya udAharaNa 92mA tarIke A ja umeSamAM AvI gayuM che (pR. 243). vAstavika sAdazyavALI ukSAnuM udAharaNa- prAkRta gAthAne pATha bhraSTa hevAthI De. bhAyANIe kapelI paMDita chAyA uparathI e gAthAne artha kaMIka AvuM lAge che? te bAlA kisalaya jevA kAna sudhI pahoMcatAM, suMdara pAMpaNavALAM ane caMcaLa kIkIovALAM pitAnAM nayanene kAraNe suMdara aMbujalIlA pragaTa karI rahI che. 109 baMnene AdhAre thayelI ukSAnuM udAharaNa- teNe dUrathI potAnA zatrunA lehIthI kharaDAyelA khaga jevI tINa ane rAtI AMkhe madhuripu kRSNa upara mAMDI. 110 [lekamAM tIkSaNa bANa vagere padArtho aMga cIrI nAkhI lehIthI kharaDAyelA jovAmAM Ave che, te uparathI tenA sAdagdhane lIdhe - nayanayugalanI tINatA ane lIlAne kAraNe prastuta vastune dharma aprastuta vastunA dharma tarIke saMbhavI zake evuM anumAna kareluM che eTale ahIM sAdazya ane anumAna baMnene AdhAre thayelI * uprekSA che. (kalpalatAviveka, pR. 252)]
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-29, 30, 31] vAktijIvita 253 athavA jema ke-- tenA kSaNanA virahathI paNa ramaNIonA hRdayamAMthI evA surabhita nisAsA nIkaLe che ke jANe temanA hRdayamAMthI kusumabANa kheMcI lIdhA pachI khAkI rahelA tenA makaraMdanAM jiMdu na hAya !'' (gauDavaheA, 748) 111 vAstavika sAdRzyavALI utprekSAnuM udAharaNa-- khIlelAM suMdara phUlAnA gucchAne lIdhe lacI paDelI maneAhara AmralatAne mRganayanIe halAvI te jANe virahiNIAne mRdutAthI mana karanAra kAmadeva potAnA puSpacApane halAvI dhamakI ApatA hAya evuM lAge che." 112 ahIM kavie vaNya viSayathI judI bIjI kaI vastunuM kathana karyu che eTale ahIM apati alaMkAra che evI bhrAMtimAM na paDavuM. kAraNa, apatinA pragaTa thavAnA mULamAM utprekSA rahelI che, ane nahi ke utprekSAnA mULamAM apahnuti, e vAta thADI ja vAramAM (apatinI carcA vakhate) spaSTa thaze. va vagere vAcaka zamdo vinA A tenA jevuM che' evuM pratipAdana karatI utprekSAnuM udAharaNa-- caMdana vRkSane vaLagelA sarponA niHzvAsanA vAyuthI sUcchita thayelA malaya pavana vasaMta RtumAM pravAsIone mUrchA pamADe che." (dhvanyAlAka, 2-27) 113 athavA jema ke-- "he devI, jo, caMdranI zAlAnA tiraskAra karanAra tArA vadanakamaLathI parAjita thayelAM kramaLe! ekAeka jhAMkhAM paDI jAya che." (ratnAvalI, 1-25) 114 A zlAka bIjA unmeSamAM 44mA dRSTAMta tarIke AvI gayA (pR. 132). athavA jema ke--
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 vakroktijIvita [3-32 "he bhIru, tane rAkSasa(rAvaNa) je mArga thaIne laI ja hatuM te mArga, bolavAne azakta evI A latAoe (rAvaNa je dizAmAM gaye have te dizAmAM) vaLelAM pAMdaDAM. vALI pitAnI DALIo vaDe mane kRpA karIne batAvyuM hatuM." (raghuvaMza, 13-24) 115 A leka bIjA unmeSamAM 80bhA udAharaNa tarIke AvI gayo che '(pR. 15ra). "A te ja che evuM vAcaka vinA sUcita thatuM hoya tevI ubhekSAnuM udAharaNa- brahmAe pite je kamaLa upara beThA hatA tenI pAMdaDIo eke eke UMcI karI oraDI banAvI dIdhI." (bAlarAmAyaNa, 7-66) 116 A leka pUrepUre pahelA umeSamAM udAharaNa 102 tarIke AvI ga che (pR. 85). have A ukSAne ja bIjo eka prakAra batAve che - 3ra. nikiya vastumAM paNa tenA svabhAvane anurUpa evI kriyAnuM kartava, jenArane ema lAge che mATe, mAre 5vAmAM Ave tyAre ubhelAne eka bIjo prakAra thAya. ubhekSAne Ave paNa eka prakAra jovAmAM Ave che, jemAM kriyAnuM katva ApavAmAM Ave che. zAmAM? te ke kaI vastumAM, je niSkriya hoya chatAM. kartutva kevuM? te ke vastunA svabhAvane anurUpa. zAthI ApavAmAM Ave che? te ke jenArane ema lAge mATe. "vaNya vastunA atizayanuM pratipAdana karavAnI IcchAthI "A tenA jevuM che athavA "A te ja che ema kahetA vAcaka vagara je" e vAkayakhaMDa ahIM paNa samajI le.
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-32]. vatijIvita 255 udAharaNa- aMdhakAra jANe aMgene lIdhe che, AkAza jANe kAjaLa varasAve che." (mRcchakaTika, 1-34) 117 athavA jema ke - aMga UchaLatA svaccha lAvaNyanA sAgaramAM taratAM lAge che." 118 A zleka bIjA unmeSamAM 91mA udAharaNa tarIke AvI gayo che (pR. 157). athavA jema ke - "caMdrikA AkAzamAM jANe ke sare che, kumudomAM jANe ke vRddhi pAme che, strIonA pAkaTa barunA thaDa jevA pAMDu gAlemAM jANe pratibiMbita thAya che, pANImAM jANe vikase che, sudhAdhavala bhavanomAM jANe hase che ane pavanamAM phaDaphaDatI dhajAnA paTamAM jANe pharaphare che." 119 uljhakSAnA IvAdi vAcakonI yAdI daMDIe ApelI che eTale ahIM pharI ApatA nathI. e unmelA, varNanIya vastunA svabhAvane anurUpa hovAthI suMdara lAgatI keI apUrva vizeSatAne pragaTa kare che. kavipratibhAnA sAranA ja bIjA paryAya jevA anya keTalAka alaMkAre che, temanA paNa sArarUpa A ubhekSA alaMkAra ane te badhAnA mULamAM rahI navA navA alaMkArenI kalpanAnuM kAraNa bane che, ane alaMkAranI vividha saudarya chaTAne AdhAra e ja che. bIjA alaMkAnI sauMdaryasaMpatti harI laIne ubhekSA badhAnA jIvita tarIke prakAze che. 120 A aMtaraka che. A rIte uljhakSAne samajAvIne enI sAthe sauMdaryAtizayanuM sAdaya hovAthI kamaprApta atizayokti alaMkAra rajU kare che-
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 vakra tijIvita [3-34 33 jemAM sahadane AnaMda Ape evA varNanIya padAthanA dharmonA keI atizaya sauMdayapUrvaka pratipAdana karavAmAM Ave te badhA alakArenA chatirU5 atizayekti alaMkAra kahevAya. Ane samajAvatAM kahe che ke te atizakti kahevAya. kaI? te ke jemAM prasiddha lekavyavahArane TapI jAya evI koI parakASThAe pahoMcelI vizeSatAnuM sauMdaryapUrvaka eTale ke vedadhyabhaMgithI varNana karavAmAM Ave che. zAnuM? te ke varNanIya padArthanA dharmonuM arthAt tenA svabhAva sAthe saMbaMdha dharAvatI vizeSatAonuM. e vizeSatA kevI? te ke kAvyavidone AnaMda Ape evI. kAraNa, sahadane AnaMda Ape evI padArthanI suMdaratA e ja kAvyanuM prayojana che. ane tethI e atizayane piSanAra atizayokti alaMkArane AlaMkArika pUba AdarathI jue che. 34 ro, padArtho ane alaMkAre jyAre atizayokti dvArA temanI zobhAmAM vadhAre karavAmAM Ave che tyAre saudaryanI parAkeTine pAme che. vaktA e ja kAvyanuM alaukika rahasya che. ane jyAre rasa, svabhAva ane alaMkAranI bAbatamAM atizayektine sAtha maLe che tyAre te vakratA pUrepUrI khIlI UThe che. jema ke - caMdrakAnta maNinA bhavanamAM pitAnA sAthI rAjahaMsathI chUTI paDelI sArasI avAja uparathI tene pArakhavAnI aNI para hatI tyAM snAne lIdhe pharI jAgelA saMzayathI te vakratUtInI () jema vilApa kare che." 121 athavA jema ke "pitAnA puSpanI kAti jevI cAMdanIthI DhaMkAI gayelAM
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke-34] vikroktichavita rahe saptaparNanAM vRkSe bhramarenA guMjAravane lIdhe anumAnathI jANI zakAya che." (bhAmaha, kAvyAlaMkAra, 2-82) 122 ahIM vastunA svAbhAvika sauMdaryane ja paripaSa karavAmAM AvyuM che. athavA jema ke - "jene pratAparUpI sUrya prakAza hoya che tyAre bIjA tejasvI padArthonI vAta te javA de paNa meru ane caMdranuM mahattva paNa TakI zakatuM nathI. traNe lekamAM prasiddha parAkramathI zobhatA rAjavaMzamAM janmelA A rAjavI pAse caMdra ane sUrya paNa jhAMkhA paDI jAya che." 123 athavA jema ke- jhAkaLanA zItaLa jaLathI nAhelI ane taratanA UgelA sUryanA sparzathI nirmaLa banelI tathA sUryanA taDakAnI lAlI lagAvelI vanasthalInAM aMgoe keI apUrva bhA dhAraNa karI." 124 AmAM pahelA (123) lekamAM rUkAlaMkAranI zobhA parAkeTie pahoMcI che. pahelAmAM ane bIjA(124)mAM rasavadanaMkArane paNa paripaSa sadhAya che. vanasthalImAM ThaMDA pANIthI snAna karI svaccha thavuM, navA UgelA sUrajanA taDakArUpI vastrathI nirmaLa dekhAvuM vagere strIonA vyavahAranA ArepaNathI A varNanamAM apUrva saudarya AvyuM che. vaLI jema ke - "UgatA caMdranAM kiraNo tArAM karNapUra racavAmAM kAma Avaze. kumaLA javanA pIlA jevAM e kiraNe tArA nakhanI aNIthI kApI zakAze." (kumArasaMbhava, 8-63) 125 A lekamAM rasanA sauMdaryanI vizeSatA pragaTa thaI che. jema ke navA UgelA caMdranAM kiraNonA sukumAra sauMdaryanI kaI 17.
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 vakrAtijIvita [3-35, 36 apUrva vizeSatA ahIM pragaTa thAya che, jene lIdhe kapila, kAna ane alakanA saMsparzane kAraNe vakhANavA lAyaka karNapUra banavAnI zebhAne te pAtra Thare che, ema pArvatIpati zaMkara priyAne kahetAM, tenA vadanacaMdrane tathA te ja vakhate UgatA caMdrane joIne temanA hadayamAM rasa UbharAya che, evI pratIti thAya che. A rIte pradhAnabhUta alaMkArya vastunA aMgarUpe rahelA alaMkAre kaI vAra viziSTa rIte jovAne kAraNe ghaNA mahatvanA banI jAya che ane gauNa hovA chatAM jANe mukhya banI jatA hoya evuM lAge che ane viziSTa pejanAne lIdhe temane pradhAna gaNavAmAM Ave che. have sAmyamUlaka alaMkAravarganA racanA sauMdaryane vicAra 35 vivakSita padArthanA svabhAvanuM sauMdarya sAdhavA mATe, e saudarya jemAM utkRSTarUpe raheluM hoya evA kaI bIjA padAthe sAthe tenuM sAmya nirUpavuM te upamA alaMkAra kahevAya. upamA judI judI rIte vyakta thAya che(1) sAdhAraNa dharmanA ullekhathI, (2) AkhA vAkyamAM tene garbhita rAkhIne, ane (3) ivAdi zabdone upayoga karIne. paNa upamAnI kharI zebhA kriyApada dvArA sadhAya che. . Ane samajAvatAM kahe che ke jemAM vastunuM eTale ke vartha vastunuM koI aprastuta evI bIjI vastu sAthe sAmya batAvyuM hoya te upamA alaMkAra kahevAya. aprastuta vastu sAthe sAmya zA mATe darzAve che ? te ke vivakSita vastune svabhAva kahetAM keI vizeSa dharma, tenuM sauMdarya siddha karavA. bIjA kevA padArtha sAthe?
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-35, 36] vakrokti jIvita ra59 te ke jemAM e sauMdarya utkRSTa rUpe raheluM hoya evA. ahIM tAparya e che ke varNanIya padArthanA vivakSita dharmanuM sauMdarya sAdhavA mATe aprastuta padArtharUpa dhamI sAthe sAmya ema kahyuM che, te tarkasaMgata che. kAraNa, kevaLa dharmanuM sAmya saMbhavatuM nathI. eTale dharma sAthe sAmya ema kahyuM nathI. Ama, dharma dvArA dhamIonuM eTale ke upamAna ane upameyanuM bheguM sAmya phalita thAya che. AvI upamAnuM pratipAdana keNa kare che? te ke kriyApada. kriyApada eTale dhAtuno artha. ahIM kriyApada zabdathI mukhyAmukhya kriyAvAcaka sAmAnya artha ja samajavAnuM che, kevaLa kriyApada ja nahi. kAraNa, jyAM kiyA amukhya bhAve rahelI hoya tyAM paNa te upamAnI vAcaka hoya ja che. jema ke "pAcaka." e zabdamAM pAkazaktinuM prAdhAnya heIne emAM prakRti kahetAM dhAtune artha garbhita rahele ja che. je pakAve te pAcaka'. e ja rIte pati ('pakAve che) e zabdamAM kriyAnuM ja prAdhAnya che tema chatAM kriyA karanArane artha paNa emAM garbhita rahela che. Ama, mukhya ane amukhya e baMne prakAranAM kriyApada upamAnuM kathana kare che. kevI rIte? te ke vicchitti kahetAM vedadhyabhaMgithI. vicchitti vagaranA kathanamAM tadvidone AnaMda ApavAnI zakti hotI nathI, e ahIM artha che. kevaLa kriyApada ja upamAnuM kathana kare che ema nathI, IvAdi vagere upamAvAcaka zabda, bahuvrIhi vagere samAsa tema ja vana vagere pratye paNa enuM saudaryapUrvaka kathana kare che. zuM hoya te? te ke sAdhAraNa eTale ke upamAna ane upameya baMnemAM raheluM hoya e dharma, tenuM kathana kareluM hoya che. samAna dharmane AdhAre be kriyAone saMbaMdha joDavo hoya che eTale baMne kartAo athavA nAme paNa samAna che ema mAnavAmAM Ave che. kyAM? te ke vAkyarthamAM. paraspara anvaya-saMbaMdhathI joDAyela padasamUha te vAkya. ene artha athavA vastu te ahIM varNanane viSaya hoya che. temAM kevI rIte? te ke tenI sAthe saMbaMdha hovAthI.
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 vaktichavita [3-3 te eTale padArtha, e padArthone samanvaya eTale ke paraspara saMbaMdha thavAthI. vAkyamAM aneka padArtho hoya che. temanI vaccenA paraspara saMbaMdhane lIdhe keIka eka ja zabdathI upamA ke ujhekSA sadhAya che. je e baMne alaMkAremAM vastusAmya samAnapaNe raheluM hoya te pachI emanI vacce eTale ke upamA ane ubhekSA vacce bheda ze? ema koI pUche te tene khulAso e ke - 37 upekSAmAM vastusAzya hoya che chatAM tenuM tAtparya juduM ja hoya che. uprekSAmAM sAmyasaMbaMdha hoya che khare, tema chatAM tAtparya eTale ke padArthathI judA ja vAkayArthanA jIvitabhUta bIjI ja vastu ene viSaya hoya che, jene anubhava tadvidonuM aMtaHkaraNa karI zake che. enA dAkhalA pahelAM ApI gayA chIe. upamA ane ulTekSA e baMne zabdo kevaLa karaNane ke karmane artha vyakta na karatA heI, e baMnene saMbaMdha sAmya sAthe joDI zakAya che. tethI upamAne artha upamiti eTale sarakhA hevAne bhAva eTale. ja thAya che. eTale upamAnI vyAkhyAne artha eTale ja thAya ke jemAM prastuta ane aprastuta vacce sAmya hoya te upamA. e baMnenuM nirNAyaka rIte varNana kare che. amukhya kriyApadathI sadhAtI padArthopamAnuM udAharaNa he kamalanayane, pUrNacaMdrane maLatuM AvatuM tAruM mukha kAmadevanI traNe lekane jItavAnI IrachAne pioSe che." 126 AmAM saMvAri (maLatuM AvatuM) e zabdamAM amukhya kriyApada che. ane tene AdhAre upamA sadhAI che.
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-37] vakroklivita thai evI ja vAkayopamAnuM udAharaNa- bhramare azokapuSpanA gucchone rasa cUsI rahyA hatA ane tenI DALe navAM pAMdaDAM hAlatAM hatAM te, gADha cuMbana aTakAvavA hAtha halAvatI vadhUonI nakala jevuM lAgatuM hatuM." (kirAtAjunIya, 8-6) 127 A leka pahelA unmeSamAM 119mA udAharaNa tarIke AvI gayo che (pR. 95). A zlokamAM vidAyantI zabda amukhya kriyApada che. mukhya kriyApadathI sadhAtI padArthopamAnuM udAharaNa pachI aruNanA Agamanane lIdhe jenuM biMba jhAMkhuM paDI gayuM che e caMdra saMbhegathI thAkI gayelI strInA gAla je phika thaI gayA." 128 A leka pahelA unmeSamAM 19mA udAharaNa tarIke AvI gayo che (pR. 15). A lekamAM che mukhya kriyApadathI upamA sadhAI che. evI ja vAkyopamanuM udAharaNa "tenuM mukha ketakInA pAMdaDA jevuM sapheda thaI gayuM hatuM, zarIra kRza thaI gayuM hatuM, teNe ceDAM ja AbhUSaNe paheryA hatAM, eTale te pUrI thavA AvelI, zeDA tArA ane phikkA caMdravALI rAtrinA jevI lAgatI hatI." (raghuvaMza, 3-2) 129 cahayata e mukhya kriyApadane lIdhe ahIM upamA sadhAI che. IvAdi vAcakethI sadhAtI padArthopamAnuM udAharaNa - "priyAnA pulakita kapila upara cuMbana karatAM ja e sparzanA ullAsathI tenI AMkha mIcAI gaI - caMdranA sparzathI kamala biDAI jAya tema." 130 AmAM rUDha zabda vaparAya che.'
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ huM krAMktijIvita [3-37, evI ja vAkayopamAnuM udAharaNa-- "aMge lAla ca'dananA lepa karelA ane khabhe lAMbA hAravALA A pAMDayanA rAjA che, e taratanA UgelA sUryanAM kiraNAthI lAla zikharo ane jharaNAMvALA patarAja jevA dekhAya che." (raghuva'za, 6-60) 131 A baMne laikAmAM upamAna ane upameya vacce sAmya che, ane e sAmyanA saMbaMdhathI baMne paraspara aMdhAyelA che, tema chatAM phera paNa che. pahelA leAkamAM sAmyanA saMba`dha samajAyA pachI vAkathArtha samajAya che, paNa bIjA zlokamAM vAkathArtha samajAyA pachI sAmyanA saMbaMdha samajAya che. pahelA zleAkamAM sAmyanuM sUcana karanAra kAI samAsa vagerenA ke kArya pratyaya vagerenA upayega thayelA nathI ane e dvra zabda dvArA kahevAyeluM che. eTale, ane padArthanA medha thayA pachI upamAna-upameyanuM sAmya pragaTa thAya che eTale ene padArthopamA nAma Apyu che. vaLI ahIM zlokanA pUrvAdhamAMthI pUrA vAkayArtha samajAtA nathI kAraNa, tyAM sudhImAM kavine vivakSita (upamA) alaMkAranA artha te samajAyA vagarane ja rahe che. A khAkhatamAM pahelAM (1-6) kaheluM che te lAgu paDe. che ke sAlaMkAra hoya te ja kAvya kahevAya. paNa khIjA kSeAkamAM paraspara anvita zabdonA banelA vAkayArthanuM grahaNa pahela' thAya che ane te pachI upamAna ane upameyanA sAmyanA medha thAya che eTale ene vAkacopamA kahI che te yAgya ja che. kriyApado mAraphate sAdhya kevI rIte pragaTa thAya che te dRSTAMta sAthe kahI cUkayA chIe eTale nakAmA vistAra karatA nathI. 36mI kArikAmAM iyAdri'mAM Adi pada che tenA artha evA che ke va sivAyanA cA vagere trIjA zabdothI upamAnI pratIti karAvI zakAya che, e pahelAM kahyuM ja che. jyAre samAsa vaparAyA hoya tyAre e prakAranI upamA thAya
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-37] vAktijIvita 263 cheH (1) zabdathI na kahelI eTale ke garbhita ane (2) zabdathI kahelI. samAsamAM garbhita upamAnuM udAharaNa "pUNendunA jevI kAntivALA mukhavALI, ane nIlepalanA jevI AMkhAvALI." 132 samAsamAM zabdathI kahelI upamAnuM udAharaNa-- "te jatI hatI tyAre tenI DAka vAre vAre vAMkI vaLatI hatI, kamaLanA jevuM tenuM mAM cAre kora pharatuM hatuM, tenI lAMbI pAMpaNeAvALI AMkhanA kaTAkSane amRta ane viSa cApaDeluM hatuM, je kaTAkSa mArA hRdayamAM jANe dRDha rIte rApAI gayA." (mAlatImAdhava, 1-26) 133 pratyayathI sadhAtI upamAnuM udAharaNa-- majIThathI raMgelA rezamI deArA jevAM kirAne ekaThAM karI laIne graheAmAM mukhya evA sUrya svaira gatie Akhare astAcaLe pahAMce che. 'TALe cakarAve caDAvelI kamaLAnI raja tenA chatra jevI lAge che. kSaNa vAramAM tenuM teja kSINa thavA mAMDe che ane bhagavAna sUryanArAyaNu sAgaramAM DUbI jAya che.'' (bAlarAmAyaNu, 3-10) 134 A zlAkamAM chatrAyanAH rUpamAMnA pratyaya upamA sUcaka bane che. athavA jema ke-- kAlaneminAM vacanA sAMbhaLatAM ja te asurAnA rAjAnA kuMjaranA jevA krodha, bhalabhalAnI hiMmatanA abhimAnane dhULa cATatAM karI nAkhatA raNunAda sAthe bhabhUkI UThaco." 135 A zlAkamAM lavamAMnA vat pratyaya upamA sUcave che. jema ke. "e pramANenAM (tenAM) gmA (vacana) sAMbhaLIne te tapasvIkanyA sAme teNe utsukatAthI UMce mukhe joyuM
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 vaktichavita [3-37 ane atimuktAnA pIMkhAyelA puSpa jevuM tenuM hadaya mUI pAmyuM" (). 136 udAharaNane pATha bhraSTa hevAthI artha aspaSTa rahe che. aTakaLe upara artha karyo che. A lokamAM upamAvAcaka pratyaya aaN che. athavA jema ke - me mugdhabhAve vRSabhadhvaja zivanuM jajara thaI gayeluM dhanuSa kamaLane taMtu teDe tema teDI nAkhyuM. ethI traNe lekamAM jenI kIrti phelAI hatI evA rAkSasarAja rAvaNanI ochI viDaMbanA na thaI." (bAlarAmAyaNa, 3-80) 137 A lekamAM mRgAramajha ("kamaLane taMtu teDe tema' e upamAsUcaka prayoga che. pratIyamAna upamAnA udAharaNamAM rasanI parAkeTi sAthenA saMbaMdha sahita upamAna ane upameyanuM, nahi vadhAre nahi ochuM evuM sAmya, baMnene lAgu paDe evA zabdArthanI zaktithI AkSipta thatuM, kriyApada vagere vAcaka padethI nirUpAyuM hoya tyAM paNa upamAnI pratIti thAya che. jema ke- rAjAne putra hatA chatAM tenI Akhe A bALakane joIne ja karatI hatI. vasaMta RtumAM phUlene kaMI pAra nathI hote chatAM bhramare AMbA upara ja vizeSa rUpe ToLe vaLe che." (kumArasaMbhava, 1-27) 138 A lekamAM vasaMtanI puSpasamRddhi apAra hevA chatAM tene AMbA upara vizeSa prIti hoya che e vAta, lekamAM varNavelI bIjI vAta sAthe saMpUrNa sAmya dharAve che, eTale ene pratIyamAna upamAnuM sUcaka gaNIe e nyAyasaMgata che. asaMkhya puSenI samRddhi rAjAnI aneka saMtati sAthe sAmya darzAve che. Ama ahIM upamAna lakSaNe avikala jovA maLe che. A upamAne arthAtaranyAsa mAnavAnI bhUla na karavI, kAraNa, keI AkhA vAkyanuM tAtparya bIjA AkhA vAkyanA tAtparya sAthe sAmya dharAvatuM hoya te ja
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-38] vatijIvita raphaw arthAtaranyAsa thAya che. A rIte vicAratAM, samAna vastuone pAse pAse mUkavAthI thatI prativastRpamA paNa jude alaMkAra gaNavAne pAtra nathI, kAraNa, tenI ane uparanA udAharaNanI sthiti sarakhI ja che. enI vyAkhyA ane udAharaNa pUrvAcAryoe A pramANe ApyAM che. vyAkhyA: samAna vastu pAse mUkavAthI prativastupamA thAya che. udAharaNa - sajajanenI sAthe vaheMcIne saMpattine upabhega karanAra guNIjane keTalA? mArga uparanAM vRkSomAM pAkAM phaLathI lacI paDelAM keTalAM?" (bhAmaha, 2-36) 139 A lekamAM samAna soMdaryavALA (sajajanenI sAthe vaheMcIne saMpattine upabhega karanAra guNIjane ane svAdiSTha pAkAM phaLethI lacI paDelAM vRkSo) baMnenI kavine vivakSita viralatA uparAMta bIjuM kazuM mane hara tattva vadhArAnuM prApta thatuM nathI. Ama eTaluM sAbita thAya che ke prativastRpamAne samAveza pratIya mApamAmAM thaI jAya che, eTale have upameyapamA paNa kevI rIte upamAmAM ja samAI jAya che e joIzuM. 38 upamAna ane upameyanuM paraspara sAcce jemAM hoya che te upaepamAne paNa upamAmAM samAveza karavA joIe. kAraNa emAM paNa upamA te hAjara ja haiya che, ane tenI kaI judI vyAkhyA ApI zakAya ema nathI. bIjA AlaMkArikoe jene upamepamAM kahI che te, kharuM jatAM, upamAthI bhinna nathI. zAthI? te ke emAM upamA hAjara hovAthI. kayA kAraNathI? te ke upamAthI enuM lakSaNa juduM paDatuM nathI. keI vastunA svarUpanI asAdhAraNatAnuM varNana te lakSaNa. te ahIM juduM siddha thatuM nathI. e nAmane vigraha je ApaNe e karIe ke jemAM upamAna upameya banatuM hoya te upamepamA,
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra66 vaktijIvita [3-30, 40 te eka ja vastu upameya ane upamAna baMne banI jAya. eTale ke ekanI eka vastune upamAna paNa gaNavAmAM Ave ane upameya paNa gaNavAmAM Ave. zokamAM DUbelA mANasane paDI rahevuM athavA UMghavuM e paNa lebhAvanAruM thaI paDe che, premIone e AzvAsanarUpa thaI paDe che." 140 AvA dAkhalAmAM tulyogitA alaMkAra mAne ke kema ene have vicAra kare che- 39, 40 tulyogitA e jude alakAra nathI. emAM be ke vadhu samAna padArtho bhegA karavAmAM Ave che, ane temAM dareka mukhya vaNya viSaya havAne dAvo kare che, kAraNa, keInuM prAdhAnya spaSTapaNe kaheluM hatuM nathI. mukhya vaye viSaya to eka ja che joIe paNa jyAre ekathI vadhu padArtho mukhya hevAne dA kare tyAre kaI zI rIte nakkI kare ke kaI vastu alakArya che ane kaI vastu alakAra che? Ane samajAvatAM kahe che ke jene tulyogitA kahe che te alaMkAra nathI. kAraNa, emAM be ke vadhu samAna padArthone vaNya viSaya banAvavAmAM Ave che. mukhya vaNya viSaya karyo che e je nakkI na thaI zakatuM hoya te pachI keNa kene zaNagAre che e zI rIte nakkI thaI zake? dareka pradhAna che ema kahIe te keNa pradhAna che e nakkI na thaI zakatuM hovAthI keI koIne alaMkAra banI zakatuM nathI. je ema kaho ke emAne kaI paNa eka bAkInAne alaMkAra bane che, te te paNa tarkasaMgata nathI. zAthI? te ke ema karavAthI koInuM sarvopari prAdhAnya rahetuM nathI. kema ke je koI vastu alaMkAra hoya te te bIjAnuM aMga hevI joIe, ane te tenuM prAdhAnya rahetuM nathI. pradhAna vastu je rUpe prAdhAnya bhagavatI
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-41] vakroktichavita 207 hoya te ja rUpe bIjAnuM aMga banI na zake. kAraNa, rUpAMtara pAmyA vagara ekanI eka vastu be parasparavirodhI vastu banI na zake. e. tarkasaMgata nathI. kadAca kaI ema kahe ke rAjAnA anucaramAM kaIka vAra: mukhya ane gauNa bhAva ekI sAthe saMbhavI zake. rAjAnA anucaramAM be rUpa saMbhavI zake. jema ke, (1) rAjAnI apekSAe te nekara che. ane (2) pitAnA hAtha nIcenA mANasenI apekSAe te svAmI. che. je rAjAnA anucaramAM AvAM be parasparavirodhI rUpe ekI. sAthe saMbhavI zakatAM hoya te ahIM paNa be parasparavirodhI rUpe. hoya ema mAnavAmAM bAdha nathI ane eTale tulyagitA alaMkAra mAnavAmAM doSa nathI. graMthakAra kahe che ke A bAbatamAM amAruM kahevuM ema che ke tamArI vAta sAcI che, paNa ame ema mAnIe chIe ke tulyagitA alaMkAra che enI nA na pADI zakAya, paNa pachI e tulya gitA na rahe. kAraNa e che ke - 41 A alaMkAramAM badhA ja padArtho vacce che ema mAnIe athavA samAna che ema mAnIe te sAmyanuM mahatva vadhI jAya ane e be vastune kAraNe ja ApaNe ema mAnavuM paDe ke A cekhI upamA sivAya bIju kazuM nathI. kAM te ema mAnavuM joIe ke badhA ja padArtho vaNya viSaya che, athavA teo badhA paraspara samAna che, sAmya dharAve che, e sivAya trIje kaI vikalpa nathI. varSa viSaya tarIke vivakSita na hovA chatAM keTalAka padArthonuM varNana sAmyane kAraNe vaNya viSaya tarIke karavAmAM Ave te sAmyanuM mahatva varya viSaya karatAM vadhI jAya. te zuM thAya? te ke e spaSTa upamA. banI jAya. kema ke bhinna padArtho vacce sAmyane saMbaMdha hoya tyAM upamA gaNAya, e vAta ahIM lAgu paDe che. eTale e upamA.
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 vaktijIvita sivAya bIjo koI alaMkAra hAI ja na zake. (AvA AlakArane ApaNe kadAca samuccitApamAnI samAna kakSAnA gaNI zakIe.) samuccita upamA, varNana karavA mATe bhegA mUkelA padArtho sAthe saMkaLAyelI hArTa ene samuccita upamA kahe che. samuccitApamAmAM upamA zabdano artha phakta samuccita upamAna eTale ja thaze, samuccita sAmya nahi. (eTale ke ahIM samuccaya upamAnAnA che, upamAnA nahiM.) [3-41 upamAna paNa jo prastuta vastu tarIke varNavAyu DhAya te sAmyanA atizayane lIdhe alaMkArarUpa thaI paDe che. jema ke-- prAkRta gAthAmAMthI ramatta (rUt timatta 'saheja kAmathI matta',) punopuno phepha viki pasaLo viiibanaLo (punaH punaH vAti dRSTi prasannaH vijAtinInanaH prasanna thayelI vilAsinI srIe pharI pharI najara kare che") ane dustare raththaLe va viLaare (du:so varSane phUla vinare 'duHsahu darpaNu jevA sUrya tarapha') eTalA zabdo kalpanAthI besADI zakAya che. 141 enA uparanI kalpalatAnI TIkA A pramANe che : ahI. dRSTipAtanA viSaya tarIke jema sU` prastuta che tema darpaNa paNu prastuta che. tethI sAmyanA atizayane lIdhe ene upamA alaMkAra tarIke gaNAvyA che. e ja rIte ahI paNa upamAna ja mukhya vaNya viSaya che, tema chatAM sAmyanA atizayane lIdhe e upamA gaNAvAne pAtra che, evA artha che. jema ke-- sAketa kahetAM yeAdhyAnA nivAsIone, gurudakSiNAthI vadhunI spRhA na rAkhanAra yAcaka ane yAcakanI IcchA karatAM vadhu ApanAra rAjA baMne abhinaMdananAM pAtra anI gayA." (raghuvaMza, 5-31) 142 e ja rIte, upamAnane jema vadhu suMdara dharmovALuM kalpavAmAM Ave tema vivakSita upameyanA sau mAM vadhAro thAya. jema ke--
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-41 vakroktichavita 2e "AkAzamAM je AkAzagaMgAnA be judA judA pravAha vahetA hoya te tenI upamA, jenA upara motInI mALA gUle che evI enI tamAla jevI nIla chAtIne ApI zakAya." (zizupAlavadha, 3-8) 143 A leka tulyagitA ane kalpitapamA baMnenuM udAharaNa che. A ja vAta ananyane paNa lAgu paDe che. temAM virya vastunuM saudarya eTaluM badhuM hoya che ke keI kAlpanika upamAna paNa kAma nahi Ave evuM lAgatAM kavi tene tenI pitAnI sAthe ja sarakhAvIne upamA race che. jema ke tenA mukhane joyA pachI caMdra vagere padArtho kSudra, lAge che ane rasanI bAbatamAM() tenA mukha sAthe kamaLane sarakhAvatAM mAruM mana evA nirNaya upara Ave che ke sauMdaryanI paramAvAdharUpa tenuM mukha pitAnI ja kAntithI pitAnuM upamAna banavAne prayAsa kare che." 144 Ama, abhivyaktinA nAnAvidha prakAre te anaMta che. paNa e badhAnI vyAkhyAo anaMta nathI (matalaba ke eka vyAkhyAmAM aneka alaMkArone samAveza karI zakAya che). pratibhAne lIdhe abhivyaktinA prakAre te anaMta saMbhave che ane kAntAnI lIlAnA vaicitryanI peThe tenI spaSTa gaNatarI thaI zakatI nathI." 145 A aMtaraka che. tulyagitAne paNa A upamAmAM ja samAveza thaI jate hoI ene judo alaMkAra, gaNa na joIe. prAcInee enI vyAkhyA ane udAharaNa A pramANe ApyAM cheH guNasAmya darzAvavA mATe halakI vastune paNa viziSTa vastunI sAthe samAna kALa ane kriyA vaDe varNavavAmAM Ave tyAre tulya-- gitA alaMkAra thAya." (bhAmaha, 3-27) 146
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 270 vakroktijIvita [3-41 prAcInee A pramANe vyAkhyA ApelI che. ene hetu sAmyane atizaya sUcavavAmAM che. jema ke - "zeSanAga, himAlaya ane tuM -eTalA ja mahAna, guru ane sthira che, kema ke tame ja maryAdAnuM ullaMghana karyA vagara cAlatI pRthvIne dhAraNa kare che." (bhAmaha, 3-28; davanyAleka, 4-4) 147 have graMthakAra e batAve che ke tulyogitAnI A vyAkhyAne samAveza upamAmAM thaI jAya che. jenuM saudarya jANItuM nathI evI vastunuM, jenuM saudarya jANItuM che evI vastu sAthe sAmya joDavuM te upamA. A tulyogitAmAM be vastunuM sAmya sUcavavA mATe prastuta ane aprastuta vastuone eka ja samaye sarakhI kriyA karatI varNavavAmAM Ave che. enuM paNa pRthakkaraNa karIe te prastuta-aprastuta vaccenA sAmya sivAya bIjuM kazuM prApta thatuM nathI. udAharaNamAMthI paNa e ja artha nIkaLe che. kAraNa, varNa viSayamAM zleSAdithI sAo uparAMta vadhArAnuM kazuM jovAmAM AvatuM nathI. prAcIne e je e khulAso karyo che ke A udAharaNamAM prastutaaprastuta baMnene sarakhI rIte lAgu paDe evA kliSTa kriyApadanA siMdaryane anubhava thate hoI e tulyagitA sivAya bIjuM kazuM nathI, e paNa tarkasaMgata nathI. jema ke - jemaNe ene joI ane jemaNe na joI te baMne sarakhA ja lUMTAyA che. jenArAnuM hRdaya harAI gayuM ane na jenArAnuM daSTiphaLa harAI gayuM." 148 hemacaMde A zloka vize lakhyuM che ke emAM priyatamA prastuta che ane tene jenAra ane na jonAra baMne aprastuta che. e baMnene samAna dharma lUMTAvAne che. eTale tulyogitAne jude alaMkAra na gaNavo joIe. A paNa kAvyane alaMkArane kakko paNa na jANanArane lavAre ja lAgaze. kAraNa, vaidadhyabhaMgithI nAyikAnA lAvaNyanI vizeSatAne varNavavA jatAM kavinA manamAM aprastutaprazaMsA phure che.
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-42]. vakrAtijIvita ra01 ke tulyagitAne dAkhale bIjA udAharaNathI ApI zakAya. jema ke - kAvyacarcA, priyajana sAthe vArtAlApa tathA ekAMtavAsa, muktakaMThe gAyeluM madhura gIta, ane AdarapAtra mitra AgaLa aMtaranI vedanA ThAlavavI" (e kadAca AzvAsanarUpa nIvaDe). 149 AmAM aneka vastuo sarakhA mahattvapUrvaka varNavAyelI che eTale ene tulyogitA kahI zakAya, paNa e badhI vastuo vaccenuM sAmya ja vadhu mahatvanuM heI ene upamAnuM ja udAharaNa gaNavuM joIe, ema kalpalatA viveka kahe che. ananvayano paNa upamAmAM ja samAveza karavo joIe. prAcInae enI vyAkhyA ane udAharaNa A pramANe ApyAM che - "enA jevuM bIjuM kazuM nathI' evuM batAvavA enI e vastune upamAnarUpe ane upameyarUpe varNavavAmAM Ave tyAre ananvaya alaMkAra thAya." (bhAmaha, 3-45) 150 tAMbUlanI lAlInA valayavALuM, daMtaprabhAthI camakatuM ane nIlakamala jevI AMkhevALuM tAruM mukha tArA mukha jevuM ja che." (bhAmaha, 3-46) 151 A vyAkhyA ane emAMthI phalita thatuM abhivyaktinuM saudarya baMne A alaMkArene samAveza upamAmAM thave joIe evuM ja sAbita kare che. kAraNuM, emAM upamAna ane upameyane bhAva spaSTa rahele che. upamAnI vyAkhyA ananvayane lAgu paDe ema nathI, kAraNa ke emAM bIjA koI upamAnane ullekha ja nathI, e dalIla paNa TakI zake ema nathI. kAraNa, tamArI ananvayanI vyAkhyAmAM ekanI eka vastune vize upamAna ane upameyane kalpita saMbaMdha rahele ja che. amAre te e saMbaMdha hoya eTaluM pUratuM che, pachI e kalpita hoya ke akalpita hoya. eTale ja kahe che ke-
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 vakroktijIvita [3-42. vidvAne kahi55mA ane anavayane sarakhA gaNe che. kalpitepamA eTale evI upamA je kavie bilakula kalpI. kADhelI hoya. vidvAne ema mAne che ke ananvaya barAbara kalipatepamA je , emAM lagAre ochuMvatta nathI. kalpitapamAmAM varya vastu pitAnA keI atyaMta suMdara dharmanI bAbatamAM pitAnI sAthe ja sAmya saMbaMdhathI joDAya che. kavie pitAnA vaNya viSayane atizaya sauMdarya apavA mATe kAlpanika upamAne zodhI kADhavAmAM rAcatA hoya che - pachI e upamAna kharekhara astitva dharAvatAM hoya ke na dharAvatAM hoya. kAraNa, temane ema lAge che ke jagatanA kaI paNa padArtho evuM sauMdarya apI zake ema nathI. astitva na dharAvatA ane kavie kapelA e be vizeSa paNa upamAna upameya vaccenA paraspara sAmya saMbaMdha upara ja bhAra mUke che. ane kAvyasauMdaryanA kAraNa tarIke e sAmya sivAya. bIjuM kazuM kalpI zakAtuM nathI. ahIM ApaNe upameyopamAnI prAcInae ApelI vyAkhyA ane udAharaNa joIe. (jemAM vArApharatI upamAna upameya ane upameya upamAna banatuM hoya) te upamepamAM kahevAya. jema ke- 15ra "sugaMdhavALuM, AnaMda ApanAruM, madirAnA madane lIdhe ratAza paDatuM, kamaLanA jevuM tAruM meM che ane tArA meM jevuM kamaLa che." (bhAmaha, 3-37-38) 153 A vyAkhyA evI che ke ene kAraNe upamA alaMkArathI jade alaMkAra banatuM nathI. kAraNa, pahelAM kahelI rIte enuM nirA karaNa thaI zake che. emAM upamAna ane upameya vArApharatI ekabIjAnuM sthAna le che eTaluM ja. pariNAme upamAna ane upameya vacce kAM te bhedane ke kAM te abhedane saMbaMdha tarkasaMgata rIte
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-42] vikroktichavita 203 joI zakAya che. vaLI, trIjA keI upamAnane niSedha karavAne ahIM irAdo che e hakIkata ene svataMtra alaMkAra gaNavA mATe pUratI nathI. kema ke "mukha caMdra che vagere rUpakavAkyomAM bIjA ke upamAnanI gaMdha sudhdhAM hatI nathI. ahIM mAtra pratibhAmAMthI pragaTelI, vaidadhyathI joyelI, atyaMta suMdara abhivyaktinI zobhA ja che, e kaMI judo alaMkAra nathI. kAraNa, eka ja alaMkAranAM judAM judAM udAharaNamAM paNa AvuM vaividhya jovA maLe ja che. jema ke - maMda maMda hAlatI kIkIvALI tArI AMkha ane hAlatA bhramaravALuM kamaLa e baMne madhura rIte ekI sAthe UghaDatAM hoIne ekabIjAne maLatAM Ave che." (raghuvaMza, 5-68)154 athavA jema ke - "sAketa kahetAM ayodhyAnA nivAsIone gurudakSiNAthI vadhunI pRhA na rAkhanAra yAcaka ane yAcakanI IcchA karatAM vadhu ApanAra rAjA baMne abhinaMdananA pAtra banI gayA." (raghuvaMza, pa-31) 155 A pheka A ja unmeSamAM udAharaNa 14ra tarIke AvI gaye che (5 268). A baMne udAharaNemAM varNavelI baMne vastuo prastuta hoI temanI vacce sAmya che, paNa ahIM alaMkAra che ema na kahevAya. athavA jema ke - "e mANase ramatavAtamAM zivanuM dhanuSa bhAMgI nAkhyuM che, jyAre ANe paNa ramatavAtamAM zivane prasanna karyA che je e be vacce mitratA thAya te emAM e baMnenuM tathA tAruM paNa bhaluM che." 156 pahelAM kahelI vAta ja ahIM paNa lAgu paDe che. joke 18
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 vakroktijIvita [3-42 upamA alaMkAranI vyAkhyA karatI vakhate upamAna ane upameya vastu vaccenA sAmyanI ja vAta karI hatI tema chatAM tyAM upamAna hamezAM aprastuta (Ine yogya rIte ja upameyanuM aMga eTale ke tenI zobhA vadhAranAruM hoya che, paNa A dAkhalAomAM te prastutanI ja vAta hoI te badhA pradhAna che. e kevI rIte tene vicAra pahelAM thaI ja game che. e ja nyAye parivRtti paNa judo alaMkAra nathI, evuM have pratipAdita karavAmAM Ave che. prAcInee enI vyAkhyA A pramANe ApelI che - arthone je vinimaya te parivRtti alaMkAra kahevAya." parivartana arthAt vinimaya eTale pitAne sthAne bIjI vastune sthAna ApavuM te. ema jyAM thatuM hoya te parivRtti alaMkAra kahevAya. enA aneka prakAra che: (1) eka ja vastunI jagyA bIjI vastu saMpUrNapaNe laI le, e eka prakAra. jema ke - "he denA guru bRhaspati, jarA ochuM bole. A IndranI sabhA nathI." 158 (2) kaI vAra aneka dharmovALI koI vastune eka dharma kame krame bIjA dharmamAM palaTAte jAya che. jema ke - tenA hAtha pahelAM lAlI vagaranA hoTha upara pharatA hatA ane stana uparanA kaMkuthI lAla thayelA daDAthI ramatA hatA, te have darbhanA aMkura cUMTe che tethI tenI AMgaLI ghavAya che, ane mALA pherave che." 159 A lekamAM garIne karakamaLane dharma parivartana pAme che. eTale ke je hAtha pahelAM kemaLa hatuM te have kaThora banyuM che.) (3) koI vAra eka ja dhamInA (koI vizeSa samayane) ucita ane pitAnA svabhAva sAthe saMvAdI dharmane sthAne bIje dharma AvI jAya che. jema ke -
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-43] vAktijIvita 205 "teM juvAnImAM ja zaNagArA utArI nAkhIne ghaDapaNumAM zeAle evuM valkala kema dhAraNa karyu che ?" (kumArasaMbhava, 5-44) 160 (4) koI vAra paraspara spardhA karanAra aneka dhI enA pahelAM kahelA (viSaya, dharma vagere) badhA ja badalAI jAya che. jema ke lakSaNakAre pAte ja enuM udAharaNa ApyuM che-- "tArA bAhue tArA duzmana rAjAene zastranA prahAra ApIne temanI lAMbe kALe meLavelI kumuda jevI zubhra kIrti laI lIdhI." (IMDI, kAvyAdarza, 2-356) 161 Ama, parivRttine svataMtra alaMkAra gaNavA cAgya nathI, eTale kahe che-- 43 eka padArthane haTAvI daI tene sthAne bIjAne lAvavA e kaI ala'phAra na kahevAya, kAraNa, pahelAMnI peThe ane pradhAna bane che. eka padArthane haThAvIne tenA sivAyanA khIjAne tene sthAne gAThavavAmAM Ave ethI kAMI navA alakAra na bane. zAthI? te ke baMnene vinimaya thAya che eTale ke baMne mukhyabhAve varNavAya che mATe. kevI rIte ? te ke pahelAMnI peThe,' eTale ke A pahelAMnA ala'kAra(upameyApamA)mAM joI gayA te rIte. jo baMnene sarakhA mukhya gaNavAmAM Ave teA, athavA kayA pradhAna che ane kayA nathI e nakkI karavA mATe kAI niyama na hoya tA, e emAM ala kArya kANu ane alakAra koNa enA nirNaya nahi thaI zake. e ja vAta ahIM paNa lAgu paDe che. e e padArtho bhegA AvyA che eTalA mAtrathI emanI vacce ala kArya alaMkAra saMbaMdha mAnI na levAya. ema jo karIe te prAdhAnyanA khyAla ja cheDI devA paDe. enuM svarUpa game te hoya taye emAM sAmya hovAne kAraNe,
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 vakti jIvita [3-43 pahelAM joyelA samuzcitapamA alaMkAranI peThe ahIM paNa upamA alaMkAra ja mAnave paDaze. jema ke - "utAvaLa karavAthI rakhene te udvega pAme ema vicArI te mahAbAhu rAjAe navI ja hAthamAM AvelI pRthvIne navapariNItA vadhUnI jema mRdutAthI upabhega karyo." (raghuvaMza, 8-7) 162 ahIM pRthvI rUpI vadhUne mRdutA ane premathI bhogavavAne rAjAne prayatna pratIta thAya che, kAraNa, (pRthvI ane vadhu) baMne ahIM vacce viSaya che, ane baMne ahIM sthAna vinimaya kare che, tema chatAM sAmyanI pratIti thatI hoI ahIM upamA alaMkAra ja che. jema ke - A raNa cAraNane jIva lenAra che, bhale emAM ajananA sainike AnaMda letA. A vratamAM te mAthAMnAM balidAna apAya che. talavAranI dhAra e kaMI nIlelpalanI mALA nathI." 163 . kalpalatAviveka A leka vize kahe che ke moTI talavAranI dhAra ane utpalanI mALAmAMthI eka hAjara che ane bIjI haThI gaI che. e baMne vacce nIlatva ane dIrghatva vagerene kAraNe sAmya pratIta thAya ja che. te ja rIte, maMgala vAdyovALa utsava uThI jAya che ane raNasaMgrAma hAjara thAya che. eTale mAthAM haThI jAya che ane talavAranI dhAra pravatI rahe che; Ama, emAM parivRtti kahetAM vinimaya che ja. tema chatAM temanI vacce, upara kahyuM tevuM, sAmya pratIta thatuM nathI, evuM pachI paNa samajI levuM.. sAmyapratItine lIdhe ja ahIM cArutAne anubhava thAya che, ane mATe ja ene alaMkAra gaNIe chIe. A prasaMge kavio sauMdarya sAdhavA mATe kevaLa vAcya sAmyane ja nahi paNa pratIyamAna sAmyane paNa upayoga kare ja che. parivRtti alaMkAra paNa pratIyamAna levAmAM Ave che. jema ke -
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAktijIvita 207 kulapatie batAvelI kuTIramAM mAtra peAtAnI patnI sAthe kuzanA bichAnA upara saMyamapUrvaka rAta gALI -- tenA ziSyAnA adhyayananA avAjathI ja khabara paDI ke rAta pUrI thaI che." (raghuvaMza, 1-95) 164 A zlAkamAM badhAM ja po khIjAM parivartanIya padonuM (jema ke kuTIra e rAjamahelanuM, patnI e parijanAnuM, kuzanuM bichAnuM e ArAmadAyaka chatrapalaganuM, saMyama e vilAsanuM) sUcana kare che, tethI e pratIyamAnatAne lIdhe tadvidAne AnaMda ApanAra thaI paDe che. ahIM koi kadAca evA prazna uThAve ke ahIM parivRtti saudaryanuM kAraNa nathI ? kema ke enA vagara A artha ja mAryo jAya che. enA javAba e che ke vAta sAcI che. ahIM parivRtti che ja nahi evuM ame kahevA nathI mAgatA, paNa te varjya viSaya hAI alakAra na banI zake eTaleA ja amArI abhiprAya che. vaLI, kevaLa pratIyamAna hovAne kAraNe ja koI alakAra khanatA nathI. kAraNa, alaMkArya vastumAtra paNa pratIyamAna hAI zake che. A zlAka ja enu udAharaNa che. vaLI, je kaMI pratIyamAna hAya te ddiAne AnaMda ApanAra hAI alakAra gaNAya, ema paNa na kahI zakAya. kAraNuM, ala'kAryamAM paNa tadvidene AnaMda ApavAnA guNa jovAmAM Ave che. ame kAvyanAM vastumAtra, alaMkAra ane rasAdi evAM je judAM judAM traNa tattvA gaNAvelAM che te vyavasthA paNa tUTI paDe. 8-43] uparAMta, parivRttine jo ala'kAra mAnIe te ene zaNugAravA mATe bIjA koI alakAranI jarUra ja na hovI joIe. paNa atyAra pahelAM TAMkelA udAharaNa (160; pR. 275)mAM te khIjA alakArA jovA maLe che. enA pUrvAdha evA che ke-- "te juvAnImAM ja zaNagArA utArI nAkhIne ghaDapaNamAM zobhe evuM valkala kema dhAraNa karyuM che?" paNa uttarA A pramANe che--
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 vaktijIvita [3-43. jarA kahe te kharI ke saMdhyAkALe caMdra ne tArA pragaTayA heya evI rAtri maLasakuM thaI jaI zake?" (kumArasaMbhava, 5-44) je tame ema kahe ke kavine eka alaMkArathI saMtoSa na thaye eTale teNe bIjo alaMkAra ye , te e paNa tarkasaMgata nathI. kAraNa, jyAM bIjuM koI alaMkArya vastu hoya tyAM alaMkAra jI zakAya ane tyAM saMtoSa na thatAM bIje alaMkAra paNa je ucita gaNAya. paNa jyAM svataMtra alaMkArya vastu ja nathI tyAM e zI rIte ucita gaNAya? vaLI, ame pahelAM batAvI gayA chIe te pramANe e pratyeka (vaNya viSaya hoI) ekabIjAne alaMga kAra banI zake ema nathI, eTale parivRtti alaMkAra banI zake ja nahi. ene je alaMkAra mAnIe te e mAtra alaMkAra ja banI jaze ane alaMkArya, nahi thaI zake. eTale ahIM kavie parivRttine zobhAvavA upamA alaMkAra vAparyo che, ema ja mAnavuM rahyuM. eTale ahIM kahevAno matalaba e che ke pArvatIe khIlatI juvAnImAM zebhe evAM AbhUSaNe utArI nAkhI ghaDapaNamAM zebhe evuM valkala dhAraNa karyuM e, saMdhyA samaye caMdra ne tArA pragaTayA hoya tyAM ja rAtri maLasakAmAM palaTAI jAya tenA jevuM che. A sAmya ja apUrva kAvyasauMdarya dvArA tadvidone AnaMda ApanAra thaI paDe che. eTale ahIM mukhya muddo e che ke vyAkhyAmAM je maryAdA bAMdhI hoya tene anusarIne alaMkArane upayoga kare joIe. bezaka, emAM pratibhAthI phurelA vaidadhyasaMgiNitinA vividha prakAro paNa bhaLI zake che. jema ke - sivividha...165 kalpalatA viveka kahe che ke A gAthA nidarzanAnA eka prakAranuM udAharaNa gaNAya che, paNa e upamA ja che evuM graMthakAra AgaLa jatAM pratipAdana karaze.
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3443] vatijIvita rahae "thA, rUva, vatta vagere zabdo vagara ja mAtra kriyA dvArA ja tenA viziSTa arthane pragaTa kare te nirdazanA." (bhAmaha, 3-33) 166 enuM udAharaNa A pramANe ApeluM che- caDavuM te paDavA mATe ja che, e zrImaMtane upadeza Apate A jhAMkhe paDI gayele sUrya asta pAme che." (bhAmaha, 3-34) 167 A kalekamAM sAmyanI pratIti "A tenA jevuM che ke "A te ja che vagere vAcaka zabda vAparyA vagara ja kavipratibhAne baLe karAvavA dhArI che ane te sAmarthyayukta vAkayanA jere thAya che, eTale Ane pratIyamAna uljhakSAnuM udAharaNa gaNavuM joIe. caMcaLa vIjaLIrUpI mazAla laIne rAtriemAM me, jaI rahyA che jekI karI rahyA che, temanI gaMbhIra garjanA sAMbhaLIne kaI virahI strI jIvatI rahI zake ?" 168 meghagarjanA sAMbhaLIne keTalIka strIo vijaLInA jhabakArAvALI kALarAtrie meghe bhaNI joI rahI che, evuM varNana che...... paNa e mahilAone abhiprAya zuM che te nakkI na thaI zakavAthI ane vAkyane artha bIjI rIte ghaTAvI zakAtuM nathI eTale pahelAM kahyuM che te ja ahIM paNa lAgu pADavuM. ene artha kalpalatA viveka e kare che ke uprekSAne pratIyamAna gaNI hatI tema ahIM paNa gaNavuM. "caMdra potAnA ardhA UgelA bibanA sauMdaryathI balarAmanA maMdaprabhAvALA sauMdaryane jhUMTavI lIdhuM." 169 ahIM paNa ardhA UgelA caMdranA biMbanI zobhAnI sAthe balarAmanA lalATanI suMdaratAnuM sAmya "maMdaprabhA' e vizeSaNane baLe sUcavAya che. enA sivAya ahIM kAvyacamakAranuM bIju
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 2AktijIvita [3-43 koi kAraNa nathI. ekathI vadhu arthanA medha karAvanAruM (Apa) kriyApada ja ahIM garbhita upamAnuM sUcaka banI rahe che. kavie e rIte cavAI gayelA zabdanA prayAga karavAnuM rAkhyuM che. je kriyApada kharekhara vaparAyuM che te ane 'nIhospa' zabda (je khaMDita pAThamAM maLatA nathI te) sIdhI rIte AMkhanA medha karAvatA nathI. upacAraparaMparAthI e tenA dharmarUpe edha karAve che. Ama, dharmadhI nA saMbaMdha sthapAtAM lakSaNA vyApAramAM Ave che. pahelAM te A lakSaNA padArthane nahi paNa tenA dharmanA ja bedha karAve che. padArthanA edha karAvavA e abhidhAnuM kAma che. e pachI te (upameya ane upamAnanA) dharmonA sAdRzyanA saMbaMdhamAM Ave che, ane te pachI dharmAMnA sAdRzyane lIdhe e kevaLa 'STi"nA ja khAdha nathI karAvatI paNa tenA sauMdaryanI chAyAne paNa vyakta kare che. 'nIhospa'jevA sAmAsika zabdamAM vizeSaNavAcaka padma paheluM Ave che, kema ke e mAtra vizeSaNu ja hoya che. athavA mahuvrIhi samAsamAM e vizeSaNa sAtamI vibhaktimAM rahelA dhAraka sAthe joDAya che. (jema ke pApaLi = padmavALau castha sa:) khAkInuM pahelAM kahyA pramANe samajI levuM. 'indumukhI' samAsanA artha indu jevuM mukha jenuM che te, evA thAya che. ahI paNa pahelAM kahyuM te pramANe, indu zabda pote ja vizeSaNu khanI jAya che. kAraNa, mukha ane sakala leka jene joI rahe che evA pUrNa ca'dranA jhiMkha vaccenA sAdRzyanuM e nimitta bane che. ane e rIte e samAsanI utpatti paNa sadhAya che. athavA e samAsane ApaNe jarA judI rIte paNa samajAvI zakIe. indumukha jevuM sukha jenuM che te. ahIM indu zabda peAtAnA ja (eTale ke indumukha' e AkhA zabdanA) eka bhAga(mukha)nuM vizeSaNu khanI jAya che, jema gAma maLI gayuM' e vAkayamAM gAmaneA artha gAmamAMnA loko ane vastu evA thAya che tema. AkInuM pahelAMnI peThe samajI levuM
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAktijIvita 281 'puruSavyAghra' samAsamAM sAdhAraNa dharmanA paNa medha thAya che. kAraNa, upamAna-upameya vacce saMbaMdha sthapAyA vagara upamAnaupameya bhAva ja sthapAtA nathI. paNa e saMbaMdha to e padArtho pAse pAse mUkavA mAtrathI ja samajAI jatA hAI sAdhAraNa dharmanuM kathana zabdo dvArA karavAmAM AvatuM nathI. eTale pANininA vyAkaraNamAM kahyuM che ke jyAre vyAghra vagere zabdA uttarapada hAya tyAre samAsa upamita hoya che, ane sAdhAraNa dharma zabdathI kahelA hAtA nathI." indukAntamukhI' jevA samAsamAM (indu jevuM suMdara mukha che jenuM te) sAdhAraNa dharma kahele paNa hAya che. emAM, upamAna samAna dharmavALA zabdo sAthe samAsa pAme che e niyamane AdhAre, pahelAM, AgalAM be padonA samAsa thAya che, indukAnta (indunA jevuM suMdara). e pachI jenuM mukha indu jevuM suMdara che te indukAntamukhI evA samAsa thAya che. sAmAnya dharmavAcaka zabda samAsamAM ke vAkayamAM baMnemAM ceAnya rIte prApta thatA hAvAthI sAmAnya dharma zabdathI kahevA na kahevA vize koI nirNA yaka niyama nathI. jyAre evA zabdanI sAthe khIjA zabdanA samAsa rA hAya, jemAM sAdhAraNa dharma spaSTapaNe kahele heAya tyAre tyAM AkSepa ke vyaMjanA che evuM zI rIte kahI zakAya? 3-43] Ama, ApaNe evA nirNaya upara AvI zakIe ke vivakSAne AdhAre koI vAra sAdhAraNa dharma sUcita hoya che teA kAI vAra kahelA hAya che. jyAre sAdRzya dharAvatA e padArthA vaccenA sAmAnya dharma sUcita hAya che tyAre te zabdathI kahevAyA nathI hotA. zabdanA upayAga arthanA medha karAvavA mATe ja thAya che. te jo kavikauzalane lIdhe khIjI rIte thaI jatA hAya te pachI zabda vAparavAthI zuM ? eTale jo koI vAkayamAM upamAna ane upameya vaccenuM sAmya, nahi vadhu nahui ochuM e rIte, zabdathI ke sUcanathI nirUpAyuM hAya tA tyAM vAkaya sAMbhaLatAMnI sAthe ja, kramavAra varNa saMbhaLAya te sAthe ja alakAranI paNa pratIti thatI hAya che, ane
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 vakroktichavitA [3-43. tyAM rUva vagere upamAvAcaka zabdothI tenuM kathana karavAnI jarUra nathI, kAraNa, temane artha samajAI gayuM hoya che. jema ke- rAjAne putra hatA tema chatAM" 170 juo A unmeSanuM udAharaNa 138 (pR. 24). vaLI, jyAM bIje kaI alaMkAra vAparyA vagara ja, kavi padArthaparivRttinuM nirUpaNa kare che tyAM paNa baMne vaccenA atyaMta sAmyane pragaTa karavA kavie jelA kauzalane jore be vacce upamAnepameya bhAva ekadama samajAI jatuM hoya che. eve sthAne paNa abhivyaktinA vaicitryane kAraNe alaMkAranuM sauMdarya ja tene samajanAra tadvidone camatkAranuM kAraNa thaI paDe che, ane tyAM (upamA) alaMkAra pratIyamAna ja hoya che. upamAvAcaka IvAdi na vaparAyA hoya evuM udAharaNa- talavAranI dhAra e kaMI nIlenyUlanI mALA nathI." 171 juo A unmeSanuM udAharaNa 163 (pR. 276). paNa jyAM upamA alaMkAra vAcya heya che tyAM IvAdi vAcake aneka rIte vaicitryapUrvaka vAparI zakAya che. Ama, padArtha (zabdArtha) viSayaka upamAmAM vAkyanA eka bhAgamAM rahelA upamAna ane upameya vacce sAmyasaMbaMdha darzAvavA IvAdivAcaka vaparAyA hoya tyAM te ja vAkyanA bIjA bhAgamAM bIjA upamAna-upameya vaccene sAdagyasaMbaMdha darzAvavA pharI vAra IvAdi vaparAya che. joke upamAna ane upameyanuM pratyeka joDakuM saMpUrNa hoya che, tema chatAM AkhA vAkyanA arthamAMthI upamAna-upameya bhAva pratIta thAya e mATe uparanI rIta ja kAmamAM levI joIe. jema ke pachI surya jema pitAnAM kiraNathI rasane kheMcI le che tema pitAnAM bANathI uttaranA rAjAone nAza karavA raghu uttara dizAmAM cAlya" (raghuvaMza, 4-66) 172
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-43] vakroktijIvita 2838 koI vAra padArthopamAmAM ja vAkayanA eka bhAgamAMnA upamAna ane upameya vaccenA sAdezyasaMbaMdha vAcca hAya che. paNa ivAdi vAcakavALA te ja vAkayamAM rahelA upamAna-upameyamAMthI kAI ekanA anya padArtha sAthenA dharmoMsAmyane kAraNe temanI vacce upamAnApameya bhAva saMbhave che. teve sthAne, pahelAM kahelI rIte, phrI ivAddhi vaparAya che. jema ke prabhAtanA ramaNIya sUryabiMba jevA maharSinA mukhamAMthI nIkaLIne agninA kaNanA jevI camakatI dIpti samI vidyA khIlelA kamaLa jevA arjunanA mukhamAM dAkhala thaI." (kirAtAjuMnIya, 3-25) 173 koi vAra padAthaeNpamAmAM upamAne ane upameyAnA sarakhI saMkhyAnA e samUho hAya che, tyAre dareka samUhane sAmUhika rIte eka gaNI laIne temanI vaccenA sAmyasaMbaMdhane kAraNe upamAnaupameya bhAva darzAvavA mATe eka ja ivA i vAcaka vAparavAmAM Ave che. pAchaLathI te dareka samUhamAMne pratyeka padArtha pAtAnA sahasa badhI khIjA samUhamAMnA sahasaMbaMdhaka sAthe upamAne5meya. bhAve joDAI zake che, kema ke AkhA samUhanA dhamanA jJAnane lIdhe tenA ekameAnA dhama nA paNa paricaya thaI ja gayeA hAya che jema ke-- "priyAnA pulakita kAla upara" 174 jue A unmeSanuM udAharaNa 130 (pR. 261). A lekamAM vizeSaNA ane kriyAvizeSaNNA upamAna ane upameya baMnene ucita rIte vizeSita kare che ane tethI temanI vaccenA (sAdhAraNa dharmonA saMbaMdhane lIdhe upamAna-upameya bhAva pratIta thAya che.) koI vAra padArthopamAmAM eka vastune aneka vizeSaNA lagADI . mukhya vaNya viSaya tarIke upameya rUpe vAparI hAya ane kharAkhara teTalAM ja vizeSaNAvALA khIjo padArtha upamAna tarIke ceAjye
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 vakroktijIvita [3-43 hoya tyAre te baMnene sarakhAM vizeSa lAgyAM hovAne lIdhe ja temane upamAnepameya bhAva samajAI jAya che. e upamAnepameya -bhAvanuM kathana karavA mATe IvAdi vAcakone upaga avazya kare joIe. e vizeSaNanA paraspara sAmyanA kathana mATe pahelAM kahelI yukti ja vAparavI. jema ke - "aMge lAla caMdanane lepa karelA." (175) juo A unmeSanuM udAharaNa 131 (pR. 262). upamAnA AvA badhA ja dAkhalAomAM sAmyane bedha abhivyaktinA vaicitryathI tema ja IvAdi upamAvAcaka zabdonA vaicitryathI thatuM hoya che. upamAdenuM te upamAnI vyAkhyA sArI rIte karI hovAthI ja nivAraNa thaI jAya che, eTale teyArtha vagerenI peThe gaNAvatA nathI. ("jyAre vivaNita viSayane dharma manahara rIte kahevAmAM AvyuM hoya che tyAre deze ApoApa ja dUra haDaselAI jAya che.") 176 A aMtarakaleka che. Ama, prastuta ane aprastuta vaccenuM vAcyasAdazya jenuM jIvita che evA upamA nAmanA alaMkArane samajAvyA pachI lagabhaga enA jevI ja zabhA dharAvatA vAcakasAzyamUlaka leSanuM nirUpaNa kare che- 44 jayAre be artho eka ja zabda mAraphate vyakta thAya tyAre vAcakanI kahetAM zabdanI e be arthone baMdha karAvanArI zaktine zleSa nAmane alaMkAra kahe che. Ane samajAvatAM kahe che ke kArikAmAM je tana zabda che te zleSanuM kAraNa bananAra dviarthI zabdane mATe vaparAya che. e zabdamAM be artha vyakta karavAnI zakti hovI joIe. enAthI bevaDe artha
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-45] vakroktijIvita 285 vyakta tha joIe. ahIM zabdanI sabhAnatA eTale zabdanA saMbhaLatA varNonI samAnatA. eka ja varNa udAttAdi svarabheda uccArAya te te jude lAge che ane judo gaNAya paNa khare. eTale ahIM je sAmya uddiSTa che te be zabdo vaccenuM paraspara sAdezya che. vAkyanA eka bhAgamAM ApaNane ema lAge ke A zabda A arthane vAcaka che, ane pachI ema lAge ke e ja zabda bIjA arthane paNa vAcaka che. Ama jyAre bane tyAre padAzrita Sa. alaMkAra thAya. Ama dviarthI eka ja zabda dvArA be arthone baMdha karAvI zakAya che. baMne artho eka ja zabda dvArA samajAya che tethI tyAM zleSa ja che ema zI rIte kahI zakAya? mATe kahe che ke zleSane anubhava traNa prakAranA padArthothI traNa rIte thAya che. (eTale ke 3SanA traNa prakAra cheH (1) arthaleSa, (2) zabdaleSa ane (3) ubhayazleSa. evA A trividha levAnuM pratipAdaka zuM che? ema koI. pUche te kahe che- - 45 kavio eTale ke vidvAne kahe che ke zleSanuM pratipAdaka (1) zliSTa zabda sivAyanuM hoya che, tema ja (2) AkhA vAkayanI vyaMjanA tathA (3) keI vAra ivAdi vAcaka zabda paNa hoya che. vidvAne ema mAne che ke zleSAlaMkAranuM pratipAdaka (1) kliSTa zabda sivAyanuM kaMI bIju ja hoya che. (2) keTalIka vAra IvAdi vAcake paNa enuM pratipAdana kare che vaLI (3) keI vAra vAkyarthanI vyaMjanA paNa enI pratipAdaka bane che. kahevAnI matalaba e ke vivakSita gabhitArtha pragaTa karavAnI zakti A traNamAMnA keI ekamAM hoya che. A traNe prakAramAM be arthe pradhAnapaNe vaNya viSaya hoya che. ane jyAre zabdonA dviathI paNAne lIdhe prApta thatuM sAmya
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 286 vakroktijIvita [3-46, 47 AkhA vAkayanI zaktithI pratIta thatuM hoya che tyAre zleSAlaMkAra pratIyamAna hoya che. paNa jyAre IvAdi vAcake vaparAyA hoya che tyAre te vAya heya che. prastuta ane astuta vastuomAM eka pradhAna ane bIjI gauNa hoya tyAre paNa baMnene be eka kSaNa zabdathI thate hoI baMne vaccenuM sAmya che evuM ja rahe che. bemAMthI je ekanuM pradhAnapaNe varNana karyuM hoya te upamAna hoya te -samuzcitapamAne aMge je kahyuM hatuM te ja lAgu pADavuM (ane - bIjAne upameya gaNavuM). A alakAramAM eka ja zabda be arthone baMdha karAvatA hoya che. e zabda ane tenA eka ja lAgatA be artho vacce sAmya kavikezalanuM mukhya tava che. 47 samAna avAja(zabda)vALA zabdonI smRtithI pahelAM eka ane pachI bIjo artha samajAya che. zabda te uccArAtAMveta nAza pAme che eTale ja amRti e ja athane beAdha karAvanAra hoya che. pahelA prakAranuM eTale ke arthazleSanuM udAharaNa-- "pitAne abhiprAya pragaTa karavAmAM kuzaLa, mAdhuryanI mudrAthI aMkti, sauMdaryane lIdhe abhimatenA hRdayamAM apUrva bhAve jagADanAra ane rasabhAvanI parAkoTie pahoMcelI kavionI vedadhyavaka vANI ane kAntAnA kaTAkSa vijaya pAme che." 177 bIjA prakAranuM eTale ke zabdazleSanuM udAharaNa A lekamAM vaparAyelAM liSTa vizeSaNane kAraNe zabdazaktithI be arthe thAya che. (1) viSNune lagata ane (2) mahAdevane lagata. viSNune lagate artha-
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-46, 47] vikroktijIvita 207 "ajanmA evA je viSNue bALapaNamAM zakaTane athavA zakaTAsurane nAza karyo hate, purANakALamAM amRtaharaNa samaye baLavAna rAkSasane athavA balirAjAne jItanAra zarIrane strInA rUpamAM palaTI nAkhyuM hatuM, uddhata kAliya nAgane athavA aghAsurane vadha karyo hate, zabdabrahmarUpa heI jenuM zabdamAM tAdAo thaI jAya che, jemaNe gavardhana parvatanuM ane varAhAvatAramAM pRthvInuM dhAraNa karyuM hatuM, zazine mathanAra rAhune ziraccheda karavAne lIdhe deve jemanI zazimacichare hara" kahIne prazaMsA kare che, jemaNe herikAmAM aMdhake arthAta yAda mATe nivAsasthAna banAvyuM hatuM athavA mausalaparvamAM yAdavene nAza karAvyuM hatuM ane jeo badhI kAmanAo pUrNa kare che te mAdhava tamAruM rakSaNa kare." 178 mahAdevane lagate artha kAmadevane nAza karanAra, purANakALamAM tripuradahana samaye baline jItanAra viSNunA zarIrane aAmAM palaTI nAkhanAra, mahAbhayAnaka bhujane hAra ane kaMkaNarUpe ane jaTAmAM gaMgAne dhAraNa karanAra, jenI deve "caMdramauli hara kahIne stuti kare che evA aMdhakAsurane vinAza karanAra umApati zaMkara tamAruM rakSaNa kare." 178 trIjA prakAranuM eTale ke ubhayazleSanuM udAharaNa leSane kAraNe e lekanA paNa be artha thAya cheH (1) mahAdevane lagata ane (2) pArvatIne lagatA. mahAdevane lagate artha- pite banAvelI kamaLakAkaDI jevI vALa vagaranI kheparIonI mALA dhAraNa karanArI, trIjA netranA agnithI kAmadevane bhasma karanArI, sApane kaMdorAnI peThe bAMdhanArI, vastra vagaranI, zivanI digaMbara mUrti jagatanuM ApattithI rakSaNa kare." 179
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 vakroktijIvita [3-46, 47 pArvatIne lagate artha- pote racelI khIlelAM kamaLanI mALA dhAraNa karanArI, vAMkA daSTipAtathI zobhatI AMkhe vaDe kAmane prajajavalita karanArI, DhIlAM vastro upara kaMdore dhAraNa karanArI, veta. vaDhavALI zivanA ardhAga pArvatInI mUrti jagatanuM ApattithI rakSaNa kare." 179 vAstavika nahi evA arthazleSanuM udAharaNa- A lokanA paNa zleSane kAraNe be artha thAya che. pahele artha "he kezava, gAyee uDADelI dhULathI daSTi harAI gaI hovAthI huM kazuM joI na zakI tethI huM paDI gaI chuM; he. nAtha, paDelI evI mane kema pakaDatA nathI? khADAmaiyAvALA rastA para jeo hiMmata hArI beThI che evI badhI abaLAonI tame ja ekamAtra gati che'--gazALAmAM gopI. vaDe A rIte sUcaka zabdothI saMbedhAyelA kRSNa tamAruM sadA rakSaNa kare" 180 bIjo artha- "he kezava, he svAmI (pa), tamArA pratyenA rAga kahetAM premamAM AMdhaLI thaIne meM kazuM joyuM - karyuM nahi. tethI ja mAruM khalana thayuM che (huM cAritryabhraSTa thaI chuM.) he nAtha, mArA pratye patibhAva kema dhAraNa karatA nathI? (mArI sAthe pati je vyavahAra kema rAkhatA nathI?) kAmabANathI vIMdhAyelI badhI abalAonI ekamAtra gati (Irahita tRti sAdhana) tame ja che -A rIte zALAmAM gopI vaDe sUcaka zabdothI saMbedhAyelA kRSNa sadA tamAruM rakSaNa kare." 180.
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-48] vakroktichavita 289 A rIte, vAkyabaMdhanuM vaicitrya sAdhavAnI zakti ane buddhithI racAto mANavA lAyaka zleSAlaMkAra patAvI, sAmyamUlaka heI upamA, rUpaka ane leSamAMthI pragaTatA vyatireka alaMkAranuM nirUpaNa kare che. 48 zliSTa zabdathI samajAtA be artho vacce sAmya hevuM joIe. chatAM prastutane utkarSa sAdhavA mATe, je eka athane dhama bIjA karatAM caDiyAta che evuM batAvavAmAM Ave te vyatireka alaMkAra kahevAya. enA be prakAra cheH (1) zAda ane (2) pratIya mAna. Ane samajAvatAM kahe che ke "tache eTale liSTa zabda e be arthane baMdha karAvate have joIe. te uparAMta, e prastuta ane aprastutane lagatA artho vacce paraspara sAmya hovuM joIe. A baMne zarate baMnene lAgu paDe che, eTale baMne padArtho ja varya viSaya hoya ema lAge. e be prastuta ane aprastutamAMthI kavi yathArUci keI ekamAM kaI vizeSa dharmanuM AropaNa karI tene kAraNe tene bIjAthI judo ja batAve che, eTale ke upamAnathI upameya juduM che ema batAve che, tyAre vyatireka alaMkAra thAya che. kavi Ama zA mATe kare che? te ke prastutane utkarSa sAdhavA mATe, tenA sauMdaryamAM vadhAre karavA mATe. e vyatireka alaMkAra be prakAra hoya che: (1) zAbda eTale ke kaviomAM jANIte ane tene bodha karAvavAne samartha evA zabdothI kahevAyele. (2) pratIyamAna eTale AkhA vAkyanA arthane jere samajAte. pahelA prakAranA tAratamyane vyakta karatuM upamAvyatirekanuM udAraNuM- ' ' "leke ema ja tenA kapalane caMdranI upamA Ape che, paNa kharuM jotAM, caMdra te bacArA caMdra jevo che." 181 9
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 vaktijIvita [3-48 athavA jema ke- tArI hajAre AMkhanI pAMpaNanI mane Dara lIlA jevAnI IcchAvALA bhramaro taLAvamAMnAM suMdara khIlelAM nIletpalethI rIjhatA nathI." 182 athavA jema ke - "ene lakSamI te maLI gaI che, pachI e zA mATe mane pharI vAvavAnuM kaSTa uThAve? enA manamAM ALasa te che nahi eTale e pAcho pahelAMnI mAphaka nidrAmAM paDe e paNa mane saMbhava lAgatuM nathI; badhA dvIpanA svAmI enI pAchaLa pAchaLa Ave che, eTale e pharIthI setu zA mATe bAMdhe? Apane najIka AvelA joIne samudra kaMpI UThayo che ane upara pramANe tarkavitarka kare che." 183 A lekamAM virya vyaktimAM nArAyaNane Arepa karyo vagara tenI pravRtti ja saMbhavatI nathI. AthI ja pUrvAcAryoe AnaMdavardhana vageree) ema kahyuM che ke rAjAmAM kareluM nArAyaNanuM ApaNu e pratIyamAna rUpakane dAkhale che. te pachI ene vAcya vyatirekane dAkhale zI rIte gaNI zakAya? ema keI kahe te kahevAnuM ke tamArI vAta sAcI che. paNa ene khulAso e che ke pratIyamAna vastu be prakAranuM hoya che: (1) pitAne artha vyakta karanAra zabdanI vAcaka zaktithI samajAtuM ane tethI gauNa evuM, (2) arthanI vyaMjanAzaktithI samajAtuM. prAcIna AcAryo ema mAnatA ke vAcaka zaktithI samajAte artha upamAna che ane vivakSita arthane baMdha karAvanAra te arthanI vyaMjanAzakti che. paNa amAre mate, vAcaka zabdane vyApAra judo ja che. ahIM prAptazrI vagere pada vyaMgyArthanA sahasaMbaMdhaka tarIke vaparAyelAM che. e pade prastuta padArtha, viziSTa zakti dharAvanAra devatA che evuM pratipAdana kare che, eTale e uparathI spaSTa thAya che ke ahIM rUpakagratireka che. kahyuM che ke -
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAktijIvita 29 jemAM artha potAne athavA zabda potAnA arthane gauNa -anAvI daI pratIyamAna arthane vyakta kare che, te kAvyavizeSane vidvAnA dhvani kahe che." (dhvanyAlAka, 1-13) 184 zreSavyatirekanuM udAharaNa 3-49] "hAthamAM sudarzana dhAraNa karatA (athavA, su Mdara dekhAtA hAthavALA), lalita caraNAraviMda dvArA traNe leAkane vyApI lenAra, peAtAnA cakSurUpe cadrane dhAraNa karanAra ri, AkhA deha jenA suMdara che, jeNe pAtAnAM sarva aMgeAnI zAbhAthI traNe lokane jItI lIdhA che, jenuM Akhu` mukha cadra jevuM che evI rukimaNIne pAtAnA zarIra karatAM caDiyAtI mAne e yAgya ja che. e rukimaNI tamAruM rakSaNa karo." (dhvanyAlAka, 2-21) 185 have vyatirekanA khIjo prakAra batAve che. 49 koI vaNya vastunA lAprasiddha sAmAnya vyApAra karatAM caDiyAtA vyApAranuM kathana karavAnI icchAthI upamAdi bIjA alakArAnI vivakSA vagara ja, tenI vizeSatA varNavavAmAM Ave tyAre atirekanA bIjo prakAra thAya. vyatirekanA bIjo prakAra evA che, jemAM kai eka vastunuM judApaNuM pragaTa karavAmAM Ave che. zAnAthI judApaNuM ? te ke leAkaprasiddha sAmAnya vyApArathI, zA mATe? te ke enI kAI vizeSatAne kAraNe. kevI rIte? + ke upamA vagere khIjA alaMkArAnI vivakSA vagara. eTale enA artha e thaye ke emAM vyatireka ja pradhAnapaNe vikSita hoya ane upamAdi khIjA alaMkArA ene upakAraka thaIne ja AvatA hAya. A bIjA prakAranA vyatirekanuM udAharaNa--
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ [3-50 "puSpita pRthvI tenuM dhanuSa che, bhramarAnI hAra tenI pacha che, pUrNacaMdrodaya e vijayano samaya che, kamaLa ane ketakI jevAM puSpA tenAM khANu che ane chatAM e kAmadevapI yuddho traNe lokamAM vijaya meLavavAnA bhAre suMdara Agraha seve che." 186 A zlokamAM sakaLa lekamAM prasiddha evAM zastrAdi upakaraNAthI vijaya meLavavAnI icchAvALA vyavahAra karatAM kAmadevanA sukumAra upakaraNAthI vijaya meLavavAnI icchAvALA vyavahuAra caDI jAya che. ahIM koi evA prazna uThAve ke pRthvI vagerene dhanuSa vagerenuM rUpa ApyuM che tethI A rUpakavyatireka ja che, (ane vyatirekanA navA prakAra na kahevAya), tA ene javAba e che ke e sAcuM nathI. rUpakavyatirekamAM pahelAM rUpaNu eTale ke vastu upara bIjI vastunA adhyArApa karavAmAM Ave che, ane pachI temAMthI judApaNu` matAvavAmAM Ave che jyAre ahIM tA sakaLa leAkaprasiddha sAmAnya vyavahArathI judApaNuM batAvavAmAM Ave che. (eTale ke sAmAnya rIte jagatamAM je sAdhanAthI vijaya meLavavAmAM Ave che tenA karatAM judAM ja sAdhanA vaDe kAmadeva vijaya meLave che e tenI vizeSatA pragaTa karavAmAM AvI che.) pRthvI vagere para dhanuSa vagerenuM AropaNa karavAmAM AvyuM che tene mAtra vizeSatA batAvavAnuM nimitta ja gaNavAnuM che. (e kavinuM mukhya vaktavya nathI ) Ama vyatirekanA vicAra karyA pachI dveSanI nikaTa hAvAne kAraNe kramaprApta hAi virAdhAla kAranI carcA hAtha dhare che. 292 vAktijIvita 50 viruddha AnA vAcakAnI saMgati sAdhIne tenI pratItine tarka sagata karavAmAM Ave tyAre virAdhAla' kAra thAya. je alaMkAra parasparaviruddha arthanI pratIti karAvanAra vidhAne vacce ja te ja arthanA khIjA zabda dvArA athavA arthamAM rahelA
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-51] vAktijIvita 293 garbhita arthane jore saMgati sAdhI tene tarkasaMgata matAve te virAdhAlaMkAra kahevAya che, kAraNa ke upamAna ane upameya vaccenA vidhanuM e nirasana kare che. jema ke-- "kupati hAvA chatAM te patnIne vaDAlA hatA, mahAdoSavALA hovA chatAM zrI kalAnA adhiSThAna rUpa hatA." 187 AmAM virAdha lAge che, paNa jo 'pati'nA artha kharAba patine badale pRthvIpati eTale ke rAA evA karIe ane mahAdoSa'nA atha mahAbAhu karIe teA pachI virAdha rahetA nathI. Ama ahI` zleSane kAraNe virAdhanuM nirasana thAya che. A aAkamAM pi (chatAM) zabdathI virodha pragaTa thAya che. koI vAra zabdanA arthamAM rahelA garbhita arthane lIdhe virAdha pragaTa thAya che. jema ke-- "nauti avatA"| 188 AkhA leA* maLatA nathI. koI vAra zleSa vagere sAthe mizrita thaIne virAdha pragaTa thAya che. jema ke "mAyantimate...'' 189 A prAkRta gAthAnA pATha bhraSTa hAI atha thaI zakatA nathI. rUpakAdimAM paNa vidha saMbhave che. te jAte ja udAharaNAthI samajI levA. Ama virodhanuM nirUpaNa karyAM pachI samAseAkti vageremAM virAdhanI chAyAnA anupraveza hAvAthI temanA vicAra kare che. 51 samAsAktimAM ane sahaiAktimAM bIjA ala kAranAM lakSaNa hovAthI ane kAI saudaya na hovAthI temane alakAra tarIke svIkAryA nathI.
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra94 vaktijIvita [3-14 je samAsakti alaMkAra kahevAya che te amAre mate ala. kAra ja nathI, kema ke temAM judo alaMkAra thavAnI lAyakAta nathI.. zAthI? te ke emAM bIjA alaMkAranAM lakSaNa che mATe. vaLI. emAM saudarya nathI mATe paNa. Ane artha e thaye ke je emAM ramaNIyatA hoya te e koI bIjA alaMkAramAM samAI jAya che. ane je ramaNIyatA ja na hoya te pachI e alaMkAra ja rahete. nathI. enAM lakSaNa ane udAharaNa prAcInae A pramANe ApelAM jyAM koI eka kathanamAMthI temAMnA samAna vizeSaNane je re bIjo artha pratIta thatuM hoya tyAM saMkSiptatAne kAraNe ene samA seti alaMkAra kahe che. jema ke - meTAM thaDavALuM, sIdhuM, sApa vagaranuM, daDha ane aneka meTAM phaLa ApanAruM e vRkSa UMcuM thayuM tyAM ja pavane tene. pADI nAkhyuM." (bhAmaha, 2-79, 80) 190, 191 A lekamAM vRkSa ane mahApuruSa baMne pradhAna che ema mAnIe te mahApuruSanI bAbatamAM jema vizeSaNe kahelAM che tema vizeSya mahApuruSane paNa bIjA zabdathI ullekha kare jete hate. athavA vizeSyane bedha vyaMjanAthI thAya che ema mAnI levuM joIe, kAraNa e vagara vizeSaNanI saMgati sadhAtI nathI. je ApaNe vyaMjanAthI Ama kalpI laIe te emAM kaze camatkAra rahetuM nathI. eTale saudaryane pUre abhAva spaSTa thAya che. Ama, e baMnenA svabhAva judA che eTale e baMnene pradhAna viSaya tarIke eka vAkyamAM mUkavA mATe kaI saMgata kAraNa ApavuM ja joIe. kema ke be pradhAna vaNya viSaye vacce paraspara keI saMbaMdha ja na hoya te e baMnene bhegA karavA e tarkasaMgata nathI. upara 179bhA udAharaNamAM (pR. 288) kAmaripunI mUrti athavA umA jagatanuM rakSaNa
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-51] voktijIvita 295 karo'mAM be pradhAna vizeSyone ullekha che ane temAM kazI asaMgati nathI paNa e nyAya ahIM lAgu paDI zake ema nathI. kAraNuM, e baMne sarvazaktimAna hoI jagatanuM rakSaNa karavAnuM sAmarthya dharAve che e samajAya ema che, eTale e baMne jagatanuM rakSaNa karo ema kahevAmAM kazuM asaMgata nathI, ane e baMnene nAma daIne spaSTa ullekha kare che. jyAre A zlekamAM te paraspara kazA saMbaMdha vagara ja be padArthone ekI vakhate eka vAkyamAM bhegA mUkyA che enuM koI vAjabI kAraNa nathI ane eTale enuM kazuM mUlya nathI. have ahIM keI evI dalIla kare ke "jema koI vRkSane pavane teDI pADayuM hoya tema A mahApuruSane vidhie pADI nAkhe che e artha ahIM levAne che, te kahevAnuM ke ema karavAthI upamAna ane upameyane saMbaMdha taddana spaSTa thaI jAya che, ane te pachI ene samAveza bIjA (upamA) alaMkAramAM karatAM keNa rokI zake ema che? athavA je ema kahe ke ahIM vRkSane ja spaSTa ullekha heI mahApuruSane artha te vyaMjanAthI samajAya che, te e te cekhe aprastutaprazaMsAne ja dAkhala thaye. Ama bIjo alaMkAra gaNavAnI ja sthiti prApta thAya che. vizeSaNe baMnene lAgu paDe evA be artho darzAvatAM heI ahIM zleSa che ene InkAra thaI zake ema nathI. Ama pAchA TheranA Thera AvI pahoMcIe chIe. A kahevAtI samAsaktine bIjo eka dAkhale laIe, jemAM enAM lakSaNe spaSTa joI zakAya ema che - "anurAgavatI saMdhyA, sAmethI dina Avate, aha daivagati kevI! tathApi na samAgama." | (vanyAleka, 1-13) 12 A lekamAM saMdhyA ane divasa baMne pradhAnapaNe prastuta hoI, samAna vizeSaNane kAraNe thatI kAnta-kAntA-vyavahAranI pratIti
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 vakroktichavita [3-para baMne prastuta padArtho vacce sAdagdhane saMbaMdha pragaTa kare che eTale e pratIyamAna upamA sivAya bIjuM kazuM nathI. jo ema mAnIe ke kAntakAntA-vyavahAra vyaMjanAthI pradhAnapaNe samajAya che, kAraNa, aprastuta saMdhyA ane divasane spaSTa ullekha karela che, te e te aprastutaprazaMsAne dAkhala thaye. uparanAM ja be kAraNone lIdhe sahaktine paNa ame judo alaMkAra mAnya nathI. enAM lakSaNa ane udAharaNa prAcIne e A pramANe ApelAM che- jyAre be kriyAo be kartAo dvArA ekI vakhate thatI eka ja zabdathI varNavAya tyAre sakti alaMkAra thAya, jema ke - "barapha paDavAne lIdhe jhAMkhI thayelI dizAovALI, gADha AliMgananuM kAraNa banatI rAtrie kAmIonI prItinI sAthosAtha vRddhi pAme che." (bhAmaha, 3-39, 40) 17, 194 ahIM paraspara sAmyasaMbaMdhanI cAratAne kAraNe upamA alaMkAra ja che. evI cAratA Avazyaka na mAnIe te "ziSyanI sAthe adhyApaka vAMce che, "putranI sAthe pitA Ubhe che evAM cArutAzUnya vAkyone paNa sahektinAM udAharaNa gaNavAM paDaze. eTale samAsakti ane sahakti e be alaMkArone alaMkAra gaNavA e tarkasaMgata nathI ema batAvIne have graMthakAra sahektinI tarkasaMgata vyAkhyA Ape che - 52 jyAM eka ja vAkyamAM varNanIya padArthanI zobhA mATe, be padArthonuM ekI sAthe varNana karavAmAM Ave tene vidyAne sahati alakAra kahe che. Ane sAra e che ke jyAre koI bIjA vAkaya vaDe kahevA jevI vastu, prastuta vastunI cArutA vadhAravA mATe, eka ja vAkya vaDe kahevAmAM Ave tyAre sakti alaMkAra thAya. jema ke
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3-para] vatijIvita ra97 he hasta dakSiNa, zizu dvijane marelo jivADavA kara tuM ghA muni zudra mAthe, je pUrNa gaNiI sakhI tyajave pravINa te rAmane tuM kara, kyAMthI tane dayA te?" (uttararAmacarita, 2-10; anu. umAzaMkara jozI) 15 A lekamAM mukhya arthanI zobhA vadhAravA mATe bIjA vAkyathI kahevA jevI vastu ekanA eka vAkyamAM gUMthI levAmAM AvI che. A vadhanuM kRtya nyAyanI rIte jotAM karavuM ja paDe ema che, chatAM emAM rahelI karuNatAne kAraNe na karavA jevuM lAge che, tema chatAM enI upekSA paNa thaI zake ema nathI. "kaThoragarbhA pitAnI rANune sudhdhAM dezavaTa devAmAM kuzaLa evA rAmane tuM hAtha che, eTale tArAmAM dayA na hoya e ja ucita che. tethI brAhmaNanA bALakane bacAvavA mATe A zUdramuni avadha hovA chatAM tenI garadana para tArI talavAra paDavA de." A eka vicAra thaye enI sAthe sAthe ja vyakta thayele bIjo vicAra e che ke "nyAyanI rIte jotAM avazya karavA jevuM hovA chatAM, emAM rahelI karuNatAne kAraNe tane na karavA jevuM lAgatuM hoya teye kaThoragarbhA potAnI rANIne dezavaTo devAmAM kuzaLa evA zUraziromaNi rAmane tuM hAtha che, eTale munine mAre enI tAre mana zI visAta?" A baMne arthothI vipralaMbhazRMgArane paripaSa thatuM hoI "rAma' zabdanI koI apUrva rUDhivaicitryavakatA pragaTa thAya che. bIjuM udAharaNa tAre je kahevuM hoya te badhuM kahI de, "he sakhi, pati pratye kaThoratA sArI nahi." "tene samajAvIne laI Ava, "je aparAdha karate hoya tene samajAve zI rIte?' javAne zo artha? javuM gya nathI." "o mAnini, priya sAthe rUsaNuM zuM? strIonI AvI vAtacIta sAMbhaLIne puruSane
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra98 vakroktijIvita [3-para. aneka rIte rasa paDyo." (kirAtAjunIya, 9-39, 40) 16, 197 ahIM vicchitti kahetAM zebhAne kAraNe tAtparyArtha jANe vAcaka banI gayuM che. jema ke - nAyikA ane sakhI baMne gADha mitro hovA chatAM dareka jaNa pitAnA premI sAthe samAdhAna karavAnI piravI kare che, eTale AkhuM vAkya ja vAcaka hoya ema lAge che. athavA A lekanA be artha thAya che. pahele artha "he parvatarAja, te sarvAMgasuMdarIne, A vanapradezamAM meM cheDI dIdhelI te ramaNIya rAmAne te joI che? A ja lekane parvate rAjAne ApelA uttara tarIke paNa. laI zakAya ane te ene A artha thAya he pRthvIpati, te A vanapradezamAM cheDI dIdhelI te ramaNIya rAmAne, te sarvAMgasuMdarIne meM joI che." (vikavaMzIya, 4-51) 198 A lekamAM pradhAna evA vipralaMbhazRMgAranA paripaSa mATe be vAkyartho thavAmAM AvyA che. ahIM e prazna keI pUchI zake ke ekathI vadhu arthe thatA hoI ahIM kaleSa che ema kema na kahevAya? ene khulAse e che ke je e baMne athavA emAMne eka pradhAna hoya te dveSa che ema kahevAya, paNa ahIM evuM nathI. ahIM aneka athavA baMne artho badhA ja gauNa che ane temanuM paryavasAna bIjA ja eka pradhAna arthamAM thAya che. bIjuM e ke kaileSamAM eka ja zabda dIvAnA tejanI peThe ekI sAthe be arthone prakAzita kare che, athavA be zabdo ane arthone baMdha karAve che, ane emAM zabdanI be arthone baMdha karAvavAnI zakti ja pradhAna che. paNa saktimAM
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-53] vakroktijIvita rahae e be arthone baMdha karAvanArI zakti gauNa hoya che. enuM e vAkya ja bIjA svare uccArAya che ane te bIjA arthane bedha. karAve che, ane emAM zabdanI AvRtti pradhAnatA pAme che. je. "sarva kSitimRta nAtha" emAM vAkyanA eka bhAgamAM kaleSa che ema. kahevAmAM Ave te paNa emAM kaze deSa nathI. kAraNa, koI vAra eka alaMkAra bIjA alaMkArane aMga banAvatuM hoya che. ahIM vAkyanA eka bhAgamAM levuM che te gauNa che, paNa pradhAna te. sakti ja che. ahIM keI e vAMdho uThAve ke je zabdonI AvRttithI. bIjA arthane bedha sahatimAM thatuM hoya te emAM eka samaye uracArAvAne bhAva na hovAthI sahekti nAmane artha sacavAte nathI. paNa e vAMdhe vAjabI nathI. kAraNa, sahektine artha "ekI. vakhate thatI AvRtti" eve che. "ekI sAthe thate artha bodha e nathI. eTale emAM be arthonuM atyaMta gADha bhAve ekI sAthe kathana. pratIta thatuM hovAthI sauMdarya anubhavAya che, eTale ahIM kazI. asaMgati nathI. "keTalAka ene samAsakti kahe che ane bIjA keTalAka ene sahakti kahe che. paNa bIjA keTalAka AcAryo emanA nAmanI. anyarthatA pramANe e baMnene judA alaMkAra mAne che." 19 A aMtaraka che. atyAra sudhI je alaMkArenuM nirUpaNa karyuM te badhAnuM sAmAnya lakSaNa e che ke pite gauNa hovA chatAM teo cArutvane utkarSa sAdhe che. have evA alaMkAranuM nirUpaNa karavAmAM Ave che, jee. alaMkAra hovAne kAraNe ja gauNa hoya che. be vastunA sAgyane AdhAre, ivAdi zabda vAparyA vagara, vaNya vastu sivAyanA bIjAne ullekha karavo te dRSTAMta alaMkAra kahevAya.
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 vAktijIvita [3-54 ahIM e padArtha eTale ke dRSTAMta ane krAntika eTale ke prastuta ane aprastuta vacce vastusAmya kahevAnA artha e che ke e be vacce liMga, vacana ke vibhaktinuM sAmya Avazyaka nathI. bIjI zarata e ke e saMdarbhamAM ivAdi sAmyavAcaka na vaparAvA joIe. e ja enA upamAthI bheda che. jema ke-- kamala rucira lAge vIyu zevALathIya milana tapi caMdre detuM zAbhA kalaka; adhika mana game A valkaleye kRzAMgI zuM nahi. madhuramUrtine ala'kArarUpa ?'' (abhijJAna zAkuMtala, 1-20, anu. umAzaMkara jozI) 200 A aAkamAM pahelAM traNa caraNA ja dRSTAMtanAM udAharaNa che, kAraNu ceAthA caraNamAM bIjo (arthAtaranyAsa) alaMkAra che. dRSTAMtanuM nirUpaNu karyo pachI ene khUkha maLatA AvatA arthA tarayAsa nirUpe che-- 54 mukhya tA sAthenA sAkSyane lIdhe bIjo vAkacA samaya kalpe AjavAmAM AvyA hoya tyAM arthAtaranyAsa jANavA, bIjo vAkathArtha eTale prastutathI judA vAkayArtha. tenI dvidone AhlAda Ape evI ceAjanA te vinyAsa. e tadvidone ahlAda ApanAra thaI paDe che enuM kAraNu mukhya tApa sAthenuM enuM sAmya hAya che. samapaka rUpe eTale samana thAya e rIte. A alaMkAramAM jyAre sAmAnya samatha nIya hAya che tyAre vizeSa samaka hoya che ane vizeSa samanIya hAya che tyAre sAmAnya samaka hoya che. kAraNa, te baMne paraspara avinAbhAve saMkaLAyelA hAya che. jema ke--
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ [3-55 vakrAktijIvita 301.. 'niHzaMka A kSatriya-lagna-ceAgya che, je AryaM mAruM abhilASI che mana; pramANa zaMkAspada vastu mA~ saMtAnI aMtaHkaraNapravRttio.' (abhijJAna zAkuMtala, 1-21, anu. umAzaMkara jozI) 201 athavA-- "zuM nahiM madhuramUrtine ala kArarUpa ?' 202 A zlAka upara (udAharaNa 200) AvI gayA che (pR. 300). Ama arthA taranyAsanI carcA karyA pachI tene maLatA AvatA, vizeSa vAkayanuM sauMdarya vadhAratA AkSepa alaMkAranuM nirUpaNu kare che-- 55 prastuta vastunI zAlAmAM atyaMta vadhArA karavA mATe niSedhanI chAyAthI AkSepa eTale ke inkAra karavA tene AkSepa alakAra jANavA. AkSepa alaMkAramAM zuM hAya che? te ke prastuta vastunA AkSepa hAya che, je vastu kahevAnI hAya tenA ja AkSepa kahetAM asvIkAra karavAmAM Ave che. prastuta vastunA ja asvIkAra te AkSepa alakAra. zAnAthI ? tA ke niSedhanI chAyAthI. nakAravAnA sau ryathI. zA mATe ? teA ke parama saudarya pragaTa karavA mATe. jema ke. huM subhaga, theADI vAra rAkA, jethI A virahakAtara hRdayane sthira karIne huM kahI zakuM. athavA tA cAlavA mAMDa, zuM kahevAnAM hatAM ame ?" 203 A zlokanA vAkayA evA che ke subhaga e nAyakane aneka priyatamAe hAvAnuM sUcana karanAruM saMbodhana che. nAyikAnA javAma
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 vaktijIvita [3-56 ahIM Apela nathI. te je vAsthamAM mUkyo hota te eTale camatkAraka na thAta, eTale A rIte AkSepa kahetAM niSedharUpI vacanavaicitryathI pratIyamAna thatuM hovAne lIdhe sahudane AphlAdakAraka banyuM che. A rIte AkSepanuM svarUpa samajAvyA pachI A alaMkAra vize je sAdhAraNa vAta kahevAnI che te kahe che - jenI vAta karI rahyA chIe te duSTAMta vagere traNe alakAnA kavinI virakSA pramANe be prakAra saMbhave cheH (1) je vastu hajI kahevAnI che tene lagate, ane (2) je vastu kahevAI cUkI che tene lagate. ane vacalAmAM eTale ke arthAtarayAsamAM keI vAra phri zada hoya che ane kaI vAra nathI paNa hato. Ane samajAvatAM kahe che ke hamaNuM daSTAMta vagere (eTale ke daSTAMta, arthAtaranyAsa ane AkSepa) je traNa alaMkAronI vAta karI te traNenA be prakAra saMbhave che. kayA hetuthI ? te ke kavinI vivakSAne kAraNe. ene artha e thaye ke A prakAre mAtra saMniveza kahetAM goThavaNInuM vaicitrya ja darzAve che. emanI judI vyAkhyA karavAnI jarUra nathI. vacalA kahetAM arthAtaranyAsanI khAsa vizeSatA e che ke emAM hetuvAcaka "hiM zabda hoya paNa khare ane na paNa hoya. arthAta koI vAra vaparAye hoya ane kaI vAra na paNa vaparAye hoya. Ama arthAtaranyAsanA be prakAra thAya che. A be peTA prakAro arthAtaranyAsanA ja paDe che. arthAt daSTAMta ane AkSepanA AvA peTA prakAre paDatA nathI. A peTA prakAranAM udAharaNe ahIM ApyAM nathI. eTale vAcakoe A prakAre jAte ja samajI levA. Ama svarUpavizeSanA pratiSedha kahetAM InkAra para jenA
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7-57 vatijIvita 303 sauMdaryane AdhAra che evA AkSepa alaMkAranI samajUtI ApyA pachI jenI zebhAne AdhAra kAraNanA InkAra upara che evA (vibhAvanA) alaMkAranuM nirUpaNa kare che- pa7 saudarya siddha karavA mATe, varNanIya viSayanI keAI vizeSatA kahetAM alaukikatAne kAraNe, tenA potAnA kAraNane parityAga karIne jyAre tenuM varNana karavAmAM Ave tyAre vibhAvanA alakAra thAya. emAM prastuta kAryanI koI vizeSa (vi) eTale ke alaukika siddhi (mAvanA) thAya che evuM ka95vAmAM Ave che, mATe ene vibhAvanA alaMkAra kahe che. artha e che ke e kArya kazAka vagaranuM (vi) hovuM joIe. zAnA vagaranuM? te ke ene utpanna karavAne samartha evA keI kAraNanA vyApAra eTale ke kriyA (mAvanA) vagaranuM. kevI rIte? te ke pitAnA kAraNane parityAga karIne. je kAraNanI kriyAne lIdhe e kArya saMbhavatuM hoya tene tyAga karIne. zA mATe ? te ke saudaryamAM vadhAro karavA mATe arthAta varNanIya viSayanI koI lekottara viziSTatA darzAvavA mATe. TUMkamAM kahIe te kAraNarUpa kriyA vagara koI kArya thatuM kalpavAmAM Ave tene vibhAvanA alaMkAra kahe che. jema ke- zarIranA akRtrima alaMkArarUpa, madanA Asava sivAyanA kAraNarUpa, ane kAmadevanA puSpa sivAyanA bANurUpa bAlya pachInI yauvanavasthAmAM teNe praveza karyo." (kumArasaMbhava, 1-36) 204 ahIM sAmAnya prasAdhana vagere kRtrima kAraNene parihAra karIne vartha viSaya pArvatInA lekottara svAbhAvika sauMdaryanI viziSTatA darzAvavAne kavine abhiprAya che.
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 vAktijIvita 3-58] Ama, asaMbhAvya kAraNathI asaMbhAvya kArya thatuM varNavatI vibhAvanAnA vicAra karyAM pachI vicAravA jevuM svarUpa hAvAthI potAnA svarUpa vize saMdehane kAraNe sauMdaya dhAraNa karanAra sasaMdeha alaMkAranuM nirUpaNa kare che-- 58 jemAM saudaya siddha karavA mATe vaya viSayanA eka kaDhapelA svarUpa vize bIjuM rUpa paNa kahapI zakAtuM hAI sa'deha jAgatA matAnyA hoya tene sasa deha alakAra kahe che, je alaMkAramAM saMbhAvanAne AdhAre ne sAmyane AdhAre vaNya vastu para khIjA ja rUpanA adhyAropa karI je rUpanI utprekSA karI hAya, eTale ke pratibhAthI kalpanA karI hoya, tene vize saMdehu jAge tene sasaMdeha ala'kAra kahe che. saMdehu zA kAraNathI jAge ? tA ke evA ja suMdara khIjA padArthInI utprekSA thaI zakatI hovAne kAraNe, zA mATe? te ke sau siddha karavA mATe. Avu' je abhivyaktinuM vaicitrya te sasaMdeha kahevAya. jema ke-- badhAM vRkSa ane parvatAne kALAM raMgI nAkhyAM che, ke pRthvI paranA badhA khADA pUrI dIdhA che, ke pachI badhI krizAene aMdhakAre sameTI lIdhI che ?" (kirAtArjunIya, 9-15) 201 athavA-- (nadImAM) priyatamanI sAthe snAna karatI, mIMcAtI ane caMcaLa AMkhAvALI, zarIre rAmAMca anubhavatI, zvAsane lIdhe UchaLatAM stanavALI strIomAM kAM te zrama ke kAM ta kAma vyApyA hatA." (kirAtArjunIya, 8-53) 206
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-59] vakaeNktijIvita 305 athavA jema ke - bhraSTa prAkRtagAthA. 207 athavA jema ke- jemAM vidhinAM sajelAM sauMdaryarUpI mahAmUlAM ratna saMgharyA che evA jagatarUpI bhaMDAranuM A ekamAtra rana che, ke zRMgArasarovaranuM saudaryanI parAkASTArUpa kamaLa che, ke lAvaNyanA sAgaramAMthI pragaTatuM avanavuM caMdrabiMba che; he priye, tAruM suMdara mukha zAne maLatuM Ave che e huM nakkI nathI karI zakate." 208 sasaMdeDa uprekSAmUlaka alaMkAra che eTale ene eka ja prakAra che (aneka prakAra nathI). A rIte, svarUpane vize saMdehane lIdhe suMdara lAgatA sasaMdeha alaMkAranuM nirUpaNa karyA pachI, svarUpanA apahunavarUpa kahetAM chupAvavArUpa hoI suMdara lAgatA anuti alaMkAranuM nirUpaNa kare che. pala jemAM varNanIya vastune bIjuM rUpa ApavA mATe tenA pitAnA rUpane chupAvavAmAM Ave tene apatuti alaMkAra kahe che. A pahelAMnA sasaMdeha alaMkAranI peThe A alaMkAra paNa unmelAmUlaka che. saMbhAvanA AdhArita anumAnane AdhAre ane be sAdane saMbaMdha joDIne varNanIya vastune eTale ke prastuta arthane bIju eTale ke koI apUrva rUpa ApavA mATe tene pitAnA svarUpane DhAMkI devAmAM Ave evI bhaNitibhagine apahatuti alaMkAra kahe che. jema ke - AkhA jagatanA netrarUpa ane tejasvI padArthomAM zreSTha e A sUrya che, paNa priyAnA mukhanA jevA sauMdaryane 20
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 vaktijIvita [3-59 lIdhe nayanane utsava je lAgate A caMdra nathI. virahIenAM mana nirdayapaNe vadhIne temane jItI levAnA hetuthI puSpabANene tINI dhAra kADhavA mATe kAmadeve ene pitAne pratinidhi nImIne mArI pAse mokalyA che." 209 jemAM dhamI te ne te rahe chatAM kevaLa dharmane DhAMkI devAmAM AvatuM hoya evI apavrutinuM udAharaNa- "kusumazara kahyo tuM, ne zazI zItarazmi ubhaya dIsatuM jUThuM huM-samANa vize te. kiraNa himabharyAthI caMdra agni jhare che, tuM paNa kusumabANa vA jevAM kare che." (abhijJAnazAkuMtala 3-3. anu. umAzaMkara jozI) 210 A zlekamAM abhivyaktinuM citrya sAdhavA mATe DhAMkI devAnuM kArya spaSTa zabdothI nathI karyuM" (vyaMjita rAkhyuM che). kusumazaratva vagere dharmone ucita sukumAra kArya karavAnI zaktine badale tethI viruddha evI karAla kArya karavAnI zaktinuM nirUpaNa karyuM che. koI vAra be sAdane saMbaMdha joDIne paNa apahUnuti sAdhavAmAM Ave che. AkAzamAM atyaMta tejathI prakAzatuM, pUrI kaLAe khIlyuM hoI suMdara lAgatuM A kaMI pUrNacaMdranuM biMba nathI; paNa mAnathI kulAI gayelA mANasenA abhimAnanA cUrecUrA karavAne jene ekamAtra svabhAva che evA kAmadevane mAthe dhareluM veta chatra che." (alaMkArasarvasva, dvivedI, pR. 198). 211 A rIte pratyeka alaMkAra alaMkAryane kaI rIte zobhAve che te jaNAvyA pachI have e alaMkAra bhegA thaIne e kAma zI rIte kare che te kahe che -
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-60] vakroktichavita 307 zarudArtho jema vAkyamAM ekabIjA sAthe anvaya.pAme che tema jyAre alaMkAre ekabIjA sAthe joDAIne zobhe che, tyAre saruSTi alakAra kahevAya che. jyAre alaMkAre prastuta vastunA sauMdaryamAM vadhAre karI bhitA hoya che tyAre te saMsRSTi nAme alaMkAra kahevAya che. kevI rIte zobhe che? te ke jevI rIte padArtho vAkyanuM aMga banI pite gauNa rahI paraspara sAthe anvayarUpI saMbaMdha pAmIne mukhya vAkyarthane parataMtra rahI, badhA zabdo maLI thatA vAkyanA tAtparyane vyakta kare che tevI rIte A alaMkAre paNa saMvAdapUrvaka bhegA thaIne vAkyanA judA judA bhAgamAM rahelA hovA chatAM paraspara anvaya pAmI AkhA vAkyarthanI ja zebhAmAM vadhAre karI sahRdayane AnaMda ApanAra thaI paDe che, ane AkhA vAkyanA sauMdaryamAM pote gauNa thaIne rahe che. jema ke - saMdhyAne prAraMbha rANIe dehada arpelA kuravaka je atyAre zobhe che. dhyAnanI vacamAM AkAzanA cheDA sudhI vistarelI (jenA vastranA cheDA laTake che evI) saMdhyAe bhuvanamAM AvIne ene AliMgana ApyuM che ane tAjA kesaranA jevA lAla sUryakiraNarUpI daSTipAtathI ene khIlave che. ane enI caMdranAM kiraNarUpI kaLIo upara aMdhakArarUpI bhramare UtarI paDayA che. 212 A lekamAM rUpaka vagere alaMkAre mAMne pratyeka suMdara hovA chatAM te badhA paraspara evI suMdara rIte bhegA thAya che ke AkhA vAkayane apUrva zobhA prApta thAya che. athavA jema ke- "he bhujaMgarAja, tArI daSTimAMthI nIkaLatA viSanI javALAthI te A komaLa pallavavALI keLane evI te
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 vaktijIvita [3-6 sUkavI nAkhI che ke zivanA zekharamAM virAjatA caMdranAM kiraNothI zobhatI kyArIvALA kelAsanA upavanamAM AvelI hovA chatAM e pharI kadI aMkurita nahi thAya." 213 uparanA udAharaNanI peThe AmAM paNa rUpaka vagere alaMkAre paraspara bhegA thavAthI prApta thatI sauMdaryazelA anubhavAya che. Ama, saMsRSTinuM nirUpaNa karyA pachI evI ja zobhA utpanna karanAra saMkara alaMkAranuM nirUpaNa kare che- jyAre A badhA alaMkAre ekabIjA sAthe seLabheLa thaIne vAkyamAM aneka rIte sakurAyamANa thatA heya tyAre saMkara nAme alaMkAra kahevAya che. Ane samajAvatAM kahe che ke rasavadahaMkArathI mAMDIne atyAra sudhI je badhA alaMkAronI vyAkhyA karavAmAM AvI te badhA ekabIjAmAM evA te bheLaseLa thaI jAya ke judA pADI ja na zakAya tyAre saMkara alaMkAra kahevAya. e badhA seLabheLa thayelA hovA chatAM apUrva zebhA dhAraNa kare che. e alaMkAranI pratyekanI alaga zobhAne avakAza na hovA chatAM e badhAnA saMmizraNathI, utpanna thatI alaMkArazebhAne saMkara nAma ApavuM ghaTe che. Ama A saMkara nAma evuM che jemAM badhA ja alaMkArone samAveza thaI jAya che. jema ke "he rAjana, tArI kIrtilatAnAM atyaMta sapheda mULa zeSanAganI phaNArUpe TheTha pAtALa sudhI pahoMcelAM che, enA navA phUTatA aMkure diggajone datuzaLarUpe cAre dizAmAM jevAmAM Ave che, enAM pupe AkAzamAM tArAmaMDaLarUpe khIlI rahyAM che, ane enuM phaLa sudhA karatA caMdrabiMbarUpe phaLI rahyuM che." 214 A lekamAM kAtilatAnuM rUpaka, siddhoe tenA sAmyane AdhAre AzaMkA kahetAM kalpanA karI ema mAnyA vagara TakI zake
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-61] vAktijIvita 309 ema nathI. eTale kavine ahIM pradhAnapaNe pratIyamAna utprekSA abhipreta che. rAjAnI kIrti evI adbhuta che ke te sarvatra vyApI gai che ane aneka saMbhAvanA utpanna kare che ane tethI siddhonA manamAM AzaMkA jAge che. e e (rUpaka ane utprekSA) alakArA evA teA seLabheLa thayelA che ke e ene chUTA pADI zakAya nahi ane eka vagara khInne astitvamAM AvI zake nahi. e e saMvAkritApUrvaka ekabIjAmAM bhaLI jAya te ja asarakAraka banI zake. eTale ene saMkarAla kAra kahe che. vAkayanA eka bhAgamAM saMkara hAya evuM udAharaNa---- gaganarUpI sApe utArI nAkhelI kAMcanI jevuM." (A unmeSamAM 92mu' udAharaNa, pR. 243) A dAkhalAmAM gaganane sapanuM rUpaka bedhaDaka ApI zakAya ema nathI, tethI eNe utArI nAkhelI kAMcaLI jevuM evI utprekSA vaDe rUpaka alaMkAra mATe avakAza Ubhe karavAmAM AvyeA che. e ja rIte rUpakane kAraNe utprekSA astitvamAM AvI zakI che. eTale A paNa saMkara alaMkAranA ja dAkhalA che. ahIM kAI evA prazna kare ke e rIte jotAM tA Ane racavAmAM.'(A unmeSamAM 12muM udAharaNa, pR. 181 tathA zuM tAruNyataru taNI.' (pahelA unmeSamAM 62muM udAharaNa, pR. 79) vagerene paNa sa'karAla kAranAM ja udADuraNu gaNavAM joIe. paNa ema gaNI na zakAya. kAraNa, pahelAmAM sasaMdehanI sahAya vagara pratIyamAnAprekSA saMbhavatI nathI ane khIjAmAM rUpakanuM paNa evuM ja che, eTale e baMnenA prakAra sarakhA ja che. e baMnemAM sasaMdehanuM sau motInA hAramAM gAMThelAM ratnAnA caMdraka jevuM che. saMsRSTinuM sau vividha ratnAnA hAranA sauya jevuM che, jyAre sa'karanuM sauya vividha ratnAnA hAramAMnAM badhAM ratnAnA mizraNathI pragaTatI jhalaka jevu' che. Ama e be vacce spaSTa bheda che.
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 vakroktijIvita [3-62, 63 Ama, tarkasaMgata rIte alaMkAranI samajUtI ApyA pachI graMthakAra kahe che ke keTalAka alaMkArenI vyAkhyA karI nathI tema chatAM emAM avyAptidoSa nathI. kema ke - je keTalAka alaMkAre bIjA alaMkAramAM samAI jAya che tema ja jemAM saudaya nathI temane alaMkAra gaNavA ja yogya nathI. je eTale ke pahelAM na kahelA evA keTalAka alaMkAra alaMkAra gaNAvAne saheja paNa pAtra nathI. zAthI? te ke e alaMkAre bIjA alaMkAra jevA ja che, tenAthI judA nathI mATe. ane temanAmAM sauMdarya kahetAM zobhA nathI mATe. uparAMta, keTalAka alaMkAre pite ja alaMkArya che, eTale temane alaMkAra gaNuM zakAya ja nahi. Ama prAcIe svIkArelA yathAsaMkhya alaMkArane uparanAM be kAraNe sara ane alaMkAra tarIke svIkAryo nathI. prAcIne e enuM udAharaNa A pramANe ApyuM che- te tArAM mukha, kAnti, daSTi, gati, vANI ane vALathI kamaLa, caMdra, bhramara, hAthI, kokila ane merane harAvyA che." (bhAmaha, 2-90) 215 A udAharaNa enI vyAkhyA karanAre ja raceluM che, tema chatAM emAM abhivyaktinuM keI sauMdarya nathI tema camaka paNa nathI. jeo emAM cAratA che ema kahe che, teo paNa e cArutAnuM kAraNa sAmya ke vyatireka nahi paNa sarakhI saMkhyAne gaNave che. je sarakhI saMkhyAne cAratA gaNavAmAM Ave te te pANininA
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-63] vatijIvita 311 "jyAre sarakhI saMkhyAnI vastuone nirdeza kare che tyAre temanI gaNanA kramasara karavI." e sUtranAM badhAM ja udAharaNa alaMkAramAM gaNAI jaze, je behUduM che. (bhAmaha) vagere keTalAka AcAryoe AzI: vagerene alaMkAra mAnyA che, paNa temane alaMkAra gaNI zakAya ema nathI. eTale ame AzInI vyAkhyA ane udAharaNa ahIM ApatA nathI. kAraNa, emAM IrachelI vastu ja mukhya vaNya viSaya hoya che eTale te ja alaMkArya hoya che, jethI preliMkAramAM je deze batAvyA che te badhA ja ahIM paNa lAgu paDe che. "je AzIne jude alaMkAra gaNavAmAM Ave te enI dazA preyasa karatAM judI nahi thAya. enI paNa bIjA alaMkAre sAthe saMsRSTi ke saMkara thaI zakavAM joIe ane bIjA dAkhalAemAM paNa e have joIe." 216 (A aMtaraka che.) vizakti paNa svataMtra alaMkAra nathI kema ke bIjA alaMkAramAM ene samAveza thaI jAya che ane e paNa alaMkArya che, alaMkAra nathI. enuM udAharaNa - "kAmadeva ekale traNa lekane jIte che. zaMbhue enuM zarIra harI lIdhuM paNa enuM baLa na haryuM." (bhAmaha, 3-24) 217. A lekamAM sakaLa lekamAM prasiddha vijetApaNuM karatAM ja ja kAmadevanuM vijetApaNuM e ja mukhya vAkyartha eTale ke vartha viSaya che. (e kaMI alaMkAra nathI, balake alaMkArya che.) e ja rIte sUma, leza, hetu paNa alaMkAra nathI. bhAmahe kahyuM che ke - bahetu, sUkSama ane leza alaMkAre nathI. kema ke AkhA kathanamAM vakroktine abhAva hoya che." (bhAmaha, 2-86) 218
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 vakroktijIvita [3-63 sUmanuM udAharaNa- viTa saMketakAla jANavA AvyA che ema jANI catura strIe hasatAM hasatAM sUcanapUrvaka lIlAkamaLa bIDI dIdhuM." 219 ahIM sUma (eTale ke caturAI) kharuM jotAM, vaNya viSaya che e alaMkAra na hoI zake. zAthI? te ke je vastu sAkSAt abhidhAthI kahevAnI hatI te amuka yuktipUrvaka kahI dIdhI che. lezanuM udAharaNa jakanyAmAM huM anurakta chuM e vAta, mane thayela romAMca rakSakane jaNAvI deze. te huM ema kahuM ke are, A vanamAM pavana ke ThaMDe che!" (kAvyAdarza, 2-266) 220 ahIM paNa e ja lAgu paDe che ke je vastu kahevAnI che te ja alaMkAra zI rIte banI zake? mImAMsAne niyama che ke "zabda je paraka (kahevA Icchata) hoya te tene artha kahevAya." hetunuM udAharaNa- "caMdananAM moTAM vRkSone halAvate pavana saune AnaMda Ape che." (kAvyAdarza, 2-236) 221 e ja rIte upamArUpaka paNa alaMkAra nathI. "samagra AkAzanA mAnadaMDa ane siddhAMganAonA mukhacaMdronA navA darpaNarUpa viSNune paga jaya pAme che." (bhAmaha, 3-36) rarara ahIM rasavadalaMkAranI peThe alaMkAranA nAma ane tenA artha vacce saMgati ja nathI. ahIM ApaNe upamA ane rUpaka e vigraha karI dvanda samAsa laIe athavA vizeSaNa samAsa laIe. pahele vikalpa svIkArIe te vAkyanA eka bhAgamAM upamA ane bIjA bhAgamAM rUpaka che e artha thAya ane te e baMne eka che ema na kahI zakAya. e be alaMkAra bhegA hevA chatAM je
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-63] vatijIvita 313 pratyeka alaMkAra pitAne rUpe pitAne sthAne sarakhe ja zobhate hoya te temanI vacce parasparAvalaMbananA abhAve te baMne bhegA maLIne eka vizeSya banI na zake. eTale ahIM dvanda samAsa mAnI zakAya ema nathI. vizeSaNa samAsa mAnIe toye AkhA vAkyamAM ke vAkyanA eka bhAgamAM e baMne (vizeSaNa ane vizeSa) bhegAM rahelAM hovAM joIe. prakAza ane chAyA jevA parasparavirodhI be padArtho eka ja jagyAe hoya e tarkasaMgata nathI. AmAMnA kaI eka vikalpanI himAyata karIe te spaSTa zabdomAM kahevAyelI te baMnenI spaSTa bhinnatA mAnavAne vAre Avaze, ane pachI bIjAnA astitvane InkAra karavAne paNa avakAza raheze nahi. Ama e baMne parasparAvalaMbI na hoI ene ApaNe samudAyarUpa vizeSaNa samAsa paNa gaNI zakIe ema nathI, kAraNa ke temAM te be maLIne eka samagra vastu thavI joIe. eTale ApaNe ene be alaMkAranA saMkarane dAkhale mAna rahyo, jemAMnA koI ekane nirNAyaka na gaNuM zakAya, kema ke bIjA alaMkArane paNa tarkadoSa vaheryA vagara svIkAra thaI zake ema che. joke A dAkhalAmAM te ApaNe ene saMzaya paDatAM saMkara alaMkAra tarIke ghaTAvI zakIe, jemAM be alaMkAre bhegA thayA che, paNa je ApaNe custa rIte tarkane vaLagI rahIe te be alaMkAra vacce ApaNe saMzayanI je delAyamAna sthiti anubhavIe chIe eTale ke kaye mukhya ene cokkasa nirNaya karI zakatA nathI, e hakIkta, baMnene svIkAra karavA chatAM, ApaNane mUMjhavaNamAM mUkyA vagara nahi rahe. ane je kaMI vyaMjanAthI samajIzuM te paNa anizcita ja haze. eTale ApaNe evA nirNaya upara AvavuM rahyuM ke kAvyamAM kaI vAkyanI cArutAne AdhAra kaI trIjA ja prakAranA alaMkAra upara raheluM che, je spaSTa pratIya. mAna ane sasaMzaya pratIyamAna saMkara karatAM taddana judo ja hoya.
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 vakrokti jIvita [3-64 have graMthakAra samagra vAkyavakatAnuM svarUpa varNave che - lAvayAdi guNethI ujajavaLa, pratyeka padanA nyAsane lIdhe AkarSaka, suMdara paNa alpa alaMkArane lIdhe manahara lAgatI, atyaMta rasamaya hevAne kAraNe AhAdavALI, suMdara abhivyaktipUrNa sukavinI vakatAbharI vANu nAyikAnI peThe hRdaya jItI lIdhA vagara rahetI nathI. anekavidha rIte zobhAyamAna vAkyanI vakatAne samajAvavA mATe graMthakAra eka udAharaNa Ape che. AvuM badhI rIte cArutAyukta vAkya nAyikAnI peThe rasamaya hovAne kAraNe mana harI laI zake che. e vANI kevI? te ke lAvaNya vagere guNothI ujajavaLa kahetAM prakAzatI. pratyeka padanA vinyAsathI eTale ke pratyeka nAma, kriyApada vagerenI goThavaNIthI zobhatI, vaidadhyamaMgipUrvaka racAyelA alpa alaMkArothI sauMdaryane bhaMDAra banI jatI. vaLI kevI? te ke udAra kahetAM suMdara abhivyaktivALI, e ja rIte atyaMta rasamaya, kahetAM anurAgamaya hovAne kAraNe Addha hRdayanI kAntA paNa vividha vilAsane lIdhe AkarSaka thaI paDe che. nAyikA pakSe lAvaNya vagere saudaryavAcaka guNe che, padanyAsa e pagalAM mUkavAnI rIta che, vilAsa e vizeSa ceSTAo che ane vAkya pakSe vicchitti e vidagdhatA che, vANI e vAkya che, bhUSaNe e alaMkAre che, ane kavinI abhidhA e vANI ane prabaMdha racanAnuM sAmarthya che. zrIrAjanaka kustaka viracita vaktichavita kAvyAlaMkAramAM trIje umeSa pUre thaye.
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ unmeSa ceAtho sakaLa sAhityanA sarvasvarUpe vAkyavakatAnI rajUAta karyA pachI have kamaprApta prakaraNavakratAnuM avatAraNa kare che. jyAre pAtro aniyaMtrita utsAhathI zobhatI ane potAnA Azayane vyakta kare evI vANu uccAratAM hoya, jyAre kRtine kahapele aMta zarUAtathI (ata sudhI) akaccha rahe tyAre je asIma kauzala pragaTa thAya che te prabaMdhanA eza kahetAM prakaraNanI vakatA kahevAya, prabaMdhanA aMzanI kahetAM prakaraNanI eTale ke kaI eka prasaMga ke ghaTanAnI vakratA arthAt cArutA asIma hoya che, tene kaI maryAdA hotI nathI. jyAre te te kArya karanArAM pAtronI pravRtti sArI rIte varNavAI hoya che tyAre e khIlI UThe che. e pAtranI pravRttio aniyaMtrita utsAhathI thatI varNavAyelI hoya tyAre suMdara lAge che. Ama thAya tyAre temanI pravRtti temanA svabhAvane ane temanA Azayane pragaTa karatI hoya che. zuM hoya te? te kekathAnA prAraMbhathI te TheTha aMta sudhI kutUhala kAyama rahetuM hoya te, aMta ze Avaze ene keIne pahelethI khyAla na AvatuM hoya te. ene artha e che ke jyAre udAtta nAyake kArya karatA jovAmAM Ave tyAre temanA aMtarane Azaya zo che e vizenuM kutuhala kathAnA madhya bhAgamAM vaNasaMtoSAyeluM ja rahevuM joIe
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ :314 vAktijIvita [4-1-2 temanI satata cAlu rahetI AvI pravRttiethI e prakaraNanI tema ja ekaMdare AkhA prabaMdhanI camatkArakatAmAM ane tenI cArutAmAM vadhAre thAya che. jema ke 'abhijJAnajAnakI' nAmanA nATakamAM trIjA aMkamAM vAnaravIrA samudrane jotAM ja, peAtAnI AvaData ane maLane pichAnyA vagara ja ane sItApati rAmanAM divyAstronA prabhAvane jANyA vagara ja, setu bAMdhavA maMDI paDe che, te vakhate senApati nIla kahe che cAre kora hajArA parvatA paDayA che, je tamAre mana teA kIDInA rAphaDA jevA che, tamArI pracaMDa bhujAe bhAre parAkrama karavAne saLavaLI rahI che, tame sAgarane eka cAMgaLAmAM pI janAra agastya muninI vAta te sAMbhaLI che. tA pachI gAyanI kharI jeTalA khAmaDA jevA A sAgarane pUrI devA enI zI visAta? A vAnarI, tamane utsAha nathI caDatA ?'1 nepathyamAM kAlAhala pachI vAnarAnA uttara sa'bhaLAya che-- vAnarAmAMnA keTalAka te AnaMda ane utsAha pUrvaka parvatAne daDAnI jema uchALI rahyA che, lApAmudrAnA pati agastyanI vAta paNa ame jANIe chIe paNa pavanasuta hanumAnanA ucchiSTane aDatAM amane zarama Ave che." ra A zlAkamAM 'jhunumAnanuM ucchiSTa' e prayAgamAM paryAyavakratA jovA maLe che. rAme jyAre ema kahyu... ke huM A, A vAnarA mATe sAgarane khAMdhavA e muzkela kAma che' tyAre jAmavAne ApelA uttara paNa eTale ja sudara che-- niHsIma manAratha paNa jene AMkhI na zake evAM kAryo mahApuruSo AraMbhe che ane temAM vijaya paNa pAme che." 3 AvAM abhinava AsvAdane lIdhe suMdara bIjA... subhASitA paNa
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-1-2] vatijIvita 317 tyAM ja eTale ke te nATakamAM ja joI levAM. athavA te jema ke "raghuvaMza'nA pAMcamA sargamAM raghunI vAta Ave che. te cAre sAgare jene mekhalAnI jema vIMTI vaLelA che evI pRthvIne dhaNI che. teNe vizvajita yajJa karIne hamaNAM ja pitAnI sarva saMpatti dAnamAM ApI dIdhI che. svabhAvagata udAratAnA namUnArUpa e rAjA pAse e vakhate varataMtune ziSya Icchita dAna meLavavAnI AzAe Ave che ane tene mATInA pAtramAM artha apAtAM tenI badhI AzAo dhULamAM maLe che ane te nirAza thaIne pAcho vaLavA taiyAra thAya che, tyAM raghu tene rokIne "he vidvAna, tamAre tamArA gurune zuM ApavAnuM che? athavA keTaluM dhana ApavAnuM che?" (raghuvaMza, 5-18) 4 tyAre javAbamAM ziSya kautsa kahe che ke mAre gurune cauda karoDa suvarNamudrA ApavAnI che. e sAMbhaLIne rAjA kahe che - he mAnyavara, betraNa divasa rokAI jAo. tyAM sudhImAM huM tamArI IcchA pUrI karavA prayatna karuM chuM." (raghuvaMza, 5-25) 5 Ama, pitAnA mananI mUMjhavaNa chupAvIne apAra gAMbhIrya ane udAratA batAvate te agnipUjAnA maMdiramAM Ubhe hatuM tyAM tene vicAra sUjhayo ke kubera mAre sAmaMta che, ane tenA upara caDAI karavAne te vicAra kare che. kubera upara caDAI karavAne vicAra ja sahRdayenA hRdayane AnaMda ApanAra thaI paDe che. e pachI uparAuparI AvatAM metI jevAM amRtamIThAM vacane mULa graMthamAMthI ja mANavA jevAM che. e prakaraNanA prANa jevI suMdaratAne paricaya karAvavA ahIM thoDuM utArIe chIe. jema ke - caDAIthI DarI gayelA kubera pAsethI maLelA senaiyAne IndranA vajathI tUTelA merunA zikhara je jhagArA mArate
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ -318 vakroktijIvita [4-1-2 rAzi Akhe ne Akhe rAjAe kautsane ApI dIdhuM." (raghuvaMza, pa-30) 6 ahIM suvarNanA rAzine IndranA vajathI tUTelA merunI upamA - ApI che te e rAzi ke meTo haze tenuM sUcana kare che. ane e Akhe rAzi raghu kautsane ApI de che ane te paNa pite : AvI niSkicana avasthAmAM AvI paDyo hato tyAre. ene lIdhe enI udAratA kalpatarune paNa TapI jAya che, kAraNa ke te mAtra IchayuM hoya teTaluM ja Ape che. A kharuM jotAM udAratAnI parisImA che. ene lIdhe raghunA svabhAva vize pahelAM je kahyuM hatuM ke teNe pitAnuM gaurava haNAtAM anubhavelI mUMjhavaNa chupAvI hatI ane te advitIya yazanI AkAMkSA seva hatuM ane pitA karatAM bIjA - dAtAne sahana karI zakate nahote, tene bhAre samarthana maLe che. vaLI- "sAketa kahetAM adhyAnA nivAsIone gurudakSiNAthI vadhunI spRhA na rAkhanAra yAcaka ane yAcakanI IrachA karatAM vadhu ApanAra rAjA bane abhinaMdananA pAtra banI gayA." (raghuvaMza, pa-31) 7 A leka trIjA unmeSamAM 14ra (pR. 268) ane 155mA " (pR. 273) udAharaNa tarIke AvI gayA che. ahIM paNa gurune ApavAnI dakSiNa karatAM leza paNa vadhu na lenAra kautsa ane mAgyA karatAM seMkaDogaNuM balake hajAragaNuM - vadhu ApanAra raghune paraspara jhaghaDatA joIne niravadhi nispRhatA - ane udAratA joIne sAketavAsIoe azrutapUrva mahatsava mANya hate evuM varNana karavAmAM AvyuM che. AvI rIte mahAkavionI kRtiomAMthI sahRdaya vAcake pite ja AvI rasa niSpanna karanArI prakaraNavakatA zedhIne mANavI joIe. (2) A ja prakaraNavakratAne bIje prakAra darzAve che-
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-3-4] vakroktijIvita 319 3 aitihAsika vastu lIdhuM haiAya tyAre paNa, sauMdarya sAdhavA mATe, kavi jo saheja paNa cArutvayukta kahita vastu ceAjI zake tA tethI prakaraNavakatA evI tA Ara khIlI UThe che ke jethI te prakaraNa rasanI parAkASThAe pahaiAMcI AkhA prabaMdhanA paNa vitarUpa banI jAya che. saheja paNa cArutvayukta kalpita vastu ceAjavAthI vakratA evI tA Ara khIlI UThe che- eTale ke kRtrima kahetAM upajAvI kADhelA vastunI yAjanAnA cArutvane lIdhe alaukika vakratA khIlI UThe che, arthAt sahRdayanA hRdayane AkaSa ka thaI paDe che. zAmAM ? te ke kathAnuM vaicitrya sAdhavAmAM. kevI kathA ? tA ke aitihAsika eTale ke prasiddha vastuvALI hAya tApaNu. evI te' kahyuM che eTale jevInI apekSA rahe che, mATe kahe che ke jethI prakaraNa AkhA prabaMdhanA jIvitarUpa thaI paDe evI'. ahIM prabaMdha eTale sa`baMdha mahAkAvya vagere sAhityaprakAra samajavA. e kevA ? te ke rasanI parAkASThAe paheAMcele arthAt zRMgArAdi rasathI bharapUra. A badhAnA sAra e ke vikhyAta ane vaividhyasabhara rucira kathAonA bhaDAra samA ane rasAnA sAgara samA mahAbhArata vageremAMthI kathAvastu lIdhuM hoya tepaNu temAMnI kathAonI uccA vacatA nakkI karavAnuM koi pramANa na heAvAthI kavie mAtra evuM ja kathAvastu pasaMda karavuM je rasabhAvanI niSpatti karavAne ane bhAvakamAM zcaya utpanna karavAne samartha hAya ane jemAM peAtAnI atyaMta madhura kahetAM ramaNIya pratibhAne khIlavAnA pUre avakAza hAya. kavi jyAre prakaraNanI vakratAmAM AvA prakAranuM sauMdaryAM lAvI zake tyAre badhA kavie ane rasikonI pariSadane parama saMtASa ApI zake che. -
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 vakroktijIvita [4-3-4 AkhA prabaMdhamAM paNa kavipratibhAe karelA AvA navA sudhArAne lIdhe tenA sauMdaryanI kAtimAM e vadhAre thAya che ke jANe koI citrakAre jUnA tUTI gayelA citrane navI rekhAthI maThArI, na kADhyuM hoya. abhijJAnazAkuMtala' nATakamAM (pAMcamA aMkamAM) zakuMtalAne jotAM ja tenA apratima lAvaNyanI smRti nAyakamAM evI rIte jAge che ke tene paradAra tarIke tiraskAra karavAnI saMbhAvanA paNa kAyama rahe zakuMtalA duSyatanI smRtine tAjI karavA prathama milana vakhatanA vizrebhAlApanA prasaMge kahe che, jemAM baMnene paraspara pratye prema pragaTa thAya che ane je eTalA te nAjuka ane aMgata che ke vizvAsa pedA karyA vagara rahe ja nahi. e badhuM sAMbhaLyA pachI paNa duSyata zakuMtalAne kema oLakhI zakate nathI enuM kAraNa mahAbhAratamAM jaNAveluM nathI. ene tarkasaMgata khulAse ApavA mATe kavie durvAsAnA zApane prasaMga upajAvI kADho che. durvAsA krUra svabhAvanA, bhAre krodhI ane dayAmAyA vagaranA RSi che, ane te cheDA aparAdhathI paNa ekadama gusse thaI jAya che. durvAsAnA e prasaMgamAM zakuMtalA potAnA priyatamanA prathama virahanA duHkhathI asvastha citta thaIne pitAnI kuTImAM sUtI hoya che tyAM tene AMgaNe AvelA A maharSi pitA tarapha dhyAna na ApyuM mATe krodhamAM AvI zApa ucAre che- jene rahI jhaMkhI ananyacitta cai Avela jANe na tapasvIne mane, saMbhArI Aye smaraze ne teya te, pramatta pUrve karI vAtane yathA." | (a. zA. 4-1, anu. umAzaMkara jozI) 8 ane cAlavA mAMDe che, tyAM zakuMtalAnI be sakhIo gabharAIne munine kAlAvAlA karatAM priyatamAne Apela vIMTI jatAM zApa pUre thaze evI zApanI maryAdA bAMdhI Ape che. ane kaNavanI dIkarI
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-3-4] vakroktijIvita 32 zakuMtalA jyAre patine maLavA jatI hoya che tyAre tenI kisalayakamaLa aMguline zobhAvatI e vIMTI, vAMkIcUkI vahetI nadInA pANImAM te nAvA paDI hatI tyAre tenI jANa bahAra sarI paDe che. temAM jaDelA naMgane rasAdAra mAMsane TukaDo samajI eka mAchalI vIMTI gaLI jAya che. thoDA divasa pachI eka mAchI e mAchalIne pakaDe che ane tene cIratAM maLelI vIMTI pAchI rAjAne sepe che. kathAgUMthaNInuM AvuM kauzala senA bhaMDAranA kaLazarUpa banI rahe che. ane ene lIdhe AkhA nATakane keI apUrva zobhA prApta thAya che. vaLI, yegya samaye bhramarane upAlaMbha ApatuM gIta rAjA sAMbhaLe che ane muninA zApathI tenI smRti lepa pAmelI hovA chatAM tene garbhitArtha pAmI jAya che. tenA aMtaramAM UMDe UDe pahelAMnA premanI vAsanA ryA kare che ane tethI te khUba ja asvastha rahe che. jema ke - "ra nihALI, madhurA suNatAM ja zabda, becena thAya bahu je sukhiyeya jIva, te te mere mana vaDe, viNa pUrvabhAna, saMskArathI sthira bhavabhava kerI prIti." (a. zA. pa-2, anu. umAzaMkara jozI) 9 ahIM zakuMtalAnuM A mugdha ane subhaga smaraNa sahadanA hRdayane camatkAranuM kAraNa thaI paDe che. eTaluM ja nahi, tene pAchI kADhavAmAM Ave che, eMdhANInI vIMTInI vAta cheTI mAnavAmAM Ave che, kavanA ziSya kahelI tenI sAthenA lagnanI ane zakuMtalA garbhavatI thayAnI vAtathI paNa rAjA bhAre roSe bharAya che. tyAre svAbhAvika lajajAnuM ullaMghana karIne tApasa tene meM uparanuM avaguMThana ekadama haTAvI de che chatAM rAjA te evA bhramamAM ja rahe che ke A parastrI che. joke teNe joyelI badhI strIonA saudaryane TapI 20
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 vAktijIvita [4-3-4 jAya evuM enuM UbharAtuM sauMdarya joIne ane tenI smRti tAjI karavA mATe vanavihAra vagere aMgata prasaMgAnuM varNana karatI vINAnA jhaMkAra jevI tenI madhura vANI sAMbhaLIne prabhAvita thayA hAvA chatAM duSkRta bharatamAtA zakuM talAne pAchI kADhavAnI kaThoratA Acare che. e kaThoratA paNa zApanI avadhi pUrI thayA pachInA tenA pazcAttApane lIdhe sahya bane che, kema ke emAM parasparanA anargala prema pragaTa thAya che, ane te sahRdayane AhlAda ApanAra thaI paDe che. zApanA aMtanuM varNana karavA pahelAM kavie jUnI vAtAnuM smaraNa tAjuM thavAne lIdhe asahya vivedanA anubhavatA rAjAnI maneAdazAnuM varNana karyuM che, ane tenI sAthesAtha ja vITI pAchI maLI Ave che, e sahRdayAne atyaMta AnaMda Ape che. rAjAnA kaMcukI kahe che---- tyAgyAM maMDana khAsa sau, kanakanuM DAbe prakASTha kaDu dhAyu eka ja, ne thayA adhara che phIkA nisAsA thakI, ciMtA jAgaraNe surakta nayanA, lAge svataMjoguNu nA te kSINu paraMtu ke maNi mahA jANe sarANe ghasyA." (a. zA. 6-6, anu. umAza'kara jozI) 10 sAMkhe ramya nahIM, na nitya sacive sevAya pUrve yathA, gALe rAtri ujAgare ja paDamAM zayyAtaTe pheravI, dAkSiNye karI ceAgya uttara kI de devIone nahI nAmAmAM karI bhUla, vivaLa rahe ke kALa lajajA thakI." (a. zA. 6-pa, anu. umAzaMkara jozI) 11 AmAM rAjAnAM vizeSaNAnI vakratA, ane trevu (nAmeAmAM)mAMnI vacanavakatA apUrva camatkArakArI lAge che. rAjA pote dorelA priyAnA citrane joine priyAnI mudrAthI aMkita smaraNAtmaka vacane ele che te paNa enA hRdayamAMthI AvatAM hAya che--
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakaeNktijIvita 323 "cheDe navI kUMpaLa zo lalacAvanAra pIdhela meM sadaya je suratatsavamAM bibAdhara, bhramara sparzIza je priyAne te huM purAvI kamale tujane daIza." (a. zA. 6-20, anuumAzaMkara jozI) 12 paNa A ramaNIya utpAdya prasaMga je na hota te duSyata zakuMtalAne vagara kAraNe bhUlI jAya che ene lIdhe utpanna thatI virasatA mahAbhAratanI peThe A nATakane paNa virUpa banAvavAnuM kAraNa banata. kArikAmAM "pADhavaTAvaze" (saheja paNa cArutvayukta kalpita vastu) e zabdaprayoga che tene be rIte artha karavAne che. (1) koI vAra mULamAM na hoya evuM vastu kalpI kADhavuM ane (2) koI vAra mULamAM hoya evuM aucityarahita vastu bIjI rIte rajU karavuM. A baMnene hetu sahadane AnaMda ApavAne ja he joIe. jema ke "udAttarAghavamAM mArIcavane prasaMga. enI samajUtI A pahelAM ja (1-21) ApI cUkyA chIe. A pramANe prakaraNavakratAnA sauMdaryanAM bIjAM daSTAMte mahAkavionI kRtimAMthI pite ja zodhI levAM. kevaLa kathAmAtrane jere nahi paNa satata rasathI UbharAtA prasaMgonuM nirUpaNa karatI hoya te ja kavinI vANI jIvatI rahe che." 13 A aMtaraka che. (3) prakaraNavakatAne eka bIjo prakAra paNa batAve che - prabaMdhanA judA judA bhAgamAM rahelAM prakaraNe jyAre kAvyanA pradhAna kAca sAthe anusaMdhAna dharAvatAM hoya ane paraspara agAMgibhAve rahelAM heya
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 vaktijIvita 6 tyAre te kaI asAmAnya nirUpaNazakti dharAvatI pratibhAvALA kavinI kRtimAM navA ja prakAranI vakratAnuM rahasya pragaTa kare che. [4-6 navI ja vakratAnuM rahasya pragaTa kare che. zAmAM ? te ke adhA nahi paNa prastuta va vastunA aucityane lIdhe suMdara evI racanA karavAmAM vicakSaNa kavinI kRtimAM. kANu pragaTa kare che ? tA ke anugrAhya anugrAhaka eTale ke agAMgibhAvanI vizeSatA. kevI rIte ? tA ke sphurita thaIne, pragaTa thaIne. e *gAMgibhAva kevA ? te ke pradhAna kArya sAthe anusaMdhAna jALavavAmAM nipuNu. konI kRtimAM ? teA ke asAmAnya nirUpaNa karanArI pratibhA dharAvatA kavinI kRtimAM. e navI vakratA konI ? tA ke prabaMdhanAM prakaraNAnI. anugrAhya-anugrAhakabhAva enA artha e ke pratyeka prakaraNa pAte jyAM goThavAyuM hAya che tyAM zAlatuM hoya che, tema chatAM e prakaraNAnA pradhAna kArya sAthenA anusaMdhAnane kAraNe sadhAte svabhAvathI ja sudara evI pratibhAthI prakAzatA kAI vicakSaNa ane vakratAnA camatkAra pedA karanAra kavinI kRtimAM alaukika vakratAnuM lAvaNya pragaTa kare che. jema ke 'puSpaSita'nA khIjA. aMkamAM-- pravAsamAMthI pAchA pharelA samudradatta peAtAnI patnI pratyenA gADha anurAgane lIdhe te ja divase adhArI rAte prabaLa kAmAvegathI peAtAnI patnI naMyatIneA samAgama sAdhavA cAranI jatA hatA. evAmAM tenuM AgaLa sUtelA dvArapALa kuvalaya. jema gharamAM pravezavA josabhera dhasI uttejanAthI dhrUjatuM zarIra khAraNA upara paDatAM tenI UdhamAM bhaMga paDe che ane te jhaghaDo kare che, eTale peAtAnA hAtha uparathI kADhIne vIMTI tene lAMcamAM Ape che. cothA aMkamAM mathurAthI pAchA pharelA te dvArapALa naMdayaMtInA sasarA
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-6] vakroktijIvita 325 sAgaradattane samudradattanI vAta jaNAve che. eTale kulakalaMkanA bhayathI du:khI thatA te sArthavAha vahune peAtAnA putrathI ja garbha rahyo che ema jANI tenA zuddha cAritrya vize niHzaka bane che, emAM pelI vIMTI khUba upayAgI thaI paDe che. sAgaradatta kahe che-- "mArA putranA nAmavALI e vI...TI vahunI cAritryazuddhine spaSTa rIte jAhera kare che. paNa mArA pApanI zuddhi te pazcAttApa ja karaze." 14 dvArapALane jyAre ema pUchavAmAM Ave che ke te amane pahelAM kema na kahyuM, tyAre te kahe che (prAkRta bhraSTa hArda anuvAda thai zake ema nathI) 15 vAcakoe te mULamAM ja joI levuM. vaLI jema ke uttararAmacarita'mAM-- kaThoragarbho sItAnA vinAda mATe rAma pahelAM thaI gayelA rAjAenAM citro batAvatAM amegha AMbhakAsrone vize kahe che-- "A tArA saMtAnane pUrepUrAM prApta thaze." A ukti pAMcamA aMkamAM sItAputra lavane oLakhavAmAM khUba upayAgI thaI paDe che. tyAM lava yuddhakaLAmAM nipuNa caMdraketu sAthe kSaNika yuddhakrIDAnA prastAva kare che e vakhate kAlAhula macAvatA vizALa sainyane mArI haThAvavAnI utkaMThAthI jhaDULatA lave jA...bhakAstra vAparavAnA vicAra karI kahyuM---- "bhale, teA samaya na bagaDe te mATe jA bhakAca vaDe sainyAne jarI nizcetana karI dauM." sumaMtra (gabharATathI) : vatsa, mane lAge che ke A kumAre jA bhakAsra AmaMNyuM che. caMdraketu emAM ze saMdeha-- timira-vIjaLI ke caiAga A ze pracaMDa dukhatI raMga, thatI e joI ughADamI'ca
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 vakraktijIvita 2-6-2] vaLI likhita zuM citra sainya niSada UbhuM khacIta amita zakti prasphuryuM jA bhakAsra. 16 Azcarya ! Azcaya ! gALyA pittaLanI sphurata kapila jyoti samAM dIpatAM, pAtAlAdaraku japu jita tameA-zAM zyAma tejAbha ke chAyuM kaiAma, yathA mahA pralayanA vAyuthI prerAyalAM bheTa2e vAdaLa, vidyate khIzubharyAM vidhyArizu MgA vaDe. 17 (uttararAmacarita, 5, anu. umAzaMkara jozI) A eka prakaraNanI vAta thaI. kArikAmAM 'vezAnAm' (prakaraNA) ema bahuvacana vAparyuM" che, temAM enA paNa samAveza thaI jAya che. aneka prakaraNA ekabIjAne upakAraka thatAM hAya evA dAkhalA pAte ja kSeAdhI levA. eka prakaraNathI khIjuM prakaraNa zaiAbhatu hAya evA prabaMdha navA ja prakAranA hAya evA lAge che.' 18 A aMtaraeAka che. (4) A ja prakaraNavakratAnA bIjo eka prakAra batAve che-- 7 jyAre ekanI eka vastu judAM judAM prakaraNeAmAM prauDha pratibhApUrvaka varNavAI hoya .. ane temAM navA ja rasa ane alakAranA saudarya thI Azcaryajanaka vakratA pragaTa thatI haiAya te (prakaraNavakatAnA) ceAthA prakAra gaNAya che. A rIte paNa vakratA pragaTa thAya che. kevI ? te ke Azcaya utpanna thAya evI, kutUhala utpanna kare evI, zuM ? te ke ekanI eka vastu kayAre ? te ke prastuta aucityapUrvaka racanA karavAmAM AvI hAya tyAre. kevI rIte? te ke vAre vAre zAmAM ? te ke
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-7-8] vAktijIvita 327 pratyeka prakaraNamAM, judI judI jagyAe. ethI punaruktinA doSa na Ave ? ene TALavA mATe graMthakAra kahe che ke e varNana tadna navA lAge evA zu'gArAdi raso ane rUpakAdi ala kArethI prakAzatu hAvuM joIe. kevA ? te ke prauDha pratibhAnA prabhAvathI racAyelA. kahevAno artha e ke pUrNa cadrodaya vagere jevAM prakaraNAmAM kathAnI racanA anusAra enI e vastu vAravAra varNavavAmAM Ave paNa dareka vakhate pahelAM karatAM judA ja rasa ane alakArothI e vahuMna zAlatu hAya tA te koi apUrva sauMdaya vALI vakratAne pragaTa kare che. - jema ke 'harSacarita'mAM * parvatAnAM ane rAtrinA virAma vagerenAM vaNu nA ekathI vadhu sthAne evI abhinava bhAMgithI suMdara rIte karavAmAM AvyAM che ke te camatkAraka thaI paDe che. vAcake e e mULa graMthamAMthI ja mANavAM joie. evAM vaNunA eTalAM badhAM che ke ahI varNavI zakAya ema nathI. athavA jema ke tApasavatsarAja'mAM ekanA eka karuNarasa judI judI rIte vyakta karAyeaA jovA maLe che. e nATaka te raseAnA vilAsanA nivAsa jevuM ja che. dAkhalA tarIke bIjA aMkamAM "rAjA (karuNa rIte sAme joine): hA devI, tuM vRkSAthI pazu dUra cAlI gaI che. * kurakhaka vRkSa gADha AliMgananI, khakula tArA mAMmAMnA AsavanI, ane raktAzeAka tArA pAdaprahAranI kRpAnA utsavanI AzA rAkhatA e badhA tArA anugate jhUre che, emAM koI amArA jevA bhAre zaTha nathI." 19 jema ke khIje eka sthAne rANIne vahAlAM badhAM vRkSAne agninA kALiyA thaI gayelAM joIne rAjA zAkamAM DUbI jAya che. tene ema thAya che ke e badhAM te tenI pAchaLa gayAM." ene
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 vakroktijIvita [4-7-8 ema paNa lAge che ke pite rANI pratyenI vaphAdArImAM e vRkSe karatAM ghaNe UNe Utaryo che. temaNe dareke te tenA eka eka aMgane ja prasAda mANyuM hatuM ane e badhAM te acetana hatAM ane tema chatAM temaNe mRtyu vahorI laIne tenA pratye bhAre vaphAdArI batAvI che. jyAre mane te tenI pUrepUrI prIti maLI hatI, meM te tenA AkhA dehane upabhoga karyo hate tema chatAM tenuM mRtyu thatAM ja huM marI na gaye. AthI atyaMta lajajA pAmIne vatsarAja pitAne tiraskAra kare che - "dhArAgRhane joIne" vagere (3-27; pR. 192), ane he devI," vagere (3-ra6 pR. 192) e be pahelAM utArelA zleke ahIM jevA. trIjA aMkamAM- "rAjA (azru sAthe vizvAsa nAkhIne) "badhe mahela baLI rahyA hatA, dAsIo bhayathI bhAgAbhAga karatI hatI, tyAre bhayathI kaMpatA hAthavALI, pagale pagale paDI jatI ane vAre vAre "hA nAtha" e pralApa karatI devI evI te dAjhI gaI ke te agni zamI gaye hevA chatAM mane hajI dajhADayA kare che." 20 A lekamAM, mAlatInI kaLI jevA ke maLa dehane bALI mUkyo e uparathI ja jenI karatAnuM anumAna thaI zake che e agni zamI gaye hevA chatAM, amArI Indriye eka jhATake jaDa thaI gaI hatI eTale hajIye amane bALyA kare che-e uktimAMnA navA ja vidhAlaMkArane lIdhe pahelAM nirUpAyele hevA chatAM karuNarasa navuM ja sauMdarya prApta kare che. vaLI, devI kamaLa hevAthI takSaNa baLI gaI paNa ame te vaja jevA kaThora hoIne hajI paNa banyA karIe chIe, khAkha thaI jatA nathI, e vizeSatA prastuta rasane era bahalAve che. cethA aMkamAM
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ :4-7-8] vakaeNktijIvita 329 rAjA (svagata vilApa karata)H hA devI, jenI AMkhane tArA mukha sivAya bIje kyAMya paNa sukha nahotuM lAgatuM, jenI chAtI e ja satata tAruM ekamAtra zayana hatuM, je ema kahetuM hatuM ke "he priye, tArA vagara kSaNamAM mAre mATe jagata sUnuM thaI jAya che te ja A jUThAM vrata lenAre atyAre kaMIka karavA taiyAra thaye che." 21 ema belIne rAjA bedapUrvaka besI jAya che." A lekamAM "nA" (kyAMya paNa kahyuM che tene vyaMgyArtha e che ke suratazrama utAravA mATe mahelanI agAsImAM laherathI pharatAM hatAM tyAre anAyAsa najare paDate caMdra paNa bhAgye ja tArA mukhanI barAbarI karI zako, bahu bahu te, caMdranI zobhA tArA mukhanI zobhAnA ekAda aMzanI barobarI karI zakatI,-A vicAra rAjAnA karuNarasane ja pragaTa kare che. vaLI, jenI chAtI tAruM zayana hatuM" e vacana paNa temane prema e gADha hite ke adhI pathArImAM sUvA jeTale paNa viga sahI na zake ema sUcavI karuNarasane ja vyakta kare che. "kSaNamAM ema kahyuM che te e batAve che ke tArA viga pachI huM ATale kALa jIvate rahyo e mArI kaThoratA kevI bhAre haze. AthI badhe prema eTale hite ema tAre mAnavuM evuM e kahe che. chelle caraNa te ja A vagerenI samajUtI pahelAM (1-50; pR. 44) apAI cUkI che. Ama, vAkyanI avanavI bhaMgithI vyakta thate hoI karuNarasa cahelAM karatAM judo ja AsvAda dara vakhate karAve che. pAMcamA aMkamAM"rAjA (atyaMta utkaMThApUrvaka nisAse nAkhIne): zuM te suMdara lalATa upara bhavAM caDhAvaze? zuM te AMsunI dhArAthI gAla paranI pILI patralatA dhoI nAkhaze?
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 vakroktijIvita [4-7-8 athavA mArAM cATu vacanethI rIjhIne lajajAthI nIcuM mAthuM karIne UbhI raheze? athavA A badhA jaTha upacArathI zuM? game tema karIne e priyAne zAMta kara." 22 vAsavadattAnA avasAnanA samAcAra maLatAM tenI sAthe punarmilana thavAnuM bilakula azakya che ema mAnI vatsarAja pavAvatIne paraNI cUkyo che, vAsavadattA pharI maLavAnI leza paNa AzA rahI nathI, tema chatAM kSaNika jAgelA sukyane kAraNe te unmAdamAM hoya tema mAnI le che ke pradyotarAjanI putrI (vAsavadattA) pitAne pAchI maLI che ane tene rIjhavavAnA judA judA upAyane vicAra kare che. A badhuM karuNarasane parAkASThAe pahoMcADe che. e ja aMkamAM - - he priye, tArI pAchaLa maravAne huM taiyAra nahe thaye? jaTA dhAraNa karIne raDate raDate huM nirjana vanamAM nahete bhaTakyo? tane pharI prApta karavAne lebhe ja huM (jIvavAnuM) A DuM pApa karuM chuM ethI zuM? meM evuM zuM karyuM che ke te krodhe bharAIne mane javAba paNa ApatI. nathI ?" 23 Ama kahIne raDe che." Ama pUrA thatA prasaMgathI saheja unmAdAvasthA pragaTa thAya che ane te karuNarasane ja uddIpita kare che.. chaThThA aMkamAMrAjAH hA devI, tane pharI prApta karavAnA prabhanathI maMtrIoe mane jIvate rahevAnI pharaja pADI. temanI vAta mAnIne meM A pApI deha tyAga na karyo tethI kaMI tArA pratye mane neha nathI ema mAnI na levuM. tArI pAchaLa AvavAne te ja avasara hatuM, paNa meM dhIraja rAkhI ane have A
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-7-8]. vakrokti jIvita 331kheda anubhavuM chuM. mAruM hRdaya te dAruNa kSaNe ja kema cUrecUrA na thaI gayuM ?" 24 ahIM rAjA priyAnI virahavedanAnA zokathI baLate jovAmAM Ave che. nirAzAne lIdhe lAMbA samayathI bhege thayele ene zeka kAliMdI(yamunA)ne joIne parAkASThAe pahoMce che, kAraNa, emAM DUbIne e pitAnA prANa cheDI zake ema che. pitAnI priyAnI pAchaLa javAnI vAta vAre vAre uccAravAthI A prakaraNanA AbhUSaNarUpa thaI paDe che. ahIM be lITI Ave che tene saMbaMdha samajAto nathI. zrIkRSNamUrti mAne che ke e kaI kArikA ke aMtaralokanI samajUtI che. ane enuM punargaThana A rIte kare che kathopakAraka vastu savizeSarasAspadam / procyate kiyadudbhinnaprakaraNAbharaNopamam // arthAt kathAne upakAraka ane savizeSa rasayukta vastu saheja vikasAvyuM hoya te prakaraNanA AbhUSaNarUpa thaI paDe che." zuM kahevAnuM che? te ke nAnI ghaTanA paNa vizeSarUpe vistArathI varNavI hoya te te rasanAM dvAra kholI nAkhyAM hoya evI rasamaya uktine lIdhe prakaraNanI zobhAne apUrva vakratA arpe che. jema ke raghuvaMzamAM mRgayAne prasaMge- emAM nadIkAMThe mRgayA mATe nIkaLelA rAjA dazaratha bhUlathI vRddha aMdha tapasvInA putrane mArI nAkhe che e eka vAkyamAM kahevAya e artha sarasa vANInA sArasarvasvarUpa pratibhAkuzaLa kavie evI prakaraNazobhAthI vistArIne varNavyuM che ke te cittamAM camatkAranuM kAraNa thaI paDe che. jema ke, ahIM ema kahI zakAya ema nathI ke rAjA aneka rAtadivasa thayAM mRgayAnI vividha pravRttimAM mazagUla thaI gayele hate eTale bIjI badhI bAbate vize te bilakula bedhyAna hatuM, mAtra Tevane lIdhe mRgayAnI ja keTalIka madhura smRti enA manamAM
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33ra vakroktijIvita [4-78 jAgatI hatI, eTale pitAnuM kauzala batAvavA mATe e game te prANIne mArI nAkhI zake. kAraNa eNe mArI nAkheluM prANu jyAre mAnava hoya tyAre A dalIla cAlI na zake. ane temAMye mAranAra jyAre dazaratha jevI vyakti hoya je sUryavaMzane mugaTamaNi hoya, sarvavidyAne bhaMDAra hoya, kItine ja dhana mAnate hoya, AvuM dhanya nAma dharAvatuM hoya, denA rAjA IndranA ardhA IndrAsanane adhikArI hoya, te AvuM na karavA jevuM kAma kare e pahelI najare te maharSie kahyuM che tema bacAva na thaI zake evuM ja lAge. A badhuM e graMthamAM khUba suMdara rIte pragaTa kareluM che. ahIM mAtra thoDA ja leke utAryA che- "pavanathI tUTI paDelI rALanA khIlelA vRkSanI DAMkhaLIo jevA (pILA) vAghe guphAmAMthI chalaMga mArIne sAme AvatAM ja e nibhIka bANAvalI vizeSa abhyAsathI jhaDapI banelA hAthe kSaNamAM temanAM meMne bANathI bharI daI bhAthAM banAvI dete." 25 "ghaDAnI pAsethI UDI jatA suMdara pIchAMvALA merane paNa, priyAnA ratikeli daramyAna chUTI gayelA raMgaberaMgI phUlenI veNIvALA aMboDAnuM ekAeka maraNa thatAM, te bANanuM nizAna na banAvate." 26 IndranA je prabhAvI e rAjA, koI haraNa sAme bANa tAke ane je hariNI deha ADe dharIne UbhI rahe te kAmI hovAne kAraNe dayAthI komaLa manavALe e bANAvalI kAna sudhI kheMceluM bANa pAchuM vALI lete." (raghuvaMza, 9-63, 67, 57) 27 A badhAM nAnAvidha vAcavAcakanA aucityane lIdhe suMdara lAgatAM vAkyone lIdhe rAjA mRgayAnA vividha vyApAramAM ramamANa hate enI barAbara pratIti thAya che. jema ke -
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-0-8] vatijIvita 333 "kaI vAra vanane zokhIna e rAjA, parijane ane sAmAna vagara ja, ekale, aMdhArAmAM camakatI vanaspatinI dIvI karI suMdara phUle ane kemaLa patrenI pathArImAM ja rAta vitAvo." (raghu. 9-70) 28 A zlekamAM rAjAne mATe vAparelA vanati' (vanane zokhIna) vizeSaNamAM vizeSaNavakratA jovA maLe che. te vanamAM raheto ema kahevAthI evuM sUcavAya che ke vilAsabhavanamAM, ArAmadAyaka palaMgamAM, priyatamA sAthe pAnagoSThI vagere upabhege karatAM paNa teNe vanamAM rahevAnuM vadhu pasaMda karyuM ene lIdhe enA prastuta zikAranA zokha upara ja bhAra mukAya che. triyAma" (rAtri) zabdamAMnI vacanavakratAne kAraNe lAMbA samaya sudhI aMdhakAra rahyo hato e vAta pragaTa thAya che. ane rUDhivakatAne lIdhe e vyaMgyArtha samajAya che ke gADha. aMdhakArane lIdhe bIjI managamatI pravRtti thaI zake ema ja nahotuM, ane tethI tenI pratikULatA pratipAdita thAya che. AthI ja 'tivAvamUva" (vitAvI) e rUpanI kriyAvakratAnA saudaryathI. ema sUcavAya che ke teNe pathArImAM sUIne zarIranI dAruNa vedanAthI mukti meLavI, ane bhAre parizrama pachI UMgha sArI Ave che. e joIne te AnaMda pAme. vaLI jema ke- Ama sacine mAthe badhe bhAra nAkhIne pitAnAM bIjAM kartavya bhUlI gayelA rAjAne satata sevanane lIdhe jenA pratyene rAga khUba vadhI gayuM che evI mRgayA, catura kAminInI peThe harI gaI." (raghu 8-69) 29 A lekamAM "nA" (harI gaI)nI kriyAvakatAnA sauMdaryathI evuM sUcavAya che ke mRgayAnuM AkarSaNa eTaluM badhuM hatuM ke bIjI pravRttio pratye tene aNagame thaI gayuM hatuM. e pachI pachI sevakenI jANa bahAra te rAjA mRgane pIche karate karate thAkathI jene mukhe phINa vaLyAM che evA ghoDA.
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ -334 vaktijIvita [4-7-8 sAthe tapasvIothI bharelA tamasAtIre pahoMcI gayA.' (raghu. 9-72) 30 "6 A zlokamAM 'tapasvIIIDhAm' (tapasvIothI bharelA) e vizeSaNanI vakratAne lIdhe evuM sUcavAya che ke aneka dharmAcaraNaparAyaNa tapasvIovALI tamasAne joine paNa kevaLa zabda sAMbhaLIne teNe vagara vicAre kevI rIte khANa cheDayu' e samajI zakAya ema nathI. vidvAnA paNa rAgathI AMdhaLA thaI gayA hoya che tyAre khATe mAge paga mUke che" (raghu. 9-74) e nyAye AvA meTA mANasA paNa jyAre adamya rAganA prabaLa adhakArathI vivekadRSTi AMdhaLI thaI gaI hAya che tyAre khATe mAge caDI jAya che, evuM paNa emAMthI phalita thAya che. vaLI enAthI kathAnA AgaLanA vikAsane paNa madada maLe che. jema ke pAchaLathI tApasa rAjAne zApa Ape che-- tyAre vRddha pitA kahe che ke ghaDapaNamAM tu paNa mArI peThe putrazeAkathI marIza." (raghu. 9-79) 31 gharaDA tApase AvA zApa ApatAM kausalyApati dazaratha javAba Ape che-- A zApa paNa tame Apelu sAce ja varadAna che. kAraNu, meM hajI putranA mukhakamaLanI zaiAbhA joI nathI. agni khetaranI dharatIne bALI nAkhatA chatA tene vadhAre phaLadrupa manAve che." (23 9-80) 32 ahI' 'jJA' zabdanuM sUcana e che ke rAjA ene peAtAnA bhAre aparAdhanI sajA tarIke svIkArI le che. paNa 'sAnupra' (varadAna) zabda evuM sUcave che ke A anugrahu' A paristhitimAM atyaMta atarkasaMgata ke anapekSita che. 'mAvatA' (Ape) zabda ema sUcave che ke game tevA anartha jovA chatAM teo svabhAvathI ja dayALu che. Ane mIjI rIte paNa ghaTAvI zakAya. 'zApa' ane 'maLavA' e
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakaeNktijIvita 335 be zabdo pAse pAse mUkyA che enuM sUcana e che ke jo ke zApa deve ane varadAna ApavuM e be kriyAo jaLa ane agninI peThe parasparavirodhI che, tema chatAM A mANasa atyaMta bhale hAI enAmAM e baMne ekI sAthe saMbhave che. atyAra sudhI meM putranuM mukhakamaLa nihALavAnuM sukha anubhavyuM nathI te A zApane pariNAme have huM jarUra lAMbA samayathI jenI AkAMkSA sevato hato te jIvananA AdhArarUpa putranA janmathI e sukha pAmIza. paNa have vadhu laMbANa nahi karIe. (5) A ja prakaraNavakratAne bIjo eka prakAra batAve che sabaMdha mahAkAvya vageremAM saudarya sAdhavA mATe mukhya vastunA agarUpe vaiciThya lAvanAra je vastuo varNavavAmAM Ave te paNa vakatA ja gaNAya che. ene samajAvatAM kahe che ke vakratA ja gaNAya che. kevI? te ke kathAmAM vaicitrya lAvanAra eTale ke prastuta kathAnI suMdara zilIne yogya. zuM varNavAya che? te ke je je aMge mahAkAvya vagerenA sauMdarya mATe varNavAya che te, arthAt jalakIDA vagere je prakaraNe mahAkAvya vagerenI zobhAne mATe varNavAya che te. eno artha e che ke mahAkAvya vagere sargabaMdha racanAomAM jalakrIDA, puSpa cUMTavA vagere bAbate prastuta kathAracanAne anurUpa thAya e rIte varNavAya te te saudaryasaMpattinA bhaMDArarUpa thaI paDe che. jema ke raghuvaMzamAM- e pachI tene jemAM madIlA rAjahaMse taraMgamAM tastA hoya ane taTa paranI latAonAM puSpa vahetAM hoya evAM sarayUnAM grISmamAM sukha ApanAra pANImAM, nArIo sAthe vihAra karavAnI IcchA thaI." (raghu. 16-54) 33
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 vakroktichavita | [4-9vagere. rAjA jalakrIDAnA AnaMdamAM ane Asava pIdhelI strIo sAthe vilAsamAM e magna che ke enuM ghareNuM khavAI gayuM tenI khabara ene jalakrIDAne aMte ja paDI. e ghaTanA pachInA nAgarAjanI bahena kumudvatIne kaMdukAkIDAnA prasaMga sAthe anu. saMdhAna sAdhavAmAM upakAraka thaI paDe che. (kAraNa, pANImAM paDatA. e goLa AbhUSaNane ramatamAM uchALe daDe mAnIne teNe pakaDI. lIdhuM hatuM.) ethI e sahune AnaMda ApanAra thaI paDe che. jarA vigate joIe te, rAjA pAse UbhelI strIo upara hAtha vaDe pANInI chAlaka mAravI vagere jalakrIDAmAM mazagUla hate. evAmAM, tene khabara na paDe e rIte, tenuM kaDuM hAtha parathI sarI paDyuM, ane nAgarAjanI kanyA kumudvatIe pANImAM paDatuM e kaDuM kutUhalathI pakaDI lIdhuM. rAjAne mana e ghaNuM mUlyavAna hatuM eTale teNe enI pUrI tapAsa karAvI paNa kaMI vaLyuM nahi. enI zodha karatA mAchIo khabara lAvyA ke pANImAM rahetA pAtALanA rAjA kamade e lIdhuM hovuM joIe. eTale rAvaNano vadha karanAranA putra kuze kumudane mAravA mATe dhanuSa upara garuDAstra caDAvyuM. kumude gabharAIne pitAne bacAvavA mATe kuza pAse AvIne pelA kaDA sAthe pitAnI bahena kumudatI paNa sItAputra kuzane saMpI dIdhI. A prasaMgane lagatA keTalAka suMdara kaleko ahIM utArIe. chIe- "huM jANuM chuM ke Apa pitAnuM kArya siddha karavA, mATe manuSyarUpe avatarelA viSNunA temanA jevA ja putra che. te pachI e huM A5 ArAdhanIyanI prIti ghaTe evuM AcaraNa kevI rIte karI zake?" 34 A bALAe hAtha vaDe daDo uchALyuM hatuM tyAM eNe AkAzamAMthI paDatA tArA jevA ApanA kaDAne uparathI paDatuM joI kutUhalathI pakaDI lIdhuM hatuM." 35
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 49] vakroktijIvita 337 "te A kahuM pRthvInI rakSA karatI bhAgaLa samA, ApanA ghUMTaNa sudhI pahAMcatA, mAMsala ane pazuchanA AMTaNavALA bAhue pharI paherI lo." 36 ne A mArI juvAna bahena kumuddhatIne svIkAravAnI nA na pADazeA. peAte karelA aparAdhane e lAMbA samaya sudhI ApanA caraNanI sevA karIne dhAvA icche che." (raghu. 16-82, 83, 84, 85) 37 bhujaMgarAjanAM A vacanAmAMnA pahelA zleAkamAM 'viSNu' zabdamAM rUDhivakatA che. vakratAnI vizeSatAne kAraNe enA vyaMgyArtha e che ke AkhI pRthvInA bhAra upADanAra ane palaMga banIne viSNune dhAraNa karanAra tathA temanI AjJA uThAvavAne sajja rahenAra anaMta nAmanA nAga jevA huM paNa khI nAga ja chuM. evA huM' emAM saMvrutivakatA che. enA vyagyArtha e che ke ApanA rAjyamAM satata rahetA Avye chuM te ja huM chuM. tham (kevI rIte)mAM padmavakratA che. enI vyaMjanA e che ke mArI ApanA pratye bhakti che. eTale ApanA pratyenI tAbedArIthI niyaMtrita hArda huM kazuM durAcaraNa karuM evI AzaMkAne sthAna ja nathI. bIjA AAkamAM 'AkAzamAMthI paDatA utpAta macAvanAra tArA jevuM" e upamAthI evuM sUcavAya che ke e kaDAnI AsapAsanuM badhI dizAone ujALatuM ujjavaLa tejovalaya evuM te adbhuta hatuM ke mArA jevA prauDhanA manamAM paNa zaMkA ane bhaya jAgyAM hatAM. trIjA kSeAkamAM dazaka sarvanAma te AnI vyaMjanA e che ke ApanA pitAnI chAtI paranA kaustubhamaNinI peThe A divya kaMkaNu paNa ApanuM avicchedya aMga che. 'pRthvInI rakSA karatI bhAgaLa e rUpakanI vyaMjanA e che ke rAjAe samagra pRthvInAM du:khanu nivAraNa karyuM che. eTale enA bAhu A AbhUSaNane yAgya che. 21
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 vakaeNktijIvita [4-9 caraNanI sevAnI vyaMjanA e che ke ApanA caraNanI sevA karIne pavitra thayelA hAthathI ApanI sAthe hAthevALe meLavavAnI enI abhilASA che. juvAnInI vyaMjanA e che ke yauvanamAM AvatAM tarata ja e ApanA premamAM paDI hatI. A badhAne kAraNe Apa svIkAra karavAnI nA na pADazo. arthAt Ape svIkAra kare ja joIe, bIje upAya nathI, e artha che. "kAkusthathI kumudvatIne atithi nAme putra thayo." (raghu 17-1) 38 e ja rIte e ja 16mA sargamAM pahelAM AvatuM grISmanuM nIcenuM varNana paNa yogya rIte gUMthAyuM che, kema ke ene lIdhe jalakrIDAnI bhUmikA taiyAra thAya che- "tyAM te kuzanI priyAne maNi-gUMthI oDhaNI, veta stane pahoMcate metIne hAra ane vizvAsathI UDe evuM malIra paheravAnuM sUcavatuM hoya ema grISma kALa AvI pahe ." (raghu. 16-43) 39 vagere varNane kathAmAM vaicigya kahetAM sauMdarya lAvyA sivAya bIjuM kazuM karatAM nathI. AkhA prabaMdhamAM A prakaraNa te prasaMge pAtta ghaTanA che. tema chatAM kathAnA judA judA chUTA rahelA taMtuone bhegA karavAnuM kAma e kare che. e vatAnA namUnA paNa pite zodhIne samajI levA. jalakrIDA vagerenAM varNana paNa mAtra saMdarbhane lIdhe ja suMdara lAgatAM hovA uparAMta prabaMdhanI kathAnA prANarUpa hoya tyAre bhAvakane AnaMda ApanAra thaI paDe che." 40 A aMtaraDyeka che. (6) vaLI, A ja prakaraNavakatAne bIje eka prakAra batAve che-
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-10] vakrokti jIvita 339 jyAre aMga vagerenI kaI alaukika vakatA evI hoya ke je tenI pahelAMnA ke pachInA koI agathI sadhAtI na hoya, tyAre te pradhAna rasanI kasoTIrUpa banI jAya che, ane te prakaraNavakatAne ja eka prakAra gaNAya che. aMga vagerenI eTale ke nATakanA aMkanI ane mahAkAvyanA sarganI koI alaukika vakatA hoya che. jemAM aMgIrasanA eTale ke pradhAna rasanA niyaMda kahetAM pravAhanI, sonAnI kasoTI jevI, parIkSA karavAnI keI ajoDa kasoTI jovAmAM Ave che. enI vizeSatA zI heya che? te ke enI pahelAMnA ke pachInA koI aMka ke sarga dvArA e sAdhI zakAtI nathI hotI. ene sAra e ke nATakanA badhA aMke athavA mahAkAvyanA badhA sargo sarakhA suMdara nathI hotA. keI ekAda ja e hoya che, je pradhAna rasanA sArasarvasvanI krIDAbhUmirUpa banI rahe. ane tenI vakatAnI zobhA ja sahadayane prabhAvita kare che. enA sauMdaryane, enI pahelAMnAM ke pachInAM bIjA prakaraNe leza paNa anukaraNa karI zakatAM nathI hotAM. jema ke "vikramorvazIyamane unmattAMka nAme jANIte ce aMka- tyAM prastuta rasanA asAdhAraNa vibhAvAnubhAva vagerenA mAdhuryane lIdhe pradhAna evA vipralaMbha zRMgAranI sahadane rasa-taraboLa karI de evI asara jovA pAmIe chIe, jenI zebhAnI eka kaNInuM paNa anukaraNa tenI pahelAMnA ke pachInA koI prakaraNathI thaI zake ema nathI jema ke enI zarUAta ja A rIte thAya che rAjA (gabharATamAM) - are duSTa, Ubhe rahe, UbhuM rahe. mArI priyatamAne laIne tuM kyAM cAlyA jAya che? (jaIne) zuM parvatazikhara uparathI AkAzamAM kUdIne
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 vakti jIvita [4-10mArA para bANa varasAve che? (dhArIne joIne) are, huM ke chetarAyA!- "A te navAM caDI AvelAM vAdaLa che, abhimAnI zastrasajaja rAkSasa nathI. A te lAMbe sudhI kheMcAyeluM meghadhanuSa che, (rAkSasanuM) dhanuSa nathI. A paNa dhedhamAra varasAdanI dhArA che, bANenI varSA nathI. sonAnI rekhA jevI. tejasvI A te vIjaLI che, mArI priyA urvazI nathI." (vikamevazI. 4-1) 41 AmAM premamAM paDelA rAjAnI unmAdAvasthA pragaTa thAya che. tene ema thAya che ke dhanuSaTaMkAra karatA abhimAnI rAkSasane sAmane te thaI zake, paNa A navA caDI AvelA meghano na thaI zake. bANenI varSA karatAM paNa A meghanI varSA hRdayane vadhu vadhe che. AkAzamAM pragaTIne jotAMveMta alepa thaI jatI vIjaLInuM paNa eka kSaNabhara darzana thaI zake che, paNa mArI priyAnI te eTalIye sthiratA saMbhavatI nathI. te have zuM karavuM? evo artha A vAkakSArthamAMthI samajAya che. A pahelAM ame (3-25; pR. 191) (3-26, pR. 191) ane (3-41, pR. 203) je traNa zleka TAMkI gayA chIe te ahIM jevA. athavA jema ke "kirAtAjunIyamAM bAyuddha prakaraNa- tyAM paNa ajuna pAse kavaca vagere zarIranI rakSA karavAnAM keI sAdhana nathI, chatAM pitAnA sahaja bAhubaLane garva batAva-- vAnI je taka maLI che tethI khuza thaIne te pitAthI caDiyAtA ddhA sAme yuddhe caDe che, emAM kevaLa sAhasa ja jenI sahAyamAM che evA pAMDuputra arjunanA amaryAda vIrarasane ja prakarSa pragaTa thAya che. bIjuM badhuM javA daIe, paNa sahudanI samaja evI che ke paramezvara mahAdevane paNa kevaLa eka mANasa potAnA mAtra bAhubaLathI ja uchALIne AkAzamAM adhdhara laTaktA rAkhe eve
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-11] vatijIvita 345 kavie kalpI kADhele prasaMga camatkAranuM bIjuM kAraNa che, e spaSTa che. e rIte bIjA paNa udAharaNe zodhI levAM. (7) vaLI e prakaraNavakatAne ja bIjo eka prakAra batAve che- 11 jemAM pradhAna vastune siddha karavA mATe bIjI vastunI vicitratA kahetAM camatkAraka vizeSatA ulekhapUrvaka pragaTa thatI hoya te paNa A prakaraNavakratAne ja bIjo prakAra gaNAya. prakaraNavakratAne bIje paNa eka prakAra hoya che, jemAM bIjI vastunI vicitratA eTale ke na ja camatkAra pragaTa thAya che. kevI rIte ? te ke ullekhapUrvaka, eTale ke abhivyaktinI ava-navI bhaMgithI. zA mATe? te ke pradhAna vastunI siddhi mATe. eTale ke enAthI pradhAna prakaraNane keI apUrva vakratA prApta thAya che mATe. jema ke - "mudrArAkSasa'nA chaThThA aMkamAM. pachI hAthamAM doraDAvALe puruSa praveza kare che -thI zarU thatuM prakaraNuM, tyAM e puruSa rAjaramatanuM ajoDa kauzala dharAvatA kauTilyane mokalele che ane pite paNa bhAre catura che. mudrAbhaMgane lIdhe svAmInI khaphagI UtaratAM hArI gayelo rAkSasa jIrNa udyAnamAM hAthamAM talavAra laIne AvI pahoMce che. tene jovA chatAM na je heya ema pele puruSa pitAne gaLe phAMso nAkhI ApaghAta karavAne prayatna kare che. e joIne kutUhala ane dayA UpajatAM rAkSasa tene pUche che ke "bhalA mANasa, A badhuM zuM che?" tyAre te javAba Ape che, "Aha, mArA mahAduHkhano eka ja upAya AtmahatyA karavAne che, temAM aMtarAya zA mATe nAkhe che?" pachI rAkSasanA AgrahathI te potAnI vAta kahe che.
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34ra vaktijIvita [4-15. mAre priya mitra viSNudAsa, pitAnA priya mitra, vIra puruSanA mukuTamaNi, jhaverIonA zreSThI caMdanadAsane atyAre vadhasthAne laI javAmAM Ave che, eTale mitranuM duHkha sahana na thatAM pite agnimAM paDavA taiyAra thayuM che, eTale huM paNa tenI peThe zeka sahana na thavAthI tenA pahelAM ja marI javA IcchuM chuM." vadhAre utAravAnI jarUra nathI. A sAMbhaLIne pitAne jaTila ane gUMcavaNabharI rAjakhaTapaTamAM vicakSaNa mAnanAra rAkSasa paNa eve te saMbhramamAM paDI saMtApa anubhave che ke pitAno deha, apIne paNa caMdanadAsane choDAvavA taiyAra thaI jAya che. A saMdarbhamAMne eka glaeNka utArIe chIe- "cha guNa(derI)thI majabUta tathA cAra upAyanI gUMthaNIthI banelA pAzarUpa mukhavALI ane zatrune bAMdhavAne samartha evA deraDA jevI Arya cANakyanI nIti vijaya pAme che." 42 A lekamAM vizeSaNavakratAne lIdhe rUpaka dvArA e puruSane e Azaya pragaTa thAya che ke enA e guNo, enA e upAye ane enI e rAjanIti hovA chatAM jyAre koIka vicakSaNa mutsaddI bhAre kauzalapUrvaka duzmanane phasAvavA mATe janArUpI jALa phelAve che tyAre temane khabara nathI paDatI ane teo game tevA jJAnI hoya teye bhramamAM paDe che. ane tethI ja kahyuM che ke e nIti vijaya pAme che. vaLI rAkSasa - bhalA mANasa, tArA mitranA agnipravezane kAraNa che? tene davAthI na maTe evA mahAvyAdhi lAgu paDayA che? puruSa - nahi, nahi, Arya.
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-11] vaktijIvita 343 rAkSasa -- te zuM agni ane viSa jevA bhayaMkara rAjAnA krAdhanA te bhega thaI paDayo che? puruSa tAkhA, tAkhA, caMdraguptanA rAjyamAM krUra vyavahAra thAya ja kayAMthI ? rAkSasa te zuM te koI aprApya srInA premamAM paDayo che ? puruSa (kAne hAtha daI) -- teAkhA, teAkhA, e evA avinaya kare evA nathI. - - - rAkSasa teA pachI tArI peThe ene paNa mitranA nAza e ja viSarUpa thaI paDayo che? puruSa Aya, khIjuM zuM?" (mudrArAkSasa, 4-15) 43 .. AmAM mahAbhyAdhi mahuvacanamAM vAparyuM che te vacanavakratAnA dAkhale che. agni ane viSa jevA' emAM vizeSaNavakatA che. A badhAne lIdhe ahIM je pradhAna vaktavya che ke caMdanadAse rAjAnu AvuM ahita karyuM che ane tene vadhasthAne khaDo karavAmAM Avye che tema chatAM te rAjAnA dRmANune avagaNIne rAkSasanI patnI pAchI soMpavA taiyAra thatA nathI. ane pariNAme tenA vadha thaI rahyo che, enuM ja samana thAya che. ene' evuM sarvanAma vAparyuM che enAthI caMdanadAsanuM svAbhAvika sauhArda pragaTa thAya che, ane ene nibhAvavA mATe ja eNe maravuM paDe che. 'tamArI peThe' e prayAgathI ema sUcavAya che ke e paNa jhaTajhaTa badhAM sAdhanA bhegAM karI AtmahatyA karavA icche che. A badhI yuktione lIdhe ahIM kahevA dhArelA atha sArI rIte pragaTa thAya che ane zaiAbhI UThe che, tema ja navInatA dhAraNa kare che. A ja rIte e nATakamAMthI khIjA paNa dRSTAMtA zeAdhIne samajI levAM. pradhAna klasiddhi paNa ahIM rAkSasanI A uktimAM sUca - - vavAmAM AvI che ke-- "mArA mitrane maravA devA ceAgya nathI; ene cheDAvavA mATe badalAmAM huM mAre. deha apI daIza." (mudrA. 6-216) ane e
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 vadaktijIvita [4-12 pachInA dazyamAM te vadhAre spaSTa karavAmAM AvI che, jemAM rAkSasa kahe che: "mRtyunuM sUcana karatI vadhyamALA (ene badale) mArA gaLAmAM paherAvI de." (mudrA) 7-4gha) (8) e ja prakaraNavakatAne bIjo eka prakAra batAve che- 12 sAmAjikane mAna ApavAmAM kuzaLa evA naTe pote temanI bhUmikA dhAraNa karIne bIjA naTane bhajavaNuM karavA de che, tyAre kaI vAra A rIte prakaraNanI aMdara dAkhala kareluM bIjuM prakaraNa AkhA prabaMdhanA sArasarvasavarUpa vakatAne pape che. eka prakaraNanI aMdara bIjuM prakaraNa Ave che tyAre tene lIdhe AkhA nATakanA sArasarvasvarUpa cAratA puSTa thAya che. "keI vAra' kahyuM che tene artha e che ke kavikauzalathI racAyelA koI virala nATakamAM ja, badhAM nATakamAM nahi. eka aMkamAM bIjA aMkane garbhita karIne raju karavAmAM Ave ene garbhaka kahe che. e ke? te ke bIjA naToe bhajavele. kevA nakoe te ke sahadane saMteSa ApavAmAM kuzaLa naTae. kevI rIte? te ke temanI kahetAM sAmAjikenI bhUmikA dhAraNa karIne eTale ke prekSaka banIne. enuM tAtparya e che ke - keIka ja nATakamAM amaryAda kauzala dharAvatA naTo pitapotAnI bhUmikAne veza dhAraNa karIne prekSake banI raMgabhUmine zobhAve che ane eka aMkamAM dAkhala karelA bIjA aMkane raMgabhUmi uparanI bIjI raMgabhUmi upara bIjA naTo vaDe bhajavAtuM jue che. e garbhAkanI hileLA letI vakratAne lIdhe ema lAge che ke jANe e garbhAkamAM mULa nATakanuM ja sArasarvasva mUrta thaI rahyuM che. ane sAmAjika banelA e naTa nAnAvidha bhAvabhaMgio karI kharA sAmAjikane paNa cittacamatkAranA citryane anubhava karAve che. jema ke "bAlarAmAyaNanA cethA aMkamAM rAvaNanI bhUmikA
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ :4-12] vAktijIvita 345 bhajavatA naTa prahastanI bhUmikA bhajavatA naTa sAthe ra'gabhUmi upara Ave che ane garbhokanI nAMdI zarU thAya che-- kapUra zA anyA teme zaktimAna je jane jane, zRMgArakhIja evA e namu kusumacApane.' (khAla0 3-2) 44 pachI te (rAvaNa anelA naTa), khIjA naTo vaDe atyaMta suMdara vividha bhAvabhagi dvArA bhajavAtA (sItAsvayaMvaranA) garbhA ka prekSaka banIne jue che. tene joine jAgatA vividha bhAvAnA sItAnI sakhIe khUba sArI rIte abhinaya kare che. ane A badhAne lIdhe sahRdayAnA AnaMdamAM anapekSita vadhAro thAya che. e badhAM suMdara vacanA pAte ja zeAdhIne samajI levAM. nATakamAM gUMthelA nATakanI vakratA vize e nATakamAM ja kahyuM che ke-- kAnathI pIvA jevuM ane aneka apalaka AMkhothI jovA jevuM 'sItAsvayaMvara' nAmanuM A nATaka ApanA AnaMda mATe ja ceAjAyuM che.'" (mAla0 3-12) 45 athavA jema ke uttararAmacarita'nA sAtamA aMkamAM rAmacaMdranI bhUmikA bhajavanAra ane lakSmaNanI bhUmikA bhajavanAra naTo ragabhUmi upara bhajavAtuM bIjuM nATaka jue che-- (nepathyamAM) Aya putra, hA kumAra lakSmaNu ! ekalI, nAdhArI ane jenI prasavavedanA AvI paheAMcI che evI, araNyamAM hatAza banelIne - mane khAvA hiMsa pazue TAMpI rahyAM che. hA! te have huM maMdAginI mArI jAtane bhAgIrathImAM pheMkI dau.." 46 A abhinaya khIjA naTo kare che.
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 vaktijIvita [4-4-15. (9) A ja prakaraNavakatAne bIje eka prakAra batAve che - mukhAdi saMdhionI vyavasthAne lIdhe AnaMda ApanAra, saMvidhAnane lIdhe suMdara ane AgaLanAM ane pAchaLanAM ane sAthe susaMgata evI beThavaNuM hoya ane 15 anucita hoya te kevaLa niyama pALavA khAtara agenI yejanA karavAne durAgraha na rAkhe che te e prakaraNa navuM vakatAyukta lAvaya pragaTa kare che. aMgenI viziSTa goThavaNI vatAyukta navA ja lAvaNyane pragaTa kare che. zAthI? te ke AgaLanA aMganI ane pAchaLanA aMganI saMgatine kAraNe. eTale ke temanI vacce upajIvya ane upajIvakane suMdara saMbaMdha jaLavAyeluM hoya che tethI. e saMgati kevI? te ke mukha pratimukha vagere saMdhione lIdhe suMdara. vaLI kevI ? te ke prastuta prakaraNanA saMvidhAnanI kuzaLatAne lIdhe AnaMda ApanAra. ene artha e ke prabaMdhemAM dareka AgavuM prakaraNa dareka pachInA prakaraNa sAthe sarasa saMdhi saMbaMdhathI sArI rIte joDAyeluM hoya te evuM saMvidhAna sahadane vakatAne kAraNe khUba ja AnaMda ApanAra thaI paDe che. - jema ke "puSpatika'mAM. enA pahelA aMkamAM nAyaka samudradattane ApaNe prathama priyAvirahane kAraNe pIDA ane nirAnaMda jaIe chIe. e pitAnI patnI naMdayaMtInI vidhisara vidAya lIdhA vagara ja samudratIre Ave che ane have tene maLavAnI utkaMThA pragaTa kare che. bIjA aMkamAM ApaNe tene pravAsethI AvIne madharAte, kulavayane pitAnI vIMTI lAMcamAM ApI, tenuM moDhuM baMdha karI, bagIcAmAM pitAnuM meTuM oLakhAya nahi e rIte pitAnI patnI
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-14-15] vatijIvita 34 sAthe samAgama sAdhate joIe chIe. trIjA aMkamAM ApaNe vijyadattanI putrI naMdayaMtInA cAritrya upara zaMkA AvatAM tenA sasarA (samudradattanA pitA) sAgaradane tene kADhI mUkelI dazAmAM joIe chIe. cethA aMkamAM mathurAthI pAchA pharelA kuvalaye vIMTI batAvIne putravadhUnA zuddha cAritryanI khAtarI ApatAM pite kaThoragarbhA putravadhune vinA kAraNe kADhI mUkI te mATe pitAne mahApAtakI mAnate sArthavAha sAgaradatta tIrthayAtrAe jate jovA maLe . pAMcamA aMkamAM vanamAM kaI vanarakSakane Azraye rahelI naMdayaMtIne kuvalaya samudradattanA kuzaLa samAcAra Ape che. chaThThA aMkamAM camatkAraka rIte badhAMnuM pharI milana thAya che. Ama emAM prasaMgonI gUMthaNI evI daDha karavAmAM AvI che ke aMte jatAM badhA ja prasaMge kathAnA rasanI niSpattimAM upakAraka thaI paDe che ane koI apUrva sauMdaryasaMpatti pragaTa kare che. athavA jema ke "kumArasaMbhavamAM- pArvatInA prathama tAruNya kahetAM navayauvananA AgamananuM varNana, teNe karelI zivanI sevA, tArakAsurathI parAbhava pAmavAnA dastara sAgarane tarI javAne brahmAe batAvela upAya, IndranA kahevAthI vasaMtanA mitra kAmadeve pArvatInA sauMdaryanA jore ziva upara prahAra kare ane zivanA trIjA lezanamAMthI nIkaLelA agnie tene bhasma karI nAkhe, tethI duHkhI thayelI satIne vilApa, mAnabhaMgathI khinna thayelI pArvatInI tapazcaryA, AdarapAtra vRddhAcAra sAthe kAmadahananA samAcAranuM kathana, citrazikhaMDI RSioe himAlaya AgaLa mAthuM mUkavuM, apAra premathI UbharAtA hRdaye zive pArvatInuM pANigrahaNa karavuM - Ama eka pachI eka AvatAM prakaraNe paraspara gADha saMbaMdhathI sArI rIte joDAyelAM keI apUrva sauMdarya dhAraNa kare che. A rIte, bIjA mahAkavioe racelA prabaMdhomAM paNa prakaraNacivyane vicAra kare. A vastu upara ja bhAra mUkavA mATe graMthakAra zuM na karavuM te paNa kahe che ke "anucita hoya.
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 vakrokti jIvita [4-14-15 teye kevaLa niyama pALavA khAtara aMgenI yejanA karavAne durAgraha na rAkhe." evI rIte jelAM aMgemAM vakratA pragaTa thatI nathI. eka pachI eka AvatAM paraspara saMbaMdha dharAvatAM prakaraNethI pragaTa thate pitAnI racanAne mukhyArtha A che evuM vAkyavicAra eTale ke vyAkaraNane AdhAre kavie nakkI karavuM joIe. A ahIM ucita che ene nirNaya pratyakSAdi pramANene AdhAre nyAyazAstrane anusarIne kare jaIe. nahi te bharata gaNavelAM lakSaNe javAnA atiAgrahane kAraNe saMzcaMgenuM pratipAdana karavA mATe kathAne gya na hoya evAM varNane paNa dAkhala thaI jaze. jema ke veNIsaMhAra mAM bIjA aMkamAM pratimukha saMdhi tarIke A prasaMga varNave cheH bhAnumatInA svapnanI vAta sAMbhaLIne duryodhananA manamAM tenA cAritrya vize zaMkA jAge che. e samaye prabaLa zatruo sAthe khUnakhAra yuddha cAlI rahyuM che, bhISma zarazayyA upara paDelA che, duryodhanane putra, tenA bhAIo ane saMbaMdhIo tathA mitre haNAI rahyA che, eve vakhate duryodhana je vIra ane svamAnI puruSa nirvikAra mane paNa rANIvAsamAM jAya e ja anucita gaNAya, pachI vilAsanI te vAta ja zI ! temAM vaLI ahIM te mahArAjA rANI sAthe vezyA je vilAsa kare che, vicAra karyA vagara ja tene cAritrya vize zaMkA seve che, A badhuM ja atyaMta - anucita che ane upekSAne pAtra che. jema ke "zizupAlavadhImAM- kRSNa Indraprastha javA nIkaLI cUkyA pachI dvArakAnuM vigate varNana Ave che. kavie aucitya ane cAru vacanathI varNavelA prasaMge (prakaraNo)thI alaMkAra jema ratnathI zebhe che tema prabaMdha zobhe che." 47 "kathAnA vividha ramaNIya vaLAMkenuM kAraNa banatA prasaMgane vidvAne rasanuM rasAyana mAne che." 48
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-16-17] vakroktichavita 349A be aMtarake che. A rIte prakaraNavakratAnA aneka (nava) prakAranuM pratipAdana karyA pachI samagra prabaMdhanI vakratAnuM nirUpaNa kare che- itihAsamAM judI rIte darzAvelA rasanI upekSA karIne prAraMbhathI ja jenuM saudarya khIleluM che evA kathA zarIranuM jemAM bIja ramaNIya rasathI nivahaNa karavAmAM Avyu haiya, 17. jethI viye (eTale ke jemane bAdha ApavAne che tema)ne AnaMda prApta thAya, tene prabaMdhanI vakatA gaNavI. (1) te prabaMdhanI eTale ke nATaka, mahAkAvya vagerenI vakatA gaNAya, jemAM bIjA ramya rasathI upasaMhAra karavAmAM AvyuM hoya. kevI rIte ? te ke itihAsa kahetAM mULa graMthamAM bIjI rIte. zRMgArAdi rasathI nirvahaNa kahetAM upasaMhAra karavAmAM AvyuM hoya tenI upekSA karIne, eTale ke tene choDI daIne. zAne upasaMhAra karavAmAM AvyuM hoya? te ke tenI te ja kathAna. kathA kevI? te ke zarUAtathI ja jemAM zabdArthanI racanAnI zrI pragaTa thatI. rahI hoya tevI. Ama zA mATe karavAmAM Ave ? ke vine. eTale ke rAjA vagere jemane bedha ApavAnuM che temane AnaMda, maLe eTalA mATe. kahevAnuM tAtparya e ke jenI kathA itihAsamAMthI levAmAM AvI hoya tevI kathAnuM mULamAM koI eka rasamAM nirvahaNa thatuM hoya eTale aMta AvatuM hoya tene parityAga karIne, kavi abhijAta vAcakane AnaMda Ape evA koI bIjA ja ramaNIya rasathI tene upasaMhAra kare che tethI te prabaMdhamAM keI ora vakratA Ave che.
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 vaktijIvita [4-16-17 jema ke veNIsaMhAra'mAM- enI kathA mahAbhAratamAMthI levAmAM AvI che. tene pradhAna rasa zAMta che. kAraNa, bIjI badhI bhAvanAone haTAvI daIne saMsAranI anaMta vAsanAonI niHsAratAnuM ja emAM vistArathI varNana karavAmAM AvyuM che. paNa nATyakAre ene bilakula bhUsI nAkhIne pitAnA nATakane aMte ene badale vIra ane addabhuta rasanI niSpatti karI che. A teNe evI rIte sAdhyuM che ke pAMDavonA badhA zatruo raNabhUmi upara haNAyelA paDyA che, ane rAjadharmane varelA dharmarAjane abhyadaya thatA aMte batAvyuM che tethI e prabaMdhane je vakatA prApta thAya che te sahadane apAra AnaMda ApanAra thaI paDe che. ane temane thAya che ke aneka saMkaTone bhoga banyA chatAM pAMDe pitAnA pakSanA satata vadhatA jatA baLane ane parAkramane jere duzamanane harAvIne rAjavaibhava bhegavavA pAmyA. vipattimAM paNa hAryA vagara bhAre utsAhathI macyA rahevuM, evuM teo emAMthI zIkhaze. ahIM "uttararAmacaritane paNa dAkhalo laI zakAya. rAmA yaNanI kathA paNa dAruNa virahavedanAne bhegI thaI paDelI sItAnA pAtALapraveza sAthe pradhAna rasa karuNamAM ja paryavasAna pAme che; rAma paNa pitAnA bhAI lakSamaNa sAthe nadImAM paDe che; paNa nATakamAM A badhuM bilakula badalI nAkhavAmAM AvyuM che. ane nATakane aMta sItA ane rAmanuM milana thatAM saMjogazRMgAramAM Ave che ane divyAstro vAparavAmAM kuzaLa evA lavanuM parAkrama joIne rAmane AnaMda thAya che tethI e vadhAre puSTa thAya che. Ama e nATakane aMte Avate saMjogazRMgAra saudaryathI pilAIne abhijAtane AnaMda ApanAra thaI paDe che. A ja rIte bIje paNa jAte kalpI levuM. vipattio para vijaya meLavIne nAyakane abhyadaya thata
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-18-19] vAktijIvita 351 atAvavAmAM AvyA hoya evA prabaMdha bhAvakane AnaMda ApanAra thaI paDe che." 49 A aMtarazleAka che. rAmAyaNa ane mahAbhAratanA pradhAna rasa karuNa che evuM (AnaMdavardhana vagere) pUrvasUrioe ja pratipAdita karelu che. (2) prabaMdhavakratAnA bIjo eka prakAra paNa batAve che-- 18 sArA kavi traNelAkamAM aAkhA evA nAyakanA utkarSa ne pAme evA itihAsanA eka bhAgathI ja prema dhanu' samApana kare, 19 ane tenA uddeza e pachI AvatI kathAne lIdhe utpanna thatI virasatAne TALavAnA hoya, tyAre e paNa prama dhanI ramaNIya bhAgiyukta vakratA kahevAya. te paNa prabaMdhanI ramaNIya bha`giyukta vakatA kahevAya, jemAM aucitya sAcavavAmAM catura kavi prabaMdhanuM sasthApana kahetAM upasaMhAra kare. kevI rIte? teA ke itihAsanA eka bhAgathI. bhAga kevA ? te ke jagatamAM asAdhAraNa netA hoya tenA utkarSane pragaTa karanArA. zA mATe ? teA ke tenA pachI AvatI kathAmAM je virasatA hAya, anAka katA hAya tene TALavA mATe. enA artha e ke koI mahAkavi itihAsamAMnI kAI AvI * kathAnA Ara`bha karavA chatAM jagatane Azcaya pamADe evA nAyakanA anupama yazane pragaTa karatA koI eka bhAgathI ja, kathAne AgaLa laI javAthI thanAra virasatAne TALavA, upasaMhAra karI de te te prama'dhanA sau mAM vadhAro karanAra vatA dAkhala kare che. jema ke 'kirAtArjunIya'mAM kavinA hetu duryodhananA mRtyu ane yudhiSThiranA abhyudayamAM pariNamatI mahAbhAratanI AkhI kathA kahevAnA che, te kAvyanI zarUAtamAM ja kahevAmAM Avyu che
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 vakroktijIvita [4-18-19 "duzamanane nAza karavAnI IcchA rAkhanAra rAjA yudhiSThiranI khAnagImAM anumati lIdhI." (kirAta 1-3) 50 "zatrurUpI aMdhakArane haThAvI daIne prAta:kALe UgatA sUrya jevA tane pharIthI lakSmI prApta thAo." | (kirAta. 1-46) 51 "durlabha zakti prApta karIne arjuna A badhAne nAza karaze." (kirAta 1-22) para ghatamAM hArI javAthI badhI vibhUti harAI gaI ane draupadInA apamAnathI gAMDIvadhanvA arjunane kedha pravaLI UDyo, kRSNa dvaipAyana vyAse tene vidyA ApI, pAzupata vagere divya astro prApta karavA mATe teNe tapa AraMkyuM, ane aMte kirAtavezadhArI ziva sAthe tene yuddha karate batAvI tenA anupama parAkramane pragaTa karyuM, emAM kavine keI apUrva abhiprAya kahetAM Azaya pragaTa thAya che. jarA vigate joIe te arjune pAzupata vagere divyAstro prApta karyA te pahelAM, te ekale hatuM tyAre paNa te ziva sAthe yuddha kare che. jemAM te zivane hAthamAM upADI AkAzamAM adhdhara laTakAve che, tethI trilezana ziva sudhAM pahelI ja vAra vismaya, Adara ane bheTha5 anubhave che. e pachI te, ziva darzana daI * prasanna thaIne tene divyAstro Ape che, kaI paNa ApattimAMthI ugArI zake evA cakradhArI kRSNa tene sArathi tarIke maLe che ane jyAre te pite divya rathamAM beTho hoya che ane cAre bAjuethI bhImasena vagere vIra sonAnIovALI moTI senAthI rakSAyeluM hoya che, vRddha pitAmahane paNa teNe zikhaMDIne AgaLa rAkhIne harAvyA hoya che tyAre bhISmane meDhe "A bANe arjunanAM che, e zikhaMDInAM bANa nathI." ema kahevaDAvIne vyAse sUcavyuM che ke ahIM arjuna eka dhapaca karatAM paNa vadhu krUratAthI vatI
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-20-21] vakroktijIvita 353 rahyo che. e ja pramANe, bhUrizravA jyAre bIjI rIte rokAyela hatuM tyAre arjune tene hAtha kApI nAkhyuM e kArya paNa vIrane zebhe evuM nathI ane aucityapUrvaka niSpanna thatA vIrarasanuM nirUpaNa karavA mATe laMbAyelA prabaMdhane te zobhA Ape evuM nathI ja nathI. e ja rIte, aMgarAja karNa jyAre yuddhabhUmi upara kAdavamAM khUMpI gayelA rathane bahAra kADhatuM hatuM tyAre, eve vakhate keIna upara bANa choDavA e yuddhanIti viruddha che evuM kaNe kahyA chatAM, arjuna tenuM mAthuM uDAvI de che, e varNana paNa eTaluM ja nAmazIbharyuM che. (mULamAMnA AvA badhA anaucityavALA prasaMgene yogya rIte ja bhAravie choDI dIdhA che.) AvA bIjA pheraphAre paNa jAte ja samajI levA. "nAyakanAM rasane atizaya piSaka evAM kAryo ADe je kaMI vidano hoya te badhAM dUra karavAmAM Ave te ja nAyakanuM pAtra jhaLakI UThe che." 53 A aMtaraleka che. (3) prabaMdhavakratAne vaLI bIjo eka prakAra darzAve che- pradhAna vastunA saMbaMdhane DhAMkI denAra ke bIjA kAryanA aMtarAyathI jyAre sthAne dera tuTI te nIrasa thaI javAne bhaga jAge 21 - tyAre tyAM ja te mukhya vastunI siddhi thaI jatI batAvavAthI prabaMdhane keI apUrva satata rasavAhI ujajavaLa vakatA prApta thAya che. kahevAnI matalaba e ke mukhya kathA tenA bAdhaka jevA lAgatA keI bIjA kAryanA aMtarAyathI ekAeka tUTI jAya ane 22
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 vakroktijIvita [4-20-21 pUrI thaI gaI lAge teye vikAsa pAmatI rahe ane e bAdhaka lAgatA kAryathI ja prastuta mukhya kArya siddha thatAM zveta kamaLanA jevA ujajavaLa rasathI bharelI ramaNIyatAne lIdhe manahara evI prabaMdhanI vakratAne utpanna kare che. jema ke sabaddha mahAkAvya "zizupAlavadhImAM traNe lekanA rakSANanI javAbadArImAM jenA bAhu rokAyelA che evA vAsudeva devarSi nAradane mukhe Indrane saMdeze sAMbhaLe che, jenI zarUAta A pramANe che ke he vAsudeva, have huM tamArI AgaLa sau lekenA sAMbhaLatAM Indrane saMdeza tenA ja zabdamAM kahuM chuM." (zizupAlavadha, 1-417) 54 vAru, te kahe" ema kRSNa kahyuM eTale nArade kahela saMdeza sAMbhaLatAM ja pitAnA zatru mAhiSmatInA rAjA zizupAla upara kRSNa krodhe bharAya che ane krodhanI badhI ja bhAvabhaMgiopUrvaka pitAnI pahelI pharaja ene haNavAnI che e nizcaya karI kahe bhale tema thatuM." (zizu) 1-75) 55 paNa pahelI pharaja tarIke nakkI karelA A kAryanI te upekSA karatA lAge che ane takta ja (mAhiSmatInA rAjA sAme kUca laI javAne badale dharmarAjanA rAjasUya yajJamAM bhAga levA) Indraprastha javA UpaDe che. A ghaTanA te kSaNe te eka vIranA pitAnA zatru sAmenA humalAnI pragatine bilakula bhaMbhAvI detI lAge che. paNa dharmagajanA e rAjasUya yajJanA maMDapamAM ja bhegA thayelA rAjAomAM cedirAja zizupAla paNa hAjara hoya che, ane te dharmarAje kRSNane ApeluM agrapUjAnuM saMmAna sahana karI zakatuM nathI ane atyaMta kaThora ane asahya zabdamAM temanuM apamAna kare che.
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-22-23] vakroktijIvita 355 Ama je ghaTanA kathAtaMtune UlaTI dizAmAM laI jatI lAgI hatI. tenI ja mAraphate mukhya kArya sAdhavAmAM AvyuM che. (4) A prabaMdhavakatAne ja eka bIjo prakAra batAve che - 22 nAyaka keI eka ja phalanI prApti mATe ughata thayela hovA chatAM tenA jevAM ja mahatvanAM bIjAM anaMta phala prApta kare, 23 jethI te potAnA prabhAvanA camakArathI prApta thatA bhAre yazanuM pAtra bane, e paNa prabaMdhavakatAne eka prakAra che. prabaMdhanakatAnA atyAra sudhImAM je prakAre gaNAvyA te uparAMta bIje paNa eka prakAra saMbhave che. emAM nAyaka keI eka ja phaLanI prApti mATe prayatna karate hoya che, tema chatAM te mukhya phalanA jevAM ja mahattvanAM athavA mukhya phalane lIdhe ja maLatAM aneka athavA anaMta phala prApta kare che. ene lIdhe te vizvavyApI kIrtine pAtra bane che, ane e kIrtinA mULamAM tenA prabhAvane camatkAra rahelA hoya che. ene sAra e ke nAyaka jeke keI eka ja mukhya phala meLavavA ekAgracitta mathatA hoya che ane te prApta paNa kare che, chatAM pite jene mATe prayatna karyo nathI hote evAM bIjA aneka phale paNa tenA asIma prabhAvane kAraNe tene prApta thAya che. AvA nirUpaNane lIdhe prabaMdhane ramaNIyatAnA ziramora jevI vakratA prApta thAya che. jema ke "nAgAnaMdaMmAM badhA karuNAvALA mANasanA cUDAmaNi je jImUtavAhana pitAne deha apI daIne kaTTara verI garuDanA paMjAmAMthI mAtra zaMkhacUDane ja nahi paNa AkhA nAgakulane bacAve che.
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 vaktijIvita [4-24 ahI... zrI kRSNamUrti naidhe che ke kadAca ahIM pATha tUTaka hAya, kAraNu, graMthakAra ahIM nAyakanAM khIjA paNa yazaprada kAryo jevAM ke samayasara meAtamAMthI bacAvI levAyelAM mAtA, pitA ane patnI sAthenu punamilana, ane vidyAdharAnA rAjya uparanuM enuM Adhipatya, je eNu nATakanA prAraMbhe ja lagabhaga dAnamAM ApI dIdhuM hatuM te paNa gaNAvI zakayA heta. - [(5) prakha dhavakratAnA eka bInsa prakAra batAve che-- - 24 vastumAM viTThaSatAnI vAta javA daIe tAje pradhAna savidhAnanuM sUcana karatA nAmathI paNa kavi kAvyamAM vakratA siddha kare che. kavie prakaraNeAmAM je vidagdhatA batAve che, tenI vAta javA daie, teAye bIjI paNa eka rIta che, jene lIdhe kAvyamAM eTale ke nATaka ke mahAkAvya vageremAM koI apUrva vakatA Ave che. kavi, pradhAna kahetAM pratra'dhanA prANurUpa savidhAnanA eTale ke kathAgUthaNInA sUcaka nAma vaDe paNa potAnI pratibhAne paricaya karAvI zake che. 'paNa' zabda vismaya dyotaka che. kahevAnI matalama e ke vicArapUrvaka vividha vastuonI cArutAthI racAyelA prama`dhamAM vakratA pragaTa thAya emAM navAI zI ! paNa navAI te e vAtamAM rahelI che ke tene e atyaMta sUcaka ane suMdara nAmamAM paNa pragaTa kare che. jema ke -- 'abhijJAnazAkuMtala', 'mudrArAkSasa', 'pratimAniruddha', 'mAyApuSpaka', 'kRtyArAvaNa', 'chalitarAma', 'puSpaSita' vagere. kAvyama dhAnAM AvAM nAme paNa nirupama lAge che. kAraNa, te kRtinA aMtargata viziSTa saMbaMdhane pragaTa karIne tenA saudaryamAM vadhAro kare che. paNa 'hayagrIvavadha', 'zizupAlavadha', 'pAMDavAbhyudaya', rAmAnaMda', 'rAmacarita' jevAM sIdhAMsAdAM nAmeAmAM evA camatkAra nathI hAtA.
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAktivita 357 [(6) prama dhavakatAnA khIjo eka prakAra batAve che--] 25 uttama kavioe eka ja kathAne AdhAre racelA praba'dhA ekabIjAthI vilakSaNatAne lIdhe anata vakratAne pragaTa kare che. -4-25] anaMta kahetAM apAra vakatAne pragaTa kare che. zAne lIdhe ? tA ke ekakhIjAthI vilakSaNa eTale ke judA hAvAne lIdhe. zu ? tA ke nATaka vagere kAvyamadheA. kevA ? tA ke eka ja kathAne AdhAre racelA. kANe? te ke uttama kavioe. te khIjA TUMkAvI nAkhe che ane TUMkuM hoya tene zabda, artha ane alakArA ceAjIne kAvyamAM vistRta hAya tene vistAre che, vaLI suMdara paNa navInatA lAve che. tAtparya e ke phoI eka ja sudara kathA upara AdhArita aneka praznadhA meATA kavie race taiye te darekamAM sahRdayane AnaMda Ape evuM koI AgavuM tattva haze ane te badhA praznadhA ekabIjAne leza paNa maLatA AvatA huM hAya. dAkhalA tarIke dazarathaputra rAmanI kathAne AdhAre 'rAmAbhyudaya', 'udAttarAdhava', '(mahA)vIracarita', 'khAlarAmAyaNa', 'kRtyArAvaNu', 'mAyApuSpaka' vagere aneka racanAo racAyelI che. e badhA uttama prakha'dhA ekanI eka ja kathAdhArAne nirUpatA hovA chatAM temAM judA judA rasanA pravAhu niraMtara vahetA jovA maLe che, eTaluM ja nahi, pade pade, vAkaye vAkaye, prakaraNe prakaraNe abhinava bha`gi pragaTa karIne prakAze che, dara vakhate nAyakanA navA navA adbhuta guNNAnA utkaSathI AkarSe che ane vAre vAre vAMcyA chatAM sahRdayAne atizaya AnaMda ApatA rahe che. A rIte khIjA udAharaNa paNa kalpI levAM. kathAbhAga samAna hAvA chatAM praJadhA sarakhAM zarIravALAM prANIonI peThe pAtapAtAnA AgavA guNAne lIdhe judA tarI Ave che.' pura
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ [4-2 358 vakrokti jIvita A aMtaraka che. (7) prabaMdhaprakratAne bIje paNa eka bheda batAve che-- navA navA upAyathI siddha thatI rAjanItine upadeza ApatA mahAkavinA badhA ja sabadhemAM lakato heya ja che. ene samajAvatAM kahe che ke mahAkavio eTale ke navuM navuM nirmANa karavAmAM kuzaLa evA prakAMDa kavioe racelA badhA ja navA navA upAya eTale ke sAma, daMDa, bheda vagere praye, tenAthI siddha thatI je rAjanIti tene upadeza karanAra eTale ke te zIkhavanArA je prabaMdha che. kahevAne sAra e ke uttama kavioe racelA badhA ja prabaMdhamAM navI rIte rajU karelI rAjanItithI phala prApta thatuM batAvIne upadeza Apyo hoya che tethI te koI. alaukika camatkArane anubhava karAve che. jema ke "mudrArAkSasamAM pAtra pitAnI prakhara prajJAnA prabhAvathI vicitra rAjanItinI cAla jIne pitAnI pragabhatA pragaTa kare che. athavA te jema ke "tApasavatsarAjanI bAbatamAM ame je kahyuM che te ahIM paNa lAgu paDe che. e rIte bIjAM udAharaNa zodhI levAM. vakatAne abhAva kharAba kAvyamAM ja jovAmAM Ave che. mahAkavionI kItinA AdhArarUpa prabadhAmAM te e hoya ja kayAMthI?" A aMtaraka che. ahIM hastaprata adhUrI rahe che. chelluM pAnuM maLatuM nathI. paNa lAge che ke viSayanirUpaNa lagabhaga pUruM thayeluM che eTale A pachI vadhu kArikA. nahi hoya.
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvitam
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrIrastu // zrImadrAjAnakakuntakaviracitaM vakroktijIvitam prathamonmeSaH jagattitayavaicitryacitrakarmavidhAyinam / zivaM zaktiparispandamAtropakaraNaM numaH // 1 // yathAtattvaM vivecyante bhaavaastrailokyvrtinH| yadi tannAdbhataM nAma daivaraktA hi kiMzukAH / / 2 // svamanISikayaivAtha tattvaM teSAM yathAruci / sthApyate prauDhimAtraM tatparamArtho na tAdRzaH // 3 // ityasattarkasandarbhe svatantre'pyakRtAdaraH / sAhityArthasudhAsindhoH sAramunmIlayAmyaham // 4 // yena dvitayamapyetattattvanirmitilakSaNam / tadvidAmadbhatAmodacamatkAraM vidhAsyati // 5 // granthArambhe'bhimatadevatAnamaskArakaraNaM samAcAraH, tasmAttadeva tAvadupakramate vande kavIndravakvendulAsyamandiranartakIm / devIM sUktiparispandasundarAbhinayojjvalAm // 1 // iti / devIM vande devatAM staumi / kAbhityAha- kavIndravakvenda
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvitam [1.2 lAsyamandiranartakIm / kavIndrA: kavipravarAsteSAM vaktraMndurmukhacandra: na eva lAsyamandiraM nATyavezma tatra nartakI lAsikAm / kiviziSTAm -- sUktiparispandasundarAbhinayojjvalAm / sUktiparispandA: subhASitavilasitAni tAnyeva mundarA abhinayAH sukumArAH sAttvikAdayastairujjvalAM bhrAjamAnAm / yA kila matkavivaktre lAsyasadmanIva nartakI svavilAmA bhinayaviziSTA nRtyantI virAjate tAM vande nAmIti vAkyArthaH / tadidamatra tAtparyam -- yatkila prastutaM vastu kimapi kAvyAlaMkArakaraNaM tadadhidaivatabhUtAmevaMvidharAmaNIyakahRdayahAriNI vApAM sarasvatI staumIti / evaM namaskRtyedAnI vaktavyavastuviSayabhatAnyabhidhAnAbhidheyaprayojanA-yAstrayati / vAco viSayanaiyatyamutpAdayitumucyate / AdivAkye'bhidhAnAdi nirmitermAnasUtravat / / 6 / / ityantarazlokaH / (?) lokottaracamatkArakArivaicitryasiddhaye / kAvyasyAyamalaMkAraH ko'pyapUrvo vidhIyate // 2 // alaMkAro vidhIyate alaMkaraNaM kriyate / kasya - kAvyasya / kaveH karma kAvyaM tasya / nanu ca santi cirantanAstadalaMkArAstatkimarthamityAha - .. apUrvaH, tadvayatiriktArthAbhidhAyI / tadapUrvatvaM tadutkRSTasya tanikRSTasya ca dvayorapi saMbhavatItyAha - ko'pi, alaukikaH saatishyH| so'pi kimarthamityAha-lokottaracamatkArakArivaicitryasiddhaye asAmAnyAhlAdavidhAyivicitrabhAvasampattaye / yadyapi santi zataza: kAvyAlaMkArAstathApi na kutazcidapyevaMvidha
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.3] prathamonmeSaH vaicitryasiddhiH / alaMkAra - zabdaH zarIrasya zobhAtizayakAritvAmukhyatayA kaTakAdiSu vartate, tatkAritvasAmAnyAdupacArAdupamAdiSu, tadvadeva ca tatsadRzeSa gaNeSa tathaiva ca tadabhidhAyini granthe / zabdArthayorekayogakSematvAdaikyena vyavahAraH, yathA gauriti zabdaH gaurityartha iti / tadayamarthaH - granthasyA laMkAra ityabhidhAnam, upamAdiprameya jAtamabhidheyam, uktarUpavaicitryasiddhiH prayojanamiti / 3 evamalaMkArasyAsya prayojanamastIti sthApite'pi tadalaMkAryasya kAvyasya prayojanaM vinA sadapi tadapArthakamityAha - dharmAdisAdhanopAyaH sukumArakramoditaH / kAvyabandho'bhijAtAnAM hRdayAhlAdakArakaH // 3 // hRdayAhlAdakArakazcittAnandajanakaH kAvyabandhaH sargabandhAdibhavatIti saMbandhaH / kasyetyAkAGkSAyAmAha - abhijAtAnAm / abhijAtAH khalu rAjaputrAdayo dharmAdyapeyArthino vijigISavaH klezabhIravazca, sukumArAzayatvAtteSAm / tathA satyapi tadAhlAdakatve kAvyabandhasya krIDanakAdiprakhyatA prApnotItyabhidhatte dharmAdisAdhanopAyaH / dharmAderupeyasya caturvargasya sAdhane saMpAdane tadupadezarUpatvAdupAyastatprAptinimittam / tathAvidha puruSArthopadezaparairaparairapi zAstraiH kimaparAddhamityabhidhIyate - sukumArakramoditaH / sukumAraH sundaraH hRdayahArI kramaH paripATIvinyAsastenoditaH kathitaH san / abhijAtAnAmAhlAdakatve sati pravartakatvAtkAvyabandho dharmAdiprAptyupAyatAM pratipadyate / zAstreSu punaH kaThorakramAbhihitatvAd dharmAdyupadezo duravagAhaH / tathAvidhe viSaye vidyamA no'pyakiMcitkara eva / rAjaputrAH khalu samAsAditasvavibhavAH samasta jagatIvyavasthAkAritAM pratipadyamAnAH zlAghyopadeza zanyatayA svatantrAH santaH samucitasakalavyavahArocchedaM pravartayituM -
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvitam [1.4-5 prabhavantItyetadarthameva tadvayutpattaye vyatItasaccaritarAjacaritaM tannidarzanAya nibadhnanti kavayaH / tadevaM zAstrAtiriktamastyeva praguNaM prayojanaM kAvyabandhasya / mukhyaM puruSArthasiddhilakSaNaM prayojanamAstAM tAvat anyadapi lokayAtrApravartananimittaM bhRtyasuhRtsvAmyAdisamAvarjanamanena vinA samyaG na saMbhavatItyAha vyavahAraparispandasaundarya vyavahAribhiH / satkAvyAdhigamAdeva nUtanaucityamApyate // 4 // vyavahAro lokavRttaM tasya parispando vyApAraH kriyAkramalakSaNastasya saundarya rAmaNIyakaM tadvyavahAribhirvyavahartRbhiH satkAvyAdhigamAdeva kamanIyakAvyaparijJAnAdeva nAnyasmAd Apyate labhyata ityrthH| kIdRzaM tatsaundaryam - nUtanaucityam / natanamabhinavamalaukikamaucityamucitabhAvo yasya / tadidamuktaM bhavati -- mahatAM hi rAjAdInAM vyavahAre varNyamAne tadaGgabhUtA: sarve mukhyAmAtyaprabhRtayaH samucitaprAtisvikakartavyavyavahAranipuNatayA nibadhyamAnA: sakalavyavahArivRttopadezatAmApadyante / tataH sarvaH kvacitkamanIyakAvye kRtazramaH samAsAditavyavahAraparispandasaundaryAtizayaH zlAghanIyaphalabhAga bhavatIti / __yo'sau caturvargalakSaNa: puruSArthastadupArjanaviSayavyutpattikAraNatayA kAvyasya pAraMparyeNa prayojanamityAmnAtaH, so'pi samayAntarabhAvitayA tadupabhogasya tatphalabhatAhlAdakAritvena tatkAlameva paryavasyati / tatastadatiriktaM kimapi sahRdayahRdayasaMvAdasubhagaM tadAtvaramaNIyaM prayojanAntaramabhidhAtumAha caturvargaphalAsvAdamapyatikramya tadvidAm / kAvyAmRtarasenAntazcamatkAro vitanyate // 5 //
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamAnmaSaH 1.6] camatkAro vitanyate camatkRtivistAryate, hlAdaH punaH punaH kriyata ityarthaH / kena - kAvyAmRtarasena / kAvyamevAmRtaM tasya rasastadAsvAdastadanubhavastena / kvetyabhidadhAti - antazcetasi / kasya - tadvidAm / taM vidanti jAnantIti tadvidastajjJAsteSAm / katham - caturvargaphalAsvAdamaSyatikramya / caturvargasya dharmAde: phalaM tadupabhogastasyAsvAdastadanubhavastamapi prasiddhAtizayamatikramya vijitya paspazaprAyaM saMpAdya / tadayamatrAbhiprAyaH ... yo'sau caturvargaphalAsvAda: prakRSTapuruSArthatayA sarvazAstraprayojanatvena prasiddhaH so'pyasya kAvyAmRtacarvaNacamatkArakalAmAtrasyA pi na kAmapi sAmyakalanAM kartumarhatIti / duHzrava-durbhaNa-duradhigamatvAdidoSaduSTa tvAdadhyayanAvasare duHsahaduHkha dAyI zAstrasandarbhastatkAlakalpitakamanIyacamatkRte: kAvyasya na kathaMcidapi spardhAmadhirohatItyetadapyarthato'bhihitaM bhavati / kaTukauSadhavacchAstramavidyAvyAdhinAzanam / AhlAdyamRtavatkAvyamavivekagadApaham / / 7 / / AyatyAM ca tadAtve ca rasanisyandasundaram / yena saMpadyate kAvyaM tadidAnI vicAryate / / 8 / / ityntrshloko| alaMkRtiralaMkAryamapoddhRtya vivecyate / tadupAyatayA tattvaM sAlaMkArasya kAvyatA // 6 // alaMkRtiralaMkaraNam alaMkriyate yayeti vigRhya / sA vivecyate vicAryate / yaccAlaMkAryamalaMkaraNIyaM vAcakarUpaM vAcyarUpaM ca tadapi vivecyte| tayoH sAmAnyavizeSalakSaNadvAreNa svarUpanirUpaNaM kriyate / katham --- apoddhatya / niSkRSya pRthak pRthagavasthApya, yatra samudAyarUpe tayorantarbhAvastasmAdvibhajya / kena hetunA
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvitam [1.7 tdupaaytyaa| taditi kAvyaM parAmRzyate / tasyopAyastadupAyastamya bhAvastadupAyatA tayA hetubhuutyaa| yasmAdevaMvidho vivekaH: kAvyavyutpattyupAyatAM pratipadyate / dRzyate ca samudAyAntaHpAtinAmasanyabhUtAnAmapi vyutpattinimittamapoddhRtya vivecanam / yathA - padAntarbhUtayoH prakRtipratyayayokyiAntabhUtAnAM padAnAM ceti / yadyevasasatyabhUto'pyapoddhArastadupAyatayA kriyate tat kiM puna: satyamityAha - tattvaM sAlaMkArasya kaavytaa| tadayamatra paramArthaH -- pAlaMkArasyAlaMkaraNasahitasya sakalasya nirastAvayavasya sata: samudAyasya kAvyatA kavikarmatvam / tenAlaMkRtasya kAvyatvamiti sthitam. na puna: kAvyasyAlaMkArayoga iti / sAlaMkArasya kAvyateti saMmugdhatayA kiMcit kAvyasvarUpaM sUtritam nipuNaM punarna nizcitam / kiMlakSaNaM vastu kAvyavyapadezabhAga bhavatItyAha zabdArthoM sahitau vakrakavivyApArazAlini / bandhe vyavasthitau kAvyaM tadvidAhlAdakAriNi // 7 // zabdAthauM kAvyaM vAcako vAcyaM ceti dvau bhamilito kAvyam / dvAvekamiti vicitravoktiH / tena yatkeSAMcinmataM kavikauzalakalpitakamanIyatAtizayaH zabda eva kevalaM kAvyamiti keSAMcid vAcyameva racanAvaicityacamatkArakAri kAvyamiti, pakSadvayamapi nirastaM bhavati / yasmAd dvayorapi pratyekaM pratitilamiva tailaM tadvidAhlAdakAritvaM vartate, na punarekasmin / yathA bhaNa taruNi ramaNamandiramAnandasyandimundarendumukhi / yadi sallIlollApini gacchasi tat kiM tvadIyaM me / / 9 / / aNaNuraNanmaNimekhalamaviratazijANamaJjumajIram / parisaraNamaruNacaraNe raNaraNakamakAraNaM kurute // 10 / /
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.7] prathamonmeSa: pratibhAdAridrya dainyAdatisvalpamubhASitena kavinA varNasAvarNyaramyatAmAtramatroditam, na punarvAcyavaicitryakaNikA kAcidapyasti / yatkila nUtanatAruNyataraGgitalAvaNyadabhakAnteH kAntAyA: kAmayamAnena kenacidevamu cyate - yadi taruNi tvaM ramaNamandiraM vrajasi tatkiM tvadIyaM parisaraNaM raNaraNakamakAraNaM mama karotItyatigrAmyeyamuktiH / kiMva, na akAraNam, yatastasyAstadanAdareNa gamane tadanuraktAntaHkaraNasya virahavidhuratAnA kAtaratA kAraNaM raNaraNakasya / yadi vA parisaraNasya mayA kimaparAddhamityakAraNatAsamarpakam etadapyatigrAmyataram / saMbodhanAni ca bahUni munipraNItastotrAmantraNakalpAni na kAMcidapi tadvidAhlAdakAritAM puSNantIti yatkicidetat / vastumAtraM ca zabdazobhA tizayazUnyaM na kAvyavyapadezamarhati / yathA , praka zasvAbhAvyaM vidadhati na bhAvAstamasi yatathA naite te syuryadi kila tathA yatra na katham / guNAdhyAsAbhyAsavyasanadRDhadIkSAguruguNo ravivyApAro'yaM kimatha sadRzaM tasya mahasaH // / 11 // atra hi zuSkatakaM vAkyavAsanAdhivAsitacetasA pratibhApratibhAtamAtrameva vastu vyasanitayA kavinA kevalamupanibaddham / na puvarvAcakavakratA vicchittilavo'pi lakSyate / yasmAttarkavAkyazayyaiva zarIramasya zlokasya / tathA ca --- tamovyatiriktAH padArthA dharmiNaH, prakAzasvabhAvA na bhavantIti sAdhyam, tamasyatathAbhUtatvAditi hetuH / dRSTAntastarhi kathaM na darzitaH, tarkanyAyasyaiva cetasi pratibhAsamAnatvAt / tathocyate tadbhAvahetubhAvI hi dRSTAnte tadavedinaH / khyApyate viduSAM vAcyo hetureva hi kevala: / / 12 / /
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvitam [1.7 iti| vidadhatIti vipUrvo dadhAti: karotyarthe vartate / sa ca karotyartho'tra na suspaSTasamanvayaH, prakAzasvAbhAvyaM na kurvantIti / prakAzasvAbhAvya-zabdo'pi cintya ev| prakAza: svabhAvo yasyAsau prakAzasvabhAvaH, tasya bhAva iti bhAvapratyaye vihite pUrvapadasya vRddhiH prApnoti / atha svabhAvasya bhAva: svAbhAvyamityatrApi bhAvapratyayAntAdbhAvapratyayo na prcurpryogaarhH| tathA ca prakAzazcAsau svAbhAvyaM ceti vizeSaNasamAso'pi na samIcInaH / tRtIye ca pAde'tyantAsamarpakasamAsabhUyastvavaizasaM na tadvidAhlAdakAritAmAvahati / ravivyApAra iti ravi-zabdasya prAdhAnyenAbhimatasya samAse guNIbhAvo na vikalpitaH, pAThAntarasya 'raveH' iti saMbhavAt / nanu vastumAtrasyApyalaMkArazanyatayA kathaM tadvidAhlAdakAritvamiti cettanna; yasmAdalaMkAreNAprastutaprazaMsAlakSaNenAnyApadezatayA sphuritameva kavicetasi prathamaM ca pratibhApratibhAsamAnamaghaTitapASANazakalakalpamaNiprakhyameva vastu vidagdhakaviviracitavakravAkyopArUDhaM zANollIDhamaNimanoharatayA tadvidAhlAdakArikAvyatvamadhirohati / tathA caikasminneva vastunyavahitAnavahitakavidvitayaviracitaM vAkyadvayamidaM mahadantaramAvedayati mAninIjanavilocanapAtAnuSNabASpakaluSAnanugRhNan / mandamandamudita: prayayau khaM bhItabhIta iva zItamayakha: / / 13 // kramAdekadvitriprabhRtiparipATI: prakaTayan kalA:svairaM svairaM navakamalakandAGakuraruca: / purandhrINAM preyovirahadahanoddIpitadazAM kaTAkSebhyo bibhyannibhRta iva candro'bhyudayate / / 14 / /
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamonmeSaH etayorantaraM sahRdayasaMvedya miti taireva vicAraNIyam / tasmAt sthitametat-na zabdasyaiva ramaNIyatAviziSTasya kevalasya kAvyatvam, nApyarthasyeti / tadidamuktam - rUpakAdiralaMkArastasyAnya bahudhoditaH / na kAntamapi nirbhUSaM vibhAti vanitAmukham // 15 // rUpakAdimalaMkAraM bAhyamAcakSate pare / supAM tiGAM ca vyutpattiM vAcAM vAJchantyalaMkRtim / / 16 / / tadetadAhuH sauzabdayaM nArthavyutpattirIdRzI / zabdAbhidheyAlaMkArabhedAdiSTaM dvayaM tu naH // 17 // tena zabdAthoM dvau saMmilitau kAvyamiti sthitam / evamavasthApite dvayoH kAvyatve kadAcidekasya manAGmAtranyUnatAyAM satyAM kAvyavyavahAraH pravartatetyAha- sahitAviti / sahitau sahitabhAvena saahityenaavsthitau| nanu ca vAcyavAcakasaMbandhasya vidyamAnatvAdetayorna kathaMcidapi sAhityavirahaH, satyametat / kintu viziSTameveha saahitymbhipretm| kIdRzam ?- vakratA vicitraguNAlaMkArasaMpadAM parasparaspardhAdhirohaH / tena samasarvaguNau santau suhRdAviva saGgatau / parasparasya zobhAyai zabdAthauM bhavato yathA // 18 // tato'ruNaparispandamandIkRtavapuH shshii| dabhre kAnaparikSAmakAminIgaNDapANDutAm // 19 // atrAruNaparispandamandIkRtavapuSaH zazina: kAmaparikSAmavatteH kAminIkapolaphalakasya ca pANDutvasAmyasamarthanAdarthAlaMkAraparipoSaH zobhAtizayamAvahati / vakSyamANavarNavinyAsavakratAlakSaNaH zabdAlaMkAro'pyatitarAM ramaNIyaH / varNavinyAsa vicchittivihitA lAvaNyalakSaNaguNa saMpadastyeva / yathA ca
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1.7 vakroktijIvitam lIlAe kuvalaaM kuvalaaM va sIse samuvvahaMteNa / seseNa sesapurisANaM purisaAro samuvasio / / 20 / / lIlayA kuvalayaM kuvalayamiva zIrSe smdvhtaa| zeSeNa zeSapuruSANAM puruSakAraH samuddhasitaH / / atrApyaprastutapragaMsopamAlakSaNavAcyAlakAravaicitryavihitA helAmAtraviracitayamakAnuprAsahAriNI samarpakatvamubhagA kApi kAvyacchAyA sahRdayahRdayamAhlAdayati / dvivacanenAtra vAcyavAcakajAtidvitvamabhidhIyate / vyaktidvisvAbhidhAne punarekapadavyavasthitayorapi kAvyatvaM syAdityAhabandhe vyavasthitau / bandho vAkyavinyAsaH tatra vyavasthitau vizeSeNa lAvaNyAdiguNAlaMkArazobhinA saMnivezena kRtAvasthAnau / sahitAvityatrApi yathAyakti sajAtIyA pekSayA zabdasya zabdAntareNa vAcyasya vAcyAntareNa ca sAhityaM parasparaspardhitvalakSaNameva vivakSitam / anyathA tadvidAhlAdakAritvahAni: prasajyeta / yathA asAraM saMsAraM parimapitaratnaM tribhuvanaM nirAlokaM loka maraNazaraNaM bAndhavajanam / adarpa kandarpa jananayananirmANamaphalaM jagajjIrNAraNyaM kathamasi vidhAtu vyavasitaH // 21 // atra kila kutracitpravandhe kazcitkApAlika: kAmapi kAminI vyApAdayitumadhyavasitaH sanneva mabhidhIyate yadapagatasAra: sasAraH, hRtaratnasarvasvaM trailokyam, AlokanIyakamanIyavastuvarjito jIvalokaH, sakalalokalocananirmANaM niSphalaprAyam, tribhuvana vijayitvadarpavihInaH kandarpaH, jagajjIAraNyakalpamanayA bhavatIti kiM tvamevaMvidhamakaraNIyaM kartuM vyavasita iti / etasmin zloke mahAvAkyakalpe vAkyAntarANyavAntaravAkyasadazAni tasyA: sakala
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.7] prathamonmeSa: lokalobhanIyalAvaNyasaMpatpratipAdanaparANi parasparaspardhInyatiramaNIyAnyupanibaddhAni kamapi kAvyacchAyAtizayaM puSNanti / maraNazaraNaM bAndhavajanamiti punareteSAM na kalAmAtramapi spardhitumarhatIti na tadvidAhlAdakAri / bahuSu ca ramaNIyeSvekavAkyopayogiSu yugapat pratibhAsapadavImavataratsu vAkyArtha paripUraNArthaM tatpratimaM prAptumaparaM prayatnena pratibhA prasAdyate / tathA cAsminneva prastutavastusabrahmacArivastvantaramapi suprApameva -- "vidhimapi vipannAdbhutavidhim " iti / prathamapratibhAtapadArthapratinidhipadArthAntarAsaMbhave sukumAratarApUrvasamarpaNena kAmapi kAvyacchAyAmunmIlayanti kavayaH / yathA rudrAstulanaM svakaNThavipinacchedo harervAsanaM kArAvezmani puSpakApaharaNam // 22 // -------------- 11 ityupanibaddhaya pUrvopanibaddhapadArthAnurUpavastvantarAsaMbhavAdapUrvameva " yasyedRzAH kelayaH" iti vinyastam yenAnye'pi kAmapi kamanIyatAmanIyanta / yathA ca tadvaktrendu vilokanena divaso nItaH pradoSastathA tadgoSThacaiva nizApi manmathakRtotsA haistadaGgArpaNaiH / tAM saMpratyapi mArgadattanayanAM draSTuM pravRttasya me baddhotkaNThamida manaH kim // 23 // - iti saMpratyapi tAmevaMvidhAM vIkSituM pravRttasya mama manaH kimiti baddhotkaNThamiti parisamApte'pi tathAvidho vastu vinyAso vihitaH ' athavA premAsamAptotsavam" iti yena pUrveSAM jIvitamivArpitam / yadyapi dvayorapyetayostatprAdhAnyenaiva vAkyArthopanibandha:, tathApi kavipratibhAprauDhireva prAdhAnyenAvatiSThate / zabdasyApi zabdAntareNa
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 vakroktijIvitam [1.7 sAhityavirahodAharaNaM yathA cArutA vapurabhUSayadAsAM tAmanUnanavayauvanayogaH / taM punarmakaraketanalakSmIstAM mado dayitasaGgamabhUSaH // 24 // dayitasaGgamastAmabhUSayaditi vaktavye kIdRzo madaH, dayitasaGgamo bhUSA yasyeti dayitasaGgamazabdasya prAdhAnyenAbhimatasya samAsavRttAvantarbhUtatvAd guNIbhAvo na tadvidAhlAdakArI / dIpakAlaMkArasya ca kAvyazobhAkAritvenopanibaddhasya nirvahaNAvasare truTitaprAyatvAt prakramabhaGgavihitaM sarasahRdayavairasyamanivAryam / 'dayitasaGgatirenam' iti pAThAntaraM sulabhameva / dvayoradhyetayorudAharaNayoH prAdhAnyena pratyekamekatarasya sAhityaviraho vyAkhyAtaH / paramArthataH punarubhayorapyekatarasya sAhityaviraho'nyatarasyApi paryavasyati / tathA cArthaH samarthavAcakAsadbhAve svAtmanA sphurannapi mRtakalpa evAvatiSThate / zabdo'pi vAkyopa - yogivAcyAsaMbhave vAcyAntaravAcakaH san vAkyasya vyAdhibhUtaH pratibhAtItyalamatiprasaGgena / prakRtaM tu / kIdRze bandhe - vakrakavivyApArazAlini / vakro yo'sau zAstrAdiprasiddhazabdArthopanibandhavyatirekI SaTprakArakatAviziSTa: kavivyApArastatkriyAkramastena zAlate zlAghate yastasmin / evamapi kaSTakalpanopahate'pi prasiddhavyatirekitvamastItyAha - tadvidAhlAdakAriNi / taditi kAvyaparAmarzaH tadvidantIti tadvidastajjJAsteSAmAhlAdamAnandaM karoti yastasmin tadvidAhlAdakAriNi bandhe vyavasthitau / vakratA prakArAMstadvidAhlAdakAritvaM ca pratyekaM yathAvasaramevodAhariSyati / evaM kAvyasya sAmAnyalakSaNe vihite vizeSalakSaNamupakramate / tatra zabdArthayostAvatsvarUpaM nirUpayati
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.8-9] prathamonmeSaH vAcyosrtho vAcakaH zabdaH prasiddhamiti yadyapi / tathApi kAvyamArge'smin paramArtho'yametayoH // 8 // 13 iti evaMvidhaM vastu prasiddhaM pratItam - yo vAcakaH pratyAyakaH sa zabdaH, yo vAcyazcAbhidheyaH so'rtha iti / nanu ca dyotaka - vyaJjakAvapi zabdo saMbhavataH, tadasaMgrahAnnAvyAptiH, yasmAdarthaM pratItikAritvasAmAnyAdupacArAttAvapi vAcakAveva / evaM dyotyavyaGgayayorapyarthaM yoH pratyeyatvasAmAnyAdupacArAdvAcyatvameva / tasmAd vAcakatvaM vAcyatvaM ca zabdArthayorloke suprasiddhaM yadyapi lakSaNam, tathApyasmin alaukike kAvyamArge kavikarmavartmani ayametayorvakSyamANaH paramArthaH kimapyapUrvaM tattvamityarthaH / kIdRzamityAhazabdo vivakSitArthaMkavAcako'nyeSu satsvapi / arthaH sahRdayAhlAdakArisvaspandasundaraH // 9 // saM zabdaH kAvye yastatsamucitasamastasAmagrIkaH / kIdRkvivakSitArtheka vAcakaH / vivakSito yo'sau vaktumiSTo'rthastadekavAcakaH tasyaikaH kevala eva vAcakaH / katham -- anyeSu satsvapi / apareSu tadvAcakeSu bahuSvapi vidyamAneSu / tathA ca - sAmAnyAtmanA vaktumabhipreto yo'rthastasya vizeSAbhidhAyI zabdaH samyag vAcakatAM na pratipadyate / yathA kallolavellitadRSatparuSaprahArai ratnAnyamUni makarAkara mA'vamaMsthAH / kiM kaustubhena bhavato vihito na nAma yAJcAprasAritakaraH puruSottamo'pi // 25 // atra ratnasAmAnyotkarSAbhidhAnamupakrAntam | kaustubheneti ratnavizeSAbhidhAyI zabdastadvizeSotkarSAbhidhAnamupasaMharatIti prakramopasaMhAravaiSamyaM na zobhAtizayamAvahati / na caitadvaktuM zakyate
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 vakroktijIvitam [1.9 yaH kazcidvizeSe gaNagrAmagarimA vidyate sa sarvasAmAnye'pi saMbhavatyeveti / yasmAt vAjivAraNalohAnAM kASThapASANavAsasAm / nArIpuruSatoyAnAmantaraM mahadantaram / / 26 / / tasmAdevaM vidhe viSaye sAmAnyAbhidhAyyeva zabda: sahRdayahRdayahAritAM pratipadyate / tathA cAsmin prakRte pAThAntaraM sulabhameva-"ekena ki na vihito bhavata: sa nAma" iti / yatra ca vizeSAtmanA vastu pratipAdayitumabhimataM tatra vizeSAbhidhAyakamevAbhidhAnaM niba nanti kvyH| yathA dvayaM gataM saMprati zocanIyatAM samAgamaprArthanayA kapAlina: / kalA ca sA kAntimatI kalAvata stvamasya lokasya ca netrakaumudI / / 27 / / atra paramezvaravAcakazabdasahasrasaMbhave'pi kapAlina iti bIbhatsarasAlambanavibhAvavAcaka: zabdo jagupsAspadatvena prayujyamAna: kAmapi vAcakavakratAM vidadhAti / 'saMprati' 'dvayaM' cetyatIva ramaNIyam - yat kila pUrvamekA saiva durvyasanadUSitatvena zocanIyA jAtA, saMprati punastvayA tasyAstathAvidhaduradhyavasAyasAhAyakamivArabdhamityupahasyate / 'prArthanA'- zabdo'pyatitarAM ramaNIyaH. yasmAt kAkatAlIyayogena tatsamAgamaH kadAcinna vAcyatAvahaH / prArthanA punaratrAtyantaM kaulInakalaGkakAriNI / "sA ca' 'tvaM ca' iti dvayorapyanubhayamAnaparasparaspardhilAvaNyAtizayapratipAdanaparatvenopAttam / 'kalAvataH' 'kAntimatI' iti ca matupa pratyayena dvayorapi prazaMsA pratIyata ityeSAM pratyeka kazcidapyarthaH zabdAntarAbhidheyatAM notsahate / kavivivakSitavizeSAbhidhAnakSamatvameva
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.9] prathamonmeSa vAcakatvalakSaNam / yasmAtpratibhAyAM tatkAlollikhitena kenacitparispandena parisphurantaH padArthAH prakRtaprastAvasamucitena kenacidutkarSeNa vA samAcchAditasvabhAvAH santo vivakSAvidheyatvenAbhidheyatApadavImavatarantastathAvidhavizeSa pratipAdanasamarthenAbhidhAnenAbhidhIyamAnAzcetazcamatkAri'tAmApadyante / yathA saMrambhaH karikITameghazakaloddezena siMhasya ya: sarvasyaiva sa jAtimAtravihito hevAkaleza: kila / ityAzAdviradakSayAmbadaghaTAbandhe'pyasaMrabdhavAna yo'sau kutra camatkRteratizayaM yAtvambikAkesarI // 28 // atra kariNAM 'kITa'-vyapadezena tiraskAraH, toyadAnAM ca 'zakala'zabdAbhidhAnenAnAdara:, 'sarvasya' iti yasya kasyacittucchataraprAyasyetyavahelA, jAtezca 'mAtra'-zabdaviziSTatvenAvalepaH, hevAkasya 'leza'-zabdAbhidhAnenAlpatApratipattirityate vivakSitArthaMkavAcakatvaM dyotayanti / 'ghaTAbandha'-zabdazca prastutamahattvapratipAdanaparatvenopAttastannibandhanatAM prtipdyte| vizeSAbhidhAnAkAkSiNa: puna: padArthasvarUpasya tatpratipAdanaparavizeSaNazanyatayA zobhAparihANirutpa dyate / tathA yatrA nallikhitAkhyameva nikhilaM nirmANametadvidherutkarSapratiyogikalpanamapi nyakkArakoTi: praa| jAtA prANabhRtAM manorathagatIrullaGghaya yatsaMpada stasyAbhAsamaNIkRtAzmasu maNerazmatvamevocitam // 29 // atra 'AbhAsa'-zabdaH svayameva mAtrAdiviziSTatvamabhilaSallakSyate / pAThAntaram - 'chAyAmAtramaNIkRtAzmasu maNestasyAzmataivocitA' iti / etacca vAcakavakratAprakArasvarUpanirUpaNAvasare pratipadaM prakaTIbhaviSyatItyalamatiprasaGgena /
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvitam [1.9 ___ arthazca vAcyalakSaNaH kIdRzaH-kAvye yaH sahRdayAhlAdakArisvaspandasundaraH / sahRdayAH kAvyArthavidasteSAmAhlAdamAnandaM karoti yastena svaspandenAtmIyena svabhAvena sundaraH sukumAraH / tadetaduktaM bhavati-yadyapi padArthasya nAnAvidhadharmakhacitatvaM saMbhavati tathApi tathAvidhena dharmeNa saMbandhaH samAkhyAyate ya: sahRdayahRdayAhlAdamAdhAtuM kSamate / tasya ca tadAhlAdasAmarthya saMbhAvyate yena kAcideva svabhAvamahattA rasaparipoSAGgatvaM vA vyaktimAsAdayati / yathA daMSTrApiSTeSu sadyaH zikhariSu na kRtaH skandhakaNDavinodaH sindhuSvaGgAvagAhaH khurakuharagalattucchatoyeSu nAptaH / labdhAH pAtAlapaGke na luThanaratayaH potramAtropayukte yenoddhAre dharitryAH sa jayati vibhutAvighniteccho varAhaH // 30 // atra ca tathAvidha: padArthaparispandamahimA nibaddho yaH svabhAvasaMbhavinastatparispandAntarasya saMrodhasaMpAdanena svabhAvamahattAM samullAsayan sahRdayahRdayAhlAda kAritAmApannaH / yathA ca tAmabhyagacchadruditAnusArI muniH kuzedhmAharaNAya yAtaH / niSAdaviddhANDajadarzanotthaH zlokatvamApadyata yasya zokaH // 31 // atra ko'sau munirvAlmIkiriti paryAyapadamAtre vaktavye paramakAruNikasya niSAdanibhinnazakunisadarzanamAtrasamutthitaH zokaH zlokatvamabhajata yasyeti tasya tadavasthajanakarAjaputrIdazAdarzana vivazavRtterantaHkaraNaparispandaH karuNarasaparipoSAGgatayA sahRdayahRdayAhlAdakArI kaverabhipretaH / yathA ca
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 1.9] prathamonmeSaH bhartumitraM priyamavidhave viddhi mAmambuvAhaM tatsaMdezAddhRdayanihitAdAgataM tvatsamIpam / yo vRndAni tvarayati pathi zrAmyatAM proSitAnAM mandrasnigdhairdhvanibhirabalAveNimokSotsukAni // 32 // atra prathamamAmantraNapadArthastadAzvAsakAriparispandanibandhanaH bhartumitraM mAM viddhItyupAdeyatAmA tmanaH prathayati / tacca na sAmAnyam, priyamiti vizrambhapAtratAm / iti tAmAzvAsyonmukhIkRtya ca tatsaMdezAttvatsamIpamAgamanamiti prakRta prastauti / hRdayanihitAditi suhattvavihitaM sAvadhAnatvaM dyotyate / nana cAnyaH kazcidevavidhavyavahAravidagdhabuddhiH kathaM na niyukta ityAha-mamaivAtra kauzalaM kimapi vijRmbhate / ambuvAhamityAtmanastatkAritAbhidhAnaM dyotayati / yaH proSitAnAM vRndAni tvarayati, saMjAtatvarANi karoti / kIdRzAnAm-zrAmyatAM tvarAyAmasamarthAnAmapi / vRndAnIti bAhulyAttatkAritAbhyAsaM kathayati / kena-mandrasnigdhairdhvanibhiH, mAdhuryaramaNIyaiH zabdaividagdhadUtaprarocanAvacanaprAyarityarthaH / kva-pathi maarge| yadRcchayA yathAkathaMcidahametadAcarAmIti kiM punaH prayatnena suhRtpremanimittaM saMrambhabuddhi na karomIti / kIdRzAni vRndAni-abalAveNimokSotsukAni / abalA-zabdenAtra tatpreyasIvirahavaidhuryAsahatvaM bhaNyate, tadveNimokSotsukAnIti teSAM tadanuraktacittavRttitvam / tadayamatra vAkyArthaH-vidhivihitavirahavaidhuryasya parasparAnuraktacittavRtteryasya kasyacitkAmijanasya samAgamasaukhyasaMpAdanasauhArde sadaiva gRhItavrato'smIti / atra yaH padArthaparispanda: kavinopanibaddhaH prabandhasya meghadUtatve paramArthataH sa eva jIvitamiti sutarAM sahRdayAhlAdakArI / na punarevaMvidho yathA
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 vakroktijIvitam [1.10 sadyaH purIparisare'pi zirISamRdvI gatvA javAtticaturANi padAni sItA' / gantavyamadya kiyadityasakRd bruvANA rAmAzruNaH kRtavatI prathamAvatAram / / 33 / / atrAsakRtpratikSaNaM kiyadadya gantavyamityabhidhAnalakSaNaH parispando na svabhAvamahattAmunmIlayati, na ca rasaparipoSAGgatAM pratipadyate / yasmAtsItAyAH sahajaina kenApyaucityena gantumadhyavasitAyAH saukumAryAdevaMvidhaM vastu hRdaye parisphuradapi vacanamArohatIti sahRdayaiH saMbhAvayituM na pAryate / na ca pratikSaNamabhidhIyamAnamapi rAghavAzruprathamAvatArasya samyak saGgatiM bhajate, sakRdAkarNanAdeva tasyopapatteH / etaccAtyantaramaNIyamapi manAGamAtracalitAvadhAnatvena kaveH kadarthitam / tasmAd 'avazam' ityatra pAThaH kartavyaH / tadevaMvidhaM viziSTameva zabdArthayorlakSaNamupAdeyam / tena neyArthApArthAdayo dUrotsAritatvAtpRthaGna vaktavyAH / evaM zabdArthayoH prasiddhasvarUpAtiriktamanyadeva rUpAntaramabhidhAya na tAvanmAtrameva kAvyopayogi, kintu vaicitryAntaraviziSTamityAha ubhAvatAvalaMkAyauM tayoH punaralaMkRtiH / vakroktireva vaidagdhyabhaGgIbhaNitirucyate // 10 // ubhau dvAvapyetau zabdArthAvalaMkAryAvalaMkaraNIyau kenApi zobhAtizayakAriNAlaMkaraNena yojniiyau| kiM tattayoralaGkaraNamityabhidhIyate-tayoH punaralaMkRtiH / tayodvitvasaMkhyAviziSTayorapyalaMkRtiH punarekaiva, yayA dvAvapyalaMkriyate / kAsau-vakroktireva / vakroktiH prasiddhAbhidhAnavyatirekiNI vicitravAbhidhA / kIdazI -vaidagdhyabhaGgIbhaNitiH / vaidagdhyaM vidagdhabhAvaH kavikarmakaugalaM
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamonmeSaH 1.11-12] tasya bhaGgI vicchittiH, tayA bhaNitiH vicitravAbhidhA vakroktirityucyate / tadidamatra tAtparyam-yat zabdArthoM pRthagavasthitau na kenApi vyatiriktenAlaMkaraNena yojyete. kintu vakratAvaicitryayogitayAbhidhAnamAtra mevAnayoralaMkAraH, tasyaiva zobhAtizayakAritvAt / etacca vakratAvyAkhyAnAvasara evodAhariSyate / / nanu ca kimidaM prasiddhArthaviruddha pratijJAyate yadvakroktirevAlaMkAro nAnyaH kazciditi, yatazcirantanairaparaM svabhAvoktilakSaNamalaMkaraNamAmnAtaM taccAtIvaramaNIyamityasahamAnastadeva nirAkartumAha alaMkArakRtAM yeSAM svabhAvoktiralaMkRtiH / alaMkAryatayA teSAM kimanyadavatiSThate // 11 // yeSAmalaMkArakRtAmalaMkArakArANAM svabhAvoktiralaMkRtiH, yA svabhAvasya padArthadharmalakSaNasya parispandasya uktirabhidhA saivAlaMkRtiralaMkaraNamiti pratibhAti, te sukumAramAnasatvAd vivekaklezadveSiNaH / yasmAt svabhAvoktiriti ko'rthaH? svabhAva evocyamAnaH sa eva yadyalaMkArastatkimanyattadvyatiriktaM kAvyazarIrakalpaM vastu vidyate yatteSAmalaMkAryatayA vibhaSyatvenAvatiSThate pRthagavasthitimAsAdayati, na kiMcidityarthaH / nanu ca pUrvamavasthApitam - yadvAkyasyaivAvibhAgasya sAlaMkArasya kAvyatvamiti (16) tatkimarthametadabhidhIyate? satyam, kintu tatrAsatyabhato'pyapoddhArabuddhivihito vibhAgaH kartuM zakyate varNapadanyAyena vAkyapadanyAyena cetyuktameva / etadeva prakArAntareNa vikalpayitumAha svabhAvavyatirekeNa vaktumeva na yujyate / vastu tadrahitaM yasmAnirupAkha. lajyate // 12 // nA
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 vakroknijIvitam [1.13-15 svabhAvavyatirekeNa svaparispandaM vinA niHsvabhAvaM vaktumabhidhAtumeva na yujyate na zakyate / vastu vAcyalakSaNam / kutaHtadrahitaM tena svabhAvena rahitaM varjitaM yasmAnirupAkhyaM prasajyate / upAkhyAyA niSkrAntaM nirupAkhyam / upAkhyA zabdaH, tasyAgocarabhUtamabhidhAnAyogyameva saMpadyate / yasmAt svabhAvazabdasyedRzI vyutpattiH- bhavato'smAdabhidhAnapratyayAviti bhAvaH, svasyAtmano bhAvaH svabhAvaH / tena sa eva yasya kasyacitpadArthasya prakhyopAkhyAvatAranibandhanam, tena varjitamasatkalpaM vastu zazaviSANaprAyaM zabdajJAnAgocaratAM pratipadyate / svabhAvayuktameva sarvathAbhidheyapadavImavataratIti zAkaTikavAkyAnAmapi sAlaMkAratA prApnoti, svabhAvoktiyuktatvena / etadeva yuktyantareNa vikalpayati zarIraM cedalaMkAraH kimalaMkurute'param / Atmaiva nAtmanaH skandhaM kvacidapyadhirohati // 13 // yasya kasyacidvarNyamAnasya vastuno varNanIyatvena svabhAva eva varNyazarIram / sa eva cedalaMkAro yadi vibhaSaNaM tatkimaparaM tadvayatiriktaM vidyate yadalaMkurute vibhUSayati / svAtmAnamevAlaMkarotIti cettadayuktam anupapatteH / yasmAdAtmaiva nAtmanaH skandhaM kvacidapyadhirohati, zarIrameva zarIrasya na kutracidapyasamadhirohatItyarthaH, svAtmani kriyAvirodhAt / anyaccAbhyupagamyApi vramaH bhUSaNatve svabhAvasya vihite bhUSaNAntare / bhedAvabodhaH prakaTastayoraprakaTo'thavA // 14 // spaSTe sarvatra saMsRSTiraspaSTa saMkarastataH / alaMkArAntarANAM ca viSayo nAvaziSyate // 15 // bhaSaNatve svabhAvasya alaMkAratve parispandasya yadA bhaSa
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.16]] prathamonmeSaH NAntaramalaMkArAntaraM vidhIyate tadA vihite kRte, tasmin sati, dvayI gatiH saMbhavati / kAsau-tayoH svabhAvoktyalaMkArAntarayoH bhedAvabodho bhinnatvapratibhAsaH prakaTaH suspaSTaH kadAcidaprakaTazcAparisphuTo veti / tadA spaSTa prakaTe tasmin sarvatra sarvasmin kavivAkye saMsRSTirevaikAlaMkRtiH prApnoti / aspaSTe tasminnaprakaTa sarvatraivaikaH saMkaro'laMkAraH prApnoti / tataH ko doSaH syAdityAha - alaMkArAntarANAM ca viSayo nAvaziSyate / anyeSAmalaMkArANAmupamAdInAM viSayo gocaro na kazcidapyavaziSyate, niviSayatvamevAyAtItyarthaH / tatasteSAM lakSaNakaraNavaiyarthyaprasaGgaH / yadi ca tAveva saMsRSTisaMkarau teSAM viSayatvena kalpyate tadapi na kiMcita, tairevAlaMkArakAre stasyArthasyAnaGgIkRtatvAt / ityanenAkAzacarvaNapratimenAlamalIkanibandhanena / prkRtmnsraamH| sarvathA yasya kasyacit padArthajAtasya kavivyApAraviSayatvena varNanApadavImavatarataH svabhAva eva sahRdayAhlAdakArI kAvyazarIratvena varNanIyatAM prtipdyte| sa eva ca yathAyogaM zobhAtizayakAriNA yena kenacidalaMkAreNa yojayitavyaH / tadidamuktam -- 'arthaH sahRdayAhlAdakArisvaspandasundaraH' (1 / 9) iti / 'ubhAvetAvalaMkAyauM' (1 / 10) iti ca / evaM zabdArthayoH paramArthamabhidhAya 'zabdAthauM' iti (17) kAvyalakSaNavAkye padameka vyAkhyAtam / idAnIM 'sahitau' iti (1 / 7) vyAkhyAtuM sAhityametayoH paryAlocyate-- zabdAthauM sahitAveva pratItau sphurataH sadA / sahitAviti tAveva kimapUrva vidhIyate // 16 // zabdArthAvabhidhAnAbhidheyau sahitAvaviyuktAveva sadA sarvakAlaM pratItau sphurataH jJAne prtibhaasete| tatastAveva sahitAvaviyuktA
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvitam [1.17 viti punaH kimapUrva vidhIyate na kiMcidapUrva niSpAdyate, siddhaM sAdhyata ityarthaH / tadevaM zabdArthayoH svabhAvasiddha sAhityaM kaH sacetAH punastadabhidhAnena niSprayojanamAtmAnamAyAsayati ? satyametat, kintu na vAcyavAcakalakSaNazAzvatasaMbandhanibandhanaM vastutaH sAhityamityucyate / yasmAdetasmin sAhityazabdenAbhidhIyamAne kaSTakalpanoparacitAni gAGkaTAdivAkyAnyasaMbaddhAni zAkaTikAdivAkyAni ca sarvANi sAhityazabdenAbhidhIyeran / tena padavAkyapramANavyatiriktaM kimapi tattvAntaraM sAhityamiti vibhAgo'pi na syAt / nanu ca padAdivyatiriktaM yatkimapi sAhityaM nAma tadapi suprasiddhameva, punastadabhidhAne'pi kathaM na paunaruktyaprasaGgaH ? ataevaitaducyate-yadidaM sAhityaM nAma tadetAvati niHsImani samayAdhvani sAhityazabdamAtreNaiva prasiddham / na punaretasya kavikarmakauzalakASThAdhirUDharamaNI yasyAdyApi kazcidapi vipazcidayamasya paramArtha iti manAGamAtramapi vicArapadavImavatIrNaH / tadadya sarasvatIhRdayAravindamakarandabindusandohasundarANAM satkavivacasAmantarAmodamanoharatvena parisphuradetat sahRdayaSaTcaraNagocaratAM nIyate / sAhityamanayoH zobhAzAlitAM prati kApyasau / anyUnAnatiriktatvamanohAriNyavasthitiH // 17 / / ___ sahitayorbhAvaH sAhityam / anayoH zabdArthayoryA kApyalaukikI cetanacamatkArakAritAyAH kAraNam avasthitivicitrava vinyaasbhnggii| kIdRzI-anyanAnatiriktatvamanohAriNI, prsprspdhitvrmnniiyaa| yasyAM dvayorekatarasyApi nyUnatvaM nikarSoM na vidyate nApyatiriktatvamatkarSo vAstItyarthaH / nanu ca tathAvidhaM sAmyaM dvayorupahatayorapi saMbhavatItyAha-zobhAzAlitAM prati /
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.17] prathamonmeSaH zobhA saundaryamucyate / tayA zAlate zlAghate yaH sa zobhAzAlI, tasya bhAvaH zobhAzAlitA, tAM prati. saundaryazlAdhitAM prtiityrthH| saiva ca sahRdayAhlAdakAritA / tasyAM spadhitvena yAsAvavasthitiH parasparasAmyasubhagamavasthAnaM sA saahitymucyte| atra ca vAcakasya vAcakAntareNa vAcyasya vAcyAntareNa sAhityamabhipretam, vAkye kAvyalakSaNasya parisamAptatvAditi pratipAditameva (17) / nanu ca vAcakasya vAcyAntareNa vAcyasya vAcakAntareNa kathaM na sAhityamiti cettanna, kramavyatkrame prayojanAbhAvAdasamanvayAcca / tasmAdetayoH zabdArthayoryathAsvaM yasyAM svasampatsAmagrIsamudayaH sahRdayAhlAdakArI parasparaspardhayA parisphurati, sA kAcideva vAkyavinyAsasampat sAhityavyapadezabhAga bhavati / mArgAnuguNyasubhago mAdhuryAdiguNodayaH / alaMkaraNavinyAso vakratAtizayAnvitaH / / 34 / / vRttyaucityamanohAri rasAnAM paripoSaNam / spardhayA vidyate yatra yathAsvamubhayorapi / / 35 / / sA kApyavasthitistadvidAhlAdaikanibandhanam / padAdivAkparispandasAraH sAhityamucyate // 36 / / eteSAM ca padavAkyapramANasAhityAnAM caturNAmapi prtivaakympyogH| tathA caitatpadamevaMsvarUpaM gakAraukAravisarjanIyAtmakametasya cArthasya prAtipadikArthapaJcakalakSaNasyAkhyAtapadArthaSaTkalakSaNasya vA vAcakamiti padasaMskAralakSaNasya vyApAraH / padAnAM ca parasparAnvayalakSaNasaMbandhanibandhanametadvAkyArthatAtparya miti vAkyavicAralakSaNasyopayogaH / pramANena * pratyakSAdinaitadupapannamiti yuktiyuktatvaM nAma pramANalakSaNasya prayojanam / idameva parispandamAhAtmyAtsahRdayahAritAM pratipannamiti sAhityasyopayajya vanam /
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 vakroktijIvitam [1.18 maantaa| eteSAM yadyapi pratyekaM svaviSaye prAdhAnyamanyeSAM gaNIbhAvastathApi sakalavAkya parispandajIvitAyamAnasyAsya sAhityalakSaNasyava kavivyApArasya vastutaH sarvA tizAyitvam / yasmAdetadamukhyatayApi yatra vAkyasandarbhAntare svaparimalamAtreNaiva saMskAramArabhate tasyaitadadhivAsanAzanya tAmAtreNaiva rAmaNIyakavirahaH paryavasyati / tasmAdupAdeyatAyAH parihANirutpadyate / tathA ca svapravRttivaiyarthyaprasaGgaH / zAstrAtiriktaprayojanatvaM zAstrAbhidheyacaturvargAdhikaphalatvaM cAsya pUrvameva pratipAditam (1 / 3,5) / aparyAlocite'pyarthe bandhasaundaryasampadA / gItavaddhRdayAhlAdaM tadvidAM vidadhAti yat / / 37 / / vAcyAvabodhaniSpattau padavAkyArthajIvitam / yatkimapyarpayatyantaH pAnakAsvAdavatsatAm / / 38 / / zarIraM jIviteneva sphuriteneva jIvitam / vinA nirjIvatAM yena yAti kAvyaM vipazcitAm // 39 // yasmAtkimapi saubhAgyaM tadvidAmeva gocaram / sarasvatI samabhyeti tadidAnI vicAryate // 40 // ityantarazlokAH / / evaM sahitAviti vyAkhyAya kavivyApAravakratvaM vyAcaSTekavivyApAravakratvaprakArAH saMbhavanti SaT / pratyekaM bahavo bhedAsteSAM vicchittizobhinaH // 18 // kavInAM vyApAraH kavivyApAraH kAvyakriyAlakSaNastasya vakratvaM vakrabhAvaH prasiddhaprasthAnavyatireki vaicitryaM tasya prakArAH prabhedAH SaT sabhavanti / mukhyatayA tAvanta eva santItyarthaH / teSAM pratyeka prakArAH bahavo bhedavizeSAH / kIdRzAH-vicchitti
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.19] prathamonmeSaH 25 zobhinaH vaicitryabhanIbhrAjiSNavaH / saMbhavantIti saMbandhaH / tadeva darzayati varNavinyAsavakratvaM padapUrvArdhavakratA / vakratAyAH paro'pyasti prakAraH pratyayAzrayaH // 19 // varNAnAM vinyAso varNavinyAsaH akSarANAM viziSTanyasanaM tasya vakratvaM vakrabhAvaH prasiddhaprasthAnavyatirekiNA vaicitryaNopanibandha: saMnivezavizeSavihitastadvidAhlAdakArI zabdazobhAtizayaH / yathA prathamamaruNacchAyastAvattataH kanakaprabhastadanu virahottAmyattanvIkapolataladyutiH / prasarati tato dhvAntadhvaMsakSamaH kSaNadAmukhe sarasabisinIkandacchedacchavima'galAJchanaH // 41 // atra varNavinyAsavakratAmAtravihitaH zabdazobhAtizayaH sutarAM samanmIlitaH / etadeva varNavinyAsavakratvaM cirantaneSvanuprAsa iti prasiddham / asya ca prabhedasvarUpanirUpaNaM svalakSaNA vasare kariSyate (2 / 1) / __ padapUrvArdhavakratA-padasya subantasya tiGantasya vA yatpUrvArdhaM prAtipadikalakSaNaM dhAtulakSaNaM vA tasya vakratA vakrabhAvo vinyAsavaicitryam / tatra ca bahavaH prakArAH saMbhavanti / yatra rUDhizabdasyaiva prastAvasamucitatvena vAcyaprasiddhadharmAntarAdhyAropagatvena nibandhaH sa padapUrvArdhavakratAyAH prathamaH prakAraH / yathA rAmo'smi sarvaM sahe / / 42 // dvitIyaH-yatra saMjJAzabdasya vAcyaprasiddhasya dharmasya lokottarAtizayAdhyAropaM garbhIkRtyopanibandhaH / yathA
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvitam [1.19 rAmo'sau bhuvaneSu vikramaguNaH prAptaH prasiddhi parAmasmadbhAgyaviparyayAdyadi paraM devo na jAnAti tam / vandIvaiSa yazAMsi gAyati marudyasyaikabANAhati zreNIbhUtavizAlatAlavivarodgINaH svaraiH saptabhiH // 43 // atra rAma-zabdo lokottarazauryAdidharmAtizayAdhyAropaparatvenopAtto vakratAM prathayati / paryAyavakratvaM nAma prakArAntaraM padapUrvArdhavakratAyAH-yatrAnekazabdAbhidheyatve vastuna: kimapi paryAyapadaM prastutAnuguNatvena prayujyate / tathA vAmaM kajjalavadvilocanamuro rohadvisAristanaM madhyaM kSAmamakANDa eva vipulAbhogA nitmbsthlii| sadya:prodgatavismayairiti gaNairAlokyamAnaM muhuH pAyAdvaH prathamaM vapuH smararipormizrIbhavatkAntayA // 44 / / atra 'smararipoH' iti paryAya: kAmapi vakratAmanmIlayati / yasmAtkAmazatroH kAntayA saha mizrIbhAva: zarIrasya na kathaMcidapi saMbhAvyata iti gaNAnAM sadya:prodagatavismayatvamapapannama / so'pi puna: puna: parizIlanenAzcaryakArIti 'prathama'-zabdasya jIvitam / etacca paryAya vakratvaM vAcyAsaMbhavidharmAntaragarbhIkAreNApi paridRzyate / tathA aGgarAja senApate. rAjavallabha rakSenaM bhImAdduHzAsanam iti // 45 // atra trayANAmapi paryAyANAmasaMbhAvyamAnatatparitrANapAtratvalakSaNa makiMcitkaratvaM garbhIkRtyopahasyate-rakSanamiti / padapUrvArdhavakratAyA upacAravaRtvaM nAma prakArAntaraM vidyateyatrAmUrtasya vastuno martadravyAbhidhAyinA zabdenAbhidhAnamapacArAt /
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.19] prathamonmeSaH 27 yathA-niSkAraNaM nikArakaNikApi manasvinAM mAnasamAyAsayati / yathA-hastAvaceyaM yaza: iti / 'kaNikA'-zabdo mUrtavastustokArthAbhidhAyI stokatvasAmAnyopacArAdamUrtasyApi nikArasya stokAbhidhAnaparatvena prayuktastadvidAhlAdakAritvAdvakratAM pussnnaati| 'hastAvaceyam' iti martapuSpAdivastusaMbhavisaMhatatvasAmAnyopacArAdamartasyApi yazaso hastAvaceyamityabhidhAnaM vakratvamAvahati / dravarUpasya vastuno vAcakazabdastaraGgitatvAdidharmanibandhana: kimapi sAdRzyamAtramavalambya saMhatasyApi vAcakatvena prayujyamAna: kavipravAhe prasiddhaH / yathA ___ zvAsotkampataraGgiNi stanataTe iti // 46 / / kvacidamUrtasyApi dravarUpArthAbhidhAyI vAcakatvena pryujyte| yathA ekAM kAmapi kAlaviSamamI zauryoSmakaNDavyaya___ vyagrA: syuzciravismRtAmaracamaDimbAhavA bAhavaH / / 47 / / etayostaraMgiNIti viSamiti ca kAmapi vakratAmAvahataH / vizeSaNavakratvaM nAma padapUrvArdhavakratAyAH prakAro saMbhavati - yatra vizeSaNamAhAtmyAdeva tadvidAhlAdakAritvalakSaNaM vakratvamabhivyajyate / yathA dAho'mbhaHprasRtipacaH pracayavAn bASpaH praNAlocitaH zvAsAH preGghitadIpradIpalatikA: pANDimni magnaM vapuH / kiMcAnyatkathayAmi rAtrimakhilAM tvadvartma vAtAyane hastacchatUviruddhacandramahasastasyAH sthitivartate / / 48 / / atra dAho bASpaH zvAsA vapuriti na kiMcidvaicitryamunmIlitam / pratyeka ca vizeSaNamAhAtmyAt kAcideva vakratApratItiH / yathA ca
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 vakroktijIvitam vrIDAyogAnnatavadanayA saMnidhAne gurUNAM baddhotkampastanakalazayA manyumantaniyamya [9.19 tiSThetyuktaM kimiva na tayA yatsamutsRjya bASpaM mayyAsaktazcakita hariNIhArinetra tribhAgaH // 49 // atra cakitahariNIhArIti kriyAvizeSaNaM netra tribhAgAsaGgasya gurusaMnidhAnavihitApragalbhatvaramaNIyasya kAmapi kAma nIyatAmAvahati cakita hariNIhArivilokana sAmyena / ayamaparaH padapUrvArdha vakratAyAH prakAro yadidaM saMvRtivatvaM nAma - yatra padArtha svarUpaM prastAvAnuguNyena kenApi nikarSeNotkarSeNa vA yuktaM vyaktatayA sAkSAdabhidhAtumazakyaM saMvRtisAmarthyopayoginA zabdenAbhidhIyate / yathA so'yaM dambhadhUtavrataH priyatame kartuM kimapyudyataH // 50 // atra vatsarAje vAsavadattAvipattividhurahRdayastatprAptipralobhanavazena padmAvatIM pariNetumIhamAnastadevAkaraNIyamityavagacchan tasya vastuno mahApAtakasyevAkIrtanIyatAM khyApayati kimapItyanena saMvaraNasamarthena sarvanAmapadena / yathA ca nidrAnimIlitadRzo madamantharAyA nApyarthavanti na ca yAni nirarthakAni / adyApi me varatanomaMdharANi tasyAstAnyakSarANi hRdaye kimapi dhvananti // 51 // atra kimapIti tadAkarNana vihitAyAzcittacamatkRteranubhava kagocaratvalakSaNamavyapadezyatvaM pratipAdyate / tAnIti tathAvidhAnubhavaviziSTatayA smaryamANAni / nApyarthavantIti svasaMvedyatvena vyapadezAviSayatvaM prakAzyate / teSAM ca na ca yAni nirarthakAnItya - 1
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.19] laukika camatkArakAritvAdapArthakatvaM nivAryate / vizeSaNavaRtvaM pratIyate / yathA ca prathamonmeSaH yathA vA idamaparaM padapUrvArdhavatratAyAH prakArAntara saMbhavati vRttivaicitryavakratvaM nAma - yatra samAsAdivRttInAM kAsAMcid vicitrANAmeva kavibhiH parigrahaH kriyate / yathA madhye'GkuraM pallavAH / / 52 / / pANDimna magnaM vapuH / / 53 // triSvapyeteSu sudhAvisara niSyandasamullAsavidhAyini / himadhAmani khaNDe'pi na jano nonmanAyate // 54 // yathA ca 29 aparaM liGgavaicitryavaRtvaM nAma padapUrvArdhavakratAyAH prakArAntaraM dRzyate - yatra bhinnaliGgAnAmapi zabdAnAM vaicitryAya sAmAnAdhikaraNyopanibandhaH / yathA itthaM jaDe jagati ko na bRhatpramANa karNaH karI nanu bhaved dhvanitasya pAtram // 55 // maithilI tasya dArAH // iti / / 56 / / anyadapi liGgavaicitryavakratvam - yatrAne kaliGgasaMbhave'pi saukumAryAt kavibhiH strIliGgameva prayujyate, 'nAmaiva strIti pezalam' (2 / 22 ) iti kRtvA / yathA etAM pazya purastaTIm iti // 57 // padapUrvArdhasya dhAtoH kriyAvaicitryavaRtvaM nAma vakratA prakArAntaraM
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 vakroktijIvitam [1.19 vidyate yatra kriyAvaicitryapratipAdanaparatvena vaidagdhyabhaGgI bhaNitiramaNIyAn prayogAn nibadhnanti kavayaH / tatra kriyAvaicitryaM bahuvidhaM vicchittivitatavyavahAraM dRzyate / yathA raikelihiaNiaMsaNakara kisalaaruddhaNaaNajualasya / ruddassa taiaNaaNaM pavvaiparicumbiaM jaai // 58 // ratike lihata nivasanakarakisalayaruddha nayanayagalasya / rudrasya tRtIyanayanaM pArvatIparicumbitaM jayati // iti chAyA // atra samAne'pi hi sthaganaprayojane sAdhye sAmAnye ca locanatve, devyAH paricumbanena yasya nirodhaH saMpAdyate tadbhagavatastRtIyanayanaM jayati sarvotkarSeNa vartata iti vAkyArthaH / atra jayatIti kriyApadasya kimapi sahRdayahRdayasaMvedyaM vaicitryaM parisphuradeva lakSyate / yathA ca svecchAkesariNaH svacchasvacchAyAyAsitendavaH / trAyantAM vo madhuripoH prapannArticchido nakhAH / / 59 // atra nakhAnAM sakalalokaprasiddhacchedana vyApAravyatireki kimadhyapUrvameva prapannAticchedanalakSaNaM kriyAvaicitryamupanibaddham / yathA ca sa dahatu duritaM zAmbhavo vaH zarAgniH // 60 // atra ca pUrvavadeva kriyAvaicitryapratItiH / yathA ca kaNNuppala-dalamiliya- loyaNahi helA-lolaNamAvia - NayarNAhi / lIlai lIlAvahi Niraddhau sihiliya-cAu jaai maaruddha u / / 61 / / karNosala-dala-milita-locanAbhiH helA - lola - nAmita - nayanAbhiH /
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamonmapaH 1.19] lIlayA lIlAvatIbhi: niruddha githilita-cApaH jayati makaradhvajaH / / iti chAyA / atra locanairlIlayA lIlAvatIbhiniruddhaH svavyApAraparAGmukhIkRtaH man zithilIkRtacApaH kandarpo jayati sarvotkarSeNa vartata iti kimucyate, yatastAstathAvidhavijayAvAntau satyAM jayantIti vaktavyam / tadayamatrAbhiprAyaH- yadetallo canavilAsAnAmevaMvidhaM jaitratAprauDhibhAvaM paryAlocya cetanatvena sa svacApAdhiropa NAyAsamapasaMhRtavAn / yatastenaiva tribhavanavijayAvAptiH parisamApyate / mameti manyamAnasya tasya sahAyatvotkarSAtizayo jayatIti kriyApadena kartRtAyAH kAraNatvena kavezcetasi parisphuritaH / tena kimapi kriyAvaicitryamatra tadvidAhlAdakAri pratIyate / yathA ca tAnyakSarANi hRdaye kimapi dhvananti / / 62 / / atra jalpanti vadantItyAdi na prayuktam, yasmAttAni kayApi vicchittyA kimapyanAkhyeyaM samarpayantIti kaverabhipretam / vakratAyAH paro'pyasti prakAraH pratyayAzrayaH iti / vakrabhAvasyAnyo'pi prabhedo vidyate / kIdRzaH-pratyayAzrayaH / pratyayaH suptiG ca yasyAzrayaH sthAnaM sa tthoktH| tasyApi bahavaH prakArAH saMbhavanti - saMkhyAvaicitryavihitaH, kArakavaicitryavihitaH, puruSavaicitryavihitazca / tatra saMkhyAvaicitryavihitaH- yasmin vacanavaicitryaM kAvyazobhopanibandhanAya nibadhnanti / yathA vA ____ maithilI tasya dArAH / / iti / / 63 / / yathA vA phullendIvarakAnanAni nayane pANI sarojAkarAH // 64 // atra dvivacanabahuvacanayoH sAmAnAdhikaraNyamatIva camatkArakAri / kArakavaicitryavihitaH- yatrAcetanasyApi padArthasya cetanatvAdhyA
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 vakroktijIvitam [1.19 ropeNa cetanasyeva kriyAsamAvezalakSaNaM rasAdiparipoSaNArthaM kartatvAdikArakatvaM nibadhyate / yathA stanadvandvaM mandaM snapayati balAdvASpanivaho haThAdantaHkaNThaM laThati sarasaH paJcamaravaH / zarajjyotsnApANDaH patati ca kapolaH karatale na jAnImastasyAHka iva hi vikAravyatikaraH // 65 // atra bASpanivahAdInAmacetanAnAmapi cetanatvAdhyAropeNa kavinA kartRtvamupanibaddham - yattasyA vivazAyAH satyAsteSAmevaMvidho vyavahAraH, sA punaH svayaM na kiMcidapyAcarituM samarthetyabhiprAyaH / anyacca kapolAdInAM tadavayavAnAmetadavasthatvaM pratyakSatayAsmadAdigocaratAmApadyate, tasyAH punaryo'sAvantarvikAravyatikarastaM tadanubhavaikaviSayatvAdvayaM na jaaniimH| yathA ca cApAcAryastripuravijayI kArtikeyo vijeyaH bANavyastaH sadanamudadhibhUriyaM hantakAraH / astyevaitat kima kRtavatA reNukAkaNThabAdhAM baddhaspardhastava parazunA lajjate candrahAsaH // 66 / / atra candrahAso lajjata iti pUrvavat kArakavaicitryapratItiH / puruSavaicitryavihitaM vakratvaM vidyate-yatra pratyaktAparabhAvaviparyAsaM prayuJjate kavayaH, kAvyavaicitryArthaM yuSmadyasmadi vA prayoktavye prAtipadikamAtraM nibadhnanti / yathA __ asmadbhAgyaviparyayAdyadi paraM devo na jAnAti tam / / 67 / / atra tvaM na jAnAsIti vaktavye vaicitryAya devo na jAnAtItya. ktam / evaM yuSmadAdiviparyAsaH kriyApadaM vinA prAtipadikamAtre'pi dRzyate / yathA
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.20] prathamonmeSaH ayaM janaH praSTamanAstapodhane na cedrahasyaM prativaktumarhasi // 68 / / atrAhaM praSTakAma iti vaktavye tATasthyapratItyarthamayaM jana ityuktam / yathA vaa| so'ya dambhadhRtavrataH iti / / 69 / / atra so'hamiti vaktavye pUrvavad 'ayam' iti vaicitryapratItiH / ete ca mukhyatayA vakratAprakArAH katicinidarzanArthaM pradarzitAH / ziSTAzca sahasrazaH saMbhavantIti mahAkavipravAhe sahRdayaiH svayamevotprekSaNIyAH / evaM vAkyAvayavAnAM padAnAM pratyekaM varNAdyavayavadvAreNa yathAsaMbhava vakrabhAvaM vyAkhyAyedAnI padasamahamatasya vAkyasya vakratA vyAkhyAyate vAkyasya vakrabhAvo'nyo bhidyate yaH sahasradhA / yatrAlaMkAravargo'sau sarvo'pyantarbhaviSyati // 20 // vAkyasya vakrabhAvo'nyaH / vAkyasya padasamahabhatasya / AkhyAtaM sAvyayakArakavizeSaNaM vAkyamiti yasya pratItistasya zlokAdervakrabhAvo bhagIbhaNitivaicitryam anyaH pUrvoktavakratAvyatirekI samudAyavaicitryanibandhanaH ko'pi saMbhavati / yathA upasthitAM pUrvamapAsya lakSmI vanaM mayA sArdhamasi prapannaH / tvAmAzrayaM prApya tayA nu kopA tsoDhAsmi na tvadbhavane vasantI // 70 // etatsItayA tathAvidhakaruNAkrAntAntaHkaraNayA vallabhaM prati saMdizyate 3
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvitam [1.21 -yadupasthitAM sevAsamApannAM lakSmImapAsya zriyaM parityajya pUrva yastvaM mayA sArdhaM prapanno vipinaM prAptastasya tava svapne'pyetanna saMbhAvyate / tayA punastasmAdeva kopAt strIsvabhAvasamucitasapatnIvidveSAttvadgRhe vasantI na soDhAsmi / tadidamuktaM bhavatiyattasmin vidhuradazAvisaMSThule'pi samaye tthaavidhprsaadaaspdtaa| madhyAropya yadidAnI sAmrAjye niSkAraNaparityAgatiraskArapAtratA nItAsmItyetaducitamanucitaM vA viditavyavahAraparaMpareNa bhavatAsvayameva vicAryatAmiti / sa ca vakrabhAvastathAvidho yaH sahasradhA bhidyate bahuprakAraM bhedamAsAdayati / sahasra-zabdo'tra saMkhyAbhayastvamAtravAcI, na niyatArthavRttiH, yathA-sahasramavadhyamiti / yasmAt kavipratibhAnAmAnantyAnniyatatva na saMbhavati / yo'sau vAkyasya vakrabhAvo bahuprakAraH, na jAnImaH kIdaza ityAha - yatrAlaMkAravargo'sau marvo'pyantarbhaviSyati / yatra yasminnasAvalaMkAravargaH kavipravAhaprasiddhapratItirupamAdiralaMkaraNakalApaH sarvaH sakalo'pyantarbhaviSyati antarbhAvaM gamiSyati pRthaktvena nAvasthApyate / tatprakArabhedatvenaiva vyapadezamAsAdayiSyatItyarthaH / sa cAlaMkAravargaH svalakSaNAvasare pratipadamudAhariSyate // evaM vAkyavakratAM vyAkhyAya vAkyasamaharUpasya prakaraNasya tatsamudAyAtmakasya ca prabandhasya vakratA vyAkhyAyate vakrabhAvaH prakaraNe prabandhe'pyasti yAdRzaH / ucyate sahajAhAryasaukumAryamanoharaH // 21 // vakrabhAvo vinyAsavaicitryaM prabandhakadezabhUte prakaraNe yAdRzo'sti yAdRg vidyate prabandhe vA nATakAdau so'pyucyate kathyate / kIdRzaH
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.21] prathamonmeSaH - sahajAhAryasaukumAryamanoharaH / sahajaM svAbhAvikamAhArya vyutpattyupArjitaM yatsaukumAryaM rAmaNIyakaM tena manoharo hRdayahArI yaH sa tathoktaH / tatra prakaraNe vakrabhAvo yathA - rAmAyaNe mArIcamAyAmayamANikyamRgAnusAriNo rAmasya karuNAkrandAkarNanakAtarAntaHkaraNayA janakarAjaputryA tatprANaparitrANAya svajIvitaparirakSAnirapekSayA lakSmaNo nirbhatsyaM preSitaH / tadetadatyantamanaucityayuktam, yasmAdanucarasaMnidhAne pradhAnasya tathAvidhavyApArakaraNamasaMbhAvanIyam / tasya ca sarvAtizAyicarita yuktatvena varNyamAnasya tena kanIyasA prANaparitrANasaMbhAvanetyetadatyantamasamIcInamiti paryAlocya udAttarAghave kavinA vaidagdhyavazena mArIcamRgamAraNAya prayAtasya paritrANArthaM lakSmaNasya sItayA kAtaratvena rAmaH preritaH ityupanibaddham / atra ca tdvidaahlaadk| ritvameva vakratvam / yathA vA kirAtArjunIye kirAtapuruSoktiSu vAcyatvena svbaannmaargnnmaatrmevopkraantm| vastutaH punararjunena saha tAtparyArtha paryAlocanayA vigraho vAkyArthatAmupanItaH / tathA ca tatraivocyate prayujya sAmAcaritaM vilobhanaM bhayaM vibhedAya dhiyaH pradarzitam / tathAbhiyuktaM ca zilImukhArthinA yathetarannyAyyamivAvabhAsate / / 71 / / ----- 35 prabandhe vakrabhAvo yathA - kutracinmahAkaviviracite rAmakathopanibandhe nATakAdau paJcavidhavakratAsAmagrI samudayasundaraM sahRdayahRdayahAri mahApuruSa varNanamupakrame pratibhAsate / paramArthatastu vidhiniSedhAtmakarmopadezaH paryavasyati, rAmavadvartivyaM na rAvaNavaditi / yathA ca tApasavatsarAje kusumasukumAracetasaH sarasavinodaMkarasikasya nAyakasya caritavarNanamupakrAntam / vastutastu vyasanArNave
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvitam [1.22 nimajjannijo rAjA tathAvidhanayavyavahAranipuNeramAtyastaistairupAyaruttAraNIya ityupadiSTam / etacca svalakSaNavyAkhyAnAvasare vyaktimAyA syati / evaM kavivyApAravakratASaTkamuddezamAtreNa vyaakhyaatm| vistareNa tu svalakSaNAvasare vyAkhyAsyate / kramaprAptatvena bandho'dhunA vyAkhyAsyate vAcyavAcakasaubhAgyalAvaNyaparipoSakaH / vyApArazAlI vAkyasya vinyAso bandha ucyate // 22 // vinyAso viziSTaM nyasanaM yaH sanniveza: sa eva vyApArazAlI bandha ucyte| vyApAro'tra prastutatvAt kAvya kriyaalkssnnH| tena zAlate zlAghate ya: sa tathoktaH / kasya-vAkyasya zlokAde: / kiidRshH-vaacyvaacksaubhaagylaavnnypriposskH| vAcyavAcakayoyorapi vAcyasyAbhidheyasya vAcakasya ca zabdasya vakSyamANaM saubhAgyalAvaNyalakSaNaM yadguNadvayaM tasya paripoSaka: pusstttaatishykaarii| saubhAgyaM pratibhAsaMrambhaphala bhataM cetanacamatkAritvalakSaNam, lAvaNyaM saMnivezasaundaryam, tayoH paripoSakaH / yathA dattvA vAmakaraM nitambaphalake lIlAvalanmadhyayA prottuGgastanamaMsacumbicibukaM kRtvA tayA mAM prati / prAntaprotanavendranIlamaNimanmuktAvalIvibhramA: sAsUyaM prahitA: smarajvaramuco dvitrA: kaTAkSacchaTAH // 72 / / atra samagrakavikauzalasaMpAdyasya cetanacamatkAritvalakSaNasya saubhAgyasya kiyanmAtravarNavinyAsavicchittivihitasya padasaMdhAnasampadupArjitasya ca lAvaNyasya para: paripoSo vidyate / evaM ca svarUpamabhidhAya tadvidAhlAdakAritvamabhidhatte
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 1.23-24] prathamonmeSaH vAcyavAcakavakroktitritayAtizayotaram / tadvidAhlAdakAritvaM kimapyAmodasundaram // 23 // tadvidAhlAdakAritvaM kAvyavidAnandavidhAyitvam / kIdRzam--- vAcyavAcakavakroktitritayAtizayottaram / vAcyamabhidheyaM vAcaka: yAdo vakroktiralaMkaraNam, etasya tritayasya yo'tizayaH ko'pyutkarSastasmAduttaramatiriktam / svarUpeNAtizayena ca svarUpeNAnyat kimapi tattvAntarametadatizayenaitasmAttitayAdapi lokottaramityarthaH / anyacca kiidRshm-kimpyaamodmundrm| kimapyavyapadezyaM sahRdayahRdayasaMvedyam AmodaH sukumAravastudharmo raJjakatvaM nAma, tena sundaraM rajakatvaramaNIyam / yathA haMsAnAM ninadeSu yaH kavalitairAsajyate kujatAmanyaH ko'pi kaSAyakaNThaluThanAdAghargharo vibhramaH / te saMpratyakaThoravAraNavadhadantAGkaraspardhino niryAtAH kamalAkareSu bisinIkandAgrimagranthayaH // 73 / / atra tritaye'pi vAcyavAcakavakroktilakSaNe prAdhAnyena na kazcidapi kaveH saMrambho vibhAvyate / kiMtu pratibhAvaicitryavazena kimapi tadvidAhlAdakAritvamunmIlitam / yadyapi sarveSAmudAharaNAnAmavikalakAvyalakSaNaparisamAptiH saMbhavati tathApi yatprAdhAnyenAbhidhIyate sa evAMzaH pratyekamudriktatayA teSAM parisphuratIti sahRdayaH svayamevotprekSaNIyam / evaM kAvyasAmAnyalakSaNamabhidhAya tadvizeSalakSaNaviSayapradarzanArthaM mArgabhedanibandhanaM traividhyamabhidhatte santi tatra yo mArgAH kaviprasthAnahetavaH / sukumAro vicitrazca madhyamazcobhayAtmakaH // 24 //
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 vakroktijIvitam [1.24 ___ tatra tasmin kAvye mArgAH panthAnastrayaH santi saMbhavanti / na dvau na catvAraH. svarAdisaMkhyAvattAvatAmeva vastutasta rupalambhAt / te ca kIdRzAH-kaviprasthAnahetavaH / kavInAM prasthAna vartanaM tasya hetavaH, kAvyakaraNasya kAraNabhUtAH / kimabhidhAnAHsukumAro vicitrazca madhyamazceti / kIdRzo madhyamaH-ubhayAtmakaH / ubhayamanantaroktaM mArgadvayamAtmA yasyeti vigRhya chAyAdvayopajIvItyuktaM bhavati / teSAM ca svalakSaNAvasare svarUpamAkhyAsyate / __ atra bahuvidhA vipratipattayaH saMbhavanti / yasmAccirantanavidarbhAdidezavizeSasamAzrayaNena vaidarbhIprabhRtayo rItayastisraH smaamnaataa:| tAsAM cottamAdhamamadhyamatvena traividhyam / anyaizca vaidarbhagauDIyalakSaNaM mArgadvitayamAkhyAtam / etaccobhayamadhyayaktiyuktam / yasmAddezabhedanibandhanatve rItibhedAnAM degAnAmAnantyAdasaMkhyatvaM prsjyte| na ca viziSTarItiyuktatvena kAvyakaraNaM mAtuleyabhaginIvivAhavad dezadharmatayA vyavasthApayituM zakyam / dezadharmo hi vRddhavyavahAraparaMparAmAtrazaraNa: zakyAnuSThAnatAM nAtivartate / tathAvidhakAvyakaraNaM puna: zaktyAdikAraNakalApasAkalyamapekSyamANaM na zakyate yathAkathaMcidanaSThAtum / na ca dAkSiNAtyagItaviSayasusvaratvAdi dhvanirAmaNIyakavattasya svAbhAvikaM kiMcid vaktuM pAryate / tasmin sati tathAvidhakAvyakaraNaM sarvasya syAt / kiMca zaktau vidyamAnAyAmapi vyutpattyAdirAhAryakAraNasampatpratiniyatadezaviSayatayA na vyavatiSThate, niyamanibandhanAbhAvAt tatrAdarzanAda anyatra ca darzanAta / na ca rItInAmattamamadhyamAdhamatva - bhedena vaividhyaM vyavasthApayituM nyaayym| yasmAta sahRdayahRdayA hlAdakArikAvyalakSaNaprastAve vaidarbhIsadRzasaundaryAsaMbhavAnmayamAdhamayorupadegavaiyarthyamAyAti / parihAryanvenApyupadezo na yuktatAmAlambate. nrevaanbhyupgttvaat| na bAgatikagatinyAyena yathAzakti daridra
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.24] prathamonmeSaH dAnavat kAvyaM karaNIyatA marhati / tadevaM nirvacanasamAkhyAmAtrakaraNakAraNatve dezavizeSAzrayaNasya vayaM na vivadAmahe / mArgadvitayavAdinAmapyetAnyeva dUSaNAni / tadalamanena niHsAravastuparimalanavyasanena / kavisvabhAvabhedanibandhanatvena kAvyaprasthAnabheda: samaJjasatAM gaahte| sukumArasvabhAvasya hi kavestathAvidhaiva sahajA zaktiH samudbhavati, zaktizaktimatorabhedAt / tayA ca tathAvidhasaukumAryaramaNIyAM vyutpattimAbadhnAti / tAbhyAM ca sukumAravartmanAbhyAsatatparaH kriyate / tathaiva tasmAd vicitra: svabhAvoM yasya kavestadvidAhlAdakArikAvyalakSaNaprastA vAt saukumAryavyatirekiNA vaicitryeNa ramaNIya eva, tasya kAcidvicitrava tadanurUpA zaktiH samullasati / tayA ca tathAvidhavaidagdhyabandhurAM vyutpattimAbadhnAti / tAbhyAM ca vaicitryavAsanAdhivAsitamAnaso vicitravarmanAbhyAsabhAg bhavati / evametadubhayakavinibandhanasaMvalitasvabhAvasya kavestaducitaiva zabalazobhAtizayazAlinI zaktiH samudeti / tayA ca tadubhayaparispandasundaraM vyutpattyupArjanamAcarati / tatastacchAyAdvitayaparipoSapezalAbhyAsaparavaza: saMpadyate / tadevamete kavayaH kAvya karaNakalApakASThAdhirUDhiramaNIyaM kimapi kAvyamArabhante, sukumAraM vicitramubhayAtmakaM c| ta eva tatpravartananimittabhatA mArgA ityucyante / yadyapi kavisvabhAvabhedanibandhanatvAdanantabhedabhinnatvamanivArya, tathApi parisaMkhyAtumazakyatvAt sAmAnyena vaividhyamevopapadyate / tathA ca ramaNIyakAvyaparigrahaprastAve svabhAvasukumArastAvadeko rAzi:, tadvayatiriktasyAramaNIyasyAnapAdeyatvAt / tadvayatirekI rAmaNIyakaviziSTo vicitra ityucyate / tadetayordvayorapi ramaNIyatvAdetadIyacchAyAdvitayopa
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvitam [1.25-29 jIvino'sya ramaNIyatvameva nyAyopapannaM paryavasyati / tasmAdeteSAM pratyekamaskhalitasvaparispandamahimnA tadvidAhlAdakAritvaparisamApterna ksycinyuuntaa| nanu ca zaktyorAntaratamyAt svAbhAvikatvaM vaktuM yujyate, vyutpattyabhyAsayo: punarAhAryayoH kathametad ghaTate? naiSa doSaH, yasmAdAstAM tAvat kAvyakaraNam, viSayAntare'pi sarvasya kasyacidanAdivAsanAbhyAsAdhivAsitacetasaH svabhAvAnusAriNAveva vyutpattyabhyAsau prvrtte| tau ca svabhAvAbhivyaJjanenaiva sAphalyaM bhjtH| svabhAvasya tayozca parasparamapakAryopakArakabhAvenAvasthAnAt svabhAvastAvadArabhate, tau ca ttpripossmaatnutH| tathA cAcetanAnAmapi padArthAnAM svabhAva: svabhAvasaMvAdibhAvAntarasaMnidhAnamAhAtmyAdabhivyaktimAsAdayati, yathA candrakAntamaNayazcandramasaH kiraNaparA marzavazena spandamAnasahajarasaprasarA: saMpadyante / tadevaM mArgAnuddizya tAneva krameNa lakSayati amlAnapratibhodbhinanavazabdArthasundaraH / ayatnavihitasvalpamanohArivibhUSaNaH // 25 // bhAvasvabhAvaprAdhAnyanyakkRtAhAryakauzalaH / rasAdiparamArthajJamanaHsaMvAdasundaraH // 26 // avibhAvitasaMsthAnarAmaNIyakaraJjakaH / vidhivaidagdhyaniSpannanirmANAtizayopamaH // 27 // yat kiMcanApi vaicitryaM tatsarvaM pratibhodbhavam / saukumAryaparispandasthandi yatra virAjate // 28 // sukumArAbhidhaH so'yaM yena satkavayo gatAH / mArgeNotphullakusumakAnaneneva SaTpadAH // 29 //
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.29] prathamonmeSaH sukumArAbhidha: so'yam, so'yaM pUrvoktalakSaNaH sukumArazabdAbhidhAna: / yena mArgeNa satkavayaH kAlidAsaprabhRtayo gatA: prayAtA:, tadAzrayaNa kAvyAni kRtavantaH / katham-utphullakusumakAnaneneva ssttpdaaH| utphullAni vikasitAni kusumAni puSpANi yasmin kAnane vane tena SaTpadA iva bhramarA ythaa| vikasitakusumakAnanasAmyena tasya kusumasaukumArya sadRzamAbhijAtyaM dyotyte| teSAM ca bhramarasAdRzyana kusumamakarandakalpasArasaMgrahavyasanitA / sa ca kIdRzaH-yatra yasmin kiMcanApi kiyanmAtramapi vaicitryaM vicitrabhAvo vakroktiyuktatvam / tatsarvamalaMkArAdi pratibhodbhavaM kavizaktisamullasitameva, na punarAhAryaM yathAkathaMcitprayatnena niSpAdyam / kIdRzam-saukumAryaparispandasyandi / saukumAryamAbhijAtyaM tasya parispandastadvidAhlAdakAritvalakSaNaM rAmaNIyakaM tena syandate rasamayaM saMpadyate yattathoktam / yatra virAjate zobhAtizayaM puSNAtIti saMbandhaH / yathA pravRddhatApo divaso'timAtramatyarthameva kSaNadA ca tanvI / ubhau virodhakriyayA vibhinnau jAyApatI sAnuzayAvivAstAm // 74 / / atra zleSacchAyAcchuritaM kavizaktimAtrasamullasitamalaMkaraNamanAhArya kAmapi kamanIyatAM puSNAti / tathA ca 'pravRddhatApa:' 'tanvI' iti vAcakau sundarasvabhAvamAtrasamarpaNaparatvena vartamAnAvarthAntarapratItyanurodhaparatvena pravRtti na saMmanyete, kavivyaktakauzalasamullasitasya puna: prakArAntarasya pratItAvAnugaNyamAtreNa tadvidAhlAdakAritAM prtipdyte| kiM tatprakArAntaraM nAma?-virodhavibhinnayo: shbdyorrthaantrprtiitikaarinnorupnibndhH| tathA copameyayo: sahA
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 . vakroktijIvitam [1.29 navasthAnalakSaNo virodhaH, svabhAvabhedalakSaNaM ca vibhinnatvam / upamAnayoH punarIAkalahalakSaNo virodhaH, kopAt pRthagavasthAna lakSaNaM vibhinnatvam / 'atimAtram' 'atyarthaM ' ceti vizeSaNadvitayaM pakSadvaye'pi sAtizayatApratItikAritvenAtitarAM ramaNIyam / zleSacchAyA kleza saMpAdyApyayatnaghaTitatvenAtra mnohaarinnii| punazca kIdRza:-amlAnapratibhodbhinnanavazabdArthabandhuraH / amlAnA yAsAvadoSopahatA prAktanAdyatanasaMskAraparipAkaprauDhA pratibhA kAcideva kavizaktiH, tata udbhinnau natanAGakuranyAyena svayameva samullasitau, na puna: kadarthanAkRSTau navau pratyagrau tadvidAhlAdakAritvasAmarthyayuktau zabdArthAvabhidhAnAbhidheyau tAbhyAM bandhuro hRdayahArI / anyacca kIdRzaH- ayatnavihitasvalpamanohArivibhUSaNa: / ayatnenAklezena vihitaM kRtaM yat svalpaM manAGmAtraM manohAri hRdayAhlAdakaM vibhUSaNamalaMkaraNaM yatra sa tathoktaH / 'svalpa'-gabdo'tra prakaraNAdyapekSaH, na vaakymaatrprH| udAharaNaM yathA bAlenduvakrANyavikAsabhAvAd babhuH palAzAnyatilohitAni / sadyo vasantena samAgatAnAM nakhakSatAnIva vanasthalInAm // 75 / / atra 'bAlenduvakrANi' 'atilohitAni' 'sadyo vasantena samAgatAnAm' iti padAni saukumAryAt svabhAvavarNanAmAtraparatvenopAttAnyapi 'nakhakSatAnIva' ityalaMkaraNasya manohAriNa: klezaM vinA svabhAvodbhinnatvena yojanAM bhajamAnAni camatkArakAritA maapdynte| yazcAnyacca kIdRza:-bhAvasvabhAvaprAdhAnyanyakkRtAhAryakauzalaH / bhAvA: padArthAsteSAM svabhAvastattvaM tasya prAdhAnyaM mukhyabhAvastena nyakkRtaM tiraskRtamAhArya vyutpattivihitaM kauzalaM naipuNyaM yatra sa
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.29] prathamonmeSaH 43 tathoktaH / tadayamatrAbhiprAya: -padArthaparamArthamahimaiva kavizaktisamunmIlitaH, tathAvidhastatra vijRmbhate / yena vividhamapi vyutpattivilasitaM kAvyAntaragataM tiraskArAspadaM saMpadyate / atrodAharaNaM raghuvaMze mRgayAvarNanaparaM prakaraNam, yathA tasya stanapraNayibhirmuhureNazAva hinyamAnahariNIgamanaM purastAt / AvirbabhUva kuzagarbhamukhaM mRgANAM yUthaM tadagrasaragarvitakRSNasAram // 76 / / ityAdi / yathA ca kumArasambhave dvandvAni bhAvaM kriyayA vivachaH // 77 / / iti / ata: paraM prANidharmavarNanam - zRGgeNa ca sparzanimIlitAkSI mRgImakaNDayata kRSNasAraH / / 78 / / anyacca kiidRsh:-rsaadiprmaarthjnymnHsNvaadsundrH| rasA: shRnggaaraadyH| AdigrahaNena ratyAdayo'pi gRhyante / teSAM paramArtha: para rahasyaM tajz2AnantIti tajjJAstadvidasteSAM manaHsaMvAdo hRdayasaMvedanaM svAnubhavagocaratayA pratibhAsaH, tena sundaraH sukumAra sahRdayahRdayAhlAdakArI vAkyasyopanibandha ityarthaH / atrodAharaNAni raghau rAvaNaM nihatya puSpakeNAgacchato rAmasya sItAyAstadvirahavidhurahRdayena mayAsminnasmin samuddeze kimapyevaMvidhaM vaigasamanubhUtamiti varNayata: sarvANyeva vAkyAni / tathA pUrvAnubhUtaM smaratA ca rAtrI kampottaraM bhIru tavopagaDham / guhAvisArINyativAhinAni mayA kathaMcid ghanagarjitAni / / 71 / /
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvitam [1.29 atra rAzidvayakaraNasyAyamabhiprAyo yad vibhAvAdirUpeNa rasAGgabhUtA: zakunirutatarusalilakusumasamayaprabhRtayaH padArthAH sAtizayasvabhAvavarNanaprAdhAnyenaiva rasAGgatAM pratipadyante / tadvayatiriktAH suragandharvaprabhRtayaH sotkarSacetanAyogina: zRGgArAdirasanirbharatayA varNyamAnA: sarasahRdayAhlAdakAritAmAyAntIti kavibhirabhyupagatam / tathAvidhameva lakSye dRzyate / anyacca kIdRzaH - avibhAvitasaMsthAnarAmaNIyakarajakaH / avibhAvitamanAlocita saMsthAnaM saMsthitiryatra tena rAmaNIyakena ramaNIyatvena raJjaka: sahRdayAhlAdakaH / tenAyamartha:-yadi tathAvidhaM kavikauzalamatra saMbhavati tad vyapadeSTumiyattayA na kathaMcidapi pAryate, kevalaM sarvAtizAyitayA cetasi prisphurti| anyacca kIdRzaH -vidhivaidagdhyaniSpannanirmANAtizayopamaH / vidhividhAtA tasya vaidagdhyaM kauzalaM tena niSpannaH parisamApto yo'sau nirmANAtizayaH sundara: sargollekho ramaNIyalAvaNyAdiH sa upamA nidarzanaM tasya sa tthoktH| tena vidhAturiva kave: kauzalaM yatra vivektumazakyam / yathA jyAbandhaniSpandabhujena yasya viniHzvasadvaktraparaMpareNa / kArAgRhe nirjitavAsavena dazAnanenoSitamA prasAdAt // 80 / / atra vyapadezaprakArAntaranirapekSa: kavizaktipariNAmaH paraM pripaakmdhiruuddhH| etasmin kulake - prathamazloke prAdhAnyena zabdAlaMkArayoH saundarya pratipAditam / dvitIye varNanIyasya vastuna: saukumAryam / tRtIye prakArAntaranirapekSasya saMnivezasya saukumAryam / caturthe
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.30-31] prathamonmeSaH vaicitryamapi saukumAryAvisaMvAdi vidheyamityuktam / paJcamo viSayaviSayisaukumAryapratipAdanaparaH / evaM sukumArAbhidhAnasya mArgasya lakSaNaM vidhAya tasyaiva guNAn lakSayati asamasta manohAripadavinyAsajIvitam / mAdhuryaM sukumArasya mArgasya prathamo guNaH // 30 // asamastAni samAsavarjitAni manohArINi hRdayAhlAdakAni zrutiramyatvenArtharamaNIyatvena ca yAni padAni suptiGantAni teSAM vinyAsa: saMnivezavaicitryaM jIvitaM sarvasvaM yasya tattathoktaM mAdhurya nAma sukumAralakSaNasya mArgasya prathamaH pradhAnabhUto gunnH| asamastazabdo'tra prAcuryArthaH, na samAsAbhAvaniyamArthaH / udAharaNaM yathA krIDArasena rahasi smitapUrvamindolekhAM vikRSya vinibadhya ca mani gauryA / kiM zobhitAhamanayota zazAGkamaule: pRSTasya pAtu paricumbanamuttara vaH // 81 / / atra padAnAmasamastatvaM zabdArtharamaNIyatA vinyAsavaicitryaM ca tritayamapi cakAsti / tadevaM mAdhuryamabhidhAya prasAdamabhidhatte aklezavyaJjitAkRtaM jhagityarthasamarpaNam / rasavakroktiviSayaM yatprasAdaH sa kathyate // 31 // jhagiti prathamataramevArthasamarpaNaM vastupratipAdanam / kIdRzam - aklezavyaJjitAkRtam akdrthnaaprkttitaabhipraaym| kiMviSayamrasavakroktiviSayam / rasA: zRGgArAdayaH, vakroktiH sakalAlaMkArasAmAnyaM viSayo yasya tattathoktam / sa eva prasAdAkhyo guNaH
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 vakroktijIvitam [1.32 kathyate bhnnyte| atra padAnAmasamastatvaM prasiddhAbhidhAnatvam avyavahitasaMbandhatvaM samAsasadbhAve'pi gamakasamAsayuktatA ca paramArthaH / 'AkRta'-zabdastAtparye vicchittau ca vartate / udAharaNaM yathA himavyapAyAdvizadAdharANAmApANDurIbhUtamukhacchavInAm / svedodgamaH kiMpuruSAGganAnAM cakre padaM patravizeSakeSu // 82 // atrAsamastatvAdisAmagrI vidyate / yadapi vividhapatravizeSakavacitryavihitaM kimapi vadanasaundarya muktAkaNAkArasvedalavopabRMhitaM tadapi suvyaktameva / yathA vA anena sAdhU viharAmburAzestIreSu tADIvanamarmareSu / dvIpAntarAnItalavaGgapuSpai rapAkRtasvedalavA marudbhiH // 83 / / alaMkAravyaktiryathA bAlenduvakrANi iti / / 84 / / evaM prasAdamabhidhAya lAvaNyaM lakSayati varNavinyAsavicchittipadasaMdhAnasaMpadA / svalpayA bandhasaundarya lAvaNyamabhidhIyate // 32 // bandho vAkyavinyAsastasya saundarya rAmaNIyakaM lAvaNyamabhidhIyate lAvaNyamityacyate / kIdRzam-varNAnAmakSarANAM vinyAso vicitraM nyasanaM tasya vicchittiH zobhA vaidagdhyabhaGgI tayA lakSitaM padAnAM suntiGantAnAM saMdhAnaM saMyojanaM tasya sampata, sApi zobhava, tayA lakSitam / kIdRzyA-ubhayarUpayApi svalpayA manAGmAtrayA nAtinirbandhanimitayA / tadayamatrArthaH - zabdArthasaukumAryamubhagaH
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.33] prathamonmeSaH saMnivezamahimA lAvaNyarUpo guNaH kathyate / yathA snAnAdramukteSvanudhUpavAsaM vinyastasAyantanamallikeSu / kAmo vasantAtyayamandavIryaH kezeSu lebhe balamaGganAnAm // 85 // atra saMnivezasaundaryamahimA sahRdayasaMvedyo na vyapadeSTuM pAryate / yathA vA cakAra bANairasurAGganAnAM gaNDasthalI : proSita patralekhAH // 86 // 47 atrApi varNavinyAsavicchittiH padasaMdhAnasampacca saMnivezasaundaryanibandhanA sphuTAvabhAsaiva / evaM lAvaNyamabhidhAya AbhijAtyamabhidhatte zrutipezalatAzAli susparzamiva cetasA / svabhAvamasRNacchAyamAbhijAtyaM pracakSate // 33 // evaMvidhaM vastu AbhijAtyaM pracakSate AbhijAtyAbhidhAnaM guNaM varNayanti / zrutiH zravaNendriyaM tatra pezalatA rAmaNIyakaM tena zAlate zlAghate yattathoktam / susparzamiva cetasA manasA susparzamiva / sukhena spRzyata ivetyatizayoktiriyam / yasmAdubhayamapi sparzAyogyatve sati saukumAryAt kimapi cetasi sparzasukhamarpayatIva / yataH svabhAvamasRNacchAyam ahAryazlakSNakAnti yattad AbhijAtyaM kathayantItyarthaH / yathA jyotirlekhAvalayi galitaM yasya barhaM bhavAnI putraprItyA kuvalayadalaprApi karNe karoti // 87 //
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvitam [1.33 atra zrutipezalatAdi svabhAvamasUNacchAyatvaM kimapi sahRdayasaMvedyaM parisphurati / 48 nanu ca lAvaNyamAbhijAtyaM ca lokottarataruNIrUpalakSaNavastudharmatayA yat prasiddhaM tat kathaM kAvyasya bhavitumarhatIti cettanna / yasmAdanena nyAyena pUrvaprasiddhayorapi mAdhuryaprasAdayoH kAvyadharmatvaM vighaTate / mAdhuryaM hi guDAdimadhuradravyadharmatayA prasiddhaM tathAvidhAhlAdakAritvasAmAnyopacArAt kAvye vyapadizyate / tathaiva ca prasAdaH svacchasalilasphaTikAdidharmatayA prasiddhaH sphuTAvabhAsitvasAmAnyopacArAja jhagitipratItikAriNi kAvye pravartitavyavahArastadevaMvidhavaidagdhyavihitavicitravinyAsaramaNIrAmaNIyakaM yathA lAvaNyazabdAbhidheyatayA pratItipezalatAM prtipdyte| tadvadeva ca kAvye kavizaktikauzalollikhitakAntikamanIyaM bandhasaundaryaM cetanacamatkArakAritvasAmAnyopacArAllAvaNyazabdavyatirekeNa zabdAntarAbhidheyatAM notsahate / tathaiva ca kAvye svabhAvamasRNucchAyatvamAbhijAtyazabdenAbhidhIyate / nanu ca kaizcitpratIyamAnaM vastu lalanAlAvaNyasAmyAllAvaNyamityupapAditamiti - pratIyamAnaM punaranyadeva vastvasti vANISu mahAkavInAm / yattatprasiddhAvayavAtirikta mAbhAti lAvaNyamivAGganAsu // 88 // tatkathaM bandhasaundaryamAtraM lAvaNyamityabhidhIyate ? naiSa doSaH, yasmAdanena dRSTAntena vAcyavAcakalakSaNaprasiddhAvayavavyatiriktatvenAstitvamAtraM sAdhyate pratIyamAnasya, na punaH sakalalokalocanasaMvedyasya lalanAlAvaNyasya / sahRdayahRdayAnAmeva saMvedyaM sat pratIyamAnaM
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 49 1.34-41] prathamonmeSaH samIkartuM pAryate / tasya bandhasaundaryamevAvyutpannapadapadArthAnAmapi zravaNamAtreNava hRdayahAritvaspardhayA vyapadizyate / pratIyamAnaM punaH kAvyaparamArthajJAnAmevAnubhavagocaratAM prtipdyte| yathA kAminInAM kimapi saubhAgyaM tadupabhogocitAnAM nAyakAnAmeva saMvedyatAmahati, lAvaNyaM punastAsAmeva satkavigirAmiva saundarya sakalalokagocaratAmAyAtItyuktamevetyalamatiprasaGgena / evaM sukumArasya lakSaNamabhidhAya vicitraM pratipAdayati - pratibhAprathamodbhedasamaye yatra vakratA / zabdAbhidheyayorantaH sphuratIva vibhAvyate // 34 // alaMkArasya kavayo yatrAlaMkaraNAntaram / asaMtuSTA nibadhnanti hArAdermaNibandhavat // 35 // ratnarazmicchaTotsekabhAsurairbhUSaNairyathA / kAntAzarIramAcchAdya bhUSAyai parikalpyate // 36 // yatra tdvdlNkaarairdhaajmaanairnijaatmnaa| svazobhAtizayAntaHsthamalaMkArya prakAzate // 37 // yadapyanUtanollekhaM vastu yatra tadapyalam / uktivaicitryamAtreNa kASThAM kAmapi nIyate // 38 // yatrAnyathAbhavat sarvamanyathaiva yathAruci / bhAvyate pratibhollekhamahattvena mahAkaveH // 39 // pratIyamAnatA yatra vAkyArthasya nibadhyate / vAcyavAcakavRttibhyAM vyatiriktasya kasyacit // 40 // svabhAvaH sarasAkUto bhAvAnAM yatra badhyate / kenApi kamanIyena vaicitryeNopabRMhitaH // 41 //
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 vakroktijIvitam vicitro yatra vakroktivaicitryaM jIvitAyate / parisphurati yasyAntaH sA kApyatizayAbhidhA // 42 // so'tiduHsaMca yena vidagdhakavayo gatAH / khaDgadhArApatheneva subhaTAnAM manorathAH / / 43 / sa vicitrAbhidhAnaH panthAH kIdRzaH - atiduHsaMcaraH, yatrAtiduHkhena saMcarante / kiM bahunA, yena vidagdhakavayaH kecideva vyutpannAH kevalaM gatAH prayAtAH, tadAzrayeNa kAvyAni cakrurityarthaH / katham - khaGgadhArApatheneva subhaTAnAM manorathAH / nistriMzadhArAmArgeNa yathA subhaTAnAM mahAvIrANAM manorathAH saMkalpavizeSAH / tadayamatrAbhiprAyaH - yadasidhArAmAgaMgamane manorathAnA maucityAnusAreNa yathAruci pravartamAnAnAM manAGmAtramapi mlAnatA na saMbhAvyate / sAkSAtsamarasaMmardana samAcaraNe punaH kadAcit kimapi mlAnatvamapi saMbhAvyeta / tadanena mArgasya durgamatvaM tatprasthitAnAM ca viharaNaprauDhiH pratipAdyate / kIdRzaH sa mArgaH - yatra yasmin zabdAbhidheyayorabhidhAnAbhidhIyamAnayorantaH svarUpAnupravezinI vakratA bhaNitivicchittiH sphuratIva praspandamAneva vibhAvyate lakSyate / kadApratibhAprathamodbhedasamaye / pratibhAyAH kavizakteracaramollekhAvasare / tadayamatra paramArthaH - yat kaviprayatnanirapekSayoreva zabdArthayoH svAbhAvikaH ko'pi vakratAprakAraH parisphuran paridRzyate / - yathA [1.42-43 ko'yaM bhAti prakArastava pavana padaM lokapAdAhatInAM tejasvivrAtasevya nabhasi nayasi yatpAMsupUraM pratiSThAm / yasminnatthApyamAne jananayanapathopadravastAvadAstAM kenopAyena sahyo vapuSi kalaSatAdoSa eSa tvayaiva // 89 // atrAprastutaprazaMsA lakSaNo'laMkAraH prAdhAnyena vAkyArthaH pratIyamAna
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.43] prathamonmeSaH padA ntaratvena prayuktatvAt tatra ca vicitrakavizaktisamullikhitavakrazabdArthopanibandhamAhAtmyAt pratIyamAnamapyabhidheyatAmiva prApitam / prakrama eva pratibhAsamAnatvAnna cArthAntarapratItikAritvena padAnAM zleSavyapadezaH zakyate kartum, vAcyasya samapradhAnabhAvanAnavasthAnAt / arthAntarapratItikAritvaM ca padAnAM pratIyamAnArthasphuTatAva bhAsanArthamupanibadhyamAnamatIva camatkArakAritAM pratipadyate / tameva vicitra prakArAntareNa lakSayati-alaMkArasyetyAdi / yatra yasminmArge kavayo nibadhnanti viracayanti, alaMkArasya vibhUSaNasyAlaMkaraNAntaraM bhUSaNA ntaram asaMtuSTAH santaH / kathamhArAdermaNibandhavata / muktAkalApaprabhRteryathA padakAdimaNibandhaM ratnavizeSavinyAsaM vaikaTikAH / yathA he helAjitabodhisattva vacasA ki vistaraistoyadhe nAsti tvatsadRzaH paraH parahitAdhAne gRhItavrataH / tRSyatpAnthajanopakAraghaTanAvamukhyalabdhAyazo bhAraprodvahane karoSi kRpayA sAhAyyakaM yanma: // 90 // atrAtyantagahaNIyacaritaM padArthAntaraM pratIyamAnatayA cetasi nidhAya tathAvidhavilasitaH salilanidhirvAcyatayopakrAntaH / tadetAvadevAlaMkRteraprastutaprazaMsAyA: svarUpam -- garhaNIyapratIyanAnapadArthAntarapayavasAnamApa vAkyaM zrutyupa krasaramaNIyatayopanibadhyamAna tadvidAhlAdakAritAmAyAti / tadetad byAjastutipratirUpakaprAyamalaMkaraNAntaramaprastutaprazaMsAyA bhUSaNatvenopAttam / na cAtra saMkarAlaMkAravyavahAro bhavitumarhati, pRthagatiparisphuTatvenAvabhAsanAt / na cApi saMsRSTisaMbhavaH samapradhAna bhaavenaanvsthiteH| na ca dvayorapi vAcyAlaMkAratvam, vibhinnaviSayatvAt / yathA vA
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvitam [1.43 nAmApyanyataronimIlitamabhattattAvadunmIlitaM prasthAne skhalata: svavartmani vidheranyad gRhItaH krH| lokazcAyamadRSTadarzanakRtA dRgvaizasAduddhRto yuktaM kApThika lanavAn yadasi tAmAmrAlimAkAlikIm atrAyameva nyAyo'nusaMdheyaH / yathA ca // 91 // ki tAruNyataroriyaM rasabharodbhinnA navA maJjarI lIlAprocchalitasya ki laharikA lAvaNyavArAMnidheH / udgADhotkalikAvatAM svasamayopanyAsavizrambhiNa: kiM sAkSAdupadezayaSTirathavA devasya zRGgAriNa: / / 92 / / atra rUpakalakSaNo yo'yaM kAvyAlaMkAraH tasya sandehoktiriyaM chAyAntarAtizayotpAdanAyopanibaddhA cetanacamatkArakAritA mAvahati / ziSTaM pUrvodAharaNadvayoktamanusatavyam / anyacca kiidRk-rtnetyaadi| yugalakam / yatra yasminnalaMkAraibhrAjamAnairnijAtmanA svajIvitena bhAsamAnabhUSAyai parikalpyate zobhAyai bhuussyte| katham-yathA bhUSaNaH, kngknnaadibhiH| kIdRzaiHratnarazmicchaTotsekabhAsuraiH maNimayakhollAsabhrAjiSNubhiH / kiM kRtvA-kAntAzarIramAcchAdya kAminIvapuH svaprabhAprasaratirohitaM vidhAya / bhUSAyai kalpyate tadvadevAlaMkaraNarupamAdibhiryatra kalpyate / etaccaMteSAM bhUSAyai kalpanam yadetaiH svazobhAtizayAntaHsthaM nijakAntikamanIyAntargatamalaMkAryamalaMkaraNIyaM prakAzyate dyotyate / tadidamatra tAtparyam-tadalaMkAramahimaiva tathAvidho'tra bhrAjate tasyAtyantodriktavRtteH svazobhAtizayAntargatamalaMkArya prakAzyate / yathA AryasyAjimahotsavavyatikare nAsaMvibhakto'tra vaH kazcit kApyavaziSyate tyajata re naktaJcarA: saMbhramam /
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.43] prathamonmeSaH bhUyiSTheSvapi kA bhavatsu gaNanAtyarthaM kimuttAmyate tasyodArabhujoSmaNo'navasitA nArAca saMpattayaH // 93 / / avAjermahotsavavyatikaratvena tathAvidhaM rUpaNaM vihita yatrAlaMkAryam "Arya: svazauryeNaM yuSmAn sarvAneva mArayati" ityalaMkArazobhAtizayAntargatatvena bhrAjate / tathA ca kazcit sAmAnyo'pi kvApi davIyasyapi deze nAsaMvibhakto yussmaakmvshissyte| tasmAt samaramahotsavasavibhAgalampaTatayA pratyeka yayaM saMbhramaM tyajata / gaNanayA vayaM bhUyiSThA ityazakyAnuSThAnatAM yadi manyadhve tadapyayuktam / yasmAdasaMkhyasaMvibhAgAzakyatA kadAcidasaMpattyA kArpaNyena vA sNbhaavyte| tadetadubhayamapi nAstItyuktam -tasyodArabhujoSmaNo'navasitA nArAca saMpattayaH [iti / yathA ca katamaH pravijRmbhitavirahavyathaH zUnyatA nIto deza: // 94 / / iti / yathA ca ____ kAni ca puNyabhAji bhajantyabhikhyAmakSarANi / / 95 / / iti / atra kasmAdAgatAH stha, kiM cAsya nAma ityalaMkAryamaprastutaprazaMsAlakSaNAlaMkAracchAyAccharitatvenaitadI yazobhAntargatatvena sahRdayahRdayAhAdakAritAM praapitm| etacca vyAjastutiparyAyoktaprabhRtInAM bhUyasA vibhaavyte| nanu ca rUpakAdInAM svalakSaNAvasara eva svarUpa nirNepyate tat kiM prayojanamateSAmihodAharaNasya ? satyametata, kintvetadeva vicitrasya vaicitryaM nAma yadalaukika chAyAnigayayogitvena bhaSaNopanibandha: kAmapi vAkyavaRtAmunmIlayati / vicitrameva rUpAntareNa lakSaNayati ydpiityaadi| yadapi vastu vAcyamanatanollekhamanabhinavatvenolligyita tadapi yatra yasminnalaM kAmapi kASThAM nIyane lokotarAtigayakoTi madhiropyate /
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ vatroktijIvitam [1.43 katham-uktivaicitryamAtreNa, bhaNitivaidagdhye vetyarthaH / yathA aNNaM laDahattaNaaM aNNa ccia kAvi vttnncchaaaa| sAmA sAmaNNapaAvaiNo reha ccia Na hoi / / 96 / / anyad laTa bhatvamanyaiva ca kApi vrtncchaayaa| zyAmA sAmAnyaprajApate rekhaiva ca na bhavati // iti chaayaa| yathA vA uddezo'yaM sarasaviTapi zreNizobhAtizAyI kujotkarSAGakuritahariNIvibhramo narmadAyA: / ki caitasmin suratasuhRdastanvi te vAnti vAtA yeSAmagre sarati kalitAkANDakopo manobhUH // 97 / / bhaNitivaicitryamAtramevAtra kAvyArthaH, na tu nUtanollekhazAli vAcyavijRmbhitam / etacca bhaNitivaicitryaM sahasraprakAraM saMbhavatIti svayamevotprekSaNIyam / punarvicitrameva prakArAntareNa lakSayati-yatrAnyathetyAdi / yatra yasminnanyathAbhavadanyena prakAreNa sat sarvameva padArthajAtam anyathaiva prakArAntareNaiva bhAvyate / kthm-ythaaruci| svapratibhAsAnurUpeNotpAdyate / kena-pratibhollekhamahattvena mahAkave:, pratibhAsonmeyA tizayatvena stkveH| yatkila varNyamAnasya vastunaH prastAvamucitaM kimapi sahRdayahRdayahAri rUpAntaraM nirmimIte kaviH / yathA nApa: svAtmani saMzritadrumalatAzoSo'dhvagarvarjanaM / bhavyaM duHzamayA tRSA tava maro ko'sAvanartho na yH| eko'rthastu mahAnayaM jalalavasvAmyasmayodgarjina: saMnahyanti na yattavopakRtaye dhArAdharA: prAkRtA: / / 98 //
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.43] prathamonmeSa: yathA vA vizati yadi no kaMcitkAlaM kilAmbunidhi vidheH kRtiSu sakalAsveko loke prakAzakatAM gtH| kathamitarathA dhAmnAM dhAtA tamAMsi nizAkaraM sphuradidamiyattArAcakra prakAzayati sphuTam / / 99 / / atra jagadgarhitasyApi maro: kavipratibhollikhitena lokottaraudAryadhurAdhiropaNena tAdRk svarUpAntaramanmIlitaM yatpratIyamAnatvenodAracaritasya kasyApi satsvapyucitaparispandasundareSu padArthasahasrapa tadeva vyapadezapAtratAmahatIti tAtparyam / avayavArthastu-duHzamayeti 'tRD' vizeSaNena pratIyamAnasya trailokyarAjyenAdhyaparitoSaH paryavasyati / adhvagarvarjanamityaudArye'pi tasya samucitasaMvibhAgAsaMbhavAdarthibhirlajjamAnairapi svayamevAnabhisaraNaM prtiiyte| saMzritadrumalatAzopa iti tadAzritAnAM tathAvidhe'pi saGkaTe tadekaniSThatApratipattiH / tasya ca pUrvoktasvaparikaraparipo SAkSamatayA tApa: svAtmani na bhogalavalaulyeneti pratipAdyate / uttarArdhena-tAdRze durvilasine'pi paropakArAviSayatvena zlAghAspadatvamunmIlitam / aparatrApi vidhivihitasamacitasamayasaMbhavaM salilanidhinimajjanaM nijodayanyakkRtanikhilasvaparapakSaH prajApatipraNItasakalapadArthaprakAzanavatAbhyupagamanirvahaNAya vivasvAn svayameva samAcaratItyanyathA kadAcidapi zazAGkatamastArAprabhRtI nAmabhivyaktirmanAgapi na saMbhavatIti kavinA natanatvena yadullikhitaM tadatIva pratIyamAnamahattvavyaktiparatvena cmtkaarkaaritaamaapdyte|| vicitrameva prakArAntareNonmIlayati-pratIyamAnatetyAdi / yatra yasmina pratIyamAnatA gamyamAnatA vAkyArthasya mukhyatayA vivakSinamya vastunaH kasyacidanAkhyeyasya nibadhyate / kayA yakyA ---
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvitam [1.43 vAcyavAcakavRttibhyAM zabdArthazaktibhyAm / vyatiriktasya tadatiriktavRtteranyasya vyaGgayabhatasyAbhivyaktiH kriyte| vRtti'-gabdo'tra zabdArthayostatprakAzanasAmarthyamabhivate / eSa ca 'pratIyamAna - vyavahAro vAkyavakratAvyAkhyAvasare sutarAM samunmIlyate / anantaroktama dAharaNadvayamatra yojanIyam / yathA vA vaktrendorna haranti bAppapayasAM dhArA manojJAM zriya nizvAsA na kadarthayanti madhurAM bimbAdharasya dyutim / tasyAstvadvirahe vipakvalavalIlAvaNyasaMvAdinI chAyA kApi kapolayoranudinaM tanvyAH paraM puSyati // 100 / / atra tvadvirahavadhuryasaMvaraNakadarthanAmanubhavantyAstasyAstathAvidhe mahati gurusaGkaTe vartamAnAyA:-kiM bahunA-bAppanizvAsamokSAvasaro'pi na saMbhavatIti / kevala pariNatalavalIlAvaNyasaMvAdasubhagA kApi kapolayoH kAntiraNakyasaMvaraNA pratidinaM paraM paripoSamAsAdayatIti vAcyavyatiriktavRtti dUtyuktitAtparya prtiiyte| uktaprakArakAntimattvakathanaM ca kAntakautukotkalikAkAraNatAM pratipadyate / vicitrameva rUpAntareNa pratipAdayati-svabhAva ityAdi / yatra yasmin bhAvAnAM svabhAva: svaparispanda:sarasAkato rasanirbharAbhiprAya: padArthAnAM nibadhyate niveshyte| kIdRza:-kenApi kamanIyena vaicitryeNopabRMhitaH, lokottareNa hRdayahAriNA vaidagdhyenottejita: / 'bhAva'-zabdenAtra sarvapadArtho'bhidhIyate, na rtyaadirev| udAharaNam krIDAsu bAlakusumAyudhasaMgatAyA yattat smitaM na khalu tat smitamAtrameva / Alokyate smitapaTAntaritaM mRgAkSyAstasyAH parisphuradivAparameva kiMcit / / 101 / /
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.44] prathamonmepaH atra na khalu tat smitamAtrameveti prathamA'bhilASasubhagaM sarasAbhiprAyatvamuktam / aparArdhe tu-hasitAMgukatirohitamanyadeva kimapi parisphuradAlokyata iti kamanIyavaicitryavicchittiH / ___ idAnI vicitramevopasaMharati-vicitro yatretyAdi / evaM vidho vicitro mArgo yatra yasmin vakroktivaicitryam alaMkAravicitrabhAvo jIvitAyate jIvitavadAcarati / vaicitryAdeva vicitre 'vicitra'zabda: pravartate / tasmAttadeva tasya jIvitam / kiM tadvaicitrya nAmetyAha-parisphurati yasyAnta: mA kaaytiyaabhidhaa| yasyAnta svarUpAnapravezena sA kApyalaukikAtizayoktiH parisphurati bhraajte| yathA yatsenArajasAmudaJcati caye dvAbhyAM dIyo'ntarAn pANibhyAM yugapadvilocanapuTAnapTAkSamo rakSitum / ekaikaM dalamannamayya gamayan vAsAmbaja kAzatAM dhAtA saMvaraNAkulazciramabhUt svAdhyAyavandhyAnanaH / / 102 / / evaM vaicitryaM saMbhAvanAnumAnapravRttAyA: pratIyamAnatvamu prekSAyAH / tacca dhArAdhirohaNaramaNIyatayAtizayoktiparispandasyandi saMdRzyate / tadevaM vaicitryaM vyAkhyAya tasyaiva guNAn vyAcapTe vaidagdhyasyandi mAdhuryaM padAnAmatra badhyate / yAti yattyaktazaithilyaM bandhabandhuratAGgatAm // 44 // atrAsmin mAdhurya vaidagdhyasyandi vaicitryasamarpaka padAnAM badhyate vAkyaikadezAnAM niveshyte| yattyaktazaithilyamajjhitakomalabhAva bhavadvandhabandhuratAGgatAM yAti saMnivezasaundaryopakaraNatAM gacchati / yathA 'ki tAruNyataro:' ityatra pUrvArdhe // 103 / /
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 vakroktijIvitam [1.45-46 ___ evaM mAdhuryamabhidhAya prasAdamabhidhatte asamastapadanyAsaH prasiddhaH kvivrtmni| . kiMcidojaH spRzan prAyaH prasAdo'pyatra dRzyate // 45 // asamastAnAM samAsarahitAnAM padAnAM nyAso nibandha: kavivartmani vipazcinmArge ya: prasiddhaH prakhyAta: so'pyasmin vicitrAkhye prasAdAbhidhAno guNa: kiMcit kiyanmAtramoja: spRzannuttAnatayA vyavasthita: prAyo dRzyate prAcuryeNa lakSyate / bndhsaundrynibndhntvaat| tathAvidhasyaujasaH samAsavatI vRtti:-'ojaH'-zabdena cirantanarucyate / tadayamatra paramArthaH-pUrvasmin prasAdalakSaNe satyojaHsaMsparzamAtramiha vidhIyate / yathA apAGgagatatArakA: stimitapakSmapAlIbhRta: sphuratsubhagakAntaya: smitasamudgatidyotitAH / vilAsabharamantharAstaralakalpitakabhruvo jayanti ramaNArpitA: samadasundarIdRSTayaH // 104 / / prasAdameva prakArAntareNa prakaTayati gamakAni nibadhyante vAkye vAkyAntarANyapi / padAnIvAtra ko'pyeSa prasAdasyAparaH kramaH // 46 // atrAsmin vicitre yadvAkyaM padasamudAyastasmin gamakAni samarpakANyanyAni vAkyAntarANi nibadhyante nivezyante / kathampadAnIva padavat, parasparAnvitAnItyarthaH / eSa ko'pyapUrvaH prasAdasyApara: krama: bandhacchAyAprakAraH / yathA ___ nAmApyanyataroH iti // 105 / / | atha prasAdamabhidhAya lAvaNyaM lakSayati
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.47-48] prathamonmeSaH atrAluptavisargAntaiH padaiH protaiH parasparam / hrasvaiH saMyogapUrvaizca lAvaNyamatiricyate // 47 / / atrAsminnevaM vidhaH padalAvaNyamatiricyate paripoSaM prApnoti / kIdRzaiH-paraspara manyonyaM protaiH saMzleSaM niitH| anyacca kIdRzaiH -aluptavisargAntaH, alaptavisargAH zrayamANavisarjanIyA antA yeSAM tAni tathoktAni taiH / hrasvazca laghubhiH / saMyogebhyaH pUrvaiH / atiricyate iti saMbandhaH / tadidamatra tAtparyam-pUrvoktalakSaNaM lAvaNyaM vidyamAnamarnenAtiriktatAM nIyate / yathA zvAsotkrampataraGgiNi stanataTe dhautAJjanazyAmalAH kIryante kaNazaH kRzAGgi kimamI bAppAmbhasAM bindavaH / kiMcAkuJcitakaNTharodhakuTilAH karNAmRtasyandino hUMkArAH kalapaJcamapraNayinastruTayanti niryAnti ca // 106 / / yathA vA __etanmandavipakvatindukaphalazyAmodarApANDura prAntaM hanta pulindasundarakarasparzakSamaM lakSyate / tat pallIpatiputri kuJjarakulaM kumbhAbhayAbhyarthanA dInaM tvAmanunAthate kucayugaM patrAMzukarmA pidhAH // 107 / / yathA vA hasAnAM ninadeSu iti / / 108 / / evaM lAvaNyamabhidhAyAbhijAtyamabhidhIyateyannAtikomalacchAyaM nAtikAThinyamudvahat / AbhijAtyaM manohAri tadatra prauDhinirmitam / / 48 / / atrAsmin tadAbhijAtyaM yannAtikomalacchAyaM nAtyantamasRNakAnti nAtikAThinyamadvahannAtikaThoratAM dhArayat tat prauDhinirmitaM
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvitam [1.49-51 sakalakavikauzalasaMpAditaM sanmanohAri hRdayaraJjaka bhavatItyarthaH / yathA adhikaratalatalpaM kalpitasvApalIlAparimalananimIlatpANDimA gaNDapAlI / sutana kathaya kasya vyaJjayatyajasaiva smaranarapatikelIyauvarAjyAbhiSekam / / 109 / / __evaM sukumAravihitAnAmeva guNAnAM vicitre kazcinimayaH saMpAdyata iti boddhavyam / AbhijAtyaprabhRtayaH pUrva mArgoMditA guNAH / atrAtizayamAyAnti janitAhAryasaMpadaH / / 110 // ityantarazlokaH / evaM vicitramabhidhAya madhyamamupakramate-- vaicitryaM saukumArya ca yatra saMkIrNatAM gate / bhrAjete sahajAhAryazobhAtizayazAlinI // 49 // mAdhuryAdiguNagrAmo vRttimAzritya madhyamAm / yatra kAmapi puSNAti bandhacchAyAtiriktatAm // 50 // mArgo'sau madhyamo nAma nAnArucimanoharaH / spardhayA yatra vartante mArgadvitayasaMpadaH // 51 // mArgo'sau madhyamo nAma madhyamAbhidhAno'sau pnthaaH| kIdRzaH - nAnArucimanoharaH / nAnAvidhA rucayaH pratibhAsA yeSAM te tathoktAsteSAM sukumAravicitramadhyamavyasaninAM sarveSAmeva manoharo hRdyhaarii| yasmin spardhayA mArgadvitayasaMpadaH sukumAravicitrazobhAH sAmyena vartante vyavatiSThante, na nyanAtiriktatvena / yatra vaicitryaM vicitratvaM saukumArya sukumAratvaM saMkIrNatAM gate tasmin mizratAM prApte satI bhrAjete zobhate / kIdRze-sahajA
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.51] prathamonmeSaH hAryazobhAtizayazAlinI, zaktivyutpattisaMbhavo yaH zobhAtizayaH kAntyutkarSastena zAlete zlAghete ye te tathokte / mAdhuryetyAdi / yatra ca mAdhuryAdiguNagrAmo mAdhuryaprabhRtiguNasamUho madhyamAmubhayacchAyAcchuritAM vRtti svaspandagatimAzritya kAmavyapUrvA bancacchAyAtiriktatAM saMnivezakAntyadhikatAM puSNAti puNyatItyarthaH / guNAnAmudAharaNAni / tatra mAdhuryasya yathA velAnilairmRdubhirAkulitAlakAntA gAyanti yasya caritAnyaparAntakAntAH / lIlAnatAH samavalambya latAstaruNAM hintAlamAlipu taTeSu mahArNavasya // 111 // tadvaktrenduvilokanena ityAdi / / 112 / / lAvaNyasya yathA saMkrAntAGgaliparva sUcitakarasvApA kapolasthalI netre nirbharamuktabASpakalaSe nizvAsatAnto'dharaH / baddho davisaMSThulAlakalatA nirvedazanyaM manaH kaSTaM durnayavedibhiH sacivairvatsA dRDhaM khadyate // 113 // AbhijAtyasya yathA prasAdasya yathA 61 Alambya lambAH sarasAgravallIH pibanti yatra stanabhAranamrAH / srotazcyutaM zIkarakUNitAkSyo mandAkinInirjharamazvamukhyaH // 114 // S
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvitam [1.52-53 atrArocakinaH kecicchAyAvaicitryaraJjake / vidagdhanepathyavidhau bhujaGgA iva sAdarAH // 52 // evaM madhyamaM vyAkhyAya tamevopasaMharati-atreti / atraitasmin kecit katipaye sAdarAstadAzrayeNa kAvyAni kurvanti / yasmAt arocakinaH kamanIyavastuvyasaninaH / kIdRze cAsmin-chAyAvaicitryaraJjake kaantivicitrbhaavaahlaadke| katham--vidagdhanepathyavidhau bhujaGgA iva, agrAmyAkalpakalpane nAgarA yathA / so'pi chAyAcitryaraJjaka eva / atra guNodAharaNAni parimitatvAtpradarzitAni, pratipadaM punazchAyAvaicitryaM sahRdayaH svayamevAnasartavyama / anasaraNadikapradarzanaM punaH kriyate / yathA--mAtRguptamAyurAjamajIraprabhRtInAM saukumAryavaicitryasaMvalitaparispandasyandIni kAvyAni saMbhavanti / tatra madhyamamArgasaMvalitaM svarUpaM vicAraNIyam / evaM sahajasaukumAryasubhagAni kAlidAsasarva senAdInAM kAvyAni dRzyante / tatra sukumAramArgasvarUpaM carcanIyam / tathaiva ca vicitravakratvavijRmbhitaM harSacarite prAcuryeNa bhaTTabANasya vibhAvyate, bhavabhUtirAjazekharaviraciteSu bandhasaundaryasubhageSu muktakeSu paridRzyate / tasmAt sahRdayaH sarvatra sarva manusatavyam / evaM mArgatritayalakSaNaM diGmAtrameva pradarzitam , na punaH sAkalyena satkavikauzalaprakArANAM kenacidapi svarUpamabhidhAtuM pAryate / mAgeSu guNAnA smudaaydhrmtaa| yathA na kevalaM zabdAdidharmatvaM tathA tallakSaNavyAkhyAvasara eva pratipAditam / evaM pratyeka pratiniyatagaNagrAmaramaNIyaM mArgatritayaM vyAkhyAya sAdhAraNaguNasvarUpavyAkhyAnArtha mAha Ajasena svabhAvasya mahattvaM yena poSyate / prakAreNa tadaucityamucitAkhyAnajIvitam // 53 //
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.54] prathamonmeSaH tadaucityaM nAma guNaH / kIdRka-AJjasena suspaSTena svabhAvasya padArthasya mahattvamutkarSoM yena poSyate paripoSaM prApyate / prakAreNeti prastutatvAdabhidhAvaicitryamatra 'prakAra'-zabdenocyate / kIdRzam-ucitAkhyAnamudArAbhidhAnaM jIvitaM paramArtho yasya tattathoktam / etadAnuguNyenaiva vibhUSaNavinyAso vicchittimAvahati / yathA karatalakalitAkSamAlayoH samuditasAdhvasasannahastayoH / kRtarucirajaTAnivezayo rapara ivezvarayo: samAgamaH // 115 // yathA vA upagiri puruhUtasyaiSa senAnivezastaTamaparamito'drestvadvalAnyAvasantu / dhruvamiha kariNaste durdharA: saMnikarSe suragajamadalekhAsaurabhaM na kSamante // 116 / / yathA ca he nAgarAja bahudhAsya nitambabhAgaM bhogena gADhamabhiveSTaya mandarAdreH / soDhAviSayavRSavAhanayogalIlA paryaGkabandhanavidhestava ko'tibhAra: // 117 / / atra pUrvatrodAharaNayobhUSaNaguNenaiva tadguNaparipoSaH, itaratra ca svabhAvaudAryAbhidhAnena / ocityasyaiva chAyAntareNa svarUpamunmIlayatiyatra vaktuH pramAturvA vAcyaM zobhAtizAyinA / AcchAdyate svabhAvena tadapyaucityamucyate // 54 //
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 vakroktijIvitam [1.54 ___ yatra yasmin vakturabhidhAtuH pramAturana bhaviturvA svabhAvena svaparispandena vAcyamabhidheyaM vastu zobhAtizAyinA rAmaNIyakamanohareNa AcchAdyate saMviyate tadapyaucityamevocyate / yathA / zarIramAtreNa narendra tiSThannAbhAsi tIrthapratipAditarddhiH / AraNyakopAtaphalaprasUti: stambena nIvAra ivAvaziSTaH / / 118 / / atra zlAdhyatayA tathAvidhamahArAjaparispande varNyamAne maninA svAnubhavasiddhavyavahArAnusAreNAlaMkaraNayojanamaucityaparipoSamAvahati / atra vaktuH svabhAvena ca vAcyaparispandaH saMvRtaprAyo lakSyate / prmaaturythaa| nipIyamAnastabakA zilImukhagzokayaSTizcalabAlapallavA / viDambayantI dadRze vadhUjana ramandadapTauSThakarAvadhUnanam // 119 / / atra vadhUjanairnijAnubhavavAsanAnusAreNa tathAvidhazobhAbhirAmatAnabhUtiraucitya mAvahati / yathA vA vApItaDe kuDuMgA piasahi hrAuM gaehiM dIsaMti / Na dharaMti kareNa bhaNaMti Na tti valiuM puNa Na deti / / 120 // vApItaTe nikuJjA: snAtuM gatairdazyante / na dharanti kareNa bhajanti na kimapi valituM punarna dadati / / iti chaayaa| atra kasyAzcitpramAtRbhUtAyA: sAtizayamaugdhyaparispandasundareNa svabhAvena vAcyamAcchAditamaucityaparipoSamAvahati / evamaucityamabhidhAya saubhAgyamabhidhatte
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.55-56] prathamonmeSa: ityupAdeyavarge'smin yadarthaM pratibhA kaveH / samyak saMrabhate tasya guNaH saubhAgyamucyate // 55 // ___ ityevaM vidhe'sminnupAdeyavarge zabdAdyupeyasamahe yadarthaM yannimittaM kave: saMbandhinI pratibhA zaktiH samyak sAvadhAnatayA saMrabhate vyavasyati tasya vastuna: prastutatvAt kAvyAbhidhAnasya yo guNa: sa saubhAgyamityucyate bhaNyate // __ tacca na pratibhAsaMrambhamAtrasAdhyam, kintu tadvihitasamastasAmagrIsaMpAdyamityAha sarvasaMpatparispandasaMpAdyaM sarasAtmanAm / alaukikacamatkArakAri kAvyakajIvitam // 56 // sarvasaMpatparispandasaMpAdyaM sarvasyopAdeyarAzeryA saMpattiranavadyatAkASThA tasyA: parispanda: sphuritatvaM tena saMpAdyaM niSpAdanIyam / anyacca kIdRzam-sarasAtmanAmAcetasAmalaukikacamatkArakAri lokottarAlAdavidhAyi / kiM bahunA, tacca kAvyakajIvitaM kAvyasya para: paramArtha ityarthaH / yathA dormUlAvadhisUtritastanamuraH snihyatkaTAkSe dRzau kiMcittANDavapaNDite smitasudhAsiktoktiSu bhUlate / ceta: kandalitaM smaravyatikarAvaNyamaGgataM tanvaGgayAstaruNimni sarpati zanairanyaiva kAciddyutiH // 121 // tanvyA: prathamataratAruNye'vatIrNe, AkArasya cetasazceSTAyAzca vaicitryamatra varNitam / tatra sUtritastanamuro lAvaNyamaGgairvRtamityAkArasya, smaravyatikaraiH kandalitamiti cetasaH, snihyatkaTAkSe dRzAviti kiMcittANDavapaNDite smitasudhAsiktoktiSa bhralate iti
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvitam ceSTAyAzca / sUtrita sikta tANDava paNDita kandalitAnAmupacAravakratvaM lakSyate, snihyadityetasya kAlavizeSAvedaka: pratyayavakrabhAva:, anyaMtra kAcidavarNanIyeti saMvRtivatratAvicchittiH, aGgavaMtamiti kArakatvam / vicitra mArgaviSayo lAvaNyaguNAtirekaH / tadeva - metasmin pratibhAsaMrambhajanitamakalasAmagrIsamunmIlitaM sarasahRdayAhlAdakAra kimapi saubhAgyaM samudbhAsate / anantaroktasya guNadvayasya viSayaM pradarzayati etattriSvapi mArgeSu guNadvitayamujjvalam / padavAkyaprabandhAnAM vyApakatvena vartate / / 57 / / 66 - [1.57 etad guNadvaya maucityasaubhAgyAbhidhAnam ujjvalamatIva bhrAjiSNu pradavAkyaprabandhAnAM trayANAmapi vyApakatvena vartate sakalAvayavavyAstyAvatiSThate / vavetyAha- triSvapi mArgeSu sukumAravicitramadhyamAkhyeSu / tatra padasya tAvadaucityaM bahuvidhabhedabhinno vakrabhAvaH / svabhAvasyAJjasena prakAreNa paripoSaNameva vakratAyAH paraM rahasyam / ucitAbhidhAnajIvitatvAd vAkyasyApyekadeze'pyaucityavirahAtta dvidAhlAdakAritvahAni: / yathA raghuvaMze puraM niSAdAdhipatestadeta dyasminmayA maulimaNiM vihAya / jaTAsu baddhAsvarudatsumantraH kaikeya kAmAH phalitAstaveti // 122 // atra raghupateranargha mahApuruSasaMpadupetatvena varNyamAnasya 'kaikeyi kAmA: phalitAstava' ityevaM vidhatucchatarapadArtha saMsmaraNaM tadabhidhAnaM cAtyantamanaucityamAvahati / prabandhasyApi kvacitprakaraNakadeze'pyau
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 1.57] prathamonmapaH cityavirahAdekadezadAhadUSitadagdhapaTaprAyatA prasajyate / yathAraghuvaMze eva dilIpa-siMha-saMvAdAvasare athaikadhenoraparAdhacaNDAdguroH kRzAnupratimAdvibheSi / zakyo'sya manyubhavatApi netuM gA: koTiza: sparzayatA ghaTonI: // 123 // iti siMhasyAbhidhAtumucitameva, rAjopahAsaparatvenAbhidhIyamAnatvAt / rAjJa: punarasya nijayaza:parirakSaNaparatvena tRNavallaghuvRttayaH prANA: pratibhAsante / tasyaitatpUrvapakSottaratvena kathaM na zakyAnunayo maharSivizrANanAdanyapayasvinInAm / imAmanUnAM surabheravehi rudraujasA tu prahRtaM tvayAsyAm // 124 / / ityanyAsAM gavAM tatprativastupradAnayogyatA yadi kadAcitsaMbhavati tatastasya munermama cobhayorapyetajjIvitaparirakSaNanarapekSyamupapannamiti tAtparyaparyavasAnAdatyantamanaucityayukteyamukti: / yathA ca kumArasaMbhave trailokyAkrAntipravaNaparAkramasya tArakAsyasya ripojigISAvasare surapatirmanmathenAbhidhIyate kAmekapatnoM vratadu:khazIlAM lolaM manazcArutayA praviSTAm / nitambinImicchasi muktalajjAM kaNThe svayaMgrAhaniSaktabAhum // 125 / / ityavinayAnuSThAnaniSThaM triviSTapAdhipatyapratiSThitasyApi tathAvidhAbhiprAyAnuvartanaparatvenAbhidhIyamAnamanaucityamAvahati / eta
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvitam [1.58 ccatasyaiva kaveH sahajasaukumAryamudritasUktiparispandasaundaryasya paryAlocyate, na punrnyessaamaahaarymaatrkaavykrnnkaushlshlaaghinaam| saubhAgyamapi padavAkyaprakaraNaprabandhAnAM pratyekamanekAkArakamanIyakAraNakalApakalitarAmaNIyakAnAM kimapi sahRdayahRdayasaMvedyaM kAvyakajIvitamalaukikacamatkArakAri saMvalitAnekarasAsvAdasundaraM sakalAvayavavyApakatvena kAvyasya guNAntaraM parisphuratItyalamatiprasaGgena / idAnImetadupasaMhRtyAnyadavatArayatimArgANAM tritayaM tadetadasakRtprAptavyaparyutsukaiH kSuNNaM kairapi yatra kAmapi bhuvaM prApya prasiddhi gtaaH| sarve svaravihArahAri kavayo yAsyanti yenAdhunA tasmin ko'pi sa sAdhusundarapadanyAsakramaH kathyate // 8 // mArgANAM sukumArAdInAmetattitayaM kairapi mahAkavibhireva, na sAmAnyaH, prAptavyaparyutsukaiH prApyotkaNThitarasakRt bahuvAramabhyAsena kSuNNaM parigamitam / yatra yasmin mArgatraye kAmapi bhuvaM prApya prasiddhi gatA: lokottarAM bhUmimAsAdya pratIti prAptA: / idAnI sarve kavayastasminmArgatritaye yena yAsyanti gamiSyanti svaravihArahAri svecchAviharaNaramaNIyaM sa ko'pi alaukika: sAdhu zobhanaM kRtvA sundarapadanyAsakrama: kathyate subhagasuptiGantasamarpaNaparipATIvinyAso varNyate / mArga-svaravihAra-pada-prabhRtayaH zabdA: zleSacchAyAviziSTatvena vyAkhyeyAH / iti zrIrAjAnakakuntakaviracite vakroktijIvite kAvyAlaMkAre prathama unmeSaH /
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyonmeSaH ___ sarvatraiva sAmAnyalakSaNe vihite vizeSalakSaNaM vidhAtavyamiti kAvyasya "zabdArthoM sahitau' ityAdi (1 / 7) sAmAnyalakSaNaM vidhAya tadavayavabhatayoH zabdArthayoH sAhityasya prathamonmeSa eva vizeSalakSaNaM vihitam / idAnI prathamoddiSTasya varNavinyAsavakratvasya vizeSalakSaNamupakramate eko dvau bahavo varNA badhyamAnAH punaH punaH / svalpAntarAstridhA soktA varNavinyAsavakratA // 1 // varNazabdo'tra vyaJjanaparyAyaH, tathA prasiddhatvAt / tena sA varNavinyAsavakratA vyaJjanavinyasanavicchitti: tridhA tribhiH prakArairuktA varNitA / ke punaste traya: prakArA ityucyate-eka: kevala eva, kadAcid dvau bahavo vA varNAH punaH punarbadhyamAnA yojymaanaaH| kiidshaa:-svlpaantraa:| svalpaM sutarAmalpaM stokamantaraM vyavadhAnaM yeSAM te tathoktAH / ta eva trayaH prakArA ityacyante / atra vIpsayA punaH punarityayogavyavacchedaparatvena niyamaH, nAnyayogavyavacchedaparatvena / tasmAtpunaH punarbadhyamAnA eva, na tu puna: punareva badhyamAnA iti| tatraikavyaJjananibandhodAharaNaM yathA dhammillo vinivezitAlpakusuma: saundaryadhuryaM smitaM vinyAso vacasAM vidagdhamadhuraH kaNThe kalaH paJcamaH / lIlAmantharatArake ca nayane yAtaM vilAsAlasaM ko'pyevaM hariNIdRzaH smarazarApAtAvadAta: kramaH // 1 // ekasya dvayorbahUnAM codAharaNaM yathA
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ '70 vakroktijIvitama [2.2 bhagnailAvallarI kAstaralitakadalIstambatAmbUlajambUjambIrAstAlatAlIsa ralataralatAlAsikA yasya jahaH / vellakallolahelA vizakala najaDA: kUlakaccheSa sindhoH menAsImantinInAmanavarataratAbhyAsatAnti samIrAH // 2 // etAmeva vakratAM vicchittyantareNa vivinakti--- vargAntayoginaH sparzA dviruktAsta-la- nAdayaH / ziSTAzca rAdisaMyuktAH prastutaucityazobhinaH // 2 // iyamaparA varNavinyAsa vakratA tridhA tribhiH prakArairukteti 'ca'zabdenAbhisambandhaH / ke punarasyAstrayaH prakArA ityAha-vargAntayoginaH sparzAH / sparzAH kAdayo makAraparyantA vargAstadantaiH GakArAdibhiryogaH saMyogo yeSAM te tathoktAH punaH punarbadhyamAnAHprathamaH prakAraH / ta-la-nAdayaH takAra-lakAra- nakAra-prabhRtayo dviruktA dviruccAratA dviguNAH santaH punaH punarvadhyamAnA:dvitIyaH / tadvyatiriktAH ziSTAzca vyaJjanasaMjJA ye varNAste rephaprabhUtibhiH saMyuktAH punaH punarbadhyamAnAH - tRtIyaH / svalpAntarAH parimitavyavahitA iti sarveSAmabhisaMbandhaH / te ca kIdazA:prastutaucityazobhinaH / prastutaM varNyamAnaM vastu tasya yadaucityamucitabhAvastena zobhante ye te yathoktAH / na punarvarNasAvarNya - vyasanitAmAtreNopanibaddhAH prastutaucityamlAnatvakAriNaH / prastutaucityazobhitvAt kutracitparUparasaprastAve tAdazAnevAbhyanujAnAti / atha prathamaprakArodAharaNaM yathA unnidrakokanadareNupizaGgitAGgA guJjanti maJju madhupAH kamalAkareSu /
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyonmeSaH etaccakAsti ca ravernavabandhujIvapuSpacchadAbhamudayAcalambibimbam || 3 || kadalIstambatAmbUlajambUjambIrAH iti // 4 // yathA vA sarasvatI hRdayAravindamakarandabindu sandoha sundarANAm iti // 5 // dvitIyaprakArodAharaNam - prathamamaruNacchAyaH // 6 // - ityasya dvitIyacaturthI pAdau / tRtIyaprakArodAharaNamasyaiva tRtIyaH pAdaH / yathA vA 2.3] yathA ca 71 saundaryadhuryaM smitam // 7 // yathA ca 'kalAra' - zabdasAhacaryena 'hlAda ' - zabdaprayogaH / paruSarasaprastAve tathAvidhasaMyogodAharaNaM yathA uttAmyattAlavazca pratapati taraNAvAMzavI tApatandrImadridroNIkuTIre kuhariNi hariNArAtayo yApayanti // 8 // etameva vaicitryAntareNa vyAcaSTe kvacidavyavadhAne'pi manohArinibandhanA / sA svarANAmasArUpyAt parAM puSNAti vakratAm // 3 // kvacidaniyataprAyavAkyaikadeze kasmiMzcidavyavadhAne'pi vyavadhAnAbhAve'yekasya dvayoH samuditayozca bahUnAM vA punaH punabaMdhyamAnAnAmeSAM manoharinibandhanA hRdayAvarjakavinyAsA bhavati / kAcidevaM saMpadyata ityarthaH / yamakavyavahAro'tra na pravartate, tasya niyatasthAnatayA vyavasthAnAt / svarairavyavadhAnamatra na vivakSitam, tasyAnupapatteH / tatraikasyAvyavadhAnAdAharaNaM yathA -
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 vakroktijIvitam [2.3 vAmaM kajjalavadvilocanamuro rohadvisAristanam // 9 // dvayoryathA tAmbUlInaddhamugdhakramukatarulatAprastare sAnugAbhiH pAyaM pAyaM kalAcIkRtakadaladalaM nArikelIphalAmbhaH / sevyantAM vyomayAtrAzramajalajayinaH sainyasImantinIbhi tyahavyahakelIkalitakuhakuhArAvakAntA vanAntAH // 10 // yathA vA ayi pibata cakorAH kRtsnamunna mya kaNThAn kramakavalanacaJcaccaJcavazcandrikAmbhaH / virahavidhuritAnAM jIvitatrANaheto rbhavati hariNalakSmA yena tejodaridraH // 11 // bahUnAM yathA saralataralatAlAsikA iti / / 12 / / 'api'-zabdAt kvacid vyvdhaane'pi| dvayoryathA svasthAH santu vasanta te ratipateragresarA vAsarA: / / 13 // bahUnAM vyavadhAne'pi yathA cakitacAtakamecakitaviyati varSAtyaye // 14 // sA svarANAmasArUpyAt seyamanantaroktA svarAnAmakArAdInAmasArUpyAdasAdRzyAt kvacitkasmiMzcidAvartamAnasamudAyaikadeze parAmanyAM vakratAM kAmapi puSNAti puSyatItyarthaH / yathA rAjIvajIvitezvare // 15 // yathA vA dhUsarasariti iti / / 16 / /
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyonmeSa: 73 2.4] 72 yathA ca svasthAH santu vasanta iti // 17 // yathA vA tAlatAlI iti / / 18 // so'yamabhayaprakAro'pi varNavinyAsavakratAviziSTAvayavavinyAso yamakAbhAsa: saMnivezavizeSo muktAkalApamadhyaprotamaNimayapadakabandhabandhuraH sutarAM sahRdayahRdayahAritAM prtipdyte| tadidamuktam alaMkArasya kavayo yatrAlaMkAraNAntarama / asantuSTA nibadhnanti hArAdermaNibandhavat // 19 // iti / etAmeva vividhaprakArAM vakratAM vizinaSTi, yadevaM vidhavakSyamANavizeSaNaviziSTA vidhAtavyeti nAtinirbandhavihitA nApyapezalabhUSitA / pUrvAvRttaparityAganUtanAvartanojjvalA // 4 // nAtinirbandhavihitA-'nirbandha'-zabdo'tra vyasanitAyAM vartate / tenAtinirbandhena puna: punarAvartanavyasanitayA na vihitA, aprayatnaviracitetyarthaH / vyasanitayA prayatnaviracane hi prastutaucityaparihANervAcyavAcakayo: parasparaspardhitvalakSaNasAhityavirahaH paryavasyati / yathA ___ bhaNa taruNi iti // 20 // nApyapezala bhUSitA na cApezale rasukumArairakSarairalaMkRtA / yathA zIrNaghrANAghri iti // 21 // tadevaM kIdRzI tarhi kartavyetyAha-pUrvAvRttaparityAganUtanAvartanojjvalA pUrvamAvRttAnAM puna: punarviracitAnAM parityAgena prahANena natanAnAmabhinavAnAM varNAnAmAvartanena puna: puna: parigraheNa ca
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ .[2.5 74 vakroktijIvitam tadevamubhAbhyAM prakArAbhyAmujjvalA bhrAjiSNuH / yathA etAM pazya purastaTImiha kila krIDAkirAto hara: kodaNDena kirITinA sarabhasaM caDAntare tADita: / ityAkarNya kathAdbhataM himanidhAvadrau subhadrApata manda mandamakAri yena nijayordordaNDayomaNDanam / / 22 / / yathA vA haMsAnAM ninadeSu iti / / 23 / / yathA ca etanmandavipakva ityAdau / / 28 / / yathA vA Namaha dasANaNasarahasakaratuliavalantaselabhaavihalaM / vevaMtathorathaNaharaharakaakaMThaggahaM gori / / 25 / / namata dazAnanasarabhasakaratulitavalacchailabhayavihvalAm / vepamAnasthUlastanabharaharakRtakaNThagrahAM gaurIm / / iti chAyA / evametAM varNavinyAsavakratAM vyAkhyAya tAmevopasaMharati varNacchAyAnusAreNa guNamArgAnuvartinI / vRttivaicitryayukteti saiva proktA cirantanaH // 5 // varNAnAmakSarANAM yA chAyA kAnti: thavyatAdigaNasaMpattayA hetubhatayA yadanusaraNamanusAra: prApyasvarUpAnapravegastena / guNamArgAzca sukumAraprabhRtInanuvartate yA sA tathoktA / tatra guNAnAmAntaratamyAt prathamamupanyasanam, guNadvAreNaiva mArgAnusaraNApapatteH / tadayamatrArtha: - yadyeSA varNavinyAsavakratA vyajanacchAyAnusAreNaiva, tathApi pratiniyatagaNaviziSTAnAM mArgANA guNAnuvartana dvAreNa yathA svarUpAnupraveza vidadhAti tathA vidhAta
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.6-7] dvitIyonmeSaH 75 vyeti / tata eva ca tasyAstannibandhanA: pravitatA: prakArA: samullasanti / cirantana: puna: saiva svAtantryeNa vRttivaicitryayukteti proktA / vRttInAmupanAgarikAdInAM yad vaicitryaM vicitrabhAva: svaniSThasaMkhyAbhedabhinnatvaM tena yuktA samanviteti cirantana: pUrvasUribhirabhihitA / tadidamatra tAtparyam -- yadasyA: sakalaguNa svarUpAnusaraNasamanvayena sukumArAdimArgAnuvartanAyattavRtteH pAratantryamaparigaNitaprakAratvaM caitadubhayamapyavazyaMbhAvi tasmAdapAratantryaM parimitaprakAratvaM ceti nAticaturastram / nanu ca prathamameko dvAvityAdinA prakAreNa parimitAn prakArAna svatantratvaM ca svayameva vyAkhyAya kimetaduktamiti cennaiSa doSaH, yasmAllakSaNakArairyasya kasyAcitpadArthasya samudAyaparAyattavRtte: paravyutpattaye prathamamapoddhArabaddhayA svatantratayA svarUpamullikhyate, tata: samudAyAntarbhAvA bhaviSyatItyalamatiprasaGgena / yeyaM varNavinyAsavakratA nAma vAcakAlaMkRti: sthAnaniyamAbhAvAt sakalavAkyaviSayatvena samAmnAtA, saiva prakArAntaraviziSTA niyatasthAnatayopanibadhyamAnA kimapi vaicitryAntaramAbAnAtItyAha samAnavarNamanyArtha prasAdi zrutipezalam / aucityayuktamAdyAdiniyatasthAnazobhi yat // 6 // yamakaM nAma ko'pyasyAH prakAraH paridRzyate / sa tu zobhAntarAbhAvAdiha nAtipratanyate // 7 // ko'pyasyAH prakAra: paridRzyata, asyA: pUrvoktAyAH, ko'pyapUrva: prabhedo vibhAvyate / kosAvinyAha-yamakaM nAma / yamakamiti yasya prasiddhiH / tacca kIdazama-samAnavarNam / samAnA: marUpA: sadAzrayo varNA yasmina tattathoktam / evamekasya
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvitam [2.8 dvayorbahUnAM sadRzazrutInAM vyavahitamavyavahitaM vA yadupanibandhanaM tadeva yamakamityucyate / tadevamekarUpe saMsthAnadvaye satyapianyArthaM bhinnAbhidheyam / anyacca kIdRzam-prasAdi prasAdaguNayaktaM jhagiti vAkyArthasamarpakama, akadarthanAbodhyamiti yAvat / zrutipezalamityetadeva viziSyate-- zruti: zravaNendriyaM tatra pezalaM raJakam, akaThorazabdaviracitam / kIdRzam-aucityayuktam / aucityaM varNyamAnasya vastunaH svabhAvotkarSastena saMyuktaM samanvitam / yatra ymkopnibndhnvysnitvenaapyaucitymprimlaanmityrthH| tadeva vizeSaNAntareNa vizinaSTi-AdyAdiniyatasthAnazobhi yat / AdirAdiryeSAM te tathoktA: prathamamadhyAntAstAnyeva niyatAni sthAnAni viziSTA: saMnivezAsta: zobhate bhrAjate yattathoktam / atrAdyAdaya: saMbandhizabdA: pAdAdi bhivizeSaNIyA: / sa tu prakAra: proktalakSaNasaMpadupeto'pi bhavan iha nAtipratanyate granthe'sminnAtivistAryate / kuta:-zobhAntarAbhAvAt / sthAnaniyamavyatiriktasyAnyasya zobhAntarasya chAyAntarasyAsaMbhavAdityarthaH / asya ca varNavinyAsavaicitryavyatirekeNAnyatkiMcidapi jIvitAntara na paridRzyate / tenAnantaroktAlaMkRtiprakAratava yuktA / udAharaNAnyatra zizupAlavadhe caturthe sarge samarpakANi kAnicideva yamakAni, raghuvaMze vA vasantavarNane / evaM padAvayavAnAM varNAnAM vinyAsavakrabhAve vicArite varNasamadAyAtmakasya padasya ca vakrabhAvavicAra: praaptaavsrH| tatra padapUrvArdhasya tAvadvakratAprakArA: kiyanta: saMbhavantIti prakramate yatra ruuddhrsNbhaavydhrmaadhyaaropgrbhtaa| saddharmAtizayAropagarbhatvaM vA pratIyate // 8 //
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 2.9] dvitIyonmeSaH lokottaratiraskArazlAdhyotkarSAbhidhitsayA / vAcyasya socyate kApi rUDhivaicitryavakratA // 9 // yatra rUDherasaMbhAvyadharmAdhyAropagarbhatA pratIyate / zabdasya niyatavRttitA nAma dharmo rUDhirucyate, rohaNaM rUDhiriti kRtvaa| sA ca dviprakArA saMbhavati-niyatasAmAnyavRttitA niyatavizeSavRttitA ca / tena rUDhizabdenAtra rUDhipradhAna: zabdo'bhidhIyate, dharmadharmiNorabhedopacAradarzanAt / yatra yasmin viSaye rUDhizabdasya asaMbhAvya: saMbhAvayitumazakyo yo dharma : kazcitparispandastasyAdhyAropa: samarpaNaM garbho'bhiprAyo yasya sa tathoktastasya bhAvastattA sA pratIyate pratipAdyate / yatreti saMbandhaH / saddharmAtizayAropagarbhatvaM vaa| saMzcAsau dharmazca saddharma: vidyamAna: padArthasya parispandastasmin yasya kasyacidapUrvasyAtizayasyAdbhUtarUpasya mahimna Aropa: samarpaNaM garbho'bhiprAyo yasya sa tathoktasya bhAvastattvam / tacca vA yasmina pratIyate / kena hetunaa-lokottrtirskaarshlaaghyotkrssaabhidhitsyaa| lokottara: sarvAtizAyI yastiraskAraH khalIkaraNaM zlAghyazca spRhaNIyo ya utkarSa: sAtizayatvaM tayorabhidhitsA abhidhAtumicchA vaktukAmatA tyaa| kasya vaacysy| rUDhizabdasya vAcyo yo'bhidheyo'rthastasya / socyate kathyate kApyalaukikI rUDhivaicitryavakratA / rUDhizabdasyaivaM vidhena vaicitryeNa vicitrabhAvana vakratA vakrabhAva: / tadidamatra tAtparyam-yatsAmAnyavicitrasaMsparzinAM zabdAnAmanumAnavanniyatavizeSAliGganaM yadyapi svabhAvAdeva na kiMcidapi saMbhavati, tathApyanayA yuktyA kavivivakSitaniyatavizeSaniSThatAM nIyamAnA: kAmapi camatkArakAritAM pratipadyante / yathA tAlA jAaMti guNA jAlA te sahiaehi gheppaMti / raikiraNANuggahiAI hoMti kamalAiM kamalAiM / / 26 / /
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ [2.9 vakroktijIvitam tadA jAyante guNA yadA te sahRdayairgRhyante / ravikiraNAnugRhItAni bhavanti kamalAni kamalAni / / iti chaayaa| pratIyate iti kriyApadavaicitryasyAyamabhiprAyo yadevaM vidhe viSaye zabdAnAM vAcakatvena na vyApAra:, api tu vastvantaravatpratItikAritvamAtraNeti yuktiyuktamapyetadiha nAtipratanyate / yasmAd vvanikAreNa vyaGgyavyaJjakabhAvo'tra sutarAM samarthitastat ki paunaruktyena / ___ sA ca rUDhivaicitryavakratA mukhyatayA dviprakArA saMbhavati-yatra rUDhivAcyo'rtha: svayameva AtmanyatkarSa nikarSa vA samAropayitukAma: kavinopanibadhyate, tasyAnyo vA kazcidvakteti / yathA snigdhazyAmalakAntiliptaviyato velladvalAkA ghanA vAtA: zIkariNa: payodasuhRdAmAnandakekA: kalA: / kAma santu dRDhaM kaThorahRdayo rAmo'smi sarvaM saha vaidehI tu kathaM bhaviSyati hahA hA devi dhIrA bhava* / / 27 // atra 'rAma'-zabdena 'dRDhaM kaThorahRdaya:' 'sarvaM sahe' iti yadubhAbhyAM pratipAdayituM na pAryate, tadevaMvidhavividhoddIpanavibhAvavibhavasahanasAmarthya kAraNaM du:sahajanakarAjaputrIviraha vyathAvisaMSThale'pi samaye nirapatrapaprANaparirakSAvacakSaNyalakSaNaM saMjJApadanibandhanaM kimapyasaMbhAvyamasAdhAraNaM kraurya pratIyate / vaidehItyanena jaladharasamayasundarapadArthasaMdarzanAsahatvasamarpakaM sahajasaukumAryasulabhaM kimapi kAtaratvaM tasyA: samarthyate / etadeva ca pUrvasmAdvizeSAbhidhAyina: 'tu'-zabdasya jIvitam / vidyamAnadharmAtizayAdhyAro pagarbhatvaM yathA tata: prahasyAha puna: puraMdaraM vyapetabhIbhUmipuraMdarAtmajaH /
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.9] dvitIyonmeSa: gRhANa zastraM yadi sarga eSa te na khalvanirjitya raghuM kRtI bhavAn // 28 // 'raghu' - zabdenAtra sarvatrApratihataprabhAvasyApi murapatestathA vidyAdhyavasAyavyAghAtasAmarthya nibandhanaH ko'pi svapauruSAtizayaH pratIyate / prahasyatyanenaM tadevopabRMhitam anyo vaktA yatra tatrodAharaNaM yathA AjJA zakazikhAmaNipraNayinI zAstrANi cakSunaMva bhaktirbhutata pinAkina padaM laGketi divyA purI / saMbhatirduhiNAnvaye ca tadaho nedagvaro labhyate syAcce deSa na rAvaNaH kva nu punaH sarvatra sarve guNAH / / 29 / / 'rAvaNa' - zabdenAtra sakalalokaprasiddha dazAnanadurvilAsavyatiriktamabhijanavivekasadAcAraprabhAvasaMbhogasukhasamRddhilakSaNAyAH samastavaraguNasAmagrIsaMpadastiraskArakAraNaM kimapyanupAdeyatAnimittabhUtamopahatyaM pratIyate / atraiva vidyamAna guNAtizayAdhyAropagarbhatvaM yathA rAmossI bhuvaneSu vikramaguNaiH prAptaH prasiddhi parAm ||30|| atra 'rAma' zabdena saMkalatribhuvanAtizAyI rAvaNAnucara vismayAspadaM zauryAtizayaH pratIyate / - gurvarthamarthI zrutapAradRzvA raghoH sakAzAdanavAptakAmaH / gato vadAnyAntaramityayaM me mA bhUtparIvAdanavAktAraH // 31 // 79 eSA ca ruDhivaicitryavatratA pratIyamAnadharmabAhulyAd bahuprakArA bhidyate / tacca svayamevotprekSaNIyam / yathA
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 vakroktijIvitam [2.10-12 ' raghu' -zabdenAtra tribhuvanAtizAyyaudA ryAtirekaH pratIyate / etasyAM vakratAyAmayameva paramArtho yat sAmAnyamAtraniSThatAmapAkRtya kavivivakSitavizeSapratipAdanasAmarthyalakSaNaH zobhAtizayaH samullAsyate / saMjJAzabdAnAM niyatArthaniSThatvAt sAmAnyavizeSabhAvo na kazcit saMbhavatIti na vaktavyam / yasmAtteSAmapyavasthAsahasrasAdhAraNavRttervAcyasya niyatadazAvizeSavRttiniSThatA satkavivivakSitA saMbhavatyeva, svarazrutinyAyena lagnAMzakanyAyena ceti / 1 evaM rUDhivaRtAM vivecya kramaprAptasamanvayAM paryAyavatratAM vivinakti abhidheyAntaratamastasyAtizayapoSakaH / ramyacchAyAntarasparzAttadalaMkartumIzvaraH // 10 // svayaM vizeSaNenApi svacchAyotkarSapezalaH / asaMbhAvyArthapAtratvagarbhaM yazcAbhidhIyate // / 11 // alaMkAropasaMskAramanohArinibandhanaH / paryAyastena vaicitryaM parA paryAyavakratA / / 12 // pUrvoktavizeSaNaviziSTa: kAvyaviSaye paryAyastena hetunA yacitryaM yo vicitrabhAvo vicchittivizeSaH sA parA prakRSTA kAcideva paryAyavakratetyucyate / paryAyapradhAnaH zabdaH paryAyo'bhidhIyate / tasya caitadeva paryAyaprAdhAnyaM yat sa kadAcidvivakSite vastuni vAcakatayA pravartate, kadAcidvAcakAntaramiti / tena pUrvoktayA nItyA bahuprakAra: paryAyo'bhihitaH, tat kiyantastasya prakArA: santItyAha-abhidheyAntaratamaH / abhidheyaM vAcyaM vastu tasyAntaratamaH pratyAsannatamaH / yasmAt paryAyazabdatve satyapyantaraGgatvAt sa yathA vivakSitaM vastu vyanakti tathA nAnyaH kazciditi / yathA
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.12] dvitIyonmeSaH nAbhiyoktu manRtaM tvamipyase kastapasvivizikheSu cAdaraH / santi bhUbhUti hi naH zarA: pare ye parAkramavasUni vajriNa: // 32 / / atra mahendravAcakeSvasaMkhyeSu saMbhavatsu paryAyazabdeSu 'vajriNaH' iti prayuktaH paryAyavakratAM puSNAti / yasmAt satatasaMnihitavajrasyApi surapaterye parAkramavasUni vikramadhanAnIti sAyakAnAM lokottaratvapratIti: / 'tapasvi'-zabdo'pyatitarAM rmnniiyH| yasmAt subhaTasAyakAnAmAdaro bahumAna: kadAcidupapadyate, tApasamArgaNeSu punarakiMcitkareSu ka: saMrambha iti / yathA vA kastvaM jJAsyasi mAM smara smarasi mAM diSTyA kimabhyAgatastvAmunmAdayituM kathaM nanu balAt kiM te balaM pazya tat / pazyAmItyabhidhAya pAvakamucA yo locanenaiva taM kAntAkaNThaniSaktabAhumadahattasmai namaH zUline // 33 // atra paramezvare paryAyasahasraSvapi saMbhavatsu 'zaline' iti yatprayuktaM tatrAyamabhiprAyo yattasmai bhagavate namaskAravyatirekeNa kimanyadabhidhIyate / yattathAvidhotsekaparityaktavinayavRtteH smarasya kupitenApi tadabhimatAvalokavyatirekeNa tena satatasaMnihitazalenApi kopasamucitamAyudhagrahaNaM nAcaritam / locanapAtamAtreNeva kopakAryakaraNAdbhagavata: prabhAvAtizaya: paripoSita: / ataeva tasmai namo'stviti yuktiyuktatAM pratipadyate / ayamapara: padapUrvArdhavakratAhetu: paryAya:-yastasyAtizayapoSaka: / tasyAbhidheyasyArthasyAtizayamutkarSa puSNAti ya: sa tathokta: / yasmAt sahajasaukumAryasubhago'pi padArthastena paripoSitAtizayaH sutarAM sahRdayahRdayahAritAM pratipadyate / yathA
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvitam [2.12 saMbandhI raghubhUbhujAM manamijavyApAradIkSAgurugaurAGgIvadanopamAparicitastArAvadhUvallabhaH / sadyomAjitadAkSiNAtyataruNIdantAvadAtadyuti zcandra: sundari dRzyatAmayamasau caNDI zacUDAmaNi: / / 34 / / atra paryAyAH sahajasaundaryasaMpadupetasyApi candramasa: sahRdayahRdayAhlAdakAraNaM kamapyatizayamullAsayantaH padapUrvArdhavakratAM puSNanti / tathA ca rAmeNa rAvaNaM nihatya puSpakena gacchatA sItAyAH savisambhaM svairakathAsvetadabhidhIyate yaccandraH mundari dRzyatAmiti, rAmaNIyakamanohAriNi sakalalokalocanotsavazcandramA vicAryatAmiti / yasmAttathAvidhAnAmeva tAdRzaH samucito vicAragocaraH / saMbandhI raghubhUbhujAmityanena cAsmAkaM nApUrvo bandhurayamityavalokanena saMmAnyatAmiti prakArAntareNApi tadviSayo bahumAna: prtiiyte| ziSTAzca tadatizayAdhAna pravaNatvamevAtmanaH prathayanti / tata eva ca prastutamarthaM prati pratyeka pRthaktvenotkarSaprakaTanAtparyAyANAM bahUnAmapyapaunaruktyam / tRtIye pAde vizeSaNavakratA vidyate, na paryAyavakratvam / ayamapara: paryAyaprakAra: padapUrvArdhavakratAnibandhana:-yastadalaM. krtumiishvrH| tadabhidheyalakSaNaM vastu vibhUSayituM yaH prabhavatItyarthaH / kasmAt-ramyacchAyAntarasparzAt / ramyaM ramaNIyaM yacchAyAntaraM vicchittyantaraM zliSTatvAdi tasya sparzAt, gobhAntarapratIterityarthaH / katham-svayaM vizeSaNenApi / svayamAtmanaiva, svavizepaNabhUtena padAntareNa vA / tatra svayaM yathA itthaM jaDe jagati ko nu bRhatpramANakarNaH karI nana bhaved dhvanitasya pAtram /
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.12] dvitIyonmeSaH ityAgataM jhaTiti yo'linamunmamAtha mAtaGga eva kimata: paramucyate'sau // 35 / / atra 'mAtaGga'-zabda: prastute vAraNamAtre pravartate / zliSTayA vRttyA caNDAlalakSaNasyAprastutasya vastuna: pratItimutpAdayan rUpakAlaMkAracchAyAsaMsparzAd gaurvAhIka ityanena nyAyena sAdRzyanibandhanasyopacArasya saMbhavAt prastutasya vastunastattvamadhyAropayan paryAyavakratAM puSNAti / yasmAdevaM vidhe viSaye prastutasyAprastutena saMbandhopanibandho rUpakAlaMkAradvAreNa kadAcidupamAmukhena vA / yathA sa evAyaM sa ivAyamiti vA / eSa eva ca zabdazaktimUlAnuraNanarUpavyaGgayasya padadhvaneviSayaH, bahuSa caivaMvidheSu matsu * vAkyadhvanervA / yathA kusumasamayayugamupasaMharannutphullamallikAdhavalATTahAso vyajambhata grISmAbhidhAno mahAkAlaH // 36 // yathA vRtte'smin mahApralaye dharaNIdhAraNAyAdhunA tvaM zeSa: iti // 37 // atra yugAdaya: zabdA: prastutAbhidhAnaparatvena prayujyamAnAH santo'pyaprastutavastupratItikAritayA kAmapi kAvyacchAyAM samunmIlayanta: pratIyamAnAlaMkAravyapadezabhAjanaM bhavanti // vizeSaNena yathA musnigdhadugdhadhavalorudRzaM vidagdhamAlokya yanmadhuramugdha vilAsadigdham / bhasmIcakAra madanaM nanu kASThameva tannanamIza iti vetti purandhiloka: / / 38 / / atra kASThamiti vizeSaNapadaM varNyamAnapadArthApekSayA manmathasya nIrasatAM pratipAdayad ramyacchAyAntaraspazizleSacchAyAmanojJavinyAsamaparamasmin vastunyaprastute madanAbhidhAnapAdapalakSaNe
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvitam [2.12 pratItimatpApayad rUpakAlaMkAracchAyAsaMsparzAt kAmapi paryAyavakratAmunmIlayati / ayamapara: paryAyaprakAra: padapUrvArdhavakratAyA: kAraNam---ya: svacchAyotkarSapezala: / svasyAtmanazchAyA kAntiryA sukumAratA tadutkarSeNa tadatizayena ya: pezalo hRdayahArI / tadidamatra tAtparyam - yadyapi varNyamAnasya vastunaH prakArAntarollAsakatvena vyavasthitistathApi parispandasaundaryasaMpadeva sahRdayahRdayahAritAM prtipdyte| yathA itthamutkayati tANDavalIlApaNDitAbdhilaharIgurupAdaiH / utthitaM viSamakANDakuTumba syAMzubhi: smaravatIviraho mAm // 39 // atrenduparyAyo 'viSamakANDakuTumba'-zabda: kavinopanibaddhaH / yasmAnmRgAGkodayadveSiNA virahavidharahRdayena kenacidetaducyate / yadayamaprasiddho'pyaparimlAnasamanvayatayA prasiddhatamatAmupanItastena prathamatarollikhitatvena ca cetncmtkaarkaaritaamvgaahte| eSa ca svacchAyotkarSapezala: sahajasaundaryasu bhagatvena nUtanollekhavilakSaNatvena ca kavibhi: paryAyAntaraparihArapUrvakamapavarNyate / yathA kRSNakuTilakezIti vaktavye yamunAkallolavakAlaketi / yathA vA 'gaurAGgIvadanopamAparicita' ityatra vanitAdivAcakasahasrasadbhAve'pi gaurAGgItyabhidhAnamatIvaramaNIyam / ___ ayamapara: paryAyaprakAra: padapUrvArdhavakratAbhidhAyI-asaMbhAvyArthapAtratvagarbha yazcAbhidhIyate / varNyamAnasya saMbhAvya: saMbhAvayitumazakyo yo'rthaH kazcitparispandastatra pAtratvaM bhAjanatvaM garbho'bhiprAyo yatrAbhidhAne tattathAvidhaM kRtvA yazcAbhidhIyate bhaNyate /
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.12] yathA dvitIyonmeSaH alaM mahIpAla tava zrameNa prayuktamathyastramito vRthA syAt / na pAdaponmUlanazakti raMhaH ziloccaye mUrchati mArutasya // 40 // atra mahIpAleti rAjJaH sakalapRthvIparirakSaNakSamapauruSasyApi tathAvidhaprayatnaparipAlanIya guru gorUpa jIva mAtra paritrANAsAmarthya svapnestrsaMbhAvanIyaM yattatpAtratvagarbhamAmantraNamupanibaddham / yathA vA bhUtAnukampA tava cediyaM gaurekA bhavet svastimatI tvadante / jIvan punaH zazvadupaplavebhyaH prajAH prajAnAtha piteva pAsi // 41 // 85 atra yadi prANikaruNAkAraNaM nijaprANaparityAgamAcarasi tadadhyayuktam / yasmAttvadante svastimatI bhavediyamekaiva gauriti tritayamapyanAdarAspadam / jIvan punaH zazvat sadaivopaplavebhyo'narthebhyaH prajAH sakalabhUtadhAtrIvalayavartinIH prajAnAtha pAsi rakSasi pitevetyanAdarAtizayaH prathate / tadevaM yadyapi suspaSTasamanvayo'yaM vAkyArthastathApi tAtparyAntaramatra pratIyate / yasmAt sarvasya kasyAcitprajAnAthatve sati sadaiva tatparirakSaNasyAkaraNamasaMbhAvyam tatpAtratvagarbhameva tadabhihitam / yasmAt pratyakSaprANimAtra bhakSyamANaguruhomadhenuprANaparirakSaNApekSAnirapekSasya sato jIvatastavAnena nyAyena kadAcidapi prajAparirakSaNaM manAgapi na saMbhAvyata iti pramANopapannam / tadidamuktam pramANavattvAdAyAtaH pravAhaH kena vAryate // 42 // 1
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 [2.12 iti / atrAbhidhAnapratItigocarIkRtAnAM padArthAnAM parasparapratiyogitvamudAharaNapratyudAharaNanyAyenAnusaMdheyam / ayamapara paryAyaprakAra: padapUrvArdhavatratAM vidadhAti - alaMkAropasaMskAramanohArinibandhanaH / atra 'alaMkAropasaMskAra'zabde tRtIyAsamAsa: paSThIsamAsazca karaNIyaH / tenArthadvayamabhihitaM bhavati / alaMkAreNa rUpakAdinopasaMskAra : zobhAntarAdhAnaM yattena manohAri hRdayaraJjakaM nibandhanamupanibandho yasya sa tathoktaH / alaMkArasyotprekSA derupasaMskAra : gobhAntarAdhAnaM ceti vigRhya / tatra tRtIyAsamAsa pakSodAharaNaM yathA yo lIlAtAlavanto rahasi nirupadhiryazca kelI pradIpaH kopakrIDAmu yo'straM dazanakRtarujo yo'yaM rasyaikasekaH / Akalpe darpaNaM yaH zramazayanavidhau yazca gaNDopadhAnaM devyAH sa vyApadaM vo haratu harajaTA kandalIpura paminduH ||43|| atra tAlavRntAdikAryasAmAnyAdabhedopacAranibandhano rUpakAlaMkAravinyAsa: sarveSAmeva paryAyANAM zobhAtizayakAritvenopanibaddha: / SaSThIsamAsapakSodAharaNaM yathA vakroktijIvitam devi tvanmukhapaGkajena zazinaH gobhAtiraskAriNA / pazyAjAni vinirjitAni sahasA gacchanti vicchAyatAm // 44 // atra svarasasaMpravRttasAyaMsamayasamucitA saroruhANAM vicchAyatApratipattirnAyakena nAgarakatayA vallabhopalAlanApravRttena tannidarzanopakamaramaNIyatvamakhena nirjitAnIveti pratIyamAnotprekSAlaMkArakAritvena pratipAdyate / etadeva ca yuktiyuktam / yasmAtsarvasya kasyacitpaGkajasya zazAGkagobhAtiraskArakAritA pratipadyate / tvanmkhapaGkajena punaH zazinaH zobhAtiraskAriNA nyAyato nirjitAni santi vicchAyatAM gacchantIveti pratIyamAnasyotprekSAlakSaNasyA
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.13-14] dvitIyonmeSa: laMkArasya zobhAtizayaH samullAsyate / evaM paryAyavakratAM vicArya kramasamucitAvasarAmapacAravakratAM vicArayati yatra dUrAntare'nyasmAtsAmAnyamupacaryate / lezenApi bhavat kAJcidvaktumudriktavRttitAm // 13 // yanmUlA sarasollekhA rUpakAdiralaMkRtiH / upacArapradhAnAsau vakratA kAciducyate // 14 // asau kAcidapUrvA vakratocyate vakrabhAvo'bhidhIyate / kIdRzI upcaarprdhaanaa| upacaraNamapacAra: ma eva pradhAnaM yasyA: sA tthoktaa| kisvarUpA --- yatra yasyAmanyasmAtpadArthAntarAt prastutavAdvarNyamAne vastuni sAmAnyamapacaryata sAdhAraNo dharmaH kazcidvatumabhipreta: samAropyate / kasmin varNyamAne vastuni-dUrAntare / dugmanalpamantaraM vyavadhAnaM yasya tattathokta tasmin / nana ca vyavadhAnamamUrtatvAdvaya'mAnasya vastuno degavihitaM tAvanna saMbhavati / kAlavihitamapi nAstyeva, tasya kriyAviSayatvAt / kriyAsvarUpaM kArakasvarUpaM cenyabhayAtmaka yadyapi varNyamAnaM vastu, tathApi degakAlavyavadhAnenAtra na bhavitavyam / yasmA padArthAnAmanumAnavat mAmAnyamAtramava gandai vipayIkartu pAryate, na vizepaH / tatkathaM dugantaratvamapapadyate ? satyametat, kintu darAntara '-gabdo makhyanayA dezakAlavipaye viprakarSe pratyAtiviraha vartamAno'pyapacArAta svabhAvaviprakarSe vartate / so'yaM gvabhAvaviprako viruddhadharmAdhyAsalakSaNa: padArthAnAm / yathA matimattvamamatatvApakSayA, yavanvaM ca ghanatvApekSayA, cetanayama canananvApakSayeti / kIdaka na mAmAnyam - lagenApi bhavat / manAGamAtreNApi sn| kimarthama
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ [2.14 88 vakroktijIvitam - kAJcidapUrvAmudriktavRttitAM vaktuM sAtizayaparispandatAmabhidhAtum / yathA snigdhazyAmalakAntiliptaviyataH / / 45 / / atra yathA buddhipUrvakAriNa: keciccetanavarNacchAyAtizayotpAdanecchayA kenacidvidyamAnalepanazaktinA martena nIlAdinA raJjanadravyavizeSeNa kiMcideva lepanIyaM mUrtimadvastu vastraprAya limpanti, tadvadeva tatkAritvasAmAnyaM manAGamAtreNApi vidyamAnaM kAmapyadriktavRttitAmabhidhAlumupacArAt snigdhazyAmalayA kAntyA liptaM viyad dyaurityupanibaddham / "snigdha'-zabdo'pyupacAravakra eva / yathA mUtaM vastu sparzasaMvedyaM sneha naguNayogAt snigdhamityucyate, tathaiva kAntiramUrtApyupacArAt snigdhetyuktA / yathA vA gacchantInAM rabhaNavasati yoSitAM tatra naktaM ruddhAloke narapatipathe sUcibhedyaistamobhiH / saudAminyA kanakanikaSasnigdhayA darzayo: toyotsargastanitamukharo mAsma bhUviklavAstA: / / 46 / / atrAmUrtAnAmapi tamasAmatibAhulyAd ghanatvAnmUrtasamucitaM sUcibhedyatvamupacaritam / yathA vA / gaaNaM ca matta mehaM dhArAlaliajjaNAiM a vnnaaii| NirahaMkAramiakA haraMti NIlAo a NisAo / / 47 / / gaganaM ca mantamaghaM dhArAlulitArjunAni ca vanAni / nirahaGkAramRgAGkA haranti nIlAzca nigA: / / iti chAyA / atra mattatvaM nirahaMkAratvaM ca cetanadharmasAmAnyamupacaritam / so'yamapacAravatratAprakAra: ma kavipravAhe sahasrazaH saMbhavatIti sahRdaya: svayamevotprekSaNIyaH / ataeva ca pratyAsannAntare'sminnapacAre na
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.14] dvitIyonmeSaH vakratAvyavahAraH, yathA gaurvAhIka iti / idamaparamupacAravakratAyAH svarUpam - yanmUlA sarasollekhA rUpakAdiralaMkRtiH / yA mUlaM yasyAH sA tathoktA / rUpakamAdiryasyAH sA tathoktA / kA sA - alaMkRtiralaMkaraNaM rUpakaprabhRtiralaMkAravicchittirityarthaH / kIdRzI - sarasotlekhA / sarasaH sAsvAdaH sacamatkRtirullekhaH samunmeSo yasyAH sA tathoktA / samAnAdhikaraNayoratra hetuhetumadbhAvaH, yathA 89 atiguravo rAjamASA na bhakSyA iti // 48 // yanmUlA satI rUpakAdiralaMkRtiH sarasollekhA / tena rUpakAderalaMkaraNakalApasya sakalasyaivopacAravakratA jIvitamityarthaH / nanu ca pUrvasmAdupacAravatratAprakArAdetasya ko bhedaH ? pUrvasmin svabhAvaviprakarSAt sAmAnyena manAGmAtrameva sAmyaM samAzritya sAtizayatvaM pratipAdayituM taddharmamAtrAdhyAropaH pravartate, etasmin punaradUraviprakRSTa sAdRzya samudbhavapratyAsattisamucitatvAdabhedopacAranibandhanaM tattvamevAdhyAropyate / yathA satsveva kAlazravaNotpaleSa senAvanAlIviSapallaveSu / gAmbhIryapAtAlaphaNIzvareSu khaDgeSu ko vA bhavatAM murAriH // 49 // atra kAlazravaNotpalAdisAdRzyajanitapratyAsattivihitamabhedopacAranibandhanaM tattvamAropitam / 'Adi' - grahaNAdaprastutaprazasAprakArasya lakSaNasyopacAravataiva jIvitatvena lakSyate / tathA ca kimapi padArthAntaraM prAdhAnyena pratIyamAnatayA cetasi kasyacidanyApadeza
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroknijIvitam [2.15 nidhAya tathAvidhalakSaNasAmyasamanvayaM samAzritya padArthAntaramabhidhIyamAnatAM prApayantaH prAyaga: kavayo dRzyante / yathA anarthaH ko'pyantastava hariNa havAkamahimA sphUratyekasyaiva tribhavanacamatkArajanakaH / yadindomatiste divi viharaNAraNyavasudhA mudhAsArasyandI kiraNanikara: zApakavala: / / 5.0 / / atra lokottaratvalakSaNamubhayAnayAyi sAmAnyaM samAzritya prAdhAnyana vivakSitasya vastuna: pratIyamAnavRtterabhedopacAranibandhanaM tattvamadhyAropitam / tathA caitayoyora yalaMkArayostRnye'pyapacAravakratAjIvitattve vAcyatvamakatra pratIyamAnanvamaparasmin svarUpabhedasya nibandhanama / etaccobhayorapi svalakSaNavyAkhyAnAvamare mutarAM mamunmIlyate / evamapacAravaktA vivacya samanantaraprAptAvakAgA vizeSaNavakratAM vivinakti / vizeSaNasya mAhAtmyAta kriyAyAH kArakasya vaa| yatrollasati lAvaNyaM sA vizeSaNavakratA // 15 // sA vizeSaNavakratA vizeSaNavakratvavicchittirabhidhIyate / kIdRzI --- yatra yasyAM lAvaNyamulasati rAmaNIyakamudbhidyate / kasya - kriyAyAH kArakasya vaa| kriyAlakSaNasya vastuna: kArakalakSaNasya vaa| kasmAt -- vizeSaNasya mAhAtmyAt / etayoH pratyeka yadvizeSaNaM bhedaka padArthAntaraM tasya sAtizayatvAt / bhAvasvabhAva saukumAryasamullAsakatvamalaMkAracchAyAtizayaparipoSakatvam ca / yathA
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.15] dvitIyonmeSaH zramajalasekajanitanava likhitanakhapadadAhamarchitA vllbhrbhsllitllitaalkvlycyaanihtaa| smararasavividhavihitasuratakramaparimalanatrapAlasA jayati nizAtyaye yuvatidRk tnumdhumdvishdpaattlaa||51|| yathA vA kraantraaliinkpolbhittibrbaasspocchltkuunnitptrlekhaa| zrotrAntare piNDitacittavRttiH zRNoti gItadhvanimatra tanvI / / 52 / / yathA vA zucizItalacandrikAplutAzcirani:zabdamanoharA dizaH / prazamasya manobhavasya vA hRdi kasyA pyatha hetutAM yayuH / / 53 / kriyAvizeSaNavakratvaM yathA sasmAra vAraNapatirvinimIlitAkSa: svacchAvihAravanavAsamahotsavAnAm / / 54 / / atra sarvatraiva svabhAvamaundaryasamullAsakatvaM vizeSaNAnAm / alaMkAracchAyAtizayaparipoSakatvaM vizeSaNasya yathA agina: gobhAniraskAriNA / / 5 / / etadeva viropaNavakratvaM nAma prastutaucityAnusAri makalama-kAvyajIvitatvena labhyate, yasmAdane va rasaH parAM paripopapadavImavatAryate / yathA
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ [2.16 vakroktijIvitam karAntarAlIna iti // 56 / / svamahimnA vidhIyante yena lokottara zriyaH / rasasvabhAvAlaMkArAstadvidheyaM vizeSaNam / / 57 / / [iti ] antarazlokaH // evaM vizeSaNavakratAM vicArya kramasamarpitAvasarAM saMvRtivaktAM vicArayati yatra saMviyate vastu vaicitryasya vivakSayA / sarvanAmAdibhiH kazcit soktA saMvRtivakratA // 16 // soktA saMvRtivakratA-yA kilavaM vidhA sA saMvRtivakratetyuktA kthitaa| saMvRtyA vakratA saMvRtipradhAnA veti smaasH| yatra yasyAM vastu padArthalakSaNaM saMviyate smaacchaadyte| kena hetunA-vaicitryasya vivakSayA vicitrabhAvasyAbhidhAnecchayA, yayA padArthoM vicitrabhAvaM smaasaadytiityrthH| kena saMviyate-sarvanAmAdibhiH kaishcit| sarvasya nAma sarvanAma tadAdiryeSAM te tathoktAstaiH kaizcidapUrvairvAcakairityarthaH / atra bahavaH prakArA: saMbhavanti / yatra kimapi sAtizayaM vastu vaktuM zakyamapi sAkSAdabhidhAnAdiyattAparicchinnatayA parimitaprAyaM mA pratibhAsatAmiti sAmAnyavAcinA sarvanAmnA samAcchAdya tatkAryAbhidhAyinA tadatizayAbhidhAnapareNa vAkyAntareNa pratItigocaratAM nIyate / yathA tatpitaryatha parigrahalipsau sa vyadhatta karaNIyamaNIyaH / puSpacApazikharasthakapolo . manmatha: kimapi yena nidadhyau / / 58 / /
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.16] dvitIyonmeSaH atra sadAcArapravaNatayA gurubhaktibhAvitAntaHkaraNo lokottaraudAryagaNayogAdvividhaviSayopabhogavitRSNamanA nijendriyanigrahamasaMbhAvanIyamapi zAntanavo vihitavAnityabhidhAtuM zakyamapi sAmAnyAbhidhAyinA sarvanAmnAcchAdyottarArdhana kAryAntarAbhidhAyinA vAkyAntareNa pratItigocaratAmAnIyamAnaM kAmapi camatkArakAritAmAvahati / ayamapara: prakAro yatra svaparispandakASThAdhirUDheH sAtizayaM vastu vacasAmagocara iti prathayituM sarvanAmnA samAcchAdya tatkAryAbhidhAyinA tadatizayavAcinA vAkyAntareNa samunmIlyate / yathA yAte dvAravatI tadA madhuripau taddattakampAnatA kAlindIjalakelivajulalatAmAlamvya sotknntthyaa| tad gItaM gurubASpagadgadalasattA rasvaraM rAdhayA yenAntarjalacAribhirjalacarairapyutkamutkUjitam // 59 // atra sarvanAmnA saMvRtaM vastu tatkAryAbhidhAyinA vAkyAntareNa samunmIlya sahRdayahRdayahAritAM prApitam / yathA vA taha ruNNaM kaNha visAhIAe rohagaggaragirAe / jaha kassa vi jammasae vi koi mA vallaho hou / / 60 / tathA ruditaM kRSNa vizAkhayA rodhgdgdgiraa| yathA kasyApi janmazate'pi ko'pi mA vallabho bhavatu / / iti chAyA / atra pUrvAH saMvRtaM vastu rodanalakSaNaM tadatizayAbhidhAyinA vAkyAntareNa kAmapi tadvidAhlAdakAritAM nItam / idamaparamatra prakArAntaraM yatra sAtizayasukumAraM vastu kAryAtizayAbhidhAnaM vinA saMvRtimAtraramaNIyatayA kAmapi kaasstthaamdhiropyte| yathA
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 vakroktijIvitam darpaNe ca paribhogadarzinI pRSThataH praNayino niSeduSaH / vIkSya bimbamanubimbamAtmanaH kAni kAni na cakAra lajjayA / / 61 // [2.16 ayamaparaH prakAro yatra svAnubhavasaMvedanIyaM vastu vacasA vaktumaviSaya iti khyApayituM saMtriyate / yathA tAnyakSarANi hRdaye kimapi dhvananti / / 62 / / iti / pUrvameva vyAkhyAtam / idamapi prakArAntaraM saMbhavati yatra parAnubhavasaMvedyasya vastuno vakturagocaratAM pratipAdayituM saMvRtiH kriyate / yathA manmatha : kimapi yena nidadhyau / / 63 / / atra hi tribhuvanaprathitapratApamahimA tathAvidhazaktivyAghAtaviSaNNacetAH kAmaH kimapi svAnubhavasamucitamacintayaditi / yathA vA idamaparaM prakArAntaramatra vidyate -yatra svabhAvena kavivivakSayA vA kenacidApahatyena yuktaM vastu mahApAtakamiva kIrtanIyatAM nArhatIti samarpayituM saMvriyate / yathA durvacaM tadatha mAsma bhUnmRgayadakariSyadojasA / nainamAna yadi vAhinIpatiH pratyapatsyata zitena patriNA / / 64 / / nivAryatAmAli kimadhyayaM vaTuH punarvivakSuH sphuritottarAdharaH / na kevalaM yo mahato'pabhASate zRNoti tasmAdapi yaH sa pApabhAk / / 65 / atrArjunamAraNaM bhagavadapabhASaNaM ca na kIrtanIyanAmarhatIti saMvaraNena
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.17-18] dvitIyonmeSaH ramaNIyatAM nItamiti / vivakSayo pahata yathA . ___so'yaM dambhadhRtavata: priyatame kartuM kimapyudyataH // 66 // iti / prathamameva vyAkhyAtam / ___ eva saMvRtivakratAM vicArya pratyayavakratAyA: ko'pi prakAra: padamadhyAntarbhUtatvAdihaiva samucitAvasarastasmAttadvicAramAcarati prastutaucityavicchitti svamahimnA vikAsayan / pratyayaH padamadhye'nyAmullAsayati vakratAm // 17 // kazcit pratyayaH kRdAdiH padamadhyavRttiranyAmapUrvAM vakratAmullAsayati vakrabhAvamuddIpayati / kiM kurvan-prastutasya varNyamAnasya vastuno yadaucityamucitabhAvastasya vicchittimupazobhA vikAsayan mamallAsayan / kena-svamahimnA nijotkarSeNa / yathA velladvalAkA ghanAH // 67 / / yathA vA ___ snihyatkaTAkSe dRzau iti / / 68 // atra vartamAnakAlAbhidhAyI zatapratyayaH kAmapyatItAnAgatavibhramavirahitAM tAtkAlikaparispandasundarI prastutaucityavicchitimullA sayan sahRdayahRdayahAriNI pratyayavakratAmAvahati / idAnImetasyAH prakArAntaraM paryAlocayati---- AgamAdiparispandasundaraH zabdavatAm / paraH kAmapi puSNAti bandhacchAyAvidhAyinIm / / 18 / / paro dvitIyaH pratyayaprakAraH kAmadhyapUrvA zabdavatratAmAvadhnAti vAcakavakratAM vidadhAti / kIdaka-AgamAdiparispandasundaraH / Agamo mumAdirAdiryasya sa tathoktaH, tasyAgamAdeH parispandaH stravilasitaM tena sundara: mukumAraH / kIdRzIM zabdavakatAm--- bandhacchAyAvidhAyinI saMnivezakAntikAriNImityarthaH / yathA
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvitam [2.19 jAne sakhyAstava mayi manaH saMbhRtasnehamasmAditthaMbhUtAM prathamavirahe tAmahaM tarkayAmi / vAcAlaM mAM na khalu subhagaMmanyabhAvaH karoti pratyakSaM te nikhilamacirAd bhrAtaruktaM mayA yat / / 69 / / yathA ca dAho'mbha prasRtipacaH iti / / 70 // yathA ca pAyaM pAyaM kalAcIkRtakadalidalam / / 71 // iti| atra subhagaMmanyabhAvaprabhRtiSa zabdeSu mumAdiparispandasundarAH saMnivezacchAyAvidhAyinI vAcakavatratA pratyayAH puSNanti / evaM prasaGgasamucitAM padamadhyavartipratyayavakratAM vicArya samanantarasaMbhavinI vRttivakratAM vicArayati avyayIbhAvamukhyAnAM vRttInAM ramaNIyatA / yatrollasati sA jJeyA vRttivaicitryavakratA // 19 // sA vRttivaicitryavakratA jJeyA boddhavyA / vRttInAM vaicitryaM vicitrabhAvaH sajAtIyApekSayA saukumAryotkarSastena vakratA vakrabhAvavicchitti: / kIdazI-ramaNIyatA yatrollasati / rAmaNIyaka yasyAmudbhidyate / kasya-vRttInAm / kAsAm - avyayIbhAvamukhyAnAm / avyayIbhAvaH samAsaH mukhyaH pradhAnabhato yAsAM tAstathoktAstAmAM samAmataddhitamubdhAtuvRttInAM vaiyAkaraNaprasiddhAnAm / tadayamatrArthaH-- yatra svaparispandasaundaryametAsAM samacitabhittibhAgopanibandhAdabhivyaktimAsAdayati / yathA abhivyaktiM tAvad bahiralabhamAna: kathamapi sphurannantaH svAtmanyadhikatara samarchitatara 1
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.20] dvitIyonmeSaH 97 manojJAmudvattasmaraparimala spandasubhagAmaho datte zobhAmadhimadhu latAnAM navarasaH / / 72 / / atra 'adhimadhu' zabde vibhaktyarthavihitaH samAsaH samayAbhidhAyyapi viSayasaptamI pratItimutpAdayan 'navarasa' zabdasya zleSacchAyAcchuraNavaicitryamunmIlayati / etadavattivirahite vinyAsAntare vastupratItI satyAmapi na tAdRktadvidAhlAdakAritvam / udvRtta-parimalaspanda-subhaga-zabdanAmupacAravatvaM parisphuradvibhAvyate / yathA ca A svarlokAduraganagaraM nUtanAlokalakSmIvyAtantradbhiH kimiva sitatAM ceSTitaiste na nItam / adhyetAsAM dayitavirahe vidviSatsundarINAM rAnItA nakhapadamayI maNDanA pANDimAnam // 73 // atra pANDutva- pANDutA-pANDubhAva - zabdebhyaH pANDima - zabdasya kimapi vRttivaicitryavatvaM vidyate / yathA ca kAntyonmIlati sihalImukharucAM carNAbhiSekollasallAvaNyAmRtavAhinirjharajapAmAcAntibhizcandramAH / yenApAna mahotsavavyatikareSvekAtapatrAyate devasya tridazAdhipAvadhijagajjiSNormanojanmanaH // 74 // atra subdhAtuvRtteH samAsavRttezca kimapi vakratAvaicitryaM parisphurati / evaM vRttivakratAM vicArya padapUrvArdha bhAvinImucitAvasarAM bhAvavakratAM vicArayati sAdhyatAmapyanAdRtya siddhatvenAbhidhIyate / yatra bhAvo bhavedeSA bhAvavaicitryavaRtA // 20 //
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAli nAvinA [2.21 __eSA vaNitasvarUpA bhAvavaicitryavakratA bhavatyasti / bhAvo dhAtvartharUpastasya vaicitryaM vicitrabhAva: prakArAntarAbhidhAnavyatireki rAmaNIyakaM tena vakratA vakratvavicchittiH / kIdRzI - yatra yasyAM bhAvaH siddhatvena pariniSpannatvenAbhidhIyate bhaNyate / ki kRtvA - sAdhyatAmapyanAdatya niSpAdyamAnatAM prasiddhAmaSyavadhIrya / tadidamatra tAtparyam ---- yat sAdhyatvenAbhidhAnAdaparini patteH prastutasyArthasya durbalaH paripopaH tasmAt siddhatvenAbhidhAnaM pariniSpannatvAtparyAptaM prakRtArthaparipoSamAvahati / yathA zvAsAyAsamalImasAdhararucerdoHkandalItAnavAt keyarAyitamaGgadaiH pariNataM pANDimni gaNDatviSA / asyAH ki ca vilocanotpalayagenAtyantamazrasratA tAraM tAdagapAGgayoraruNitaM yenotpratApaH smaraH / / 75 / / atra bhAvasya siddhatvenAbhidhAnamatIva camatkArakAri / evaM bhAvavakatA vicArya prAtipadikAntarvatinI liGgavatratAM vicArayati---- bhinnayoliGgayoryasyAM sAmAnAdhikaraNyataH / kApi zobhAbhyudetyeSA liGgavaicitryavakratA // 21 // eSA kathitasvarUpA liGgavaicitryavatratA styAdivicitrabhAvavakratAvicchittiH / bhavatIti saMbandhaH, kriyAntarAbhAvAt kIdRzI --- yasyAM yatra bhinnayovibhaktasvarUpayoliGgayordvayoH sAmAnA dhikaraNyatastulyAzrayatvAdekadravyavRttitvAt kAzyapUrvA zobhAbhyudeti kAntiharUlasati / yathA yasyAropaNakarmaNApi bahavo vIravrataM tyAjitAH kArya puGktibANamIzvaradhanustaddobhirebhirmayA /
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.22] dvitIyonmepa: strIratnaM tadagarbhasaMbhavamito labhyaM ca lIlAyitA tanapA mama phullapaGkajavanaM jAtA dRzAM viMzatiH / / 76 // yathA vA nabhasvatA lAmitakalpavallI pravAlabAlavyajanena yasya / uraHsthale kIryata dakSiNena maspidaM saurabhamaGgagagaH / / 77 / / yathA ca Ayojya mAlAmatRbhiH prayatna- .. saMpAditAmasataTe'mya cakre / kagaravindaM makarandabindu syandi zriyA vibhramakarNapUraH / / 78 / / iyamaparA ca liGgavaicitryavakranA- .. sati liGgAntare yatra strIliGgaM ca prayujyate / zobhAniSpattaye yasmAnnAmaiva strIti pezalam // 22 // yatra yasyAM liGgAntare sanyanyammin saMbhavatyapi liGge strIliGga prayujyata nibadhyate / anekaliGganve'pi padArthasya strIliGgaviSayaH prayogaH kriyte| kimartham - zobhAniSpattaye kAntisampattaye / kasmAt kAraNAt-yasmAnnAmaiva strIti pezalam / strItyabhidhAnameva hRdayahAri / vicchinyantareNa rasAdiprayojanayogyatvAt / udAharaNaM . yatheyaM grISmopmavyatikaravatI pANDurabhidA makhodbhinnamlAnAnilataralavallIkisalayA / taTI tAraM tAmyatyatizaziyagAH ko'pi jaladastathA manye bhAvI bhuvanavalayAkrAntimu bhagaH / / 79 / /
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 vakroktijIvitam [2.23 atra triliGgatve satyapi 'taTa'-zabdasya, saukumAryAt strIliGgameva prayuktam / tena vicchintyantareNa bhAvI nAyakavyavahAraH kazcidAsUtrita ityatIva ramaNIyatvAdvakratAmAvahati / / idamaparametasyAH prakArAntaraM lakSayativiziSTaM yojyate liGgamanyasmin saMbhavatyapi / yatra vichittaye sAnyA vAcyaucityAnusArataH // 23 // sA coktasvarUpA anyA aparA liGgavakratA vidyate / yatra yasyAM viziSTaM yojyate liGgatrayANAmekatamaM kimapi kavivivakSayA nibadhyate / katham -anyasmin saMbhavatyapi, liGgAntare vidymaane'pi| kimartham-vicchittaye shobhaay| kasmAt kAraNAtvAcyaucityAnusArataH / vAcyasya varNyamAnasya vastuno yadaucityamucitabhAvastasyAnusaraNamanusArastasmAt / . padAthoM cityamanusRtyetyarthaH / yathA tvaM rakSasA bhIru yato'panItA taM mArgametAH kRpayA latA me / adarzayan vaktamazaknavantyaH zAkhAbhirAvarjitapallavAbhiH // 80 // atra sItayA saha rAmaH puSpakenAvataraMstasyAH svayameva tadvirahavaidharyamAvedayati-tattvaM rAvaNena tathAvidhatvarAparatantracetasA mArga yasminnapanItA tatra tadupamardavazAttathAvidhasaMsthAnayuktatvaM latAnAmunmukhatvaM mama tvanmArgAnumAnasya nimittatAmApannamiti vastu vicchittyantareNa rAmeNa yojyate / yathA--he bhIru svAbhAvikasaukumAryakAtarAntaHkaraNe, rAvaNena tathAvidhakarakarmakAriNA yasminmArge tvamapanItA tametA: sAkSAtkAraparidRzyamAnamartayo
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.23] dvitIyonmepaH 101 latA: kila mamAdarza yanniti / tanmArgapradarzanaM paramArthatastAsAM nizcetanatayA na saMbhAvyata iti pratIyamAnavRttirutprekSAlaMkAra: kaverabhimataH / yathA --tava bhIrutvaM rAvaNasya krauryaM mamApi tvatparitrANaprayatnaparatAM paryAlocya strIsvabhAvAdArdrahRdayatvena samucitasvaviSayapakSapAtamAhAtmyAdetA: kRpayava mama mArgapradarzanamakurvaniti / kena karaNabhUtena --- zAmbAbhirAvarjita pallavAbhiH / yasmAdvAgindriyavarjitatvAdvaktumazaknavantya: / yatkila ye kecidajalpanto mArgapradarzanaM prakurvanti te tadunmukhIbhUtahastapallavairbAhubhirityetadatIva yuktiyuktam / tathA cAtraiva vAkyAntaramapi vidyate mRgyazca darbhAGakuranirvyapekSAstavAgatijJaM samabodhayanmAm / vyApArayantyo dizi dakSiNasyA mutpakSmarAjIni vilocanAni / / 81 // hariNyazca mAM smbodhyn| kIdRzam tavAgatijJam, latApradarzitamArgamajAnantam / tatastAH samyagabodhayanniti, yatastAstadapekSayA kiMcitprabuddhA iti| tAzca kIdRzyaH-tathAvidhavaizasasaMdarzanavazAd duHkhitatvena pritykttRnngraasaaH| ki kurvANA:-tasyAM dizi nayanAni samarpayantyaH / kiidRshaani-uurviikRtpkssmpngktiini| tadevaM tathAvidhasthAnakayuktatvena dakSiNAM dizamantarikSaNa nIteti saMjJayA nivedayantyaH / atra vRkSamRgAdiSu liGgAntareSu saMbhavatsvapi strIliGgameva padArtho cityAnusAreNa cetanacamatkArakAritayA kaverabhipretam / tasmAt kAmapi vakratAmAvahati / * evaM prAtipadikalakSaNasya subantasaMbhavinaH padapUrvArdhasya yathAsaMbhavaM vakrabhAvaM vicAryedAnImabhayorapi suptiGantayordhAtusvarUpaH pUrvabhAgo yaH saMbhavati tasya vakratAM vicArayati / tasya ca
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ koktijIvitama [2.24-25 kriyAvaicitryanibandhanameva vakratvaM vidyate / tasmAt kriyAvaicitryasyaiva kIdRzAH kiyantazca prakArAH saMbhavantIti tatsvarUpanirUpaNArthamAha- d d karturatyantaraGgatvaM kartrantaravicitratA / svavizeSaNa vaicitryamupacAramanojJatA // 24 // karmAdisaMvRtiH paJca prastutocityacAravaH / kriyAvaicitryavaRtvaprakArAsta ime smRtAH / / 25 / kriyAvaicitryavakatvaprakArA dhAtvarthavicitrabhAvavatratAprabhedAsta isa smRtA varNyamAnasvarUpAH kIrtitAH / kiyantaH - paJca paJcasaMkhyAviziSTAH / kIdRgAH - prastutacityacAravaH / prastutaM varNyamAnaM vastu tasya yadacityamucitabhAvastena cAravo ramaNIyAH / tatra prathamastAvat prakAro yat karturatyantaraGgatvaM nAma / kartuH svatantratayA mukhyabhUtasya kArakasya kriyAM prati nirvartayituryadatyantaraGgatvam atyantamAntaratamyam / yathA cUDAratnanipaSNadurvahajagadbhAronnamatkandharI dhattAmudvaratAmasI bhagavataH zeSasya mUrdhA param / svairaM saMspRzatISadapyavanati yasmin luThantyakramaM zUnye nUnamiyanti nAma bhuvanAnyuddAmakampottaram / / 82 / / atroddhuratA vAraNalakSaNakriyA kartuH phaNIzvaramastakasya prastuta - cityamAhAtmyAdantarbhAvaM yathA bhajate tathA nAnyA kAciditi kriyAvaicitryavakratAmAvahati / yathA vA kiM zobhitAhamanayeti pinAkapANe: pRSTasya pAtu paricumbanamuttara vaH // 83 // atra cumbanavyatirekeNa bhagavatA tathAvidhalokottara gaurI zobhAti
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyonmeSa: 103 2.25] zayAbhidhAnaM na kenacit kriyAntareNa kartuM pAryata iti kriyAvaicitryanibandhanaM vakrabhAvamAvahati / yathA ca ruddassa taiaNaaNa pavvaiparicumbiaMjaai / / 84 / / rudrasya tRtIyanayanaM pArvatIparicumbitaM jayati / / iti chaayaa| yathA vA siDhiliacAo jaai maaraddhao / / 85 / / zithilIkRtacApo jayati makaradhvajaH / / iti chaayaa| etayorvaicitryaM pUrvameva vyAkhyAtam / ayamaparaH kriyAvaicitryavakratAyA: prkaar:-ktrntrvicitrtaa| anya: kartA kaJantaraM tasmAdvicitratA vaicitryam / prastutatvAt sajAtIyatvAcca kartureva / etadeva ca tasya vaicitryaM yat kriyAmeva kaJantarApekSayA vicitrasvarUpAM saMpAdayati / yathA naikatra zaktivirati: kvacidasti sarve bhAvA: svabhAvapariniSThitatAratamyAH / Akalpamaurvadahanena nipIyamAna mambhodhimekacalakena papAvagastya: / / 86 / / atraikaculakenAmbhodhipAnaM satatAdhyavasAyAbhyAsakApThAdhirUDhiprauDhatvAdvADavAgne: kimapi kriyAvaicitryamuTThahat vakratA munmIlayati / yathA vA prapannArticchido nakhA: / / 87 / / yathA vA sa dahatu durita gAmbhavo vaH zarAgniH / / 88 / / etayovaicitryaM pUrvameva pradarzitam /
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ [2.25 ayamanyaH kriyAvaicitryavRtAyAH prabhedaH svavizeSaNavaicitryam / mukhyatayA prastutatvAt kriyAyAH svasyAtmano yad vizeSaNaM bhedakaM tena vaicitryaM vicitrabhAvaH / yathA ityadgate zazini pezalakAntidUtIsaMlApasaMvalitalocanamAnasAbhiH / agrAhi maNDanavidhiviparIta bhUSAdinyAsahAsitasakhIjanamaGganAbhiH / / 89 / / uu atra maNDanavidhigrahaNalakSaNAyA: kriyAyA viparIta bhaSAvinyAsahAsitasakhIjanamiti vizeSaNena kimapi saukumAryamunmIlitam / yasmAttathAvidhAdaroparacitaM prasAdhanaM yasya vyaJjakatvenopAttaM mukhyatayA vayaM mAnavRttervallabhAnurAgasya sojyanena mutarAM samuttejitaH / yathA vA 108 vakroktijIvitam mayyAsaktazcakitahariNahArinetravibhAgaH // 99 // asya vaicitryaM pUrvamavoditam / etacca kriyAvizeSaNaM dvayorapi kriyAkArakayorvakatva mullAsayati / yasmAdvicitrakriyAkAritvameva kArakavaicitryam / idamaparaM kriyAvaicitryavakratAyAH prakArAntaram -- upacAramanojJatA / upacAraH sAdRzyAdisamanvayaM samAzritya dharmAntarAdhyAropastena manojJatA vatratvam / yathA tarantIvAGgAni skhaladamalalAvaNyajalavA prathimnaH prAgalbhyaM stanajaghanamunmudrayati ca / dRzorlIlArambhAH sphuTamapavadante saralatAmaho mAraGgAkSyAstaruNimani gADhaH paricayaH // 91 // atra skhaladamalalAvaNyajaladhI samullasadvimalasaundarya saMbhAre sindhI parisphuraparispandatayA plavamAnatvena lakSyamANAni pAraprAptimA
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.26] dvitIyonmeSaH 105 sAdayitu vyavasyantIvati cetanapadArthasaMbhavisAdRzyopacArAttAruNyataralataruNIgAtrANAM taraNamutprekSitam / utprekSAyAzcopacAra eva bhayasA jIvitatvena parisphuratItyutprekSAvasara eva vicArayiSyate / prathimnaH prAgalbhyaM stanajaghanamunmudrayati ca (iti)-atra stanajaghanaM kartR prathimnaH prAgalbhyaM mahattvasya prauDhimunmadrayatyunmIlayati / yathA kazciccetanaH kimapi rakSaNIyaM vastu mudrayitvA kamapi samayamavasthApya samucitopayogAvasare svayamunmudrayatyuddhATayati, tadevaM tatkAritvasAmyAt stanajaghanasyonmudraNamupacaritam / tadidamuktaM bhavati yat tadeva zaizavadazAyAM zaktyAtmanA nimIlitasvarUpama vasthitamAsIta, tasya prathimnaH prAgalbhyasya prathamataratAruNyAvatArAvasarasamucitaM prathanaprasaraM samarpayati / dazorlIlA rambhAH sphuTamapavadanta saralatAm (iti)-- atra zaizavapratiSThitAM spaSTatAM prakaTamevApasArya dazovilAsollAsAH kamapi navayauvanasamucitaM vibhramamadhiropayanti / yathA keciccetanAH kutracidviSaye kamapi vyavahAraM samAsAditaprasaramapasArya kimapi svAbhiprAyAbhimataM parispandA-taraM pratiSThApayantIti tatkAritvasAdRzyAllIlAvatIlocanavilAsollAsAnAM saralatvApavadanamupacaritam / tadevaMvidhenopacAreNatAstisro'pi vakratAprakArAH pratipadaM saMbhavantItyavasarAntare vicAryante / idamaparaM kriyAvaicitryavakratAyAH prakArAntaram-karmAdisavatiH / karmaprabhatInAM kArakANAM saMvRtiH saMvaraNam, prastutaucityAnusAreNa sAtizayapratItaye samAcchAdyAbhidhA / sA ca kriyAvaicitryakAri. tvAt prakAratvenAbhidhIyate / kAraNe kAryopacArAd yathA
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 vakroktijIvitam [2.26 netrAntare madhuramarpayatIva kiMcit karNAntike kathayatIva kimapyapUrvam / antaH samallikhati kicidivAsitAkSyA rAgAlase manasi ramyapadArthalakSmIH / / 92 // atra tadanubhavaikagocaratvAdanAkhyeyatvena kimapi sAtizayaM pratipadaM karma saMpAdayantyaH kriyAH svAtmani kamapi vakrabhAvamadbhAvayanti / upacAramanojJatApyatra vidyate / yasmAdarpaNakathanollekhanAnyapacAranibandhanAnyeva cetanapadArthadharmatvAt / yathA ca nRttArambhAdviratarabhasastiSTha tAvanmuhUrta yAvanmaulau zlathamacalatAM bhUSaNaM te nayAmi / ityAkhyAya praNayamadhuraM kAntayA yojyamAne cUDA candre jayati sukhinaH ko'pi zarvasya garvaH // 93 // atra 'ko'pi' ityanena sarvanAmapadena tadanubhavaikagocaratvAdavyapadezyatvena sAtizayaH zarvasya garva iti kartRsaMvRtiH / jayati sarvotkarSeNa vartate iti kriyAvaicitryanibandhanam / ityayaM padapUrvArdhavakrabhAvo vyavasthitaH / diGamAtramevametasya ziSTaM lakSya nirUpyate // 94 / / iti saMgrahazlokaH / tadevaM suptiGantayordvayorapi padapUrvArdhasya prAtipadikasya dhAtozca yathAyukti vakratAM vicAryedAnI tayoreva yathAsvamaparArdhasya pratyayalakSaNasya vakratAM vicArayati / tatra kriyAvaicitryavaktAyAH samanantarasaMbhavinaH kramasamanvitatvAt kAlasya vakatvaM paryAlocyate , kriyAparicchedakatvAttasya / aucityAntaratamyena samayo ramaNIyatAm / yAti yatra bhavatyeSA kAlavaicitryavakratA // 26 //
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyonmeSaH 2.26] 107 eSA prakrAntasvarUpA bhavatyasti kaalvaicitryvRtaa| kAlo vaiyAkaraNAdiprasiddho vartamAnAdilaMTprabhRtipratyayavAcyo yaH padArthAnAmadayatirodhAnavidhAyI, tasya vaicitryaM vicitrabhAvastathAvidhatvenopanibandhastena vakratA vakratvavicchittiH / kIdRzI-yatra yasyAM samayaH kAlAkhyo ramaNIyatAM yAti rAmaNIyakaM gacchati / kena hetunA-aucityAntaratamyena / prastutatvAtprastAvAdhikRtasya vastuno yadaucityamucitabhAvastasyAntaratamyenAntaraGgaravena, tadatizayotpAdakatvenetyarthaH / yathA samavisamaNivvisesA samaMtao maMdamaMdasaMcArA / airA hohiMti pahA maNorahANaM pi dullaMghA / / 95 / / samaviSamanivizeSAH samantato mandamandasaJcArAH / acirAdbhaviSyanti panthAno manorathAnAmapi durlakyAH / / iti chAyA / atra vallabhAvirahavaidhuryakAtarAntaHkaraNena bhAvinaH samayasya saMbhAvanAnumAnamAhAtmyamutprekSya uddIpanavibhAvatvavibhavavilasitaM tatparispandasaundaryasandarzanAsahiSNunA kimapi bhayavisaMSThalatvamanabhaya zaGkAkulatvena kenacidetadabhidhIyate - yadacirAd bhaviSyanti panthAno manorathAnAmapyalaGghanIyA iti bhaviSyatkAlAbhidhAyI pratyayaH kAmapi parArdhavakratAM vikAsayati / yathA vA yAvatkiMcidapUrvamAnmanasAmAvedayanto navAH saubhAgyAtizayasya kAmapi dazAM gantuM vyavasyantyamI / bhAvAstAvadananyajasya vidhuraH ko'pyudyamo jRmbhate paryApta madhuvibhrame tu kimayaM karteti kampAmahe // 96 / / atra vyavasyanti jRmbhate kartA kampAmahe ceti pratyayAH pratyeka pratiniyatakAlAbhidhAyinaH kAmapi padaparArdhavakratAM prakhyApayanti / tathA ca-prathamatarAvetIrNamadhusamayasaukumAryasamullasitasundarapadArtha
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ [2.27.28 108 vakroktijIvitam sArtha samunmeSasamuddIpita sahajavibhavavilasitatvena makaraketormanAGamAtra mAdhava sAmarthyaM samullasitA tulA kteH sarasahRdayavidhuratAvidhAyI ko'pi saMrambhaH samajjRmbhate / tasmAdanenAnumAnena punaH paraM paripoSa madhirohati / kusumAkaravibhavavibhra me mAninImAnadalanadurlalitasamuditasahaja saukumArya saMpatsaMjanitasamacitajigISAvasaraH kimasau vidhAsyatIti vikalpayantastatkusumazaranikaranipAtakAtarAntaHkaraNAH kimapi kampAmahe cakitacetasaH saMpadyAmaha iti priyatamAvirahavidhuracetasaH sarasahRdayasya kasyacidetadabhidhAnam / evaM kAlavatAM vicArya kramasamucitAvasarAM kArakavakatAM vicArayati - 3 yatra kArakasAmAnyaM prAdhAnyena nibadhyate / tattvAdhyAropaNAnmukhyaguNabhAvAbhidhAnataH / / 27 // paripoSayituM kAMcid bhaGgIbhaNitiramyatAm / kArakANAM viparyAsaH soktA kArakavakratA // 28 // soktA kArakatrakatA sA kArakavakatvavicchittirabhihitA ! kIdRzI -- yatra yasyAM kArakANAM viparyAsaH sAdhanAnAM viparivartanam, gauNamukhyayoritaretaratvApattiH / katham - yat kArakasAmAnya mukhyApekSayA karaNAdi tat prAdhAnyena nibadhyate mukhyabhAvena prayujyate / kayA yuktyA tattvAdhyAropaNAt / taditi mukhyaparAmarzaH, tasya bhAvastattvaM tadadhyAropaNAt mukhyabhAvasamarpaNAt / tadevaM mukhyasya kA vyavasthetyAha- mukhyaguNabhAvAbhidhAnataH / mukhyasya yo guNabhAvastadabhidhAnAdamukhyatvenopanibandhAdityarthaH / kimartham - paripoSayituM kAMcid bhaGgIbhaNitiramyatAm / kAMci - dapUrvAM vicchityuktiramaNIyatAmullAsayitum / tadevamacetanasyApi cetanasaMbhavisvAtantryasamarpaNAdamukhyasya karaNAdervA kartRtvAdhyAropa
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.29] dvitIyonmeSaH 109 NAdyatra kArakaviparyAsazcamatkArakArI saMpadyate / yathA yAJcAM dainyaparigrahapraNayinI nekSvAkavaH zikSitAH sevAsaMvalitaH kadA raghukule maulau nibaddho'JjaliH / sarva tadvihitaM tathApyudadhinA naivoparodhaH kRtaH pANiH saMprati me haThAt kimaparaM spraSTuM dhanurdhAvati / / 17 / / atra pANinA dhanurgrahItumicchAmIti vaktavye pANeH karaNabhatasya kartRtvAdhyAropaH kAmapi kArakavakatAM pratipadyate / yathA vA __ stanadvandvam ityAdau // 98 // yathA vA niSparyAyanivezapezalarasaranyonyanirbharsibhihastAyugapannipatya dazabhirvAmadhUtaM kArmukam / savyAnAM punaraprathIyasi vidhAvasmin guNAropaNe matsevAviduSAmahaMprathamikA kApyambare vartate // 99 // atra pUrvavadeva kartRtvAdhyAropanibandhanaM kArakavakratvam / yathA vA baddhasparddha iti / / 100 // evaM kArakavakatAM vicArya kramasamanvitAM saMkhyAvakratAM vicArayati, tatparicchedakatvAt saMkhyAyAH kurvanti kAvyavaicitryavivakSAparatantritAH / yatra saMkhyAviparyAsaM tAM saMkhyAvakratAM viduH // 29 // . yatra yasyAM kavayaH kAvyavaicitryavivakSAparatantritAH svakarmavicitrabhAvAbhidhitsAparavazAH saMkhyAviparyAsaM vacanaviparivartana kurvanti vidadhate tAM saMkhyAvakratAM viduH tadvacanavakratvaM jAnanti tdvidH| tadayamatrArthaH- yadekavacane dvivacane prayoktavye vaicitryArthaM
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakrAktijIvitama [2.30 vacanAntaraM yatra prayujyate, bhinnavacanayorvA yatra sAmAnAdhikaraNyaM vidhIyate / yathA kapole patrAlI karatalanirodhena mRditA nipIto nizvAsarayamamRtahRdyo'dhararasaH / muhuH kaNThe lagnastaralayati bAppaH stanataTI priyo manyurjAtastava niranurodhe na tu vayam / / 101 / / atra 'na tvaham' iti vaktavye, 'na tu vayam' ityanantaraGgatvapratipAdanArthaM tATasthyapratItaye bahuvacanaM prayuktam / yathA vA vayaM tattvAnveSAnmadhukara hatAstvaM khalu kRtI // 102 // atrApi pUrvavadeva tATasthyapratItiH / yathA vA phullendIvarakAnanAni nayane pANI sarojAkarAH // 103 / / atra dvivacanabahuvacanayoH sAmAnAdhikaraNyalakSaNaH saMkhyAviparyAsa: sahRdayahRdayahAritAmAvahati / yathA vA __zAstrANi cakSurnavam iti / / 104 / / atra pUrvavadevaikavacanabahuvacanayoH sAmAnAdhikaraNyaM vaicitryvidhaayi| evaM saMkhyAvatratAM vicArya tadvipayatvAt puruSANAM kramasamarpitAvasarAM puruSavakratAM vicArayati pratyaktA parabhAvazca viparyAsena yojyate / yatra vicchittaye saiSA jJeyA puruSavakratA // 30 // yatra yasyAM pratyaktA nijAtmabhAva: parabhAvazca anyatvamabhayamapyetadviparyAsena yojyate viparivartanena nibadhyate / kimarthamvicchittaye vaicitryAya / saiSA varNitasvarUpA jJeyA jJAtavyA puruSavakratA purussvktvvicchittiH| tadayamatrArtha:- yadanyasminnuttame
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.31] dvitIyonmepaH 111 madhyame vA puruSe prayoktavye vaicitryAyAnya: kadAcit prathama: prayujyate / tasmAcca puruSaikayogakSematvAdasmadAdeH prAtipadikamAtrasya ca viparyAsa: paryavasyati / yathA kauzAmbI paribhaya na: kRpaNakairvidveSibhiH svIkRtAM jAnAmyeva tathA pramAdaparatAM patyunaM yadveSiNaH / strINAM ca priyaviprayogavidhuraM cetaH sadaivAtra me vaktuM notsahate manaH paramato jAnAtu devI svayam // 105 / / atra 'jAnAtu devI svayam' iti yuSmadi madhyamapuruSe prayoktavye prAtipadikamAtraprayogeNa vaktustadazakyAnuSThAnatAM manyamAnasyaudAsInyapratItiH / tasyAzca prabhutvAt svAtantryeNa hitAhitavicArapUrvakaM svayameva kartavyArthapratipatti: kamapi vAkyavakrabhAvamAvahati / yasmAdetadevAsya vAkyasya jIvitatvena parisphurati / evaM puruSavakratAM vicArya puruSAzrayatvAdAtmanepadaparasmaipadayorucitAvasarAM vakratAM vicArayati / dhAtUnAM lakSaNAnusAreNa niyatapadAzrayaH prayoga: pUrvAcAryANAm 'upagraha'-zabdAbhidheyatayA prasiddhaH / tasmAttadabhidhAnenaiva vyavaharati-- padayorubhayorekamaucityAd viniyujyate / zobhAyai yatra jalpanti tAmupagrahavakratAm // 31 // tAmuktasvarUpAmupagrahavakratAmupagrahavakratvavicchitti jalpanti kavayaH kathayanti / kIdRzI-yatra yasyAM padayorubhayormadhyAdekamAtmanepadaM parasmaipadaM vA viniyujyate vinibadhyate niyamena / kasmAtkAraNAt -aucityAt / varNyamAnasya vastuno yadaucityamucitabhAvastasmAt, taM samAzrityetyarthaH / kimartham --zobhAyai vicchittye| yathA
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 vakrokti jIvitama tasyApareSvapi mRgeSu zarAnmumukSoH karNAntametya bibhide nibiDo 'pi maSTiH / zrAsAtimAtracaTalaiH smarayatma netraH prauDhapriyAnayanavibhramaceSTitAni // 106 // [ 2.32 atra rAjJaH sulalitavilAsavatI locanavilAseSu smaraNagocaramavataratsu tatparAyattacittavRtterAGgikaprayatna parispandavinivartamAno muSTibhi bhidyate sma / svayameveti karmakartanibandhanamAtmanepadamatIva camatkArakAriNI kAmapi vAkyavatratAmAvahati / evamupagrahavatratAM vicArya tadanusaMbhavinIM pratyayAntaravakatAM vicArayati - vihitaH pratyayAdanyaH pratyayaH kamanIyatAm / yatra kAmapi puSNAti sAnyA pratyayavatratA / / 32 // sAnyA pratyayavakatA sA samAmnAtapAdanyAparA kAcit pratyayavakatvavicchittiH / astIti saMbandha: / yatra yasyAM pratyayaH kAmapyapUrvI kamanIyatAM ramyatAM puSNAti puSyati / kIdRza:-- pratyayAt tiGAdervihitaH padatvena vinirmito'nyaH kazciditi / yathA lInaM vastuni yena sUkSmasubhagaM tattvaM girA kRSyate nirmAtuM prabhavenmanoharamidaM vAcaiva yo vA bahiH / vande dvApi tAvahaM kavivarau vandetarAM taM punaryo vijJAtaparizramo'yamanayorbhArAvatArakSamaH / / 107 / / 'vandetarAm' ityatra kApi pratyayavakatA kavezcetasi parisphurati / tataeva ' puna: ' -zabda: pUrvasmAdvizeSAbhidhAyitvena prayuktaH / evaM nAmAkhyAtasvarUpayoH padayoH pratyekaM prakRtyAdyavayavavibhAga
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.33] dvitIyonmeSaH 113 dvAreNa yathAsaMbhavaM vakrabhAvaM vicAryedAnImupasarganipAtayoravyutpannatvAdasaMbhavadvibhaktikatvAcca nirastAvayavatve satyavibhaktayoH sAkalyena vakratAM vicArayati rasAdidyotanaM yasyAmupasarganipAtayoH / vAkyekajIvitatvena sAparA padavakratA // 33 // sAparA padavakatA-sA samarpitasvarUpAparA pUrvoktavyatiriktA padavakatvavicchitti: / astIti saMbandha: / kIdRzI-yasyAM vakratAyAmupasarganipAtayovaeNyAkaraNaprasiddhAbhidhAnayoH rasAdidyotanaM zRGgAraprabhRtiprakAzanam / katham-vAkyaikajIvitatvena / vAkyasya zlokAderekajIvitaM vAkyaikajIvitaM tasya bhAvastattvaM tena / tadidamuktaM bhavati-yadvAkyasyaikasphuritabhAvena parisphurati yo rasAdistatprakAzanenetyarthaH / yathA ___vaidehI tu kathaM bhaviSyati hahA hA devi dhIrA bhava / / 108 // atra raghupatestatkAlajvalitoddIpanavibhAvasaMpatsamullAsitaH saMbhramo nizcitajanitajAnakI vipattisaMbhAvanastatparitrANakaraNotsAhakAraNatAM pratipadyamAnastadekAgratollikhitasAkSAtkArastadAkAratayA vismRtaviprakarSaH pratyagrarasaparispandasundaro nipAtaparaMparApratipAdyamAnavRttikyaiikajIvitatvena pratibhAsamAnaH kAmapi vAkya vakratAM samunmIlayati / tu-zabdasya ca vakrabhAva: pUrvameva vyAkhyAtaH / yathA vA ayamekapade tayA viyogaH priyayA copanataH suduHsaho me / navavAridharodayAdahobhibhavitavyaM ca nirAtapatvaramyaiH / / 109 / /
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ [2.33 114 vakroktijIvitam atra dvayoH parasparaM suduHsahatvoddIpanasAmarthyasametayoH priyAvirahavarSAkAlayostulyakAlatvapratipAdanaparaM 'ca'-zabdadvitayaM samasamayasamullasitavahnidAhadakSadakSiNavAtavyajanasamAnatAM samarthayat kAmapi vAkyavakratAM sa muddIpayati / 'su'-'du:'-zabdAbhyAM ca priyAvirahasyAzakyapratIkAratA pratIyate / yathA ca muhuraGgalisaMvRtAdharoSThaM pratiSedhAkSaraviklavAbhirAmam / mukhamaMsavivarti pakSmalAkSyAH kathamapyunnamitaM na cumbitaM tu // 110 // atra nAyakasya prathamAbhilASavivazavRtterana bhavasmRtisamuslikhitatatkAlasamucitatadvadanendusaundaryasya pUrvamaparicumbana skhalitasamuddIpitapazcAttApadazAveza dyotanaparaH 'tu'-zabda: kAmapi vAkyavakatA. muttejayati / etaduttaratra pratyayavakatvamevaMvidhapratyayAntaravakabhAvAntarbhatatvAt pRthaktvena noktamiti svayamevotprekSaNIyam / yathA yena zyAmaM vapuratitarAM kAntimApatsyate te barheNeva sphuritarucinA gopaveSasya viSNoH // 111 / / atra 'atitarAm' ityatIva camatkArakAri / evamanyeSAmapi sajAtIyalakSaNadvAreNa lakSaNaniSpattiH svymnusrtvyaa| tadevamiyamanekAkArA vakratvavicchittizcaturvidhapadaviSayA vAvayaikadezajIvitatvenApi parisphurantI sakalavAkyavaicitryanibandhanatAmupayAti / vakratAyAH prakArANAmeko'pi kavikarmaNaH / tadvidAhlAdakAritvahetutAM pratipadyate / / 112 / / ityantarazlokaH /
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.34-35] dvitIyonmeSa: 115 yadyevamekasyApi vakratAprakArasya yadevaMvidho mahimA, tadete bahavaH saMpatitAH santaH kiM saMpAdayantItyAha-- parasparasya zobhAyai bahavaH patitAH kvacit / prakArA janayantyetAM citracchAyAmanoharAm // 34 // kvacidekasmin padamAtre vAkye vA vakatAprakArA vakatvaprabhedA bahavaH prabhatAH patitAH kavipratibhAmAhAtmyasamallasitAH / kimartham --parasparasya zobhAya, anyonyasya vicchittaye / etAmeva citracchAyAmanoharAmanekAkArakAntiramaNIyAM vakratAM janayantyatpAdayanti / yathA . tarantIva iti / / 113 // atra kriyApadAnAM trayANAmapi pratyeka triprakAraM vaicitryaM parisphurati-kriyAvaicitryaM kArakavaicitryaM kAlavaicitryaM ca / prathimastana-jaghana-taruNimnAM trayANAmapi vRttivaicitryam / lAvaNyajaladhi-prAgalbhya - saralatA - paricaya - zabdAnAmupacAravaicitryam / tadevamete bahavo vakratAprakArA ekasmin pade vAkye vA saMpatitAzcitracchAyAmanoharAmetAmeva cetanacamatkArakAriNoM vAkyavakratAmAvahanti / evaM nAmAkhyAtopasarganipAtalakSaNasya caturvidhasyApi padasya yathAsaMbhavaM vakratAprakArAn vicAryedAnI prakaraNamupasaMhRtyAnyadavatArayati vAgvallyAH padapallavAspadatayA yA vakratodbhAsinI vicchittiH sarasatvasaMpaducitA kApyujjvalA jRmbhate / tAmAlocya vidagdhaSaTpadagaNairvAkyaprasUnAzrayaM sphArAmodamanoharaM madhu navotkaNThAkulaM pIyatAm // 35 //
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 vakroktijIvitam [2.35 / vAgeva vallI vANIlatA tasyAH kApyalaukikI vicchittirjusbhate zobhA smllsti| kthm-pdpllvaaspdtyaa| padAnyeva pallavAni supatiGantAnyeva patrANi tadAspadatayA tadAzrayatvena / kIdRzI vicchittiH- sarasatvasaMpaducitA, rasavattvAtizayopapannA / kiMviziSTA ca-- vakratayA vakrabhAvenodbhAsate bhrAjate yA sA tthoktaa| kIdazI-ujjvalA, chaayaatishyrmnniiyaa| tAmevaMvidhAmAlocya vicArya vidagdhaSaTpadagaNairvibudhaSaTcaraNacakrarmadhu pIyatAM makaranda AsvAdyatAm / kIdRzam - vAkyaprasUnAzrayam / vAkyAnyeva padasamudAyarUpANi prasUnAni puSpANyAzrayaH sthAnaM yasya tattathoktam / anyacca kIdRzam-sphArAmodamanoharam / sphAraH sphIto yo'sAvAmodastaddharmavizeSastena manoharaM hRdayahAri / kathamAsvAdyatAm-navotkaNThAkulaM natanotkalikAvyagram / madhukarasamUhAH khalu vallyAH prathamollasitapallavollekhamAlocya pratItacetasaH samanantarodbhinnavastu sukumArakusumamakarandapAnamahotsavamanubhavanti / tadvadeva sahRdayAH padAspadaM kAmapi vakatAvicchittimAlocya navotkalikAkalitacetaso vAkyAzrayaM kimapi vakatAjIvitasarvasvaM vicArayantviti tAtparyArthaH / atrakatra sarasatvaM svasamayasaMbhavi rasAtvam , anyatra zRGgArAdivyaJjakatvam / vakrataikatra bAlendusundarasaMsthAnayuktatvam, itaratra rUDhayAdi vaicitryam / vicchittirekatra suvibhaktapatratvam, anyatra kvikaushlkmniiytaa| ujjvalatvamekatra parNacchAyAtizaya yuktatvam aparatra saMnivezasaundaryasamudayaH / Amoda: puSpeSu saurabham, vAkyeSu tdvidaahlaadkaaritaa| madhu kusumeSu makarandaH, vAkyeSu sakalakAvyakAraNakalApa saMpatsamudaya iti / iti zrIrAjAnakakuntakaviracite vakroktijIvite kAvyAlaGkAre dvitIya unmeSaH /
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyonmeSaH. evaM pUrvasmin prakaraNe vAkyAvayavAnAM padAnAM yathAsaMbhava vakrabhAvaM vicArayan vAcakavakratAvicchittiprakArANAM dikapradarzanaM vihitavAn / idAnIM vAkyavakratAvaicitryamAsUtrayituM vAcyasya varNanIyatayA prastAvAdhikRtasya vastuno vakratAsvarUpaM nirUpayati, padArthAvabodhapUrvakatvAd vAkyArthAvasite:-- udArasvaparispandasundaratvena varNanam / vastuno vakrazabdaikagocaratvena vakratA // 1 // vastuno varNanIyatayA prastAvitasya padArthasya, yadevaMvidhatvena varNanaM sA tasya vakratA vakratvavicchitti: / kividhatvenetyAhaudArasvaparispandasundaratvena / udAra: sotkarSaH sarvAtizAyI ya: svaparispanda: svabhAvamahimA tasya sundaratvaM saukumAryAtizayastena, atyantaramaNIyasvAbhAvikadharmayuktatvena / varNanaM pratipAdanam / kathama-vakrazabdaikagocaratvena / vakro yo'sau nAnAvidhavakratAviziSTaH zabdaH kazcideva vAcakavizeSo vivakSitArthasamarpaNa samarthastasyaivaikasya kevalasya gocaratvena pratipAdyatayA viSayatvena / vAcyatveneti noktam, vyaGgayatvenApi pratipAdanasaMbhavAt / tadidamaktaM bhavati-yadevaMvidhe bhAvasvabhAvasaukumAryavarNanaprastAve bhayasAM na vAcyAlaMkArANAmupamAdInAmupayogayogyatA saMbhavati, svabhAvasaukumAryAtizayamlAnatAprasaGgAt / nanu ca saiSA sahRdayAhlAdakAriNI svabhAvoktiralaMkAratayA samAmnAtA, tasmAt kiM taddaSaNadurvyasanaprayAsena ? yatasteSAM sAmAnyavastudharmamAtramalaMkAryam, sAtizayasvabhAvasaundaryaparipoSaNa
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 vakroktijIvitam [3.1 malaMkAraH pratibhAsate / tena svabhAvokteralaMkAratvameva yaktiyaktamiti ye manyante tAn prati samAdhIyate --- tadeta nAticaturasram / yasmAdagatikagatinyAyana kAvyakaraNaM na yathAkathaMcidanapTheyatAmarhati, tadvidAhlAdakArikAvyalakSaNaprastAvAt / kiMca--anakRSTadharmayuktasya varNanIyasyAlaMkaraNamapyasamucitabhittibhAgollikhitAlekhyavanna zobhAtizayakAritAmAvahati / yasmAdatyantaramaNIyasvAbhAvikadharmayuktaM varNanIyavastu prigrhnniiym| tathAvidhasya tasya yathAyogamaucityAnusAreNa rUpakAdyalaMkArayojanayA bhavitavyam / etAvAstu vizeSo yat svAbhAvikamAkumAryaprAdhAnyena vivakSitasya na bhayasA rUpakAdyalaMkAra upakArAya kalpate , vastusvabhAvasaukumAryasya rasAdiparipopaNasya vA samAcchAdanaprasaGgAt / tathA caitasmin viSaye sarvAkAramalaMkArya vilAmavatIva snAnasamaya - virahavataparigraha - suratAvasAnAdau nAtyantamalaMkaraNamahatAM pratipadyate, svAbhAvikasaukumAryasyaiva rasikahRdayAhlAdakAritvAt / yathA tAM prAGmukhoM tatra nivezya tanvI kSaNaM vyalambanta puro niSaNNA: / bhatArthazobhAhriyamANanetrAH prasAdhane saMnihite'pi nArya / / 1 / / atra tathAvidhasvAbhAvikasaukumAryamanoharaH zobhAtizayaH kaveH pratipAdayitumabhipretaH / asyA alaMkaraNakalApakalanaM sahajacchAyAtirodhAnazaGkAspadatvena sNbhaavitm| yasmAt svAbhAvikasaukumAryaprAdhAnyena varNyamAnasyodArasvaparispandamahimnaH sahajacchAyAtirodhAnavidhAyi pratItyantarApekSamalakaraNakalpanaM nopakAritAM pratipadyate / vizeSatastu-rasaparipoSapegalAyAH pratItevibhAvAnu
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.1] tRtIyonmeSaH bhAvavyabhicAyauM cityavyatirekeNa prakArAntareNa pratipattiH prastutazobhAparihArakAritAmAvahati / tathA ca prathamatarataruNItAruNyAvatAraprabhRtayaH padArthAH sukumAravasantAdisamayasamunmeSaparipoSaparisamAptiprabhRtayazca svapratipAdakavAkyavakratAvyatirekeNa bhUyasA na kasyacidalaMkaraNAntarasya kavibhiralaMkaraNIyatAmupanIyamAnAH paridRzyante / yathA smitaM kiMcinmugdhaM taralamadhuro dRSTivibhavaH parispando vAcAmabhinavavilAsoktisa rasaH / gatAnAmArambhaH kisalayitalIlAparimala: spRzantyAstAruNyaM kimiva hi na ramyaM mRgadRzaH // 2 / / yathA vA ___ avyutpannamanobhavA madhurimasparzollasanmAnasA bhinnAntaHkaraNaM dRzau makulayantyAghrAtabhUtodbhamAH / rAgecchAM na samApayanti manasaH khedaM vinavAlasA vRttAntaM na vidanti yAnti ca vazaM kanyA manojanmanaH / / 3 / / yathA ca dormUlAvadhi iti / / 4 / / yathA vA garbhagranthiSu vIrudhAM sumanaso madhye'GkaraM pallavA vAJchAmAtraparigrahaH pikavadhUkaNThodare paJcamaH / kiM ca trINi jaganti jiSNa divaseMdvivaimanojanmano devasyApi cirojjhitaM yadi bhavedabhyAsavazyaM dhanuH / / 5 / / yathA vA haMsAnAM ninadeSu iti / / 6 / /
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 vakroktijIvitam [3.1 yathA ca sajjehi surahimAso Na dAva adhpei juaijaNalakkhasa he / ahi asahaAra muhe navapallavapattale aNaMgassa sare // 7 // sajjayati surabhimAso na tAvadarpayati yuvatijanalakSyasahAn / abhinavasahakAramukhAn navapallavapatralAnanaGgasya zarAn // iti chAyA / evaMvidhaviSaye svAbhAvika saukumArya prAdhAnyena varNyamAnasya vastunastadAcchAdanabhayAdeva na bhUyasA tatkavibhiralaMkaraNamupanibadhyate / yadi vA kadAcidupanibadhyate tattadeva svAbhAvikaM saukumAryaM sutarAM samunmIlayitum, na punaralaMkAravaicitryopapattaye / yathA dhautAJjane ca nayane sphaTikAcchakAntigaNDasthalI vigatakRtrimarAgamoSTham / aGgAni danti zizudantavinirmalAni kiM yanna sundaramabhUttaruNIjanasya // 8 // atra "dantizizudantavinirmalAni " ityupamayA svAbhAvikameva saundaryamunmIlitam / yathA vA akaThoravAraNavadhUdantAGkaraspadhinaH iti // 9 // etadevAtIva yuktiyuktam / yasmAnmahAkavInAM prastutaucityAnurodhena kadAcit svAbhAvikameva saundaryamaMkarAjyena vijRmbhayitumabhipretaM bhavati, kadAcid vividharacanAvaicitryayuktamiti / atra pUrvasmin pakSe, rUpakAderalaMkaraNakalApasya nAtyAdRtatvam / aparasmin punaH sa eva sutarAM samujjRmbhate / tasmAdanena nyAyena sarvAtizAyinaH svAbhAvikasaundaryalakSaNasya padArtha parispandasyAlaMkAryatvameva yuktiyuktatAmAlambate na punaralaMkaraNatvam / sAtizayatvazUnyadharmayuktasya vastuno vibhUSitasyApi pizAcAderiva ,
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.2] tRtIyonmepaH 121 tadvidAhlAdakAritvavirahAdanupAdeyatvamevetyalamatiprasaGgena / yadi vA prastutaucityamAhAtmyAnmukhyatayA bhAvasvabhAvaH sAtizayatvena varNyamAnaH svamahimnA bhUSaNAntarAsahiSNuH svayameva zobhAtigayazAlitvAdalaM kAryo'pyalaMkaraNamityabhidhIyate tadayamAsmAkIna eva pkssH| tadatiriktavRtteralaMkArAntarasya tiraskAratAtparyeNAbhidhAnAnAtra vayaM vivadAmahe / evameva varNyamAnasya vastuno vakratetyutAnyA kAcidastItyAhaaparA sahajAhAryakavikauzalazAlinI / nirmitirnUtanollekhalokAtikrAntagocarA // 2 // aparA dvitIyA varNyamAnavRtteH padArthasya nirmitiH sRSTiH / vakrateti saMbandhaH / kIdRzI-sahajAhAryakavikauzalazAlinI / sahaja svAbhAvikamAhArya zikSAbhyAsasamallAsitaM ca zaktivyutpattiparipAkaprauDhaM yat kavikaugalaM nitinaipuNaM tena zAlate zlAghyate yA sA tathoktA / anyacca kIdRzI-natanollekhalokAtikrAntagocarA / nUtanastatprathamo yo'sAvullikhyata ityullekhastatkAlamallikhyamAnAtizayaH, tena lokAtikrAntaH prasiddhavyApArAtItaH ko'pi sarvAtizAyI gocaro viSayo yasyAH sA tathokteti vigrahaH / nirmiti stena rUpeNa vihitirityarthaH / tadidamatra tAtparyamyanna varNyamAnasvarUpAH padArthAH kavibhira bhatAH santaH kriyante, kevalaM sattAmAtreNaiva parisphuratAM teSAM tathAvidhaH ko'pyatizayaH punarAdhIyate, yena kAmapi sahRdayahRdayahAriNI ramaNIyatAmadhiropyante / tadidamuktam lInaM vastuni // 10 // ityAdi / tadevaM sattAmAtreNaiva parisphurataH padArthasya kozyalaukikaH zobhAtizayavidhAyI vicchittivizeSo'bhidhIyate, yena natanacchA
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 vakroknijIvitam [3.2 yAmanohAriNA vAstavasthititirodhAnapravaNena nijAvabhAsodbhAsitasvarUpeNa tatkAlollikhita iva varNanIyapadArthaparispanda mahimA pratibhAsate, yena vidhAtRvyapadezapAtratAM pratipadyante kavayaH / tadidamuktam apAre kAvyasaMsAre kavireva prajApatiH / yathAsmai rocate vizvaM tathedaM parivartate / / 11 / / saiSA sahajAhAryabhedabhinnA varNanIyasya vastuno dviprakArA vkrtaa| tadevamAhAryA yeyaM sA prastutavicchittividhApyalaMkAravyatirekeNa nAnyA kaaciduppdyte| tasmAd bahuM vidhatatprakAraprabheda dvAreNAtyantavitatavyavahArAH pari dRzyante / yathA asyAH sargavidhau prajApatirabhaccandro na kAntadyutiH zRGgAraikarasaH svayaM nu madano mAso nu puSpAkaraH / vedAbhyAsajaDaH kathaM nu viSayavyAvRttakautUhalo nirmAtuM prabhavenmanoharamidaM rUpaM purANo muniH / / 12 / / atra kAntAyAH kimapi kAntimattvamasamavilAsa saMpadAM padaM ca rasavattvamasAmAnyasauSThavaM ca saukumArya pratipAdayituM pratyeka tatparispandaprAdhAnyasamucitasaMbhAvanAnumAnamAhAtmyAt pRthak pRthagapUrvameva nirmANamatprekSitam / tathA ca kAraNatritayasyApyatasya sarveSAM vizeSaNAnAM svayam iti saMvadhyamAnametadeva mutarAM samuddIpayani / yaH kila svayameva kAntadyutistasya saujanyasamucitAdarocakitvAta kAntimatkAryakaraNakauzalamevopapannam / yazca svayameva zRGgAraikarasastasya rasikanvAdeva rasavadvastuvidhAnavaidagdhyamaucityaM bhajate / yazca svayameva puSpAkarastasyAbhijAtyAdeva tathAvidhaH sukumAra eva sargaH mamacitaH / tathA cottarArdhe vyatirekamakhena trayasyApyetasya kAntimattvAdevizeSaNairanyathAnupapattirupapAdinA /
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyonmeSa: 3.2] 123 yasmAd vedAbhyAsajaDatvAt kAntimadvastuvidhAnAnabhijJatvam, viSayavyAvRttakautukatvAd rasavatpadArthe vihitavaimukhyam, purANatvAt saukumArya sarasa bhAvaviracanavairasyaM prajApateH prtiiyte| tadevamutprekSAlakSaNo'yamalaMkAraH kavinA varNanIyasya vastunaH kamapyalaukikollekhavilakSaNamatizayamAdhAtuM nibaddhaH / sa ca svabhAvasaundaryamahimnA svayameva tatsahAyasaMpadA mahArgha mahanIyatA mIhamAnaH sandehasaMsaMrgamaGgIkarotIti tenopabRMhitaH / tasmAllokottaranirmAtRnirmitatvaM nAma nUtanaH ko'pyatizayaH padArthasya varNyamAnavRtternAyikA svarUpasaundaryalakSaNasyAtra nirmitaH kavinA, yena tadeva tatprathamamutpAditamika pratibhAti / yatrApyutpAdyaM vastu prabandhArtha vadapUrvatayA vAkyArthastatkAla mullikhyate kavibhiH tasmin svasattAsamanvayena svayaMmeva parisphuratAM padArthAnAM tathAvidhaparasparAnvayalakSaNasaMbandhopanibandhanaM navInamatizaya mAtrameva nirmitiviSayatAM nIyate, na punaH svarUpam / nAma yathA kastvaM bho divi mAliko'hamiha kiM puSpArthamabhyAgataH kiM tenAstu mahAn Ryo yadi mahaccitraM tadAkarNyatAm / saMgrAmeSvalabhAbhidhAnanRpatau divyAGganAbhiH srajaH projjhantIbhiravidyamAna kusumaM yasmAtkRtaM nandanama / / 13 / / tadevaMvidhe vipaye varNanIyavastuviziSTAtizayavidhAyI vibhUSaNavinyAso vidheyatAM pratipadyate / tathA ca - prakRtamidamudAharaNamalaMkaraNakalpanaM vinA samyaG na kathaMcidapi vAkyArthasaGgati bhajate / yasmAt pratyakSAdipramANopapattinizcayAbhAvAt svAbhAvikaM vastu dharmitayA vyavasthApanaM na sahate, tasmAdvidagdhakavipratibhollikhitAlaMkaraNagocaratvenaiva sahRdayahRdayAhlAdamAdadhAti / -
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 - vakroktijIvitam . [3.3-4 tathA ca, duHsahasamarasamayasamucitazauryAtizayazlAghayA prastutanaranAthaviSaye vallabhalAbharabhasollasitasurasundarIsamUhasamarpyamANamandArAdikusumadAmasahasrasaMbhAvanAnumAnanandanodyAnapAdapaprasUnasamRddhipradhvaMsabhAvasiddhiH smtprekssitaa| yasmAdutprekSAviSayaM vastu kavayastadiveti tadeveti vA dvividhamupanibadhnantItyeta (tta)llakSaNAvasara eva vicArayiSyAmaH / tadevamiyamutprekSA pUrvArdhavihitAprastutaprazaMsopanibandhabandhurA prakRtapArthivapratApAtizayaparipoSapravaNatayA sutarAM samudbhAsamAnA tadvidAvarjanaM janayatIti sAtizayatvam / utprekSAtizayAnvitA // 14 // ityetasyAH, svalakSaNAnupraveza ityatizayoktezca ko'laMkAro'nayA vinA // 15 / / iti sakalAlaMkaraNAnugrAhakatvam / tasmAt pRthagatizayoktireveyaM mukhyatayetyucyamAne'pi na kiMcidatiricyate / kavipratibhotprekSitatvena cAtyantamasaMbhAvyamapyupanibadhyamAnamanayaiva yuktyA samajasatAM gAhate, na punaH svAtantryeNa / yadvA kAraNato lokAtikrAntagocaratvena vacasaH saiveyamityastu, tathApi prastutAtizayavidhAnavyatirekeNa na kiMcidapUrvamatrAsti / .. tadevamabhidhAnasya pUrvamabhidheyasya ceha vakratAmabhidhAyedAnI vAkyasya vakratvamabhidhAtumupakramate mArgasthavakrazabdArthaguNAlaMkArasaMpadaH / anyadvAkyasya vakratvaM tathAbhihitijIvitam // 3 // manojJaphalakollekhavarNacchAyAzriyaH pRthak / citrasyeva manohAri kartuH kimapi kauzalam // 4 // anyadvAkyasya vakratvam-vAkyasya parasparAnvitavRtteH padasamu
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyonmeSaH 125 dAyasyAnyadapUrva vyatiriktameva vakratvaM vakrabhAvaH / bhavatIti saMbandha:, kriyAntarAbhAvAt / kutaH - mArgasthavakrazabdArthaguNAlaMkArasaMpadaH / mArgAH sukumArAdayastatrasthAH kecideva vatrAH prasiddhavyavahAravyatirekiNo ye zabdArthaguNAlaMkArAsteSAM saMpat kApyupazobhA tasyAH pRthagbhUtaM kimapi vakratvAntarameva / kIdRzam - tathAbhihitijIvitam / tathA tena prakAreNa kenAdhyavyapadezyena yAbhihitiH kAvyapUrvaivAbhidhA saiva jIvitaM sarvasvaM yasya tattathoktam / kiMsvarUpamityAha - kartuH kimapi kauzalam / kartu vidhAtuH kimapyalaukikaM yatkauzalaM naipuNaM tadeva vAkyasya vakratvamityarthaH / kathaMcida citrasyeva, Alekhyasya yathA, manohAri hRdayaraJjakaM prakRtopakaraNavyatireki kartareva kauzalaM kimapi pRthagbhUtaM vyatiriktam / kuta ityAha- manojJaphalakollekhavarNacchAyAzriyaH / manojJAH kAzcideva hRdayahAriNyo yAH phalakollekhavarNacchAyAstAsAM zrIrupazobhA tasyAH / pRthagrUpaM kimapi tattvAntaramevetyarthaH / phalakamA lekhyAdhArabhUtA bhittiH, ullekhazcitrasUtrapramANopapannaM rekhAvinyasanamAtram, varNA rajjakadravyavizeSAH, chAyA kAntiH / tadidamatra tAtparyam - yathA citrasya kimapi phalakAdyupakaraNakalApavyatireki sakalaprakRtapadArtha jIvitAyamAnaM citrakarakauzalaM pRthaktvena mukhyatayodbhAsate, tathaiva vAkyasya mArgAdiprakRtapadArtha sArthavyatireki kavikauzalalakSaNaM kimapi sahRdaya hRdayasaMvedyaM sakalaprastutapadArthasphuritabhUtaM vatvamujjRmbhate / tathA ca bhAvasvabhAvasaukumAryavarNane zRGgArAdirasasvarUpasamunmIlane vA vividhavibhUSaNavinyAsavicchittiviracane ca yaH paraH paripoSAtizayastadvidAhlAdakAritAyAH kAraNam / padavAkyaikadezavRttirvA ya: kazcidvatAprakArastasya kavikauzalameva nibandhanatayA vyavatiSThate / yasmAdAkalpAnAmeva tAvanmAtrasvarUpaniyataniSThatayA 3.4]
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ [3.4. 126 vakroktijIvitama vyavasthitAnAM rasasvabhAvA laMkaraNavakratAprakArANAM navanavollekhavilakSaNaM cetanacamatkArakAri kimapi svarUpAntarametasmAdeva samujjRmbhate / yenedama bhidhIyate- . AsaMsAraM kaipuMgavehiM paDidiahagahiasAro vi / ajjavi abhinnamuddo vva jaai vA paripphaMdo // 16 // AsaMsAraM kavipuGgavaiH pratidivasagRhItasAro'pi / adyApyabhinnamudra iva jayati vAcAM parispandaH / / iti chaayaa| atra sargarambhAt prabhRti kavipradhAnaH prAtisvikapratibhAparispandamAhAtmyAta pratidivasagRhItasarvasvo'pyadyApi navanavapratibhAsAnantyavijRmbhaNAdanudghATitaprAya iva yo vAkyaparispandaH sa jayati sarvotkarSeNa vartate ityevamasmin musaGgate'pi vAkyArthe kavikauzalasya vilasitaM kimapyalaukikameva parisphurati / yasmAt svAbhimAnadhvaniprAdhAnyena tenaitadabhihitam yathA-AsaMsAraM kavipuGgavaiH pratidivasaM gRhItasA ro'pyadyApyabhinnamudra ivAyam / evamaparijJAtatattvatayA na kenacita kimapyetasmAd gRhItamiti matpratibhodghATitaparamArthasyedAnImeva mudrAbandhodbhedo bhaviSyatIti lokottarasvaparispandasAphalyApattervAkyaparispando jayatIti sNbndhH| yadyapi rasasvabhAvAlaMkArANAM sarveSAM kavikauzalameva jIvitam, tathApyalaMkArasya vizeSatastadanagrahaM vinA varNanAviSayavastuno bhUSaNAbhidhAyitvenAbhimatasya svarUpamAtreNa parisphurato yathArthatvena nibadhyamAnasya tadvidAhlAdanidhAnAnupapattermanAGmAtramapi na vaicivyamutprekSAmahe, pracurapravAhapatitetarapadArthasAmAnyena pratibhAsanAt / yathA dUrvAkANDamiva zyAmA tanvI zyAmAlatA yathA // 17 / / ityatra nUtanollekhamanohAriNaH punaretasya lokottaravinyasanavi
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.4] tatIyonmapaH 127 cchittivizeSitazobhAtizayasya kimapi tadvidAhnAdakAritvamadbhidyate / yathA __asyAH sargavidhau // 18 // iti / yathA ki tAruNyataroH / / 19 / / iti / tadevaM pRthagbhAvenApi bhavato'sya kavikauzalAyattavRnitvalakSaNavAkyavakratAntarbhAva eva yuktiyuktatAmavagAhate / tadidamuktam bAkyasya vakrabhAvo'nyo bhidyate yaH sahasradhA / yatrAlaMkAravargo'sau sarvo'pyantarbhaviSyati // 20 // svabhAvodAharaNaM yathA teSAM gopavadhavilAsamuhRdAM rAdhArahaHsAkSiNAM / kSemaM bhadra kalindagalatanayAtIre latAvezmanAm / vicchinne smaratalpakalpanamRducchedopayoge'dhunA te jAne jaraThIbhavanti vigalannIlatviSaH pallavAH / / 21 / / atra yadyapi sahRdayasaMvedyaM vastusaMbhavi svabhAvamAtrameva vaNitam, tathApyanuttAnatayA vyavasthitasyAsya viralavidagdhahRdayakagocaraM kimapi nUtanollekhamanohAri padArthAntInavRtti sUkSmasubhagaM tAdaka svarUpamanmIlitaM yena vAkyavakratAtmana: kavikauzalasya kAcideva kASThAdhirUDhirupapadyate / yasmAttadvayatiriktavRttirarthAtizayo na kazcillabhyate / rasodAharaNaM yathA loko yAdRzamAha sAhasadhanaM taM kSatriyAputrakaM syAtsatyena sa tAdRgeva na bhavedvArtA visaMvAdinI /
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 vakroktijIvitam [3.5 ekAM kAmapi kAlaviSamamI zauryoSmakaNDavyaya vyagrAH syuzciravismRtAmaracamUDimbAhavA bAhavaH // 22 // atrotsAhAbhidhAna: sthAyibhAvaH samucitAlambanavibhAvalakSaNaviSayasaundaryAtizayazlAghAzraddhAlutayA vijigISo_dagdhyabhaGgIbhaNitivaicitryeNa parAM paripoSapadavImadhiropitaH san rasatAM nIyamAna: kimapi vAkyavakrabhAvasvabhAvaM kavikauzalamAvedayati / anyeSAM pUrvaprakaraNodAharaNAnAM pratyekaM tathAbhihitijIvitalakSaNaM vAkya vakratvaM svayameva sahRdayavicAraNIyam / vakratAyAH prakArANAmaucityaguNazAlinAm / etaduttejanAyAlaM svaspandamahatAmapi / / 23 // rasasvabhAvAlaMkArA AsaMsAramapi sthitAH / anena navatAM yAnti tadvidAhlAdadAyinIm / / 24 / / ityntrshloko| evamabhidhAnAbhidheyAbhidhAlakSaNasya kAvyopayoginastritayasya svarUpamullikhya varNanIyasya vastuno viSayavibhAgaM vidadhAti bhAvAnAmaparimlAnasvabhAvaucityasundaram / cetanAnAM jaDAnAM ca svarUpaM dvividhaM smRtam // 5 // bhAvAnAM varNyamAnavRttInAM svarUpaM. parispandaH / kIdRzamdvividham / dve vidhe prakArau yasya tattathoktam / smRtaM sUribhirAmnAtam / keSAM bhAvAnAm-cetanAnAM jaDAnAM ca / cetanAnAM saMvidvatAM prANinAmiti yAvat; jaDAnAM tadvayatirekiNAM prANacaitanyazanyAnAm / etadeva ca midvaividhyaM dharmadvaividhyasya nibandhanam / kIdRksvarUpaM-aparimlAnasvabhAvaucityasundaram / aparimlAnaH pratyagraparipoSapezalo yaH svabhAva: pAramArthiko dharmastasya yadaucityamucitabhAva: prastAvopayogyadoSaduSTatvaM tena sundaraM suku
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.6-7] tRtIyonmeSaH 129 mAraM tadvidAhlAdakamityarthaH / etadeva dvaividhyaM vibhajya vicArayati tatra pUrva prakArAbhyAM dvAbhyAmeva vibhidyate / surAdisiMhaprabhRtiprAdhAnyetarayogataH // 6 // tatra dvayoH svarUpayormadhyAt pUrvaM yatprathamaM cetanapadArthasaMbandhi tad dvAbhyAmeva rAzyantarAbhAvAt prakArAbhyAM vibhidyate bhedamAsAdayati, dvividhameva saMpadyate / kasmAt-surAdisiMhaprabhRtiprAdhAnyetarayogataH / surAdayaH tridazaprabhRtayo ye cetanAH surAsurasiddhavidyAdharagandharvanara prabhRtayaH, ye cAnye siMhaprabhRtayaH kesaripramukhAsteSAM yatprAdhAnyaM mukhyatvamitaradaprAdhAnyaM ca tAbhyAM yathAsaMkhyena pratyeka yo yogaH saMbandhastasmAt kAraNAt / / tadevaM surAdInAM mukhyacetanAnAM svarUpamekaM kavInAM varNanAspadam / siMhAdInAmamukhyacetanAnAM pazumRgapakSisarIsRpANAM svarUpaM dvitIyamityetadeva vizeSeNonmIlayati- . mukhyamakliSTaratyAdiparipoSamanoharam / svajAtyucitahevAkasamullekhojjvalaM param // 7 // mukhyaM yatpradhAnaM cetanasurAsurAdisaMbandhi svarUpaM tadevaMvidhaM sat kavInAM varNanAspadaM bhavati svavyApAragocaratAM pratipadyate / kIdRzam-akliSTaratyAdiparipoSamanoharam / akliSTaH kadarthanAvirahitaH pratyagratAmanoharo yo ratyAdiH sthAyibhAvastasya paripoSaH zRGgAraprabhRtirasatvApAdanam, 'sthAyyeva tu raso bhavediti nyAyAt / tena manoharaM hRdyhaari| atrodAharaNAni vipralambhazRGgAre caturthe'Gke vikramorvazyAmunmattasya purUravasaH pralapitAni / yathA
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 vakroktijIvitam [3.7 tiSThetkopavazAtprabhAvapihitA dIrgha na sA kupyati svargAyotpatitA bhavenmayi punarbhAvArdramasyA manaH / tAM hartuM vibudhadviSo'pi na ca me zaktAH purovartinI sA cAtyantamagocaraM nayanayoryAteti ko'yaM vidhiH // 25 / / atra rAjJo vallabhAvirahavaidhuryadazAvezavivazavRttestadasaMprAptinimittamanadhigacchataH prathamatarameva svAbhAvikasaukumAryasaMbhAvyamAnam anantarocitavicArApasAryamANopapatti kimapi tAtkAlikavikalpollikhyamAnamanavalokanakAraNamutprekSamANasya tadAsAdanasamanvayAsaMbhavAnnairAzyanizcayavimUDhamAnasatayA rasaH parAM paripoSapadavImadhiropitaH / tathA caitadeva vAkyAntarairuddIpitaM yathA padbhayAM spRzedvasumatI yadi sA sugAtrI meghAbhivRSTasikatAsu vanasthalISu / pazcAnnatA gurunitambatayA tato'syA dRzyeta cArupadapaGktiralaktakAGkA // 26 // atra padbhayAM vasumatI kadAcit spRzedityAzaMsayA tatprAptiH saMbhAvyata / yasmAjjaladharasalilasekasukumArasikatAsu vanasthalISu gurunitambatayA tasyAH pazcAnnatatvena nitarAM mudritasaMsthAnA rAgoparaktatayA ramaNIyavRttizcaraNavinyAsaparaMparA dRzyeta, tasmAnnarAzyanizcitireva sutarAM samujjRmbhitA, yA taduttaravAkyonmattavilapitAnAM nimittatAmabhajat / karuNarasodAharaNAni tApasavatsarAje dvitIye'Gke vatsarAjasya paridevitAni / yathA dhArAvezma vilokya dInavadano bhrAntvA ca lIlAgRhAnizvasyAyatamAzu kesaralatAvIthISu kRtvA dRzaH /
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.7] tRtIyonmeSaH 131 kiM me pArzvamupaiSi putraka kRtaiH kiM cATubhiH krUrayA mAtrA tvaM parivarjitaH saha mayA yAntyAtidIrghA bhuvam // 27 // atra rasaparipoSanibandhanavibhAvA disaMpatsamudayaH kavinA sutarAM samujjRmbhitaH / tathA cAsyaiva vAkyasyAvatArakaM vidUSakavAkyamevaMvidhaM prayuktam pamAdo eso kkhu devIe puttakidako hariNapodo attabhavaMtaM aNusaradi // 28 // pramAdaH ! eSa khalu devyAH putrakRtako hariNapoto'trabhavanta manusarati // iti chAyA / etena karuNarasoddIpanavibhAvatA hariNapotakadhArAgRhaprabhRtInAM sutarAM smutpdyte| tathA ca "ayamaparaH kSate kSArAvakSepaH" iti rumaNvadvacanAnantarametatparatvenaiva vAkyAntaramupanibaddham, yathA karNAntasthitapadmarAgakalikAM bhayaH samAkarSatA caJcvA dADimabIjamityabhihatA pAdena gaNDasthalI / yanAsau tava tasya narmasuhRdaH khedAnmuhuH krandato niHzaGkha na zukasya kiM prativaco devi tvayA dIyate // 29 // atra zukasyaivaMvidhadurlalitayuktatvaM vAllabhyapratipAdanaparatvenopAttam / 'asau' iti kapolasthalyAH svaanubhvsvdmaansaukumaaryotkrsspraamrshH| evaMvidhoddIpana vibhAvaikajIvitatvena karuNarasaH kASThAdhirUDhiramaNIyatAmanIyata / ___ evaM vipralambhazRGgArakaruNayoH saukumAryAdudAharaNapradarzanaM vihitam / rasAntarANAmapi svayamevotprekSaNIyam / __evaM dvitIyamapradhAnacetanasiMhAdisaMbandhi yatsvarUpaM taditthaM kavInAM varNanAspadaM saMpadyate / kIdRzam-svajAtyucitahevAkasamu
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 vakroktijIvitam [3.8 llekhojjvalam / svA pratyekamAtmIyA sAmAnyalakSaNavastusvarUpA yA jAtistasyAH samucito yo hevAka: svabhAvAnusArI parispandastasya samullekhaH samyagullekhanaM vAstavena rUpeNopanibandhastenojjvalaM bhrAjiSNu, tadvidAhlAdakArIti yAvat / yathA kadAcidetena ca pAriyAtraguhAgRhe mIlitalocanena / vyatyastahastadvitayopaviSTa daMSTrAGkurAJcaccibukaM prasuptam / / 30 // atra giriguhAgehAntare nidrAmanubhavata: kesariNaH svajAtisamucitaM sthAnakamullikhitam / yathA vA grIvAbhaGgAbhirAmaM muhuranupatati syandane dattadRSTiH pazcArdhena praviSTa: zarapatanabhayAd bhUyasA pUrvakAyam / dabhairardhAvalIDhaH zramavivRtamukhabhraMzibhiH kIrNavA pazyodagrapluta tvAdviyati bahutaraMstokamurtyAM prayAti // 31 // etadeva prakArAntareNonmIlayatirasoddIpanasAmarthyavinibandhanabandhuram / cetanAnAmamukhyAnAM jaDAnAM cApi bhUyasA // 8 // cetanAnAM prANinAmamukhyAnAmapradhAnabhUtAnAM yatsvarUpaM tadevaMvidhaM sat, varNanIyatA pratipadyate prstutaanggtyopyujymaanm| kIdRzamrasoddIpanasAmarthyavinibandhanabandhuram / rasAH zRGgArAdayasteSAmuddIpanamullAsanaM paripoSastasmin sAmarthya zaktistayA vinibandhanaM nivezastena bandhuraM hRdyhaari| yathA cUtAGkarAsvAdakaSAyakaNThaH puskokilo yanmadhuraM cukUja /
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.9] yathA vA tRtIyonmeSaH manasvinImAnavighAtadakSaM tadeva jAtaM vacanaM smarasya // 32 // jaDAnAM cApi bhayasA -- jaDAnAmacetanAnAM salilatarukusumasamayaprabhRtInAmevaMvidhaM svarUpaM rasoddIpanasAmarthyavinibandhanabandhuraM varNanIyatAmavagAhate / yathA idamasulabha vastuprArthaM nAdurnivAraM prathamamapi mano me paJcabANaH kSiNoti / kimuta malayavAtonmUlitApANDapatrarupavanasahakArairdaziteSvaGkareSu / / 33 / / -- 133 udbhedAbhimukhAGkarAH kuravakAH zaivAlajAlAkulaprAntaM bhAnti sarAMsi phenapaTalaiH sImantitAH sindhavaH / kiMcAsmin samaye kRzAGgi vilasatkandarpakodaNDikakrIDAbhAJji bhavanti santatalatAkIrNAnyaraNyAnyapi // 34 // evaM svAbhAvikasundaraparispandanibandhanaM padArthasvarUpamabhidhAya tadevopasaMharati zarIramidamarthasya rAmaNIyakanirbharam / upAdeyatayA jJeyaM kavInAM varNanAspadam / / 9 / arthasya varNanIyasya vastunaH zarIramidam upAdeyatayA jJeyaM grAhyatvena boddhavyam / kIdRzaM sat - rAmaNIyakanirbharam, saundaryaparipUrNam, aupahatya rahitatvena tadvidAvarjakamiti yAvat / kavI - nAmetadeva yasmAdvarNanAspadamabhidhAvyApAragocaram / evaMvidhasyAsya svarUpazobhAtizaya bhrAjiSNovi bhUSaNAnyupazobhAntaramArabhante / etadeva prakArAntareNa vicArayati -
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 vakroktijIvitam [3.10-19 dharmAdisAdhanopAyaparispandanibandhanam / vyavahArocitaM cAnyallabhate varNanIyatAm // 10 // vyavahArocitaM cAnyat / aparaM padArthAnAM cetanAcetanAnAM svarUpamevaMvidhaM varNanIyatAM labhate kavivyApAraviSayatAM pratipadyate / kIdRzam - vyavahArocitam lokavRttayogyam / kIdRzaM satdharmAdisAdhanopAyaparispandanibandhanam / dharmAdezcaturvargasya sAdhane saMpAdane upAyabhUto yaH parispandaH svavilasitaM tadeva nibandhanaM yasya tattathoktam / tadidamuktaM bhavati yat kAvye varNyamAnavRttayaH pradhAnacetanaprabhRtayaH sarve padArthAzcaturvargasAdhanopAyaparispandaprAdhAnyena varNanIyA, ye'pyapradhAnacetanasvarUpAH padArthAste'pi dharmArthAdyupAyabhUtasvavilAsaprAdhAnyena kavInAM varNanIyatAmavataranti / tathA ca rAjJAM zUdrakaprabhRtInAM mantriNAM ca zukanAsamukhyAnAM caturvargAnuSThAnopadezaparatvenaiva caritAni varNyante / apradhAnacetanAnAM hastihariNaprabhRtInAM saMgrAmamRgayAdyaGgatayA parispandasundara svarUpaM lakSye varNyamAnatayA paridRzyate / tasmAdeva ca tathAvidhasvarUpollekha prAdhAnyena kAvyakAvyopakaraNakavInAM citracitropakaraNacitrakaraiH sAmyaM prathamameva pratipAditam / tadevaMvidhaM svabhAva - prAdhAnyena rasaprAdhAnyena ca dviprakAraM sahajasaukumAryasarasaM svarUpaM varNanAviSayavastunaH zarIramevAlaMkAryatAmevArhati na punaralaMkaraNa - tvam / " tatra svAbhAvika padArthasvarUpamalaMkaraNaM yathA na bhavati tathA prathamameva pratipAditam / idAnIM rasAtmanaH pradhAnacetana parispandavarNyamAnavatteralaMkArakArAntarAbhimatAmalaMkAratAM nirAkaroti alaMkAro na rasavat parasyApratibhAsanAt / svarUpAdatiriktasya zabdArthAsaGgaterapi // / 11 //
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.11] tRtIyonmeSaH 135 alaMkAro na rasavat / rasavaditi yo'yamutpAditapratItirnAmAlaMkArastasya vibhUSaNatvaM nopapadyate ityarthaH / kasmAt kAraNAt - svarUpAdatiriktasya parasyApratibhAsanAt / varNyamAnasya vastuno yat svarUpamAtmIyaH parispandastasmAdatiriktasyAbhyadhikasya parasya anyasya apratibhAsanAd anavabodhanAt / tadidamatra tAtparyam - yat sarveSAmeva alaMkRtAnAM satkavivAkyAnAmidamalaMkAryamidamalaMkaraNam ityapoddhAravihito vivittkabhAvaHsarvasya yasya kasyacit pramAtuzcetasi parisphurati / rasavadalaMkAravadityasmin vAkyepunaravahitacetamo'pi na kiMcidetadeva badhyAmahe / tathA ca-yadi zRGgArAdireva prAdhAnyena varNyamAno'laMkAryaH tata stadanyena kenacidalaMkaraNena bhavitavyam / yadi vA tatsvarUpameva tadvidAlAdanibandhanatvAdalaMkaraNamityucyate tathApi tadvayatiriktamanyadalaMkAryatayA prakAzanIyam / tadevaMvidho na kazcidapi vivekazcirantanAlaMkArakArAbhimate rasavadalaMkAralakSaNodAharaNamArge manAgapi vibhAvyate / tathA ca / rasavaddarzitaspaSTazRGgArAdi // 35 / / iti rasavallakSaNam / atra darzitAH spRSTAH spaSTaM vA zRGgArAdayo yatreti vyAkhyAne kAvyavyatirikto na kazcidanyaH samAsArthabhataH saMlakSyate / yo'sAvalaMkAraH kAvyameveti cet tadapi na suspaSTasauSThavam / yasmAt kAvyaikadezayoH zabdArthayoH pRthaka pRthagalaMkArAH santItyupakramyedAnI kAvyamevAlaMkaraNamityupakramopasaMhAravaiSamyaduSTatvamAyAti / yadi vA darzitAH spaSTaM zRGgArAdayo yeneti samAsaH, tathApi vaktavyameva -- ko sAviti / pratipAdanavaicitryameveti cet, tadapi na samyak samarthanArham / yasmAt prati
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvitam [3.11 pAdyamAnAdanyadeva tadupazobhAnibandhanaM pratipAdanavaicitryam, na punaH pratipAdyamAnameva / spaSTatayA darzitaM rasAnAM pratipAdanavaicitryaM yadyabhidhIyate, tadapi na supratipAdanam / spaSTatayA darzane zRGgArAdInAM svarUpapariniSpattireva paryavasyati / kiMca rasavataH kAvyasyAlaMkAra iti tathAvidhasya satastasyAsAviti na kiMcidanena tasyAbhidheyaM syAt / athavA tenaivAlaMkAreNa rasavattvaM tasyAdhIyate, tadevaM tarhyasau na rasavato'laMkAraH pratyuta rasavAnalaMkAra ityAyAti, tanmAhAtmyAt kAvyamapi rasavat saMpadyate / yadi vA tenaivAhitarasasambandhasya rasavataH kAvyasyAlaMkAra iti tatpazcAdrasavadalaMkAravyapadezamAsAdayati - yathAgniSTomayAjyasya putro bhavitetyucyate, tadapi na supratibaddhasamAdhAnam / yasmAd 'agniSTomayAji ' - zabda: prathamaM bhUtalakSaNe viSayAntare niSpratipakSatayA samAsAditaprasiddhiH pazcAd bhaviSyati vAkyArtha sabandhalakSaNayogyatayA tamanubhavituM zaknoti / na punaratraivaM prayujyate / yasmAdrasavataH kAvyasyAlaMkAra iti tatsaMbandhitayaivAsya svarUpalabdhireva / tatsaMbandhinibandhanaM ca kAvyasya rasavattvamityevamitaretarAzrayalakSaNadoSa: kenApasAryate / yadi vA raso vidyate yasyAsau tadvAnalaMkAra evAstu ityabhidhIyate, tathApyalaMkAraH kAvyaM vA nAnyat tRtIyaM kiMcidatrAsti / tatpakSa dvitayamapi pratyuktam / udAharaNaM lakSaNaika yogakSematvAt pRthaG na vikalpyate / wdd mRteti pretyaGgantuM yayA me maraNaM smRtam 1 saivAvantI mayA labdhA kathamatraiva janmani // 36 // atra ratiparipoSa lakSaNa varNanIyazarIrabhUtAyAzcittavRtteratiriktamanyadvibhaktaM vastu na kiMcidvibhAvyate / tasmAdalaMkAryava
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ 137 3.11] tRtIyonmepaH yuktimtii| yadapi kaizcit svazabdasthAyisaMcArivibhAvAbhinayAspadam // 37 // ityanena pUrvameva lakSaNaM vizeSitam, tatra svazabdAspadatvaM rasAnAmaparigatapUrvamasmAkam / tatasta eva rasasarvasvasamAhitacetasastatparamArthavido vidvAMsa evaM praSTavyAH-ki svazabdAspadatvaM rasAnAmuta rasavata iti / tatra pUrvasmin pakSe--rasyanta iti rasAste svazabdAspadAsteSu tiSThantaH zRGgArAdiSu vartamAnAH santastajjJarAsvAdyante / tadidamuktaM bhavati-yat svazabdarabhidhIyamAnAH zrutipathamavatarantazcetanAnAM carvaNacamatkAraM kurvantItyanena nyAyena ghRtapUraprabhRtayaH padArthAH svazabdarabhidhIyamAnAstadAsvAdasaMpadaM saMpAdayantItyevaM sarvasya kasyacidupabhogasukhArthinastarudAracaritairayatnenaiva tadabhidhAnamAtrAdeva trailokyarAjyasaMpatsaukhyasamaddhiH pratipAdyata iti namastebhyaH / rasavatastadAspadatvaM nopapadyate, rasasyaiva svavAcyasyApi tadAspadatvAbhAvAt, kimatAnyasyeti / tadalaMkAratvaM ca prathamameva pratiSiddham / ziSTaM sthAyyAdi pUrvalakSaNaM vyAkhyAtameveti na puna: paryAlocyate / yadapi rasavadrasasaMzrayAta / / 38 // . iti kaizcillakSaNamakAri tadapi na samyak samAdheyatAmadhitiSThati / tathA hi-rasaH saMzrayo yasyAsau rasasaMzrayaH, tasmAt kAraNAdayaM rasavadalaMkAraH saMpadyate / tathApi vaktavyameva-ko'sau rasavyatiriktavattiH anyapadArthaH? kAvyameveti cet tadapi pUrvameva pratyuktam, tasya svAtmani kriyAvirodhAdalaMkAratvAnupapatteH / athavA rasasya saMzrayo rasena saMzriyate yastasmAd rasasaMzrayAditi / tathApi ko'sAviti vyatiriktatvena vaktavyatAmevA (yaati)|
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 vakroktijIvitam udAharaNajAtamapyasya lakSaNasya pUrveNa samAnayogakSemaprAyamiti [na] pRthak paryAlocyate / [3.11 rasapezalam / / 39 / / iti pAThe na kiMcidatrAtiricyate / atha ( vastusvabhAvarasAdi ) pratipAdakavAkyopArUDhapadArthasArthasvarUpamalaMkAryaM rasasvarUpAnupravezena vigalitasvaparispandAnAM dravyANAm iva kathamalaMkaraNaM bhavatItyetadapi cintyameva / kiMca tathAbhyupagame'pi pradhAnaguNabhAvaviparyAsaH paryavasyatIti na kiMcidetat / atraiva ( dUSaNAntaram ) pakramate - zabdArthAsaGgaterapi / zabdArtha - yorabhidhAnAbhidheyayorasamanvayAcca rasavadalaMkAropapattirnAsti / atra ca raso vidyate ( tiSTha ) ti yasyeti matuppratyaye vihite tasyAlaMkAra iti SaSThIsamAsaH kriyate, rasavAMzcAsAvalaMkArazceti vizeSaNasamAso vA / tatra pUrvasmin pakSe - rasavyatiriktaM kimanyat padArthAntaraM vidyate yasyAsAvalaMkAraH / kAvyameveti cet, tatrApi tadvayatiriktaH ko'sau padArtho yatra rasavadalaMkAravyapadeza: sAvakAzatAM pratipadyate ? vizeSAtiriktaH padArtho na kazcit paridRzyate yastadvAnalaMkAra iti vyavasthitimAsAdayati / tadevamuktalakSaNe mArge rasavadalaMkArasya zabdArtha saGgatinaM kAcidasti / yadi vA nidarzanAntaraviSayatayA samAsadvitaye'pi zabdArthasaGgatiyojanA vidhIyate, yathA tanvI meghajalArdrapallavatayA dhautAdharevAzrubhiH zUnyevAbharaNaiH svakAlavirahAd vizrAntapuSpodgamA / cintAmaunamivAsthitA madhukRtAM zabdavinA lakSyate caNDI mAmavadhUya pAdapatitaM jAtAnutApeva sA // 40 //
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.11] yathA vA tRtIyonmeSaH 139 taraGgabhrUbhaGgA (kSubhita) vihagazreNirazanA vikarSantI phenaM vasanamiva saMrambhazithilam / yathAviddhaM yAti skhalitamabhisaMdhAya bahuzo nadI bhAveneyaM dhruvamasahanA sA pariNatA // 41 // atra rasavattvamalaMkArazca prakaTaM pratibhAsete / tasmAnna kathaMcidapi tadvivekasya duravadhAnatA / tena rasavato'laMkAra iti SaSThIsamAsapakSe zabdArthayorna kiMcidasaGgatatvam, rasaparipoSaparatvAdalaMkArasya tannibandhanameva rasavattvam / rasavAMzcAsAvalaMkArazceti vizeSaNasamAsapakSe'pi na kiJcidasaGgatatvam / tathA caitayorudAharaNayolatAyAH saritazcoddIpanavibhAvatvena vallabhAbhAvitAntaHkaraNatayA nAyakasya tanmayatvena ( nizcetana ?) meva padArthajAtaM sakalamavalokayataH tatsAmyasamAropaNaM taddharmAdhyAropaNaM cetyupamArUpakakAvyAlaMkArayojanaM vinA na kenacit prakAreNa ghaTate, tallakSaNavAkyatvAt / satyametat, kintu 'alaMkAra' zabdAbhidhAnaM vinA vizeSaNasamA [sapa ] kSe kevalasya rasavAniti [ asya ] prayogaH prApnoti / rasavAnalaMkAra iti cet pratItirabhyupagamyate, tadapi yukti ( yuktatAM nArhati ), rUpakAderabhAvAt / rasavato'laMkAra iti SaSThIsamAsapakSo'pi na suspaSTasamanvayaH / sarvasya kasyacit kAvyasya rasavattvameva / yasmAtsAtizayatvanibandhanaM tathAvidhaM tadvidAhlAdakAri kAvyaM karaNIyamiti tasyAlaMkAra ityAzrite sarveSAmeva ca rUpakAdInAM rasavadalaMkAratvameva nyAyopapannatAM pratipadyate / alaMkArasya ca yasyakasyacitsarvasya rasavattvAd vizeSaNasamAsapakSe'pyeSaiva vArttA / kiMca tadabhyupagame'pi pratyekamutskhalitalakSaNAnAM prakRtapari
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 vakroktijIvitam 3.11] poSaparatayA labdhAtmanAmalaMkArANAM prAtisvikalakSaNAbhihitAtizayavyatiriktamanena na kiMcidAdhikyamAdhIyate / tasmAttattalla(kSaNa) karaNavaiyarthyamaprativAritaprasarameva parApatati / na caivaMvidhaviSaye rasavadalaMkAravyavahArasyAvakAzaH, tajjJaistathAnavagamAt, alaMkArAntarANAM ca mukhyatayA vyavasthAnAt / athavA cetanapadArthagocaratayA rasavadalaMkArasya, nizcetanavastuviSayatvena copamAdInAM viSayavibhAgo vyavasthApyate, tadapi na vidvajjanAvarjanaM vidadhAti / yasmAdacetanAnAmapi rasoddIpanasAmarthyasamucitasatkavisamullikhitasaukumAryasarasatvAdupamAdInAM praviralaviSayatA nirviSayatvaM vA syAditi zRGgArAdirasanisyandasundarasya satkavipravAhasya ca nIrasatvaM prasajyata iti pratipAditameva pUrvasUribhiH / yadi vA vaicitryAntaramanohAritayA rasavadalaMkAraH pratipAdyate, yathAbhiyuktataraistai revAbhyadhAyi pradhAne'nyatra vAkyArthe yatrAGgaM tu rasAdayaH / kAvye tasminnalaMkAro rasAdiriti me matiH // 42 // iti / yatrAnyo vAkyArthaH prAdhAnyAdalaMkAryatayA vyavasthitastasmin tadaGgatayA vinibadhyamAnaH zRGgArAdiralaMkAratAM pratipadyate / yasmAd guNa: pradhAnaM bhAvAbhivyaktipUrvamevaMvidhaviSaye vibhaSayati, tasmAd bhaSaNavivekavyaktirujjambhate, yathA kSipto hastAvalagna: prasabhamabhihato'pyAdadAnoM'zukAntaM gRhNan kezeSvapAstazcaraNanipatito nekSitaH saMbhrameNa / AliGgan yo'vadhUtastripurayuvatibhiH sAsranetrotpalAbhiH kAmIvArdrAparAdha: sa dahatu duritaM zAmbhavo vaH zarAgniH // 43 // atra sAsranetrotpalAdizabdagamyavaiklavyasya zAmbhavazarAgnidahyamAnAsurasundarINAM, tripuraripuprabhAvaprakhyApanaparasya prayojakatvena
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ [3.11 tRtIyonmeSaH karuNo rasaH aGgaM na punararSyAvipralambhazRGgAraH, tasyAnanubhUyamAnatvAt / tadayamatra paramArthaH - kavipratibhAparipoSitaprakarSagamyamAna - karuNarasopabRMhita-saundaryadhArAdhirUDho bhagavatprabhAvAtizaya: kAmapi sahRdayahRdayahAritAM pratipadyate / na ca zabdavAcyatvaM nAma samAnaM kAmizarAgnitejasoH saMbhavatIti tAvataiva tayostathAvidhaviruddhadharmAdhyAsAdiviruddha svabhAvayoraikyaM kathaMcidapi vyavasthApayituM pAryate, paramezvaraprayatnenApi svabhAvasyAnyathAkartu - mazakyatvAt / na ca tathAvidhazabdavAcyatAmAtrAdevaM tadvidAM tadanubhavapratItirasti guDakhaNDAdizabdAbhidhAnAdapi prItiviSAdAdestadAsvAdaprasaGgAt / tadanubhavapratItau satyAM rasadvayasamAvezadoSo'pyanivAryatAmAcarati / rasadvayasamAvezadoSo'pyatra guNapradhAnabhAvasya pra (yojaka iti vaktuM na pAyete) / yadi vA bhagavatprabhAvasya mukhyatve dvayorapyetayoraGgatvAd bhUSaNatvamityucyate tadapi [na] smnyjsm| yasmAt karuNasya vAstavatvAdeka eva syAt nirmUlatvAdeva tayorbhAvAbhAvayoriva na kathaMcidapi sAmyopapattirityalamanucitacarvaNacAturyacApalena / : yadi vA nidarzane'sminnanAzvasantaH samAmnAtalakSaNodAharaNasaGgatiM samyak samIhamAnAH savimarSaNA udAharaNAntaraM rasavadalaMkArasya vyAcakSate, yathA ki hAsyena na me prayAsyasi punaH prAptazcirAddarzanaM keyaM niSkaruNa pravAsarucitA kenAsi dUrIkRtaH / svapnAnteSviti te vadan priyatamavyAsaktakaNThagraho buddhA roditi riktabAhuvalayastAraM ripustrIjanaH // 44 // 141 - (( 'atra bhavadvinihatavallabho vairivilAsinIsamUhaH zokAvezAda [ zara]NaH karuNarasakASThAdhirUDhivihitamevaMvidha vaizasamanubhavatI" ti
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 vakroktijIvitam 3.11] tAtparye sa eva prAdhAnyena vAkyArthaH, tadaGgatayA vinibadhyamAna: karuNa: / pravAsavipralambhazRGgAraparatvamatra na paramArthaH / parasparAnvitapadArthasArthasamarpyamANavRttirguNabhAvenAvabhAsanAdalaMkaraNamityucyate / tasya ca nirviSayatvAbhAvAd rasAlambanavibhAvAdisvakAraNasAmagrIvirahavihitA lakSaNAnupapattirna saMbhavati / rasadvayasamAvezaduSTatvamapi dUramapAstameva / dvayorapi vAstavasvarUpasya vidyamAnatvAttadanubhavapratIto satyAM nAtmavirodha: spardhitvAbhAvAt / tena tadapi tadvidAhlAdavidhAnasAmarthyasundaram karuNarasasya nizcAyaka pramANAbhAvAt / pravAsavipralambhasya svakAraNabhUtavAkyopArUDhAlambanavibhAvAdisamajmANatvaM svapnAntasamaye, prabodhAvasare ca tathAvidhatvaM yuktyA saMbhavatastasya karuNasyetyabhayamupapannamiti / prathamatarameva kathamasau samadbhavatIti caitadapi na samaJjasaprAyam / yasmAccAviSayamahApuruSapratApAkrAnticakitacetasAmitastataH svavairiNAM tatpreyasInAM ca palAyanairapi pRthagavasthAnaM na yuktiprayuktatAmativartate / karuNarasasya satyapi nizcaya, tasyaiva tathAvidhaparipoSadazAdhArAdhirUDherekAgratAstimitamAnasaH tathAbhyastavyasanAdhivAsitacetasA sucirAtsamAsAditasvapnasamAgamaH pUrvAnubhUtavRttAntasamucitasamArabdhakAntasaMlApaH kathamapi saMprabuddhaH prabodhasamanantarasamullasitapUrvAparAnusaMdhAnavihitaprastutavastuvisaMvAdavidAritAnta:karaNo bhavadvairivilAsinIsArtho roditIti karuNasyaiva paripoSapadavIsamadhirohaH tathAvidhavyabhicAyauM citya cArutvaM tatsvarUpAnupravezo veti kutaH pravAsavipralambhasya pRthagvyApAre rasagandho'pi ? yadi vA preyasaH prAdhAnye tadaGgatvAt karuNarasasyAlaMkaraNatvamityabhidhIyate tadapi na niravadyam / yasmAd dvayorapyetayorudAharaNayomukhyabhato vAkyArthaH karuNAtmanaiva vivrtmaanvRttirupnibddhH| paryA
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyonmeSa 143 yoktAnyApadezanyAyena vAcyatA'vyatiriktayoH pratIyamAnatayA, na karuNasya rasatvAd vyaGgyasya sato vAcyatvamupapannam / nApi guNIbhUtavyaGgayasya viSayaH, vya ( jayasya prAdhAnyena ka) ruNAtmanaMva pratibhAsanAt / na ca dvayorapi vyaGgayatvam, aGgAGgibhAvasyAnupapatteH / etacca yathAsaMbhava masmAbhirvikalpitam, na punasta (nyAyamatra prayojakamityalaM vi) stareNa / 3.12] kiMca ' kAvye tasminnalaMkAro rasAdi:' iti rasa evAlaMkAraH kevala: na tu rasavaditi matuppratyayasya jIvitam na kiMcidabhihitaM syAt / evaM sati zabdArthasaGgaterabhAvAdanavasthaiva tiSThatItyetadapi na kiMcit / evamalaMkAratAM rasavataH pratyAkhyAya varNyamAnArthazarIratvAt tadekayogakSemasya preyasaH saMprati ( tAM) vA ( rayati ) : - na ' preyastadviruddhaH syAdapreyaH' iti - na preyastadviruddhaH syAdapreya ( 'sAvalaMkRtiH) / alaMkArAntare syAtAmanyatrAdarzanAdapi // 12 // yazciraMtanairalaMkAraH samAmnAtaH tasya na tadbhAvaH saMbhavati / yasmAt kaizcit " preyaH priyatarAkhyAna "miti lakSaNaM preyasaH smaakhyaatm| kaizcittasyodAharaNamAtrameva lakSaNaM manyamAnastu (tA) vadeva pradarzitam / yathA preyo gRhAgataM kRSNamavAdIdviduro yathA / kAlenaiSA bhavetprItistavaivAgamanAt punaH // 45 // iti / pUrveSAM caitadevodAharaNamabhimatam / tathA ca tairuktamadya yA mama govinda jAtA tvayi gRhAgate // 46 // iti / tadeva na kSodakSamatAmarhati / tathA ca kAlene (tyAdino ) -
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 vakroktijIvitam [3.12 cyate (yat) tadeva varNyamAnaviSayatayA vastunaH svarUpaM, tadevAlaMkaraNamityalaMkArya na kiNcidvshissyte| tasyaivobhayamalaMkAryatvamalaMkaraNatvaM cetyayuktiyuktam / ekakriyAviSayaM yugapadekasyaiva vastunaH karmakaraNatvaM noppdyte| yadi dRzyante tathAvidhAni vAkyAni yeSAmu bhayamapi saMbhavati AtmAnamAtmanA vetsi sRjasyAtmAnamAtmanA / AtmanA kRtinA ca tvamAtmanyeva pralIyase // 47 // ityabhidhIyate, tadapi ni:samanvayaprAyameva / yasmAdatra vAstave'pyabhede kAlpanikamupacArasattAnibandhanaM vibhAgamAzritya tadvayavahAraH pravartate / kiM ca vizvamayatvAt paramezvarasya paramezvaramayatvAdvA vizvasya, pAramArthike'pyabhede mAhAtmyapratipAdanArthaM prAtisvikaparispandavicitrAM jagatprapaJcaracanAM prati sakalapramAtRtAmasya saMvedyamAno bhedAvabodhaH sphuTAvakAzatAM na kadAcidaSyatikrAmati / tasmAdatra paramezvarasyaiva rUpasya kasyacittadApyamAnatvAt vedanAdeH kriyAyAH karmatvaM kasyacitsAdhakatamatvAt karaNatva miti na kiMcidasaMgatam / udAharaNe punarapoddhArabuddhiparikalpanayApi na kathaMcidapi vibhAgo vibhAvyate / tasmAt "svarUpAdatiriktasya parasyApratibhAsanAt" iti dUSaNamatrApi saMbandhanIyam / avibhAgapakSe ca tadevAlaMkAryaM tadevAlaMkaraNamiti preyaso rasavatazca svAtmani kriyAvirodhAt "Atmaiva nAtmanaH skandhaM kvacidapyadhirohati". iti sthitameva / ___ atha dUSaNAntaraM dadAti tadviruddhaH syAditi / [anena nyAyena varNyamAnatvAttadviruddhasya preyasaH pratipakSo'pi apreyaH prasAdAdhikRtaH; tasmAdalaMkAro bhavet / tathApi ko doSaH syAditi cettadapi na samyaka, taireva tathAnabhyupagamAt / anyacca laukikamalaMkAryAlaMkaraNavyavahAraM paryAlocya tathAvidhatvasAmAnyamAnaM samAzritya
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.12] tRtIyonmeSaH 145 pUrvasUrayaH kAvye pravartitatadvyavahArAH sNvRttaaH| loke tribhuvanAntaravartipadArthajAtamanantaM siddhavidyAdharAdyalaMkAryam, alaMkaraNAni kaTakakeyUrAdIni katicideva, tadevameva kAvye varNanAviSayasya vastunaH zarIramaparyavasitamalaMkAryam, tathaivAlaMkaraNAnyupamAdIni katicideva / varNanIyasya preyaHprabhRteralaMkAratve varNyamAnAdanyAlaMkaraNAnAmAnantyaprasaGgaH / tataH parisamA ptyabhAve saMbhAvanAvadabhidhAdInAmanArambhaH / tasmAllaukikavyavahArAnyanAnatiriktamevAlaMkAryAlaMkAravyavahAraH kAvyaviSaye'pi vAcyatAmarhati / atraiva dUSaNAntaramupanyasyati - "alaMkArAntare" iti / saMsRSTisaMkarau syAtAm / prathamaH (maM) priyatarAkhyAnamAtrasAdhanasya varNyamAnatvAdalaMkAryasyApyalaMkaraNatve sati, alaMkArAntaraM rUpakAdi yadA vidhIyate tadA tasmin vidhIyamAne preyasaH saMsargasaMkIrNatAnibandhane saMsRSTisaMkarAvalaMkAravizeSau syAtAm bhavetAm / preyobhaNitiyukteSu vAkyeSu tajjaina saMsRSTisakaravyavahAra: kadAcidapi pravartitapUrvaH tathA pratibhAsAbhAvAt / yathA indorlakSma smaravijayinaH kaNThamalaM murAri: diGnAgAnAM madajalamaSIbhAji gaNDasthalAni / adyApyurvIvalayatilaka zyAmalimnAnu (vi)liptA nyAbhAsante vada dhavalitaM kiM yazobhistvadIyaH // 48 // atra preyobhihitiralaMkAryA, vyAjastutiralaMkaraNam ; na punarubhayoralaMkArapratibhAso yena saMsRSTivyapadezaH saMkaravyapadezo vA pravartate tRtIyasyAlaMkAryatayA vastvantarasyApratibhAsanAt / etadeva prakArAntareNa pratyAkhyAtumupakramate "anyatrAdarzanAdapi" (iti)| "anyatra" anyasmin viSaye preyobhaNitivivikte varNanIyAntare preyaso vibhUSaNatvAt (tve) upamAderivopanibandhaH 10
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 vakroktijIvitam [3.13 prApnoti / na ca kvacidapi tathA dRzyate, tasmAdanya trAdarzanAdapi na ca yuktiyuktamalaMkaraNatvaM, rasavato'pi tadekayogakSematvAt evameva vibhUSaNatvamanupapannam / - evaMmalaMkaraNatAM preyasaH pratyAdizya varNanIyazarIra tvAttadeka - rUpANAmanyeSAM pratyAdizati UrjasvyudAttayostadvad bhUSaNatvaM na vidyate / tathA samAhitasyApi prakAradvayazobhinaH // 13 // UrjasvyudAttAbhidhAnayoH paurvAparyapraNItayoralaMkaraNayoH "bhaSaNatvaM"alaMkaraNatvaM "na vidyate"--na saMbhavati / kathaM "tadvat" / tadvadityanantaroktarasavadAdiparAmarzaH, tena tadvat tayoriva prathamapratiSiddhavibhUSaNabhAva-rasAdivadetayovibhUSaNatvaM nAstItyarthaH / (yadyapi) cirantanarlakSaNodAharaNadarzanapUrvakametayoralaMkaraNatvamA. khyAtaM, tathApyayuktiyuktatvAt (tat) nopapadyate-tathA ca kazcit prathamasya lakSaNamudAharaNaM ca darzitaM yathA anaucityapravRttAnAM kAmakrodhAdikAraNAt / bhAvAnAM ca rasAnAM ca bandha Urja svi kathyate // 49 // tathA kAmo'sya vavRdhe yathA himagireH sutAm / saMgRhItuM pravavRte haThenApAsya satpatham // 50 // iti / kaizcidudAharaNameva vaktavyatvAllakSaNaM manyamAnastadeva prdrshitm| yathA vA Urjasvi karNena yathA pArthAya punarAgata: / dvi: sandadhAti kiM karNa: zalyetyahirapAkRtaH // 51 / /
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.13] tRtIyonmeSaH . 147 yathA vA apakartAhamasmIti hRdi te mAsma bhadbhayam / vimukheSu na me khaGgaH prahartuM jAtu vAJchati // 52 // iti / tatra prathamayorlakSaNodAharaNayostAvadetat paryAlocanIyam kiM tadanaucityaM nAma, yena (tathA) pravRttAnAM rasAdInAmupanibandhanamalaMkAraH saMpadyate / yasmAdaucityapratiyoginA tena pratIyamAnAnAM teSAM (na kevalaM) paripoSaparihANiH, pratyuta saukumAryavirahaH sAvakAzatAM pratipadyate / tadidamuktam - anaucityAdRte nAnyadrasabhaGgasya kAraNam // 53 // iti| yadi vA na pAramArthikamanaucityamatra vivakSitamapi tu vibhAvAnubhAvavyabhicAyauM cityAbhivyaGgayaprastAvAntaraviSaya nirava - dyarasApekSayA kimapi prastutAnuguNameva, tathA ca "kAmakrodhAdikAraNAt" iti yuktirupanyastetyucyate, tadapi na su sthitasamAdhi / yasmAdaucityaparipoSa puSkalarasApekSayA kiMcidanaucityayuktarasabhAvopanibandhanaM parimitasattvaprAyaprANimAtraviSaye kAmAdikAraNAt karaNIyatAmarhati na punarudAhRte vissye| (puSka)lavibhAvAdisamudayasamullAsitaH sahajakavizaktikauzalasamudbhAsitasaukumAryasamarpitasvAbhAvikarAmaNIyaka: sarasamatimataH candrakAntakaumudIprakAzavadAzcaryavilAsaprasAryamANopapatteH samucito'pi rasa: paramasaundaryamAvahati / tat kathamanaucityaparimlAnaH kAmAdikAraNakalpanopasaMhatavRttiralaGkAratAvabhAsatAM prayAsyati? tathA ca tathAvidhe viSaye varNanIyAntarasamAnatayA rasavattAM parikalpayantaH satkavayo nitAntaM (vi)rAjante / yathA pazupatirapi tAnyahAni kRcchAdagamayadadrisutAsamAgamotkaH /
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1488 vakroktijIvitam [3.13 kamaparavazaM na viprakuryuH vibhumapi taM yadamI spRzanti bhAvA: // 54 / / tadetadavasarApatitamasmAbhiH paryAlocitam / ___ nanu bharatanayanipuNamAnasAnAM paramArthavidAM tatrabhavatAM (asmin viSaye) vayaM vivadAmahe, yo'yamatrodAhRtaH sa bhagavAn rasAbhAsaviSayatayA varNanIyatAmahati na veti ? kimaucityaanaucitypriklpnen| sarvathA yathA tatrabhavadbhayaH pratibhAsate tattathaivAstAm / tathApi tathAvidhastadIyazcittavRttivizeSaH prAdhAnyena varNyamAnatvAt alaMkAryatAM nAtikAmati / "dviH sandadhAti" ityAdau vIrasya vaktarlokottarapauruSAbhidhAnavyasaninaH sahajotsAhotsiktacittavRttyatizayavyatirekeNa na kiMcidanyanmukhyatayA vAkyArthatAmupanItam / tathAhi--sAyakasandhAnakriyAbhyAvRttigaNanamakasmAdapi svaparispandatiraskArakAraNaM manyamAnaH kimityanena pariharati / karNa ityabhimAnapratItiH (pradhAnaM puruSavakrabhAvopabRMhita) rUDhivaicitryayoginaH zalyetyAmantraNapadasyAbhiprAyaH / pArthAyeti sAmAnyasya kasyacidAkArAntarazabda(ra ?) pratIkArasya zatroH kRte tatpratighAtasamarthopAdhyantaropakaraNaM kadAcitsaMbhAvyetApi iti prakaraNAt pratIyate / Agata iti tatpratiniya-tArthaM (manArtha) prayatnenAbhimAnenAnyo'pi svayamAgataH san apAkRta ityabhimAnotkarSapratItiH prakaraNAdgamyate / udAharaNamevojitam / tadevamayaM pradhAnacetanalakSaNopakRtAtizayaviziSTacittavRttivizeSaH vastusvabhAva eva mukhyatayA varNyamAnatvAt alaMkAryoM na punaralaMkAraH / tadidamuktam - udArasvaparispandasundaratvena varNanam / vastuno vakrazabdaikagocaratvena vakratA // iti /
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.13] tRtIyonmeSaH 149 tasmAdevaMvidhasya cittavRttivizeSatvAt rasabhAvatadAbhAsAnAM yathAyogamekatamasmin vivakSAvazAdantarbhAvaH saMbhavatItyalaMkAryatvameva yuktam na tvalaMkArabhAva iti / tasmAnna rasavadAdyabhihitadUSaNapAtratAmatikAmati / tadetaduktamatra sarvameva yojanIyam / tadvad"apakartAhamasmi" ityaparamadAharaNamanenaiva nyAyena samAnayogakSemaprAyamiti gatArthameva / evamudAttasyobhayaprakArasyApyalaMkAryataiva yuktimatI na punaralaMkaraNatvaM, tatra prathamasya tAvallakSaNavAkyameva duradhigamasamanvayam udAttamRddhi madvastu / / 55k|| iti / atra yadvastu tadudAttam, alakaraNaM kIdRzamityAkAGkSAyAm Rddhimadityanena yadi vizeSyate tattadeva saMpadupetaM vastu varNyamAnamalaMkAryaM tadevAlaMkaraNamiti svAtmani kriyAvirodhalakSaNasya doSasya dunivAratvAt svarUpAdatiriktasya vastvantarasyApratibhAsanAt UrjasvivadudAtte' (pi bhUSa)NabhAvAnupapattiH / athavA Rddhimadvastu yasmin yasyetyapi vyAkhyAnaM kriyate, tathApi tadanyapadArthalakSaNaM vastu vaktavyameva yatsamAsArthopanItam / tatkAvyameva tathAvidhaM bhaviSyatIti cettadapi na kiMcideva, yasmAt kAvyasyAlaMkAra iti prasiddhirna punaH kAvyamevAlaMkaraNamiti / ___ yadi vA Rddhimadvastu yasmin yasya vA ityasAvalaMkAraH (eva) samAsArthanopanIyate tathApi varNanIyAdatiriktamalaMkaraNakalpamanyadatra (na kiM) cidevopalabhyate ityubhayathApi zabdArthAsaMgatilakSaNo doSaH saMprAptAvasaraH sNpdyte| kiM codAttasyAlaMkaraNatve sati, alaMkaraNAntaravidhAnAt tadakSAnibandhanasya saMsRSTisaMkaravyapadezasyAprasiddharanyasmin viSaye
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 vakroktijIvitam [3.13 varNanIyAntare rUpakAdivat tadviruddhasya samRddhi rahitasya varNanIyAntarasya cAlaMkAratvaprasaMgAt udAttasya na kathaMcidapi bhUSaNatvopapattirasti / tathA dvitIyasyApyudAttaprakArasyAlaMkAryatvamevopapannaM, na punaralaMkArabhAvaH / tathA caitasya lakSaNam - "........... caritaM ca mahAtmanAm / upalakSaNatAM prAptaM netivRttatvamAgatam" / / 55 ravagadha }} iti / tatra vAkyArthaparamArthavidbhirevaM paryAlocyatAm, yanmahAnubhAvAnAM vyavahArasya lakSaNamAtravRtteranvayaH prastute vAkyArthe kazcit vidyate na veti| tatra pUrvasmin pakSe tatra tadalInatvAt pRthagabhidheyasyApi padArthAntaravat tadavayavatvenaiva vyapadezo nyAyyaH, pANyAderiva zarIre, na punarevAlaMkArabhAvo'pi iti / dvitIyasmin pakSe tadanvayAbhAvAdeva vAkyAntaravartipadArthavat tatra tasya sattaiva na saMbhavati iti na punaralaMkAracarcA / nanu ca rUpakAderalaMkArasyApi tatrAnvayo vidyate, tatastasyApi tadanvitatvAt alaMkAratA nivartate / satyametat , kiM tu tadanvitasya dvaividhyaM vidyate, apakarSAntaravat prastutatAtparyAGgabhAvena, vibhaSaNAntaravat tadupazobhAkAritvamAtreNaiva c| tatra pUrvasmin pakSe yuktiruktaiva / tadvicchittividhAyitvamAtre mahApuruSacaritasya dUSaNAnIti na dussprihraannyev| tadviruddhavRttervarNanIyAntarasyAlaMkAratvaprasaGgaH / alaMkArAntarasaMnidhAne tadapekSAnibandhanasaMsRSTisaMkaravyapadezayogyatA, viSayAntare'pyalaMkArAntaravat pravartanaM ceti / yadapi samaJjasodAharaNabandhanavyasanitayA pUrvasUribhiratrAdaraprathanapUrvakaM pratiSThitam , tadapi prastutatAtparyaparAyattavRttitvAdeva (sahRdayabhAva) nAM prati manAgapi na pAtratA pratipadyate /
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.13] tRtIyonmeSaH ___ 151 151 yathA nethA kunthapRthak tarjarattA... ...masthApatte: vicchitti ...( ? ) // 56 // ... mahendrakandarakvaNatkarNeSu TaGkAnvitAH te nIlA... zekharazarakSepaikavIthIbhuvA ... durgA avigAhitA: zazirucA kI. vasantyAstava (?) // 57 // [ atra pUrvAparavarNita: mahApuruSacaritalakSaNapadArthoM (vyatirekopabaMhitaH ?) prastutavAkyArthatAtparyameva vighaTate, na punstdupshobhaamaatrmev| tathAcAyamatrAbhiprAyo yadaskhalita: lekhamahApuruSapuruSa (prabhRti) sakalasaMcAritacaritApasaraNaM saMraMbhamAtmasAtkRte ca kArye tadatiriktavRttAntapuruSAntaravyatirekeNa na kasyacidanyasya niHsAmAnyavRtterapi prakAzate / tasmAttathAvidhamahAsattvApadAnamahamuditeSvapi teSu pradezeSu bhavataH paraM pratApaH prathituM pragalbhata iti?] evaM samAhitasyApyalaMkAryatvameva nyAyyam na punrlNkrnnbhaavH| tadAha-"tathA smaahitsyaapi"| "tathA"- tenaiva prakAreNa pUrvoktena samAhitAbhidhAnasya cAlaMkArasya "bhUSaNatvam alaMkaraNatvaM na vidyate nAstItyarthaH / tathAhi tasyedaM lakSaNam rasabhAvatadAbhAsevRtteH prazamabandhanam / anyAnubhAvaniHzUnyarUpaM yattatsamAhitam / / 58 / ' rasabhAvatadAbhAsAnAM prazamavyapadezaviSayo dazAvizeSaH, tadanantararasAvatArataraGgavarjito nijavyaJjakavyApAravirAmavizrAntavibhramaH prathamaparispandaiH parisamApte: uttarasamudAyAdanabhivyakte 1. mULamAM pATha bhraSTa hovAthI uddabharamAMthI A lakSaNa utAryuM che. na.
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvitam [3.13 rasaMvedyamAnakramaH sandhyAsamayanibhasaMnivezavizeSaH satkavibhirapi kathaMcidunneyavRtti (ra) nimittamanoharaH samAhitamalaMkaraNam / tathA akSNoH sphuTAkaluSo'ruNimA vilIna: zAntaM ca sArdhamadharasphuraNaM bhrukuTayA / bhAvAntarasya (tava) gaNDagato'pi kopo nodgADhavAsanatayA prasaraM dadAti // 59 // tadapi na saMpat (samyak ) samAhitam / yasmAdrasAdivizeSasya satastasya svarUpalAbha: / teSAM ca cittavRttivizeSatvAt bhUSaNatve niSiddhasyApi tadekarUpatvAt kathaM tadupapadyate / 152 kiM ca pradhAnacetanasvarUpatvAt varNanIyasvabhAvabhUtasya ( tadanyavidhasya ) arthAtmanaH sahajavyaJjakAsahiSNoH vyatiriktapadArthAntarasaMparka sahatvaM svacchasvabhAvatvAdeva na kathaMcidapi samaJjasatAM samAsAdayatItyevaM svarUpAdatiriktapadArthAntarasyApratibhAsanAdityAdi yathAsaMbhava manivAryam / yadapi kaizcitprakArAntareNa samAhitAkhya malakaraNamAkhyAtaM tasyApi tathaiva bhUSaNatvaM na vidyate, tadabhidhatte -- 66 tathA samAhitasyApi prakAradvayazobhinaH " / / 60 // pUrvoktena prakAreNa anena cApareNeti dvAbhyAM prakArAbhyAM zobhamAnasya samAhitasyAlaMkaraNatvaM na saMbhavati / tathAcAsya lakSaNodAharaNe fafadArabhamANasya kAryaM daivavazAt punaH / tatsAdhanasamApattiryattamAhuH samAhitam // 61 // iti / spaSTArthamidaM vAkyam / mAnamasyA nirAkartaM pAdayorme patiSyataH / upakArAya diSTacaitadudIrNaM ghanagarjitam // 62 // --------
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ 153 3.14] tRtIyonmeSaH / atra pUrvasya pUrvasya vastunaH pradhAnaM samarthanamuttaratra samAhita(miti) yaducyate tadAstAM, samAhitazabdavAcyatve na kenacit (nivAryate / alaMkaraNatvaM punardvayorapi sarasavRttatvAt guNapradhAnabhAvasyAbhAvAnna kiMcidupapadyate / dvayorapi vastudharmatayA varNanIyatvameva samAnaM (tadarthaM ghanagarjitama) dIrNamiveti pratItAvutprekSA bhaviSyati ityalamatiprasaGgena / tadevaM cetanAcetanapadArtha bhedabhinnaM svAbhAvikasaukumAryamanohara vastunaH svarUpaM pratipAditam / idAnIM tadeva kavipratibhollikhitalokottarAtizayazAlitayA navanirmitaM manojJatAmapanIyamAnamAlocyate / tathAvidhabhaSaNavinyAsavihitasaundaryAtizayavyatirekeNa bhUSyatvanimittabhUtaM na tadvidAhlAdakAritAyAH kAraNam / prasiddho vastudharmo yo na vicchityAzrayo bhavet / . tadevaM kavimukhyAnAM varNanAyogamAsthitaH // 63 // tasya lokottarotkarSalekhAlagitavRttibhiH / - guNaiH (zca) bhAsamAnasya navatvamupapadyate // 64 / / ityntrshloko| tadevaM nUtanAtizayavidhAyinaH kAvyArthasvarUpasya alaMkArAH / tatastAnevopakramate abhidhAyAH prakArau staH ko'pyenaM sphuTayatyasau / kAvyasya kazcidvicchitti dyotayatyaGgataH sthitaH // 14 // abhidhAyA ityAdi / rasavadalaMkArAdiH kazcidaMzena vartamAno vibhUSyasya zobhAtizayamAvahati / kazcidaGgato vyavasthitastasya mukhyatAM dyotayannAtmano vibhUSaNabhAvamAviSkarotIti codAhariSyAmaH / idAnImetadeva vibhajya vicArayati
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvitam [3.15-16 154 __ yathA sa rasavannAma sarvAlaMkArajIvitam / kAvyaikasAratAM yAti tathedAnI vicAryate // 15 // yathetyAdi / "yathA sa rasavannAma' _ 'yathA' yena prakAreNa 'saH'-pUrvaprakhyAtavRttiralaMkAro (rasavannAma) rasavadabhidhAnaH "kAvyakasAratAM yAti" kavika maiMkasarvasvatAM pratipadyate / "sarvAlaMkArajIvitaM" sarveSAmalaMkArANAmupamAdInAM "jIvitaM" sphurita bhataM ca saMpadyate, "tathA" tena prakAreNa" idAnI "adhunA "vicAryate"- vivicyate, lakSaNodAharaNabhedena vitanyate / tameva rasavadalaMkAraM lakSayatirasena vartate tulyaM rasavattvavidhAnataH / yo'laMkAraH sa rasavat tadvidAhlAdanirmiteH // 16 // rasenetyAdi / yo'laMkAraH sa rasavaditi / yaH kilavaMsvarUpo rUpakAdiH sa rasavadabhidhIyate / kiMsvabhAvaH? "rasena vartate tulyaM"- rasena zRGgArAdinA tulyaM vartate samAnamAtiSThati / yathA brAhmaNena tulyaM vartate brAhmaNavat kSatriyastathaivAsau rasavadalaMkAraH / kasmAt? "rasavattvavidhAnataH"- raso'syAsti iti rasavat kAvyaM, tasya bhAvastattvaM, tadvidhAnataH- sarasatvasaMpAdanAt / (kutaH?) "tadvidAhlAdanirmiteH"- tat kAvyaM vidantIti tadvidaH tajJAH, teSAmAhlAdanimiterAnandaniSpAdanAt / yathA rasaH kAvyasya rasavattAM tadvidAhlAdaM ca vidadhAtyevamupamAdirapyubhayaM niSpAdayan rasavadalaMkAraH saMpadyate / yathA upoDharAgeNa vilolatAraka tathA gRhItaM zazinA nizAmukham / yathA samastaM timirAMzukaM tayA . puro'pi rAgAdgalitaM na lakSitam // 65 //
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.16] tRtIyonmeSaH 155 atra svAvasarasamucitasukumArasvarUpayonizAzazinovarNanIyatvaM prAdhAnyena vAkyArthazarIram / tatkAntikAritayA rUpakAlaMkAra: samAropitakAntavRttAntaH kavinopanibaddhaH / sa ca zleSacchAyAmanojJavizeSaNavakrabhAvAt viziSTaliGgasAmarthyAcca sutarAM samudbhAsamAna: kAvyasya sarasatAM samullAsayan tadvidAmAhlAdamAdadhAnaH svayameva rasavadalaMkAratAM samAsAditavAn / yathA vilAsinIvallabhAdizabdAbhidhAna(mantareNApi) tatsvarUpasamarpaNasAmarthya rUpakasya sambhavati tathaikadezavivatirUpakavicArAvasare sutarAM smunmiilyissyaamH| na cAtra pUrvoktAni dUSaNAni (saMsRSTisaMkarAdIni) prabhavituM zaknuvanti / "tathA cAnyatra darzanAt" iti viSayAntare paridRzyamAnatvAdanenaivodAharaNena (tat) prihRtm| "svarUpAdatiriktasya parasyApratibhAsanAt" ityalaMkAryAlaMkaraNayorapRthagbhAvasya alaMkAryatve svAtmani kriyAvirodhAttasyaivAlaMkaraNatvAnupapatti rudAharaNAntaraH parihRtA / yathA calApAGgAM dRSTiM spRzasi bahuzo vepathumatI rahasyAkhyAyIva svanasi mRdu karNAntikacaraH // kara vyAdhunvatyAH pibasi ratisarvasvamadharaM vayaM tattvAnveSAnmadhukara hatAstvaM khalu kRtI // 66 / / atra paramArthaH-pradhAnavRtteH zRGgArasya bhramarasamAropitakAntavRttAnto (rUpaka) rasavadalaMkAraH shobhaatishymaahitvaat| yathA vA kapole patrAlI // 67 // ityAdau / tadevamanena nyAyena __ "kSipto hastAvalagna" // 68 // ityatra rasavadalaMkArapratyAkhyAnamayuktam / satyametat, kiMtu vipralambhazRGgAra (syAGga)tA tatra nivAryate, zeSasya punastattulyavRttAnta
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ [3.16 156 vakroktijIvitam tayA rasavadalaMkAratvamanivAryameva / na cAlaMkArAntare sati rasavadapekSAnibandhanaH saMsRSTisaMkaravyapadezaprasaGgaH pratyAkhyeyatAM pratipadyate / yathA aGgulIbhiriva kezasaMcayaM saMnigRhya timiraM marIcibhiH / kuDmalIkRtasarojalocanaM cumbatIva rajanImukhaM zazI // 69 // atra rasavadalaMkArasya rUpakAdInAM ca saMnipAtaH sutarAM samudbhAsate / tatra "cumbatIva rajanImukhaM zazI "ti utprekSAlakSaNasya rasavadalaMkArasya prAdhAnyenopanibandhaH / tadaGgatvenopamAdInAm / kevalasya prastutarasaparipoSApariniSpatteH / aindraM dhanuH pANDa payodhareNa zaraddadhAnArdranakhakSatAbham / prasAdayantI sakalaGkaminduM tApaM raverabhyadhikaM cakAra / / 70 / / - iti / atra samayasaMbhavaH padArthasvabhAvaH tadvAcake vAdi zabdAbhidhAnaM vinA pratIyamAnotprekSAlakSaNena rasavadalaMkAreNa kavinA kAmapi kamanIyatAmadhiropitaH; pratItyantara manohAriNAM sakalaGkAdInAM vAcakAnAmupanibandhAt, pANDupayodhareNArdranakhakSatAbhamaindraM dhanu: dadhAneti zleSopamayozca tadAnuguNyena vinivezanAt (ca ) / evaM sakalaGkamapi prasAdayantI parasyAbhyadhikaM tApaM cakAretyevaMrUpaH prakAro hi rUpakAlaMkAranibandhanaH prakaTAGganAvRttAntasamAropa ( ramaNIyaH) sutarAM samanvayaM samAsAditavAn / atrApi pratIyamAnavRtteH rasavadalaMkArasya prAdhAnyaM tadaGgatvamupamAdInAmiti pUrvavadeva saGgatiH / yatrApi prathamoda manohararatyAdivadAca raNamalaMkArANAM tatrA
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ ____ 157 3.16] tRtIyonmeSaH pyayameva samanvayaH sahRdayaiH svayamanusandheyaH / yathA lagnadvirephAJjanabhakticitraM mukhe madhuzrIstilakaM nivezya / rAgeNa bAlAruNakomalena catapravAloSThamalaMcakAra // 7 // atra samAropitanAyikAvRttAntasya zleSacchAyAsahAyasya rUpa (kasya tadvadA) caraNAt rasavadalaGkAratvam / yadapi nIrasaprAyaM padArthajAtaM tadapi sarvamanenaiva sarasatAmupapadyate / yathA "bAlenduvakrANi" // 72 // iti / tadevamayaM sakalakAvyopaniSadbhata: kASThakuDyopamAnAM padA rthAnAmalaMkArANAM kimapi sphuritaM samarthayaMzcetanacamatkAra kAritAyA: kAraNatAM pratipadyate / ayaM sa rasavannAma sarvAlaMkaraNAgraNI: / caDAmaNirivAbhAti kAyotkarSaMkakAraNam // 73 / / kvikaushlsrvsvmdyodghaattitmnyjsaa| vipazcitAM vicArasya gocaratvaM gamiSyati // 74 // ityntrshloko| evaM nIrasAnAM padArthAnAM sarasatAM samullAsayituM rasavadalaMkAraM samAsAditavAn / idAnI svarUpamAtraNavAvasthitAnAM vastUnAM kamapyatizayamuddIpayituM dIpakAlaMkAramupakramate / tacca prAcInAcArAdidIpakaM madhyadIpakam antadIpakamiti dIpyamAnapadApekSayA vAkyasyAdau madhye'nte ca vyavasthitaM, dIpayatIti kriyApadameva dIpakAkhyamalaMkaraNamAkhyAtam / yathA
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 vakroktijIvitam [3.16 mado janayati prIti sAnaGga mAnabhaGgarama / sa priyAsaGgamotkaNThAM sA'sahyAM manasaH zucam // 75 / / mAlinIraMzukabhRtaH striyo'laMkurute madhuH / hArItazukavAcazca bhUdharANAmupatyakAH // 76 // caurImatIraraNyAnIH saritaH zuSyadambhasaH / pravAsinAM ca cetAMsi zucirantaM ninISati / / 77 // atra kriyApadAnAM dIpakatvaM prakAzakatvam, yasmAt kriyApadaireva prakAzyante svasaMbandhitayA khyApyante / ___ tadevaM sarvasya kasyaciddIpakavyatirekiNo'pi kriyApadasyaikarUpatvAt dIpakAdvaitaM prasajyate / __kiM ca zobhAtizayakAritvasya yuktizUnyatve alaMkaraNatvAnupapattiH / anyaccAstAM taavkriyaa| evaM yasya kasyacidvAkyavartina: padasya saMbandhitayA padAntaradyotanaM svabhAva eva / parasparAnvayasaMbandhanibandhanatvAt vAkyArthasvarUpasyeti punarapi dIpakavaizvarUpyamAyAtam / Adau madhye cAnte vA vyavasthitaM kriyApadamatizayamAsAdayati yenAlaMkAratAM pratipadyate (iti cet) teSAM ca vAkyAdInAM parasparaM tathAvidhaH kaH svarUpAtireka: (vizeSaH)sa~bhavati / kriyApadaprakArabhedanibandhanaM vAkyasya yadAdimadhyAntaM tadetadarthakavAkyAdiSvapi saMbhavatItyevamapi dIpakaprakArAnantyaprasaGgaH / dIpakAlaMkAravihitavAkyAnta tinaH kriyApadasya bhvAdivyatiriktatvameva kAvyatvavyapadezaH / yadi vA samAnavibhaktInAM bahUnAM kArakANAmekaM kriyApadaM prakAzakaM dIpakamityucyate, tatrApi kAvyacchAyAtizayakAritAyAH kiM nibandhanamiti vktvymev| prastutAprastutaviSayasAmarthyasaMprAptapratIyamAnavRttisAmyameva nAnyatkicidityabhiyuktataraiH pratipAdita
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.17] tRtIyonmeSaH meva / yathA AdimadhyAntaviSayAH prAdhAnyetarayoginaH / / antargatopamAdharmA yatra taddIpakaM viduH // 78 // udAhRtaM ca granthAntare yathA caMkammanti karIndA disaagamagndhhaariahiaaa| duHkha baNe ca kaiNo bhaNiivisamamahAkaimagge // 79 // caMkramyante karIndrA diggajamadagandhahAritahRdayAH / du:khaM vane ca kavayo bhnnitivissmmhaakvimaarge|| iti chaayaa| atra (prastutAprastutaviSayasAmarthyasaMprApta)sAmyasamullasitaM sahadayahRdayAhlAdakAri kAvyarAmaNIyakaM svarUpameva / kriyApadaM punarvAkyAvinAbhAvi vAkyAntaravad vyavasthitam, atraiva padAntaravacca / (ayama)tra vAkyArthaH / yathA - dikkuJjaramadAmodasuhitamAnasAH karIndrAH kAnane kathamapi duHkhaM caMkramyante, tathA bhaNitiviSame vakroktivicitre mahAkavimArge kavaya iti cshbdsyaarthH| te hi sAbhimAnAH santaH tadatiriktaparispandatayA vartitumIhamAnAH kRcchreNa samAcakSire ityabhiprAyaH / tasmAt sAmyakajIvitamalaMkaraNamidaM pratIyamAnatvAnmanohAri prakArAntaram / (yatra) trividhaM hi pratIyamAnavRttisAmyaM samudbhAsate tatrAyameva nyAyo'nusandhayaH / ziSTaM punarvArtAmAtrameva, yathA ___ gato'stamarko bhAtInduryAnti vAsAya pakSiNa: // 80 // iti / tadidAnI dIpakamalaMkArAntarakaraNaM kalayan kAmapi kAvyakamanIyatAM kalpayituM prakArAntareNa prakramate aucityAvahamamlAnaM tadvidAhlAdakAraNam / azaktaM dharmamarthAnAM dIpayadvastu dIpakam // 17 //
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 vakroktijIvitam [3.18 aucityaavhmityaadi| "vastu dIpakaM" vastu siddharUpamalaMkaraNaM / bhavatIti saMbandhaH, kriyAntarAzravaNAt / tadevaM sarvasya kasyacidvastunaH sadbhAvAttadApattirityAha-"dIpayat" prakAzayadalaMkaraNaM sNpdyte| kiM kasyetyabhidhatte-"dharma" =parispandavizeSam, "arthAnAM" = varNanIyAnAm / kIdRzaM-"azaktam" = aprakaTam, tenaiva prakAzamAnatvAt / kisvarUpaM ca-"aucityAvahaM" = aucityamaudAryamAvahati yaH taM tathoktam / anyacca kiMvidham-"amlAnaM" = pratyagramanAlIDhamiti yaavt| evaMvidhasvarUpatvAt "tadvidAhlAdakAraNaM" = kAvyavidAnandanimittam / / asyaiva prakArAntarAn nirUpayati ekaM prakAzakaM, santi bhUyAMsi bhUyasAM kvacit / kevalaM paGktisaMsthaM vA dvividhaM paridRzyate // 18 // ekamiti / "dvividhaM paridRzyate" = dviprakAramavalokyate lakSya vibhAvyate / kathaM ? "kevalaM " = asahAyaM, "paktisaMsthaM vA" paGktau vyavasthitaM tattulyakakSAyAM sahAyAntaroparacitAyAM vartamAnam / katham ? "eka" (bhayasA) bahUnAM padArthAnAmekaM "prakAzakaM" dIpakaM kevalamityucyate / yathA vA asAraM saMsAram // 81 // ityAdi / atra "vidhAtuM vyavasitaH" kartA saMsArAdInAmasAratvaprabhRtIn dharmAn udyotayan dIpakAlaMkAratAmavAptavAn / __paGktisaMsthaM (?) "bhUyAMsi" = bahUni vastUni dIpakAni "bhUyasAM" prabhUtAnAM varNanIyAnAM " santi vA kvacit" bhavanti vA ksmiNshcidvissye| yathA kaikesarI vaaNANA motiaraaNANA aaiveattio| ThANAThANa jANai kusumANa a jINamAlAro // 82 / /
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.18] tRtIyonmeSaH 161 kavikesarI vacanAnAM mauktikaratnAnAmAdivaikaTikaH / sthAnAsthAnaM jAnAti kusumAnAM ca jIrNamAlAkAraH // iti chAyA / cirantane retadevodAhRtaM taccAyuktamiti pUrvapakSatAM prApitamidAnIM kimetasyApyatiriktatvamAyAti, yena siddhAntasiddhamanapAdeyatAmadhitiSThati ? yuktamuktam / kiM tu tairvAkyaikadezavRtti kriyApadaM kArakANi bahUni svasaMbandhitayA prakAzayadekaM dIpakamityabhihitam, ( vayaM ) punastAnyeva kArakANi varNanIyAnAM vastUnAM kamapyatizayaM prakAzayanti bahUni dIpakAnIti brUmaH / tathA ca "sthAnAsthAnaM jAnAti " ityasyAyamabhiprAyaH / prastutavastuzobhAtizayAvahaM kamapyavakAzavizeSaM vettIti / kimuktaM bhavati ? kavikesarI padAnAmupanibandhavidagdhatayA kamapi chAyAtizayamutpAdayati, mauktikaratnAnAM cAdivaikaTikaH, kusumAnAM ca jIrNamAlAkAra iti / yadyapi padAnAM kesariprabhRtInAM ca sajAtIyApekSayA parasparapratIyamAnavRttisAmyaM samudbhAsate, tathApi prAdhAnyAddIpakaM tAtparya - paryavasitam / vAkyArthena sAmyaM punaH nAtra paribhAsate / yathA vA candramaU ehiM NisA galinI kamalehi~ kusumagucchehi laA / haMsehi~ sAraasohA kavvakahA sajjanehi~ karai garuI ||83 || candramayUrkhenizA nalinI kamalaiH kusumagacchatA / haMsazzAradazobhA kAvyakathA sajjanaH kriyate garvI // iti chAyA / atra ai (ndava mayakhAdibhi ) retAH sarvAH samullAsitazobhAtizayAH saMpadyanta iti kartRpadAnyeva bahUni dIpakAni / ziSTaM pUrvavadeva sarvaM samAdeyam /
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvitap 162 [3.19 [aparaM triprakAraM ca kvacidbhayAMsi bhUyasA / dIpakaM dIpayatyanyattadanyaddIpayanmatam // 19 // ] tadapara paktisaMsthaM nAma (avasthAbheda) kAraNAt "triprakAraM" trayaH prakArAH prabhedAH yasyeti vigrahaH / tatra prathamastAvat anantarokto bhUyAMsi bhUyasAM kvacidbhavantIti / dvitIyo "dIpakaM dIpayatyanyattadanyat" iti (yada)nyasyAtizayotpAdakatvena dIpakam / yadvihitaM tatkarmabhatamanyat kartRbhUtam / "dIpayati" = prakAzayati, "tadapyanyaddIpayati" iti / dvitIyadIpakaprakAro yathA kSoNImaNDalamaNDanaM nRpatayasteSAM zriyo bhUSaNaM tAH zobhAM gamayatyacApalamidaM prAgalbhyato rAjate / tadbhaSyaM nayavarmanA tadapi cet zauryakriyAlaMkRtaM bibhrANaM yadiyattayA tribhuvanaM chettuM vyavasyedapi / / 84 // atrottarottarANi pUrvapUrvapadadIpakAni mAlAyAM kavinopanibaddhAni / yathA vA zuci bhUSayati zrutaM vapuH prazamastasya bhavatyalaMkriyA / prazamAbharaNaM parAkramaH sa nayApAditasiddhibhUSaNaH // 85 // yathA ca cArutA vapurabhUSayadAsAM tAmanUnanavayauvanayogaH / taM punarmakaraketanalakSmIstAM mado dayitasaMgamabhUSaH / / 86 / / tRtIyaprakAro'trava zlokArdhe dIpakazabdasthAne dIpitamiti pAThAntaraM vidhAya vyAkhyeyaH / tadayamatrArtho ya"ddIpitaM' yadanyena kenacidutpAditAtizayasaM (pannaM) vastu tatkartRbhUtamanyat dIpayat uttejayat tadanyaditi / yathA
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.20-22] tRtIyonmeSaH 163 "mado janayati prIti sAnaGgaM mAnabhaGgaram" // 87 / / ityAdi / [nanu pUrvAcAryaizcaitadeva pUrva mudAhRtaM, tadeva prathamaM pratyAkhyAyedAnI samAhitamityasyAbhiprAyo vyAkhyAtavya: / satyamuktam / tadayaM vyAkhyAyate-kriyApadamekameva dIpakamiti teSAM tAtparyam , asmAka punaH kartRpadAni dIpakAni bahUni saMbhavanti iti / - (atra) prItyAdInAM prAgabhAvAt , teSAM satAmabhUtaprAdurbhAvaM vidadhAtIti nAbhidhIyate, mdaadiniytkaarnntvaabhaavaat| api tu svasaMvRttAnAM kamadhyapUrva matizayamutpAdayati / janayatIti kriyApadasyArthaH yauvanaM para maGganAnAM lAvaNyaM janayatIti / athavA jvalayatIti pAThAntaraM parikalpyodAhAryam / idAnImetadevopasaMharati yathAyogikriyApadaM manaHsaMvAdi tadvidAm / varNanIyasya vicchitteH kAraNaM vastu dIpakam // 20 // " yathAyogikriyApadam' = yathA yena prakAreNa yujyate iti yathAyogi, kriyApadaM yasya tattathoktaM tena yathAsaMbandhamanubhavituM zaknoti / yathA dIpake kriyA, "tadvidAM'' kAvyajJAnAM (" manaHsaMvAdi") manasi saMvadati = cetasi pratiphalati yat (tadapi) tathoktam / (evaM dIpakamabhidhAya) sAmyaprAyaM rUpakaM vivinakti upacArakasarvasvaM (yatra tat) sAmyamudvahat / yadarpayati rUpaM svaM vastu tadrUpakaM viduH // 21 // varNanIyasya vicchitteH kAraNaM (dvividhaM smRtN)| samastavastuviSayamekadezavivarti ca // 22 // upcaaretyaadi| "vastu tadrUpakaM viduH"--"tadvastu" = padArthasvarUpaM
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvitam [3.22 "rUpakaM" = rUpakAkhyamalaMkAraM vidurjanA iti| kIdRzaM --"yadarpayati" "yat " kartRbhUtam "arpayati" vinyasyati / ki- "sva" = AtmIyaM "rUpa" vAcyasya vAcakAtmakaM parispandam , alaMkAraprastAvAdalaMkArasyaiva svasaMbandhitvAt / kiM kurvat- "sAmyamudvahat" = samatvaM dhaaryt| anyacca (kIdRzaM sAmyaM) "varNanIyasya vicchitteH kAraNam" "varNanIyasya" =prastAvAdhikRtasya padArthasya "vicchittaH" = upazobhAyAH "kAraNaM" = nimittabhUtam, na punarjanyatva prameyatvAdisAmAnyaM, yasmAttenaiva pUrvoktalakSaNasAmyena varNanIyaM sahRdayahRdayAhlAdakAritAmavatarati / "upacAraikasarvasvaM" "upacAraH" = tattvAdhyAropaH, tasyaikaM sarvasvaM kevalameva jIvitaM, tannibandhanatvAt ruupkprvRtteH| yasmAdupacAravakratAjIvitametadalaMkaraNamiti prathamameva samAkhyAtaM "yanmalA sarasollekhA rUpakAdiralaMkRti: " iti / tadeva pUrvasUribhirabhyadhAyi / / tadevaM mukhaminduriti rUpakamalaMkaraNam / tatkimana(yoH) (vizeSaNavizeSyayoH) bhinnasvarUpayoH sAmAnAdhikaraNyasya kAraNam? ucyate / induzabdaH prathamamAJjasyena candramasi vartamAnaH pratyAsattinibandhana (tvAd) atikAntimattvAdiguNavRttitAmavalambate / tatastasmAdetatsadRzavaktRgataguNavRttiH san vadanavizeSaNatAM pratipadyamAnazcetanacamatkAritAM prtipdyte| (upameyazabdaH) svAbhidhe (yAvinA) bhatavRttitAM (upamAna)zabdasya niyamayatItyetasmAdeva vizeSaNavizeSyabhAvanibandhanAt mukhendurityatra samAsopapattiH / tasmAdeva ca sahRdayahRdayasaMvAdamAhAtmyAt "mukhaminduH" ityAdi na kevalaM rUpakaM, yAvat " kiM tAruNyataro: "ityevamAdyapi / evaM rUpakasAmAnyalakSaNasvarUpamullikhya prakAraparyAlocanena tadevonmIlayati
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.22] . tRtIyonmeSaH .. "samastavastuviSayam" iti / samastavastu viSayo yasya tattathoktaM; tadayamatra vA(kyA)thaH-yat sarvANyeva prAdhAnyena vAcyatayA sakalavAkyopArUDhAnyabhidheyAni alaMkAryatayA sundarasvaparispandasamarpaNena gocaro yasyeti tat / vizeSaNAnAM vizeSyAyattatvAt asvAtantryeNa pRthagalaMkAryatvAbhAvAtteSAmaviSayatvAt / yathA / taDidvalayakakSyANAM balAkAmAlabhAriNAm / payomucAM dhvani/ro dunoti mama tAM priyAm // 88 // iti / atra vidyudvalayasya kakSyAtvena, balAkAnAM tanmAlAtvena rUpaNaM vidyate; payomucAM punardantibhAvena nAstItyeka (deza)vivartirUpakamalaMkAraH / tadatyarthaM yuktiyuktam / yasmAdalaMkaraNasyAlaMkAryazobhAtizayotpAdanameva prayojanaM nAnyatkiMciditi / taduktarUpakaprakArApekSayA kiMcidvilakSaNametena yadi saMpAdyate tadetasya rUpakaprakArAntaratvopapattiH syAt / tadetadAstAM tAvat; pratyuta kakSyAdirUpaNocitamukhyavastuviSaye vighaTamAnatvAdalaMkAradoSatvaM durnivAratAmavalambate / tasmAdanyathaivaitadasmAbhiH smaadhiiyte| rUpakAlaMkArasya paramArthastAvadayaM, yatprasiddhasaundaryAtizayapadArthasaukumAryanibandhanaM varNanIyasya vastunaH sAmyasamallikhitaM svarUpasamarpaNagrahaNasAmarthyamavisaMvAdi / tena mukhamindurityatra makhamevenduH saMpadyate tena rUpeNa vivartate / tadevamayamalaMkAraH (padapUrvArdhavakratAnibandhanaH pa) dArthamAtravRttiH "alaMkAropasaMskAra-" ityAdinA paryAyavakrabhAvAntarbhAvAt vAkyavakrabhAvavicArAvasare vaktavyatAmeva kadAcinnAdhigacchediti / dvaividhyamasyopapAdayati(samastavastuviSayaM ekadezavivarti ceti) sarve vAkyopayoginaH padArthAH (pratyeka) vibhUSyatayA viSayA yasyeti pratyekaM yathAyogameta
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvitam [3.23 sminnupanibadhyamAne samaste'pi vartante rUpAntareNAvatiSThanti / yathA 166 mRdutanulatA vasantaH sundara vadanendubimbasitapakSaH / manmathamAtaGgamado jayatyaho taruNatArambhaH // 89 // atraiva prakArAntaraM vicArayati - " ekadezavivarti ca" iti / atra pUrvAcAryairvyAkhyAtam - yathA yadekadezena vivartate vighaTa vizeSeNa vA vartate tattathoktamiti / ubhayathApyetaduktaM bhavatiyadvAkyasya kasmiMzcideva sthAne svaparispandasamarpaNAtmakaM rUpaNamAdadhAti / vavacideveti tadekadezavivartirUpakam / yathA himAcalasutAvallIgADhAliGgitamUrtaye / saMsAramarumArgekakalpavRkSAya te namaH / / 90 / / - " ekadezavivarto yatra tattathoktam, ekadeza eva vivartate yatra rUpAntareNAvatiSThate (vA tadekadezavivarti) rityarthaH / teSAM vizeSaNasAmarthyanibandhanAyAH padArtha zobhAyAH (atra ) rUpAtizayakArirUpakAlaGkAraniSpatteH / yathA " upoDharAgeNa" ityAdI timirAMzukamityatraikadezavivarti (rUpaNaM) vidyate / ziSTaM punaH zazinaH kAmukatvaM, nizAyAzca kAminItvaM rUpaNIyamapi pratItyantaravidhAyi vizeSaNaviziSTiliGgasAmarthya mAtra samadhigamyaM zabdenAbhi ( dhIyamAnaM ) punaruktartA grAmyartA cAdhirohati / tasmAt vAcyaM sAmarthyalabhyaM ca pratItyA ca samarpitam / alaMkRtInAmAtmAnaM trividhaM tadvido viduH // 23 // tatra vAcyaM samastavastuviSayaM rUpakaM pUrvamevodAhRtam / sAmarthyalabhyaM tad (tu) ekadezavivarti tadeva " upoDharAgeNe "tyAdi / pratIyamAnaM yathA
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ ____ 167 167 3.24] tRtIyonmeSaH lAvaNyakAntiparipUritadiGamakha'smin smere'dhunA tava mukhe taralAyatAkSi / kSobhaM yadeti na manAgapi tena manye suvyaktameva jala (Da) rAzirayaM payodhi: / / 91 // atra tvanmukhaminduriti rUpakaM pratIyamAnatayA kavinopanibaddham / ekadezavRttitvamanekadezavRttitvaM ca rUpakasya dIpakatvameva samAlakSyamiti tadanantaramasyopanibandhanam / tadeva vicchittyantareNa vizinaSTi nayanti rUpakaM kAMcidvakramAvarahasyatAm / alaMkArAntarollekhasahAyaM pratibhAvazAt // 24 // etadeva rUpakAkhyamalaMkaraNaM "kAMcit" = alaukikoM "vakrabhAvarahasyatAM" vakratvaparamArthatAM kavayo "nayanti" (praapynti)| tatropanibandhanavakratAvicchittyantarAdhirUDhAyA: ramaNIyatA (yAH) tadeva tattvaM paraM prtibhaaste| kIdRzam ? "alaMkArAntarollekhasahAyam"-- "alaMkArAntarasya" = anyasya sasandehotprekSAprabhRte:, "ullekhaH", samudbhadaH, (tatra) "sahAya:" kAvyazobhotpAdane sahakArI yasya (tattathoktam ) / kasmAtrayanti - "pratibhAvazAt"svazakterAyattatvAt / tathAvidhe lokAtikrAntakAntigocare viSaye tasyopanibandho vidhIyate / yatra tathAprasiddhayabhAvAt siddhavyavahArAvataraNaM saahsmivaavbhaaste| vibhUSaNAntarasahAyasya punarullekhatvena vidhIyamAnatvAt sahRdayahRdayasaMvAdasundarI parA prauddhirutpdyte| yathA nirmokamuktiriva gaganoragasya lIlAlalATikAmiva triviSTapaviTasya // 92 //
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 vakroktijIvitam [3.25-26 iti| atra kavipratibhApratibhAsasyAyamabhiprAyaH yat lokottarasaundaryAtizayazlAghitayA varNanIyasya vastunaH prakArAntareNAbhidhAtumazakyatvam / evaMvidhayA rUpakAlaMkArarekhayApi tathA prasiddhayabhA vAdeva niSkampatayA vyavahartuM na yujyate / tasmAdasmAka mevaMsvarUpamevedaM varNanIyaM vastu pratibhAtItyalaMkArAntaramatprekSAlakSaNamatra sahAyatvenollikhitam / yathA vA "kiM tAruNyataroH" // 93 // ityAdi / atrAdhyayameva nyAyo'nusandheyaH / kevalamanena ka vinA sarvAtizAyitayA varNanIyasya prakArAntarasya prastutasaukumAryasamarpaNasAmarthyAsaMbhavAdevasvarUpasya rUpakasya mukhendurityAdivadaprasiddhaH / kevalasyopanibandhe "cakitatvAdevaMvidhaM kimetadvastu syAditi sandihayate mama ce tasA" iti vicchittyA sasandehAlaMkArasahAyametadevopanibaddhamiti cetasvinAM svasaMvedanamevAtra pramANam / rUpakarUpakaM nAma- "bhrUlatAnartakI " // 94 // ityAdi lakSaNAntarasyAsaMbhavAt udAharaNamAtrAdeva pRthaGa nopapadyate, lakSaNAnantyaprasaGgAt, punarapi rUpakAntarAvatA ropapattezcA - navasthApravartanAt / evaM rUpakaM vicArya tatsadRzasAmyanirvacanA maprastutaprazaMsA prastauti aprastuto'pi vicchitti prastutasyAvatArayan / padArtho vAtha vAkyArthaH prApyate varNanIyatAm // 25 // yatra tatsAmyamAzritya saMbandhAntarameva vA / aprastutaprazaMseti kathitAsAvalaMkRtiH // 26 // aprastutetyAdi / "aprastutaprazaseti (kathitAsAva)lakRti:"
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.26] tRtIyonmeSaH 169 "aprastutaprazaMseti" nAmnA'sau kathitA'laMkAravidbhiralaMkRtiH / kIdRzI- 'yatra'-yasyAm 'aprastuto'pi' - avivakSitaH (api) padArthaH "varNanIyatAm prApyate"- varNanAviSayaH saMpadyate / ki kurvan ? 'prastutasya'-vivakSitasyArthasya 'vicchittim'-upazobhAm 'avatArayan'-samullAsayan / dvividho hi tattvabhUta: padArthaH saMbhavati / vAkyAntarbhUtapadamAtrasiddho'rthaH sakalavAkyavyApakakAryoM vividhasvaparispandAtizayatvaviziSTaprAdhAnyena vartamAnazca / tadubhayarUpamapi prastutaM pratIyamAnatayA cetasi nidhAya padArthAntaramaprastutaM tadvicchittisaMpattaye varNanIyatAmasyAmalaMkRtau kavayaH prApayanti / kiM kRtvA? "tatsAmyamAzritya" - "tat- anantaroktaM rUpakAlaMkAropakAri "sAmyaM"-samatvaM, Azritya-nimittIkRtya, "saMbandhAntarameva vA" "saMbandhAntaram' - aparaM vA (saMbandha) nimittabhAvAdi saMzritya / "vAkyArthaH" -- asatya(bhU)to vA parasparAnvitapadasamudAyalakSaNavAkyakArya bhUtaH / sAmyaM saMbandhAntaraM vA samAzrityAprastutaM prastutazobhAya varNanIyatAM yatra nayantIti / tatra sAmyasamAzrayaNAdvAkyAntarbhUtAprastutapadArthaprazaMsodAharaNaM yathA lAvaNyasindhuraparaiva hi keyamatra yatrotpalAni zazinA saha saMplavante / unmajjati dviradakumbhataTI ca yatra yatrApare kadalikANDamRNAladaNDAH // 95 // iti / atra sAmyasamAzrayaNAt vAkyAntarbhUtAprastuta (prazaMsayA) kavivivakSitamukhyapadArthaH pratIyate / sakalavAkyavyApakAprastutArthaprazaMsodAharaNaM yathA
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 vakroktijIvitam [3.26 chAyA nAtmana eva yA kathamasAvanyasya niSpragrahA grISmoSmApadi zItalastalabhuvi sparzo'nilAdeH kutaH / vArtA varSazate gate kila phalaM bhAvIti vArteva sA drAghimNA muSitAH kiyacciramaho tAlena bAlA vayam // 96 / / saMbandhAntarasamAzrayaNAt vAkyAntarbhUtAprastutapadArthaprazaMsodAharaNaM yathA indulipta ivAJjanena jaDitA dRSTirmagINAmiva pramlAnAruNimeva vidrumalatA zyAmeva hemaprabhA / kArkazyaM kalayA ca kokilavadhUkaNTheSviva prastuta sItAyAH puratazca hanta zikhinAM barhAH sagarhA iva // 97 // atra induprabhRtInAM nimittinAM vicchAyatA nimittam / sItAyAH saMbandhI zobhAtizayasaukumAryamanoharo mukhAdyavayavasamUhaH prakRtAGgabhUtabhUSaNAntaropanibandhasahAya: prastutaprazaMsAM samarpayan sotkarSaH pratIyate / evamasmAdeva saMbandhA (ntara)samAzrayaNAt sakalavAkya-vyApakAprastutaprazaMsodAharaNam yathA parAmRzati sAyakaM kSipati locanaM kArmuke vilokayati vallabhAsmitasudhAvaktraM smaraH / madhoH kimapi bhASate bhavananirjayAyAvani gato'hamiti harSitaH spRzati gAtralekhAmaho / / 98 // atra prakArAntarapratipAdanAgocarastaruNItAruNyAvatArastathAvidhamanmathaceSTAtizayanimittavataH tannimitta (rUpasaMbandhAzrayaNAt prtiiyte)| asatyabhUtavAkyArthatAtparya prastutaprazaMsodAharaNaM yathA
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ 171 3.27] tRtIyonmeSaH taNNatthi kiMpi paiNo pakappiaM jaMNa Niai gharaNIe / aNavaraagaaNasIlassa kAlapahiassa pAhijjaM // 99 / / tannAsti kirmApa patyuH prakalpitaM yanna niyatigehinyA / anavaratagamanazIlasya kAlapathikasya pAtheyam // (chAyA) atra sAmyaM, nimittanimittibhAvaH, sAmAnyavizeSabhAvazceti tritayamapi antarbhAvayituM yujyate / yasmAt prahastavadhe zrAvayitavye sAkSAdabhidhA nAnucitatvAt vicchittyevamabhidhIyate / tadevamayamaprastutaprazaMsAvyavahAraH kavInAmativitataprapaJcaH paridRzyate / tasmAt sahRdayazca svayamevotprekSaNIya: / prazaMsAzabdo'trArthaprakAzAdivat viparItalakSaNayA gardAyAmapi vrtte| varNanA sAmAnyamAtravRttirvA / evamaprastutaprazaMsAM vicArya vivakSitArthapratipAdanAya prakArAntarAbhidhAnatvAdanayaiva samacchAyaprAyaM paryAyoktaM vicArayati yadvAkyAntaravaktavyaM tadanyena samarpyate / yenopazobhAniSpattyai paryAyoktaM taducyate // 27 // yadvAkyAntaretyAdi-"paryAyoktaM taducyate" = paryAyoktAbhidhAnamalaMkaraNaM tadabhidhIyate / "yadvAkyAntaravaktavyaM'' = vastu vAkyArthalakSaNaM padasamudAyAntarAbhidheyaM "tadanyena" = vAkyAntareNa yena "samarpyate" - pratipAdyate / kimartham ? "upazobhAniSpattyai" = vicchitti (vizeSa) saMpattaye / tatparyAyoktamityarthaH / nanvevaM paryAyavakratvAt kimatrAtiricyate? paryAyavakratvasya padArthamAtraM vAcyatayA viSayaH, paryAyoktasya punarvAkyArtho'pyaGgatayeti tasmAt pRthagabhidhIyate / udAharaNaM yathA cakrAbhighAtaprasabhAjJayaiva cakAra yo rAhuvadhUjanasya /
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 vakroktijIvitam [3.28 AliGganoddAmavilAsavandhyaM ratotsavaM cumbanamAtrazeSam iti / / 100 / / evam yatra vAcyatayA nindA vicchittyai prastutasya saa| stutirvyaGgayatayA caiva vyAjastutirasau matA // 28 // 'yatra' = yasyAM, 'vAcyatayA' =zabdAbhidheyatvena 'nindA' = gardA, 'vyaGgayatayA stutiH' = pratIyamAnatvena prazaMsA 'prastutasya vicchittyai' = zobhAya, tadevamasau dviprakArA vyAjastutiH' alaMkRtiH 'matA' =smRtaa| yathA bhUbhArodvahanAya zeSazirasAM sArthena saMnadyate vizvasya sthitaye svayaM sa bhagavAn jAgati devo hariH / adyApyatra ca nAbhimAnamasamaM rAjaMstvayA tanvatA vizrAntiHkSaNamekameva na tayorjAteti ko'yaM kramaH // 101 // yathA vA indorlakSma // 102 // ityAdi / viparyaye vibhUSyasyAlaMkRtireSeva vihitaa| yathA he helAjita // 103 // ityAdi / yathA vA nAmApyanyataroH // 104 // iti / yathA vA dinamavasitaM vizrAntAH smastvayA marukapa he parampakRtaM vaktuM roSaM hriyA na vayaM kSamAH / bhavatu sukRtairadhvanyAnAmazoSajalo bhavAniyamapi punazchAyAbhUyA tavopataTaM zamI // 105 //
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.29-31] tRtIyonmeSaH 173 atra stutizabdaH pUrvavadviparItalakSaNayA nindAyAmapi vartate / evaM vyAjastuti vyAkhyAya prakramopasaMhArAnanyatvasAmAnyAt anayopa(mA) samAnakakSyAM (utprekSAM ) vivakSurAha - saMbhAvanAnumAnena sAdRzyenomayena vA / nirvarNyAtizayodrekapratipAdanavAJchayA / / 29 / vAcyavAcakasAmarthyAkSiptasvArthairivAdibhiH / tadiveti tadeveti vAdibhirvAcakaM vinA // 30 // " samullikhitavAkyArthavyatiriktArthayojanam / utprekSA, (kAvyatattvajJairalaGkaraNamucyate ) // 31 // saMbhAvanetyAdi / "samullikhitavAkyArtha vyatiriktArtha yojanamutprekSA" - " samullikhitaH " - samyagullikhita: svAbhAvikatvena samarpayituM prastAvitaH / " vAkyArthaH " - padasamudAyAbhidheyaM vastu, tasmAd "vyatiriktasyArthasya " - vAkyAntara tAtparyalakSaNasya, "yojanam " - upapAdanam / " utprekSA " - utprekSA bhidhAnamalaMkaraNam / utprekSaNamutprekSeti vigRhyate / (ke)na sAdhanenetyAha -" saMbhAvanAnumAnena " saMbhAvanayA yadanumAnaM, saMbhAvyamAnasyArthasya UhanaM tena / tadavazyaM tasya vastvantaratvApAdanaM tatsamAnakAryadarzanAditi bhAvaH / / prakArAntareNApyeSA saMbhavatItyAha - sAdRzyeneti / " sAdRzyena" - sAmyenApi hetunA "samullikhitavAkyArtha vyatiriktArthayojanam " utprekSaiva / dvividhaM sAdRzyaM saMbhavati vAstavaM kAlpanikaM ceti / tatra vAstavamupamAdiviSayam, kAlpanikamihAzrIyate, sAtizayatvena prastAvAt / sAdRzyasyobhayAzrayatvAvinAbhAvAt prastutavyatiriktasya padArthAntarasyAsaMbhavAt, tasya ca dharmatve sati parAzrita
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 vakroktijIvitam 3.31] tvAt kevalasya kalpya (tva)mevAnupapannamiti tadAzrayaH kazcidaparaH kalpanIyaH / so'pi ko'sAviti niymaasiddhiH| ekasya kasyApi kalpane'pyanavasthAprasaGgAt, guNasamanvayAbhAvAdapratipattezca vAstavasAdRzyAdhArabhUtadharmyantarasadRzaH pArizeSyAt parikalpanIyatAmahatIti sacetasaH pramANam / tasmAttathAvidharmiNaH sAdRzyeneti vyaktam / kvacidavAstavenApi prauDhivAdena uktavidhaprakArAntaramaparamasyAH pratipAdayati-"ubhayena vA" saMbhAvanAnumAnasAdRzyalakSaNobhayena vA kAraNadvitayena saMvalitavRttinA prastutavyatiriktArthAntarayojanamutprekSA / prakAratritayasyApyasya kenAbhiprAyeNopanibandhanamityAha - "nirvAtizayodrekapratipAdanavAJchayA" - varNanIyotkarSakASThAdhirUDhisamarpaNAkAMkSayA / katham ? " tadiveti tadeveti vA" dvAbhyAM prakArAbhyAm / "tadiva" aprastutamiva / tadatizayapratipAdanAya (yA)prastutasAdRzyopanibandhaH / "tadeveti" -aprastutameva prastutamiti / (samAropita)svarUpaprasaraNapUrvakamaprastutasvarUpasamAro(pasya) prastutotkarSadhArAdhirohapratipattaye tAtparyAntarayojanam / kaiH utprekSA prakAzyata ityAha-"ivAdibhiH"- ivaprabhRtibhiH zabdaH yathAyogaM prayujyamAnairityarthaH / "vAcyA" iti / pakSAntaramabhidhatte-"vAcyavAcakasAmarthyAkSiptasvAthaiH" taireva prayujyamAnaH pratIyamAnavRttibhirvA / tatra saMbhAvanAnumAnodAharaNaM yathA ApIDalobhAdupakarNametya pratyAhitopAMzurutadvirephaiH / abhyasyamAneva mahIpatInAM saMmohamantraM makaradhvajena / / 106 / /
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.31] tRtIyonmeSaH 175 kAlpanikasAdRzyodAharaNaM yathA "rAzIbhUtaH pratidinamiva tryaMbakasyATTahAsaH" // 107 // yathA vA "nirmokamuktiriva gaganoragasya" // 108 // ityAdi / vAstavasAdRzyodAharaNaM yathA AkarNakisalayakara alamalaM na calaM tAraAdi / hindu alIla vasa sa cAla bhavAdihi Asati // 109 / / AkarNa-kisalaya-varapakSmala capalatArakAbhiH / ambujalIlaM vahati sA baalaa......|| (?) iti chaayaa| ubhayodAharaNaM yathA tikkhAruNaM tathAraNNa aNajaa rANti pralAI / antire ude aase avandilagga riurUDhirale savva mahureuNA // 110 // tIkSNAruNaM tamArAt nayanayugaM. . . .lAgitaM (AropitaM) tayA / udgata (?)-bheda-vilagna-ripu-rudhira-lezamiva madhu ripoH / / iti chaayaa| [tikkhAruNaM tam iti / ArAt dUrAt bheda eva bhedo drutireva vidAraNaM tatretyarthaH / loke hi tIkSNaH zarAdipadArtho'GgavidAraNe lagnarudhiralezo dRzyate / iti taddharmasAdRzya nayanayugagatatIkSNAruNAttatvasya vidyamAne prastutavastudharmo'prastutavastudharmatvena saMbhAvita ityubhysaadhneymutprekssaa| - 658137, pR. 252 ]
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 vakroktijIvitam [3.31 yathA vA NIsAsA khaNavirahe phuranti ramaNINasurahiNo tassa / kaDDia hiaaTThia kusumabANamaaraMdalesavva // 111 // niHzvAsA kSaNavirahe sphuranti ramaNInAM surabhayastasya / kRSTahRdayasthitakusumabANamakarandalezA iva // chAyA / atra vAstavasAdRzyodAharaNaM yathA utphullacArukusumastabakena namrA yeyaM dhutA ruciracatalatA mRgaakssyaa| zaGke na vA virahiNImadumardanasya mArasya tajitamidaM pratipuSpacApam // 112 // atrAsUtritArthavyatirekivastvantaravidhAnAdapahnatibhrAntina vidhAtavyA, yatastasyAH prathamodbhedajIvitamutprekSA na punrphntiretsyaaH| tadevAnantaraM vyaktimAyAsyati / tadivetyatra vAdibhivinodAharaNaM yathA candanAsaktabhujagani:zvAsAnilamachitaH / marchayatyeSa pathikAn madhau malayamAruta: // 113 // yathA vA - __"devi tvanmukhapaGkajena" // 114 / / ityAdi / yathA vA "tvaM rakSasA bhIru" // 115 // ityAdi / tadevetyatra vAcakaM vinodAharaNam / yathA "ekaikaM dalamunnamayya" // 116 / /
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.32] tRtIyonmeSaH ityAdi / etasyAH prakArAntaramupakramatepratibhAsAttathA boddhuH svaspandamahimocitam / vastuno niSkriyasyApi kriyAyAM kartRtArpaNam // / 32 // "pratibhAsAdityAdi " / tadidamutprekSAyAH prakArAntaraM paridRzyate "" "kriyAyAm - sAdhyasvarUpAyAM, 'kartRtArpaNam " - svatantratva - "" " " - samAropaNaM / kasya ? " vastuna: - padArthasya / " niSkriyasyApi ' kriyAvirahitasyApi / kIdRzaM ? " svaspandamahimocitaM " - tasya padArthasya yaH "svaspandamahimA " - svabhAvotkarSaH, tasyocitamanurUpam / kasmAt ? ( " boddha tathA pratibhAsAt ") "boddhaH anubhavituH " tathA "-- tena prakAreNa / " pratibhAsAt " - avabodha" nirvarNyAtizayodrekapratipAdanavAJchayA / tadiveti nAt / tadeveti vAdibhirvAcakaM vinA" iti pUrvavadihApi saMbandhanIye / udAharaNaM yathA-- " 66 yathA vA 177 yathA vA: 12 6. " 99. 'limpatIva tamo'GgAni varSatIvAJjanaM nabhaH / / 117 // tarantIvAGgAni skhaladamalalAvaNyajaladhau // 118 // 11 viyati visarpatIva kumudeSu bahubhavatIva yoSitAm pratiphalatIva jaraThazarakANDapANDuSu gaNDabhittiSu / ambhasi vikasatI hasatIva sudhAdhavaleSu dhAmasu dhvajapaTapallaveSu lalatIva samIracaleSu candrikA / / 119 / / (utprekSAvAcakAnAmi) vAdInAM parigaNanamatra daNDinA vihita - miti na punavidhIyate / seyamutprekSA varNanIyasya svabhAvavisaMvAdasundaraM kamapyatizayamullAsayati / kavipratibhAsAparaparyAyaprAyANA
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 vakroktijIvitam [3.33-34 manyeSAmapi bhUSaNAnAM keSAMcidiyaM sArasvarUpamAsUtrayantI prathamollekhakAraNatAM svayameva samAjAmati, tannibandhanatvAdvicchittivizeSAnAm / apahRtyApyalaMkAralAvaNyAtizayazriyaH / utprekSA prathamollekhajIvitatvena jRmbhate / / 120 / / ityantarazlokaH / evamutprekSAM vyAkhyAya sAtizayatvasAdRzyasamullasitAvasarAm atizayokti prastauti / ucyate'tizayoktiH sA sarvAlaMkArajIvitam / yasyAmatizayaH ko'pi vicchittyA pratipAdyate / varNanIyasya dharmANAM tadvidAhlAdadAyinAm // 33 // " ucyate'tizayokti: sA"--atizayoktiralaMkRtirabhidhIyate / kIdRzI? "yasyAmatizayaH"-prakarSakASThAdhirUDhaH ko'pyatikrAntaprasiddhavyavahArasaraNi: / "vicchittyA pratipAdyate"-vaidagdhyabhaGgayA smyte| kasya? "varNanIyasya dharmANAM"-prastAvAdhikRtasya vastuna: svabhAvAnusaMbandhinAM parispandAnAm / kIdRzAnAM ? "tadvidAhlAdadAyinAM"-kAvyavidAnandakAriNAm / yasmAt sahRdayAhlAdakArisvaspandasundaratvameva vAkyArthaH, tatastadatizayaparipoSikAyAm atizayoktAvalaMkArakRtaH kRtAdarA: / evaMvidhasvarUpAste yathollAsitakAntayaH / rasasvabhAvAlaMkArAH parAM puSNanti vakratAm // 34 // "evaMvidhasvarUpAste yathollAsitakAntayaH" samuddIpitazobhAtizayAstrayo'pi "parAM vakratAM"-alaukikaM kAvyarahasyabhatavakrabhAvaM "puSNanti" udbhAsayanti / yathA
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.34] 179 tRtIyonmeSaH candrakAntamaNidurdine (sadmani ?) tyajad rAjahaMsamanubadhnatI giraa| jyotsnayA janitasaMzayA puna: vakradUtiriva rauti sArasI // 121 // yathA vA svapuSpacchavihAriNyA candrabhAsA tirohitA: / anvamIyanta bhRGgAlivAcA saptacchadadrumA: / / 122 / / atra bhAvasvabhAvAtizaya: paraM paripoSamadhiropitaH / yathA vA yasya prajvalati pratApatapane tejasvinAmityalaM lokAlokadharAdhare'pyatizaya: zItAMzabimbe vRthA / trailokyaprathitApadAnamahite kSoNIzavaMzodbhave sUryAcandramasau svayaM kRzataracchAyAM samArohataH / / 123 / / yathA ca himAmbunirvRttanimajjanAnAM bAlAtapasparzananirmalAnAm / sAvitrabhAsA vihitAGgarAga maGgaM kimapyaGkaritaM sthalInAm / / 124 // atra pUrvasmin ruupkaalNkaaraatishypripossprkrssH| tathA prathame'parasmizca rasavadalaMkAraparipuSTi: / tathA ca tuhinasalilakSAlanakSapitakalaGkitayA natanAtapapihitAMzakenAbhivyaktavimalabhAvenAMbhaHsnAnAdisarasaramaNIvyApArasamAropaNena kimapi saukumAryamAropitam / yathA ca zakyamoSadhipaternavodayA: karNapUraracanAkRte tava /
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ ww' vakroktijIvitam 3.35-36 apragalbhayavasUcikomalA chettumagranakhasaMpuTaiH karA: / / 125 / / atra rasaparispandasaundaryAtizayaH smudbhaaste| tathA ca nUtanodayAnAM darzitasaukumAryANAM zazAGkakiraNAnAmanyAdRzaH ko'pyatizayaH saMprati samujjambhate, yenAtyarthaM kapolakarNAlakasaMparkazlAghanIyAM karNapUraracanAvicchittimahatIti pArvatIpati: priyAyAH pratipAdayaMstadvadanendusaundaryadarzanena tatkAloditazazAGkakarAvalokanena ca rasocalitacittavRttiH pratIyate / evamalaMkAryasya vastuna: pradhAnabhUtasyAGgabhAvena vya(vasthi). to'pyalaMkAravarga: kiMcidatiriktavRttitayopanibadhyamAna: saMnivezasaukumAryamAhAtmyAdudriktabhAvena parisphuran guNabhUto'pi mukhyatAmivApadyamAna: nibandhanaprabhAvAttuprAdhAnyenAvabhAsamAno vyaakhyaatH| idAnI sAmyasamudbhAsino vibhUSaNavargasya vinyAsavicchitti vicArayati vivakSitaparispanvamanohAritvasiddhaye / vastunaH kenacitsAmyaM tadutkarSavatopamA // 35 // tAM sAdhAraNadharmoktau vAkyArthe vA tavanvayAt / ivAdirapi vicchittyA yatra vakti kriyApadam // 36 // vivakSitetyAdi-"yatra"--- yasyAM, "vastunaH"-prastAvAdhikRtasya, "kenacit"---aprastutena padArthAntareNa, "sAmyam" sopamAupamAlaMkRtirityucyate / kimarthamaprastutena sAmyamityAha"vivakSitaparispandamanohAritvasiddhaye" "vivakSita:" vaktumabhipreto , yo'sau "parispandaH" kazcideva dharmavizeSaH (tasya " manohAritvaM"-hRdayAhlAdakatvaM tasya "siddhiH"-niSpattiH)
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.36] tRtIyonmeSa: 181 tadartham / kIdarzana padArthAntareNa - " tadutkarSavatA "; taditi manohAritvaM parAmRzyate, tasya " utkarSaH " ( atizayaH ) sa vidyate yasya sa tathoktaH, tena tadutkarSavatA, manohAritvAtizayavatA / ityatra tadidamatra tAtparyam -- varNanIyasya vivakSitadharma saundaryasiddhayartha aprastutapadArthena dharmiNA sAmyaM yuktiyuktatAmarhati / dharmeNeti noktaM, kevalasya tasyAsaMbhavAt tadevamayaM dharmadvArako dharmiNorupamAnopameyalakSaNayoH phalataH sAmyasamuccayaH paryavasyati / evaMvidhAmupamAM kaH pratipAdayatItyAha -- kriyApadamityAdi / "kriyA " --dhAtvarthaH / (kriyApadazabdena mukhyA mukhyakriyA ) vAcaka sAmAnya - mAtramatrAbhipretaM na punarAkhyAtapadameva / yasmAt amukhyabhAvenApi kriyA yatra vartate tadapyupamAvAcakameva / tathA ca pAcakaH pAkazakteH prAdhAnyena tadantarlInavRttiH prakRtyartho vidyata eva pacati iti pAcaka iti / tathA pacatItyatra kriyAyAH prAdhAnye'pi kArakArtha api antarlInaH / tadevamubhayarUpamapi kriyApadaparispandaspandinI "tAM" - upamAM," vakti" abhidhatte / kathaM ? " vicchittyA " - vaidagdhyabhaGgayA / vicchittiviraheNAbhidhAnena tadvidAhlAdakatvaM na sabhavatIti bhAvaH / kriyApadaM na kevalaM tAM vakti yAvad" ivAdirapi " ( iva) prabhRtirapi tatsamarpaNasAmadhye samanvito yaH kazcideva zabdavizeSa:, samAso bahuvrIhyAdi:, pratyayo'pi vatyAdiH vicchityA tAM vaktIti / api samuccaye / . kasmin sati ? " sAdhAraNadharmoktI 'sAdhAraNaH samAna: yo (S sau) tayorupamAnopameyayorubhayoranuyAyI dharmaH (tadukta) / dharmAnvayayoH kriyayoH kartRbhedena subantasyopamA / kutra ? " vAkyArtha vA" - parasparAnva yasaMbandhena padasamUho vAkyaM tadabhidheyaM vA vastu vibhaSyatvena viSayo gocaraH tasmin / kathaM ? " tadanvayAt " -- , 39
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 vakroktijIvitam [3.37 taditi padArthaparAmarzaH, teSAM padArthAnAM "samanvayAt" anyonyamabhisaMbadhyamAnatvAt / vAkye hi bahavaH padArthAH saMbhavanti / tatra parasparAbhisaMbandhamAhAtmyAt kasyacidekena kenacideva sAmyanibandhana (mupmotprekssyoH)| tadevaM tulye'smin vastusAmye sati, upamotprekSAvastunoH kIdRk pRthaktvamityAha utprekSAvastusAmye'pi tAtparyAntaragocaraH // 37 // utprekSAyAH sAmyasaMbandhe vidyamAne'pi "tAtparya" padArthavyatiriktavRtti vAkyArthajIvitabhataM vastvantarameva "gocaro" viSaya: tadvidAmantaHpratibhAsaH yasya, tathA caivodAhRtaH / upamotprekSAvastunoratra kevale karaNe karmaNi vA avatinorubhayorapi tulyatvenAbhisaMbadhyamAnatvAt / evamupamitirupameti bhAvamAtre vyavatiSThate / tathA ca varNyasya ni(tarAm avarNanIye)na sAmyaM yasyAmiti lakSaNatAtparyam / ubhayameva nizcitaM pratipAdayati / amukhyakriyApadapratipanna padArthAnAmudAharaNaM yathA---- pUrNendostava saMvAdi vadanaM vanajekSaNe / puSNAti puSpacApasya jagattrayajigISutAm / / 126 / / tathAvidhavAkyopamodAharaNaM yathA "nipIyamAnastabakA zilImukhaiH" / / 127 // ityAdi / AkhyAtapadapratipAdyapadArthopamodAharaNa yathA---- tato'ruNaparispandetyAdi // 128 / / tathAvidhavAkyopamodAharaNaM yathA mukhena sA ketakapatrapANDunA kRzAGgayaSTiH parimeyabhUSaNA / sthitAlpatArA taruNendumaNDalAM vibhAtakalpAM rajanI vyaDambayat / / 129 //
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ 183 3.37] tRtIyonmeSaH 183 ivAdipratipAdyapadArthopamodAharaNaM yathA--- cumbana kapolatalamutpulakaM priyAyA: sparzollasannayanamAmukulIcakAra / AvirbhavanmadhuranidramivAravinda minduspRzAstamitamutpalamutpalinyA: / / 130 / / tathAvidhavAkyopamodAharaNaM yathA pANDayo'yamaMsArpitalambahAraH / / kluptAGgarAgo haricandanena / AbhAti bAlAtaparaktasAnuH / sanirjharodgAra ivAdrirAja: / / 131 // etayordvayorapi vAkyayoH yadyapyupameyenopamAnaH saha pratyeka svasaMbandhinaM prati paraspara (sAmya)samanvayalakSaNasaMbandhinAbhisaMbandhaH, tathApi pUrvasmin sAmyasamanvayAvasAyapUrvako vAkyArthAvasAya:, parasmin punaH vAkyArthAvasitipUrvakasAmyasamanvayAvasitiH / asmin vAkye samAsAdi viSayapratyayAntaranirapekSatvAt padArthAvabodhasamanantaratayA parasparasAmyasamanvayasyApyudbhidyamAnatvAt , padArthopamAvyapadeza: pravartate / nAtra prathamArdhe eva vAkyArthaparisamAptirveditavyA, kavivivakSAviSayArthaniSpatterana nubhUtatvAt / tatra "sAlaMkArasya kAvyatA" iti ca nyAya: / aparasmin puna: parasparAnvayalakSaNasaMbandhanibandhanavAkyArthAvadhAraNapUrvakatvAt upamAnopameyaparasparasAmyasamanvayAvagate: vAkyopamAvyapadeza: yuktatA pratipadyate / (kriyApadapratipAdyopamodAharaNAnAmupamAvArtAdyuktamityalamatiprasaGgena / ) AdigrahaNAdivAdivyatiriktenApi yathAdinA zabdAntareNopamApratItirbhavatIti (uktmev)| (samAse'nuktau uktau) vA dvayaM yathA
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 vakroktijIvitam 3.37] pUrNendukAntivadanA nIlotpalavilocanA // 132 // yathA ca yAntyA muhurvalitakandharamAnanaM tadAvRttavRttazatapatranibhaM vahantyA / digdho'matena ca viSeNa ca pakSmalAkSyA gADhaM nikhAta iva me hRdaye kaTAkSaH // 133 / / pratyayapratipAdyopamodAharaNaM yathA mAJjiSThIkRta paTTasUtrasadRza: pAdAnayaM pujayan / yAtyastAcalacumbinI pariNati svairaM grahagrAmaNI: / vAtyA cakravivartitAmbujarajazchatrAyamANaH kSaNaM kSINajyotirito'pyayaM sa bhagavAna bhonidhau majjati / / 134 // yathA vAityAkarNitakAlanemivacanA(dAghargharo)durdharo huGkAraH padayo ... .pura: prakhyApitasyAgamaH / dhairyastambhavijRmbhitoddharamadapronmAthaparyAkulaM krodha: kuJjaravanmahAsurapate: svacchandamA (lokyate) // 135 // yathA itIdamAkarNya tapasvikanyA (vilola)mudvIkSitamutsukasya / tasyAtimuktAkulapuSpakAzaM gatAgatAsyA hRdayaM mumoha (?) / / 136 / / yathA vA rAmeNa mugdhamanasA vRSabhadhvajasya yajjarjaraM dhanurabhAji mRNAlabhaJjam /
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.37] tRtIyonmeSaH tenAmunA trijagadarpitakIrtibhAro rakSa:patirnanu manAG na viDambito'bhUt / / 137 / / pratIyamAnopamodAharaNe parasya rasasya saMbandhasamanvinAnyanAnatiriktaparispandobhayapadArthavAcakavAcyasAmarthyAdeva kriyApadAdipratipAdakavidhinA'pyupamApratItirupapadyate / yathA mahIbhRtaH putravato'pi dRSTistasminnapatye na jagAma tRptim / . anantapuSpasya madhorhi cUte dvirephamAlA savizeSasaGgA // 138 / / atra yasmAttathAvidhAnantasAmagrIkasya madhorapi tatsamAnoga(nItacate prItirupa)lapsyate iti nyAyyametayoH suvyaktameva ma yamupagamayati, tathAcAsaMkhyakusumatvAdidharmasaukumAryAtirekAt sAmyasaMpattyAdirvivakSitetyAdhupamAlakSaNatAtparya (ma) vika lamevAH, samaryate / na cArthAntaranyAsabhrAntiratrodbhAvanIyA, tasya pAkyArthatAtparya (sAmya)lakSaNasAmAnyamAtraviSayatvAt / tasmAdanena nyAyena samAnavastunyAsopanibandhanA prativastUpamApi na pRthagvaktavyatAmarhati, pUrvodAharaNenaiva samAnayogakSematvAt / tathAca lakSaNodAharaNe tasyAH mamAnavastunyAsena prativastUpamA yathA kiyantaH santi guNina: sAdhusAdhAraNazriyaH / svAdupAkaphalAnamrA: kiyanto vAdhvazAkhina: : 139 // atra samAna vilasitAnAmabhayeSAmapi kavivikSita (tA)viralatvalakSaNasAmyavyatireki (na) kiMcidanyanmanohAri jI itamatiricya
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 vakroktijIvitam [3.38-40 mAnamupalabhyate / tadevaM prativastUpamAyAH pratIyamAnopamAyAmantarbhAvopapattI satyAmidAnImupameyopamAderupamAyAmantarbhAvo vicAryate / upameyopamA yeyamupamAnopameyayoH / sAmAnyA prastutatvAttu lakSaNAnanyathAsthiteH // 38 // upameyopametyAdi - " upameyopamA nAma" = kAcidalaMkRtiH "sAmAnyA"-na vyatiriktA / kuta:--- prastutatvAdupamAyAH / kasmAt kAraNAta ? "lakSaNAnanyathAsthiteH'-- svarUpasya asAdhAraNamabhidhAnaM lakSaNaM, tasya ananyathAsiddharapi =atiriktabhAvAnavasthAnAt / tathA copameyamupamAnaM yasyAmiti vigrahe (sva)yamupamAnamupameyaM saMpadyate, yadupamAnaM tadupameyamuditam / "prasuptamathavA nidrA ca zokAtmatAmApannasya hRdayahArIti raterAzvAsanAbhUmayaH" / / 140 // etadAdestulyayogitAprakAratvamupapadyate na vetyAhatattulyayogitA nAma nAsau pRthagalaMkRtiH / etasyAM bahavo dvau vA padArthAstulyayoginaH // 39 // prakAratvaM prapadyante prAdhAnyasya nivartanAt / (vastu mukhyatayA var2yA, kiM syAt kasya vibhuussnnm)||40|| yeyaM tulyayogitA nAma nAsAvalaMkRtiH yasmAt "etasyA dvau bahavo vA padArthAH tulyayoginaH prakAratvamupapadyante," varNanIyatAM nIyante / atra varNyate mukhyatayA varNanIyaM vastu (iti) kiM kasya vibhUSaNaM syAt alaMkaraNaM bhvet| pratyekaM prAdhAnye niyamA nizciteH na kiMcit kasyacidityarthaH / yadi vA sarvasya kasyacidbhaSaNatvaM
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.41] 187 tRtIyonmeSaH syAdityabhidhIyate, tatratadapi noppdyte| kasmAt - "prAdhAnyasya" = parito mukhyabhAvasya "nivartanAt" / yasmAdbhaSaNatve sati parAGgatvameva / tena vastunaH prAdhAnyaM nivartate / mukhyaM hi vastu yenaiva rUpeNa prAdhAnyamanubhavati, na tenaiva parAGgatvamanubhavitumahati, rUpAntaraM vinA parasparaviruddhayorekatrAnupapatteH / __ yadi vA rAjAnucarAdAvekasmin mukhyatvaM guNabhAvazca saMbhavatItyabhidhIyate, tatra rUpadvayasya saMbhavAt, tathA ca rAjAnucareSu svAmyapekSayA bhRtyabhAva: svabhRtyApekSayA svAmibhAvazceti dharmadvayaM viruddhavyapekSAdvitayalakSaNasya rUpadvayasya vidyamAnatvAdupapannameva / tadevamihApi svarUpAntarasadbhAve bhUSaNatvaM kena vaaryte| satyametat / bhUSaNatvaM na vAryate tulyayogitAprakAratvaM punarapasAryate ityAha varNyatvameSAmathavA sAmyaM yadyatiricyate / eteSAM prastutAnAM sA bhavatyupamitiH sphuTam // 41 // varNyatvamityAdi = "athavA" ityanena prakArAntarasyopapatteH / avarNyatve'pi varNanIyabhAve bhavatyapyateSAM prastutAnAM padArthAnAM yadi "sAmyaM" = sAdRzyaM kadAcidatiricyate = varNyamAnatvA dadhikatAM pratipadyate / tataH kiM syAdityatrAha- "sA bhavatyupamiti: sphuTam" prakaTA cAsAvalaMkRtiH sAmyasamanvayAdisaMvAdAdupamaiva nAnyA kAcidityarthaH / ___ tathA samuccitopamAyAM - samuccitena varNyamAnatayA'rthenAbhisaMbadhyamAne sati samuccitA upamA yasyAM sA tathoktA samuccitopamA, tadvattayA tulyaM vartate / upamAbhidhAnamatropamAne vartate na samuccitopamAyAm / upamAnaM prastutatvAt varNanIyaM sAmyasamanvayAtirekAt alaM
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 vakroktijIvitam [3.41 karaNAya kalpate yathA pararaimattaa amahe puNo ssaNo dei dAI aa rpasaNanu vinudi khilAsiNio aNo hucchaNaM yadusadaM ca dappaNo bahuNi are (?) // 141 / / tadetadevamihApi varNyamAnatve'pi sAmyAtirekAdupamaiva bhavitumahatIti bhAvaH / yathA---- janasya sAketanivAminastau dvAvaSyabhUtAmabhinandyasattvau / gurupradeyAdhikaniHspRho'rthI nRpo'rthikAmAdadhikapradazca // 142 // rucirasaukumAryAtirekasubhagadharmAntaraviSayamupamAnaM kalpitaM vivakSitopameyAtizaya vasaMpattaye samullasati yathA--. ubhau yadi vyomni pRthak-pravAhAvAkAzagaGgApayasaH patetAm / tenopamIyeta tamAlanIla mAmuktamuktAlatamasya vakSaH / / 143 / / (e)tadvayorapi nidarzanam / tadeva mananvaye'pi varNya mAnagokumAryamAhAna yAt kAlpanikamadhyamAnaM nopapannamiti manyamAnAH tatsvarUpasa mAropitavyatirekAmupamAM tAM varNayanti / yathA--- tatpUrvAnubhave bhavanti laghavo bhAvAH zazAGkAdaya: tadvaktropamite paraM pariNamecceto rasAyAmbujAt / evaM nizcinute manastava mukhaM saundaryasAgavadhi badhnAti vyavasAyametumupamotkarSa svakA. yA svym||144| tadevamabhidhAvaicitryaprakArANAmevaMvidhaM vaizvarU yaM na pUnarlakSaNa
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.41] tatIyonmeSaH 189 bhedAnAm / abhidhAyAH prakArANAmAnantyaM pratibhodbhavam / vaktuM na pAryate kAntAlIlAvaicitryavatsphuTam / / 145 / / _ antarazlokaH / tulyayogitApyatraivAntarbhAvAnnAtiricyate / tathA ca lakSaNaM nidarzanaM caitasyA:-- nyUnasyApi viziSTena guNasAmyavivakSayA / tulyakArya kriyAyogAdityuktA tulyayogitA // 146 / / iti / taiH pratipAditA, yasmAt sAmyAtizayAt / yathA-- zeSo himagiristvaM ca mahAnto gurava: sthirAH / jAtvalacitamaryAdAH calantI bibhRtha kSitim / / 147 / / atra lakSaNe tAvadupamAntarbhAvaM tulyayogitAyA: pratipAdayati-(asi)ddhAtizayasya vastuna: siddhAtizayena sAdharmyasamanvayo nibandhanamupamAyAH; punarasyA guNasAmyavivakSayA tulyakAlakriyAyoga: prastutAprastutasAmyavyatirekeNa na kiMcidatra tAtparya pratipAdayati / nidarzanamapyevaMprAyameva / varNanAviSayasya varNyamAnavRttizleSAdisAmyavyatirekeNa atiriktatayA na kiMcidapi pratibhAsate / tena caitadudAharaNaM viviktArthavRttizliSTatApratibhAsamAhAtmyAt na ca nidarzanAntaramiti yadabhiyuktataraiH tairevAbhyadhAyi, na tadapi yuktiyuktam / yathA-- yadRSTA sA na vA dRSTA muSitA: samameva te / hRtaM hRdayamekeSAmanyeSAM cakSuSaH phalam // 148 / / etadalaMkAravArtAmAtrAnabhijJasya kasyacitpralapitamiti sacetasAM pratibhAsate / yasmAdvadagdhyasya bhaGgayA taruNIlAvaNyAtizayapratipAdanapareyaM aprastutaprazaMsA kavicetasi parisphurati / yadi vA
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 - vakroktijIvitam [3.42 nidarzanAntaraviSayatvena tulyayogitA saMbhavati / yathA yatkAvyArthanirUpaNaM priyakathAlApA raho'vasthitaM kaNThAntaM mRdugItamAdRtasuhRduHkhAntarAvedanam / / 149 / / ananvayo'pyupamAyAmevAntarbhavatIti vivecyate / tathA cAsya lakSaNamudAharaNaM ca yatra tenaiva tasya syAdupamAnopameyatA / asAdRzyavivakSAtastamityAhurananvayam // 150 / / tAmbUlarAgavalayaM sphuraddazanadIdhiti / indIvarAbhanayanaM taveva vadanaM tava // 151 // etasya lakSaNAnanyatvameva (va) [tatsahAya ]mabhidhAvaicitryavidhAyakatvaM ceti dvitayamapyupamAntarbhAvameva sAdhayati / tatropamAnopameyabhAvavyavasthiteH / upamAntareNa saha lakSaNAnvitatvamananvayasya na saMbhavatItyabhidhIyate tadapi na samAdhAnaM, yasmAtsamAropitarUpasya (dvitvasyAbhyupagamAdu)pamAnopameyabhAvasaMbandhanibandhanameva (sAmyaM) bhavatAmananvayalakSaNasya pravRttinimittam , asmAkaM kevalenApi sAdhyate tadityAha kalpitopamayA tulyaM kavayo'nanvayaM viduH // 42 // "kalpitA"-ullikhitA [vA] " upamA" yasyA: sA tathoktA / tathA kalpitopamayA "tulyaM" anyanAnatiriktamananvayamalaMkaraNaM " kavayaH" tadvida: "vidu:"-jAnanti / tathA ca kalpitopamAyAM varNanAviSayasya vastunaH saundaryadhArAdhirUDhasvasAmya samanvaya: samudbhavati / sAtizayatvasamarpaNasAmarthyavirahAt sarveSAM padArthAnAM bhatAnAmasadbhutaM kimapi kAlpanikamapamAnamallikhanto yathAruci rucirAzayAH kavayaH paridRzyante /
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.42] tRtIyonmeSaH (asadbhUtaM) samullikhita miti ca punarapi parasparasAmyanibandhanastayorupamAnopameyabhAvaH paryavasyati, nAnyatkicidatiriktaM manohAritAyAH kAraNam / tathA ca lakSaNamudAharaNaM ca upameyopamA nAma bruvate tAM yathoditAm / / 152 // sugandhi nayanAnandi madirAmadapATalam / ambhojamiva te vaktraM tvadAsyamiva paGkajam // 153 // nApyatra lakSaNamupamAlaMkArAdalaMkArAntarasya kAraNam / pUrvoktayA nItyA tasya nirAkRtatvAt / ( upamAnopameyabhAvazcAtra paryAyato bhavet / ) (te) nopamAnopameyabhAve ( bheda ) pratibhAso'bhedapratibhAso'pi sapra ( mANa ) / na ca upamAnAntaranirAsa lakSaNatAtparyAdalaMkArAntaratvam, mukhamindurityAdau upamAnetarasvabhAvagandhasyApyavidyamAnatvA (t) / (pratibhA) pratibhAsi prauDhipratipAditamabhidhAprakAravaicitryamAtramevAtra vijRmbhate na punaralaMkaraNAntaratvam / vAcyAntareSvapi vaicitryAntarada (rzanAt ) / yathA - tadvalgunA yugapadunmiSatena tAvat sadyaH parasparatulA madhirohatAM dve // praspandamAnaparuSetaratAramantaH cakSustava pracalita bhramaraM ca padmam / / 154 // yathA 191 janasya sAketanivAsinastau dvAvapyabhUtAmabhinandyasattvau / gurupradeyAdhikaniHspRhosrthI nRpo'thikAmAdadhikapradazca / / 155 / / atra dvayorapi prastutatvAdvarNanIyasAmyasadbhAva: (na) punaralaM kArabhAvaH /
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 vakroktijIvitam [3.42 yathA vA helAvabhagnaharakArmuka eSa so'pi helA (padAna)paritoSitacandracUDaH / tasyaiva so'sya ca. . . sakhya vA syAt zlAghyaM dvayorubhayathApi tavAdya teSAm / / 156 // atra pUrvoktamevAnusandheyam / yadyapyupamAlakSaNAvasare bhAvamAtramityubhayaniSThamalaMkaraNa mAkhyAtam , tathApi tatrAprastutatvAdupamAnasya parAGgatva mupapannam / iha puna: prastutasya mukhyatvama / kathaM taditi vicAritameva / parivRttirapyanena nyAyena pRthaG nAstIti niruupyte| tathA ca lakSaNaM parivRtteH"arthAnAM yo vinimayaH parivRttistu sA matA" // 157 // iti / parivartanaM ca svAntarAvakAze vastvantarasyAvasthAnam / asau parivRttiralaMkAro'bhidhIyate / sA ca bahuprakArA-ekasyaiva viSayiNA samucitaviSayAvakAze viSayAntaraM parivartate / yathA svalpaM jalpa bRhaspate suraguro naiSA sabhA vajriNaH // 158 // kvacidekasyaiva krameNa samuccitadharmagocare dharmAntaraM parivartate / yathA visRSTarAgAdadharAnnivartitaH stanAGgarAgAruNitAcca kandukAt / kuzAGkAdAnaparikSatAGguliH kRto'kSasUtrapraNayI tayA karaH // 159 // atra gauryAH karakamalalakSaNo dharmaH privrtitH| kvacidekasyaiva dharmiNaH samucitasvasaMvAdidharmAvakAze dharmAntaraM parivartate / yathA
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.43] tRtIyonmeSaH kimityapAsyAbharaNAni yauvane / tvayA dhRtaM vArdhakazobhi valkalam // 160 // kvacidbahUnAmapi dharmiNAM parispardhinAM pUrvoktAH sarve'pi parivartante / tathA ca lakSaNakAreNAtraivodAharaNaM darzitam / yathA zastraprahAraM dadatA bhujena tava bhUbhujA / " " cirAjitaM hRtaM teSAM yazaH kumudapANDuram / / 161 // tadevaM parivRtteralaMkaraNatvaM (na) yuktamityAha - vinivartanamekasya yattadanyasya vartanam / tadalaMkaraNaM na syAt pUrvavat parivartanAt // 43 // vinivartanamityAdi- ' yadekasya " padArthasya 'vinivartanaM apAkaraNaM " tadanyasya" tadvayatiriktasya parasya, "vartanaM " tadupanibandhanaM tadalaMkaraNaM na bhavati / kasmAt ubhayoH " parivartamAnatvAt " mukhyenAbhidhIyamAnatvAt / kathaM " pUrvavat " yathApUrvaM pratyekaM prAdhAnyAnniyamAnizcitezca ( yathA ) na kiMcit kasyacidalaMkaraNaM, tadvadihApi vicAritam / na ca tAvanmAtrarUpatayA tayoH parasparavibhUSaNa (vibhUSya ) bhAva:, ( tathA sati) prAdhAnyanivartanaprasaGgAt / rUpAntarAnirodheSu punaH sAmyasadbhAve bhavatyupamiti - reSA cAlaMkRtiH samuccitopamAvat pUrvavadeva / yathA 13 193 sadayaM bubhaje mahAbhujaH sahasodvegamiyaM vrajediti / aciropanatAM sa medinoM navapANigrahaNAM vadhUmiva // 162 // "" "2 atra samatayA ( priyamANaH ) sAnurAgaH pRthivI ( vadhUbhoga ) yatnaH pArthi - vasya pratIyate, dvayorapi varNyamAnatvAt tathA parivRttAvapi sAmyapratIterupamaiva / yathA
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 vakroktijIvitam ayaM raNazcAraNajIvitAntakRt nananda (tuzcaiva ) narasya sainikAH / iha vrato zaktizirobhirAdarAt navAsidhArA na khalUtpalasrajaH / / 163 // [3.43 sAmyapratibhAsamAtraM (atra ) manohAritAyAH kAraNamityalaMkaraNam / yasmAdevaMvidhe viSaye vicchittividhAnasya saMniyata (sAmyaM) pratIyamAnamalaMkaraNamupanibadhnanti, na punarabhidhIyamAnameva / pratIyamAnatvaM parivRtterapi dRzyate / yathA , nirdiSTAM kulapatinA sa parNazAlAmadhyAsya prayataparigrahadvitIyaH / tacchiSyAdhyayananiveditAvasAnAM saMviSTaH kuzazayane nizAM ninAya // 164 // atra sarvANyapi padAni yathAsvamAkSiptaparivartanIyapadArthAntarANyupanibaddhAni tataH pratIyamAnatvAttadvidAhlAdakAritvamapi ( na ca ) saMvAdinI parivRttiH katham anupapadyamAnatvAt anyathA ? ( satyaM ) yuktametat / na parivRtteratyantAbhAvo'smAbhirabhidhIyate, varNanIyatvAdalaMkRtinaM bhavatItyasmAkamabhiprAyaH / na ca pratIyamAnatAmAtra malaMkaraNasAdhanam, alaMkAryavastumAtre'pi tasyAH saMbhavAt / tathAcaitadevodAharaNam / na ca yatpratIyamAnaM tadalaMkaraNaM tadvidAhlAdakAritvAt iti yujyate vaktum / alaMkArye'pi tadvidAhlAdakAritvasya darzanAt / vastumAtramalaMkAro rasAdayazceti bhedatritayAnupapattezca / " kiM ca parivRtteralaMkAratve tadupazobhAyaM bhUSaNAntaraM nopayujyate, kimityapAsyAbharaNAni " ityAdau / yadi vA " vada pradoSe sphuTacandratArakA vibhAvarI yadyaruNAya kalpate" iti / yadi vA
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.43] tRtIyonmeSaH 195 bhUSaNe'pi vibhUSaNAntaramasantoSAdupanibadhnantItyabhidhIyate tadapi na yuktiyuktam / yasmAdanyasmin vibhUSye saMbhavati yatra bhUSaNopanibandhaH, tatra bhUSaNAntaramasantoSAdupapadyate, na punaranyasmin / neyaM pUrvoktayA nItyA pratyekameva parasparaM dvayorapi bhaSaNabhAve pratyAkhyAte parivattevibhUSA saMbhavati, yatra bhaSaNatvamevAvaziSyate / tasmAdupazobhArthamupamAkhyamalaMkaraNamupanibaddham / tathA cAyamatra vAkyArtha:-yauvanodbhadasamayasamucitAbharaNApasAraNapUrvakaM vArdhakopapannacIraparidhAnagrahaNaM prakaTazazAGkatArakayA (vibhAvaryA pradoSe'ruNasamAgamakalpamiti) kimapi kAvyasphuritabhUtaM tadvidAhlAdakAritvamunmIlayati / tadayamatra paramArthaH-lakSaNollikhitarekhayA vibhUSagavinyAso vidhAtavyaH / pratibhApratibhAsamAnabhaNitivakratAprakAravaicitryeNApi yathA siviNavikheNa . . . (?) // 165 // kriyayaiva viziSTasya tadarthasyopadarzanAt / jJeyA nidarzanavAsau yathevavatibhivinA // 166 // iti (lakSitA) nidarzanApyupamitireva / ayaM mandadyutirbhAsvAnastaM prati yiyAsati / udaya: patanAyeti zrImato bodhayannarAn // 167 // atra tathaiveti kavipratibhArpitatAtparyAntaranizcayalakSaNasya vastunaH tadiveti tadeveti vA sAdRzyasya pratipAdakaM vinA tatpratipAdanapragalbhavAkya prayogamAhAtmyAdutprekSAyAH pratIyamAnatvAt / yathA dhettuANa cala vijju caDuliyaM rAiAsu pulayaMti mehayA /
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvitam [3.43 soUuANa oralli saddaya mahiliyANa kA jiyai virahae / / 168 / / gRhItvA calavidyutpradIpaM rAtriSu praloka / viloka | yanti meghAH / zrutvA meghazabdaM strINAM (mahilAnAM) kA jIvati virahe / / iti chaayaa| atra gajitazabdaM zrutvA mahilAsu kAsucit .. calavidyudbhAvikA (la) rAtriSu meghAn vilokayantIti ... mahilAnAmabhiprAyanizcayasyAgocaratvAt vAkyArthasyAnyathAnupapattezca pUrvoktamanusartavyam / tamindurodita bimbazobhA ..............zo'pi / mandaprabhAlavitakAmapAla lalATapaTTazriyamAcakarSa // 169 / / atrArthoditendubimbazobhAyA: sAdRzyollavitakAmapAlalalATapaTTazriyaH ... tadapyatiriktavRttitharmyantareNa camatkArakAraNamanyathA na kiMcanApi upapadyate / nAnArthamupamAyA: kriyApada mevaMvidhapratipAdakatAM prApnoti / tatazca gatArthatvAbhidhAyina: zabdasyAprayoga: sAkSAdvilocanArthavRttirna bhavatItyupacArapAraMparyeNa tadvizeSaNatAM praapyte| tathA ca dharmami bhAvalakSaNAyAH pratyAsatteH prathamaM svAbhidheyalakSaNalakSaNAyA guNamAtreNaiva tatazca sAdRzyanibandhanAyA: pratyAsattereva tatsadRze vilocanacchAyAtizayaMvRttimAsAdayati / tadvizeSaNatvAdeva samAse'smin nIlotpalazabdasya pUrvanipAtaH saptamIvizeSaNe bahuvrIhAviti /
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.43] tRtIyonmeSaH 197 ___ indumukhItyatra induriva mukhaM yasyA: sA tthoktaa| sakalalokavilokyamAnAkhilamRgAGkamaNDalasaMsthAnasAdRzye nimittabhAve pUrvoktayaiva (nItyA) induzabdasyaiva vizeSaNatvamiti pUrvavadeva smaasoppttiH| yadi vA indumukhamiva mukhaM yasyAH sA tathoktetyatra induzabdastadekadeze mukhe vizeSaNam (bhavati) yathA grAmo dagdha iti / ziSTaM pUrvoktamevAnusandheyam / ___ "puruSavyAghraH' ityatra sAdhAraNadharmo'pi pratIyate / saMbandhaM vinopamAnopameyabhAvasyAnupapatteH; padAbhisaMbandhasAmarthyAttasyAvagato gatArthatvAt sAmAnyazabdasyAprayogaH / tadidamuktam "upamitaM vyAghrAdibhiH sAmAnyAprayoga" iti / induriva kAntaM mukhaM yasyAH sA indukAntamukhItyatra sAmAnyazabdasya zrayamANatayA yuktirabhidhIyate / "induriva kAntamindukAntam" iti "upamAnAni sAmAnyavacanaiH" ityanena samAse vihite pazcAdindukAntaM mukhaM yasyAH sA tathokteti / sAmAnyazabdasya vRttivAkyayordvayorapi upapadyamAnatvAnna kenacinyAyena zrUyamANatA vicArayituM pAryate, yatastenaiva saha padAntaraM samasyate, na punaranyeneti kutastasya zrUyamANavRttaH pratIyamAnatA kalpeta? / . tadevaM vivakSAvazAt kvacidagamyamAnatA, kvacitprayujyamAnatvam / evamAdInAM sAdRzyanibandhanobhayaviSaya (sAmAnya) saMbandhAbhidhAyinAM gamyamAnatvAda'prayujyamAnatvam / arthapra tyAyanArthaM hi zabdasya prayoga: kriyate / sa cet kavikauzalakalpitAt prakArAntarAt pratipannaH tata: kiM shbdpryogenn?| tathAca yatra anyUnAtiriktacchAyAvizeSamarthataH zabdatazcopamAnopameyayoH sAmyasamarpaNa sAmarthya subhagaprasAdasundaramapanibandhabandhuraM vAkyaM zrutisamanantarameva varNAnupUrvyAH pratibhAsavadarthapratipattipUrvakamalaM
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 vakroktijIvitam [3.43 kAra pratIti mutpAdayati, tatra tadupapAdakAnAmivAdInAM gatArtha - tvAdaprayuktiH / yathA mahIbhRtaH putravato'pi // 170 / / yatrApyalaMkArAntarabhedanibandhanamantareNa padArtha parivartanAdau kavikauzalollAsitAtirikta sAmyasamanvaya mAhAtmyAdupamAnopameyabhAvAvagatirudbhidyate, tatrApyabhidhAnaprakAravaicitrya vazAda laMkaraNavicchittireva tadvidAM tatpratItikAriNAM camatkRtikAritAmAvahatIti pratIyamAnatvamalaMkArasya / tadabhidhAyinA mivAdInA maprayogo yathA - mahAsidhArA na khalUtpalasrajaH" iti / / 171 / / yatra punarvAcyamalaM ( karaNaM), tatraivAdikaM pratipAdanavaicitryAt bahuprakAraM prayogamarhati / tathAca padArthaviSayAyA mupamAyAM vAkyaikadezavartino rupamAnopameyayoH parasparasAmyavAcake prayukte tasminneva vAkye stanAntaravartinorupamAnopameyayoH sAdRzyasaMbandhAbhidhAyI punarivAdiH prayujyate / ( yadyapi ) pratiyugalamupamAnopameyabhAvasya parisamAptiH, tathApi vAkyArtha niSpattAvupamAnopameyabhAvasya saMbhave prathamAbhihitaiva yuktiranusartavyA / yathA - tataH pratasthe kauberIM bhAsvAniva raghurdizam / zarairutrairivodIcyAnuddhariSyan rasAniva // 172 // kvacitpadArthopamAyAmeva yayoH sAdRzyasamanvayaH vAcikaH / vAcakayukte tasminneva vAkye tayorekatarasya dharmyantareNa saha dharmAntaraM (ra) sAdRzyanibandhanatvAt upamAnopameyabhAvaH saMbhavati / pUrvoktayA nItyA tadabhidhAyI punarivAdiH prayujyate / yathA vAkyaikadezavyavasthitayorupamAnopame
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.43] tRtIyonmeSaH 199 niryAya vidyAtha dinAdiramyAdvimbAdivAkasya mukhAnmaharSeH / / pArthAnanaM vahnikaNAvadAtA dIptiH sphuratpadmamivAbhipede // 173 / / kvacitpadArthopamAyAmupameyAnAmupamAnAnAM ca samasaMkhyAkAnAM samUhadvaye prathamaM vivakSitasamahasaMkhyAbhedasamAhi (ta)dvitvameva samAzritya parasparasAmyasamanvayAdupamAnopameyabhAvamabhidhAtumekasmin vAcake prayukte samudAyadharmANAM samudAyapUrvakatvAttu pazcAdeteSAM pratyeka svasaMbandhinaM prati sAdhAraNadharmasaMbandhasAmarthyAdupamAnopameyabhAvaH paryavasyati / yathA ___"cumbana kapolam" // 174 / / ityAdau / atra sparzollasaditi kriyAvizeSaNaM ceti dvAbhyAM prakArAbhyAmubhayaniSThatayAnyonyaM (saadhaarnndhrmsNbndhaadupmaanopmeybhaavH)| __kvacitpadArthopamAyAm ekasya vastunaH bahuvidhapadArthavizeSaNaviziSTatayA mukhyabhAvena varNyamAnavRtterupameyatve tAvanmAtravizeSaNaH svaiviziSTa padArthAntaramupamAnatAM yadA prApnoti, tadA tayorubhayorapi tathAvidhayaiva parasparasAmyadharmatayA'nvayAt upmaanopmeybhaavH| tadabhidhAnArthamivAdireva pryujymaantaamrhti| tadvizeSaNAnAM parasparasAmyasaMbandhAbhidhAne pUrvoktava yuktirnusndheyaa| yathA "pANDayo'yama " ityAdau // 175 // tadevaMvi(dha)pakSe abhidhAprakAravaicitryAt vAcakazaktivaicitryAcca sarvametadupapadyate / upamAdoSANAM tu lakSaNasyaiva sughaTitatvAt dUrotsAritatvena
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ [3.44 200 vakroktijIvitam neyArthAdivadaparigaNanam / (vivakSAviSayo dharmazcetohArI yadocyate / tadA doSA bhavantyete dUrotsAritavRttayaH) // 176 / / ityantarazlokaH / ___ evaM prastutAprastutavAcyasAdRzyajIvitamupamAkhyamalaMkaraNamabhidhAya samAnacchAyAprAyaM vAcakasAdRzyasarvasvaM zleSamabhidhatte tadekazabdavAcyatvamarthayordhAryate dvayoH / zleSAbhidhAno'laMkAraH tAdRgvAcakavAcyatA // 44 // tadekazabdavAcyatvamityAdi tadityanena zleSopanibadhyamAnavRttervAcakasya praamrshH| tena tasyaivoktasya zabdasya padAtmano vAcakatvam / tena "vAcyatvam" abhidheyatvam / "arthayo:" = vastunorabhidhIyamAnayoH dvayoH satyabha tayoH vAkyArthatAtparyasvarUpayoH "dhAryate" yasmin sa zleSAbhidhAno'laMkAraH / "tAdRgvAcakavAcyatA" =sa iva dRzyate yaH sa tAdRgucyate, tAdRkacAsau vAcakazca sa tathokta:, tena vAcyatA vAcyatvaM abhidheyatvam / tAdRzArthavAcakatvaM yatra yasmin so'pi zleSa ucyate / ya: zrutisAmyAt sa ivAnubhUyate'sau tAdRgucyate / punaH sa eva svarAdidharmANAmudAttAdInAmanyatvAd bhidyate / atra parasparApekSatvameva dvayorapi sAdRzyam / yAdageko'sya vAcaka: tAdRk evAsAviti samAzrito vAstavapadavRttirvA yatraikasmin kvacidvAkyakadeze, tadekazabdavAcyatvaM dvayoH / atha tayoH tAdRgvAcakavAcyatvAvizeSe'pi zleSa eveti kathama / atastribhi: prakAraistrividhaiH padArthaireva tatpratIteH / arthazleSaH zabdazleSaH ubhayazleSaH iti / tadevaMvidhasyAsya pratipAdaka kimityAhaH
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ 201 3.45-47] tRtIyonmeSaH padArthAntarametasya kavayaH pratipAdakam / vAcyasAmarthyamaparamivAdi pratijAnate // 45 // padArthAntaramityAdi / "padArthAntaraM" -- zliSTapadavyatiriktaM "aparaM" tatsamarpaNasAmarthyasametametasya zleSAlaMkArasya pratipAdaka samarpakaM kavayastadvidaH "pratijAnate" prtyvbuddhynti| vAcakavizeSa"maparaM ivAdi" ivaprabhati vA padArthAntarAdivyatiriktaM vAcyasAmarthyameva vA kevalaM vAkyaM sakRtpratipAditam / tasya svarUpasAmarthya vivakSitArtha samarpaNazaktiyuktArthaM pratijAnate / pratipAdakamiti saMbandhaH / triSvapyeteSu prakAreSu dvayorarthayoH prAdhAnyena ca varNyamAnatve tathAvidhazabdavAcyatvalakSaNasAmyasamanvayasvarUpaM zobhAnimittaM vAkyasAmarthyalabhyaM pratIyamAnamalaMkaraNaM, vAcakasadbhAve punaH vAcyameva / prastutAprastutayorarthayoH pradhAnaguNabhAve sati. tathaiva tathAvidhazabdavAcyatvasAmyasamanvaya eva / mukhyatayA varNyamAnasyApyekatarasyopamAnatve samuccitopamAdyA(locanayAnyasyopameyatvasamanvayo'nusandheyaH / arthayorekamullekhi padaM zabdatadarthayoH / ekAvabhAsayoH sAmyaM tantratvAdatra jRmbhate // 46 // tulyazabdasmRterarthaH tasmAdanyaH pratIyate / zabdasyodbhatanaSTatvAt smRtiH sarvatra vAcikA // 47 // tatra prathamasyodAharaNaM yathA svAbhiprAyasamarpaNapravaNayA mAdhuryamudrAGkayA vicchittyA hRdaye'bhijAtamanasAmantaH kimapyullikhat / ArUDhaM rasavAsanApariNateH kASThAM kavInAM paraM kAntAnAM ca vilokitaM vijayate vaidagdhyavakraM vacaH // 177 //
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvitam [3.48 dvitIyasya yathA yena dhvastamanobhavena balijitkAyaH purAstrIkRtaH yazcottabhujaGgahAravalayo gaGgAM ca yo'dhArayat / yasyAhuH zazimacchirohara iti stutyaM ca nAmAmarAH pAyAtsa svayamandhakakSayakarastvAM sarvado-mAdhavaH / / 178 // tRtIyasya yathA mAlAmutpalakandalazca vikacarAyojitAM bibhratI netreNAsamadRSTipAtasubhagenoddIpayantI smaram / kAJcIdAmanibaddhabhaGgi dadhatI vyAlambinA vAsasA mUrtiH kAmaripoH sitAmbaradharA pAyAdapAyAjjagat / / 179 / / asatyabhUtArtha zleSodAharaNaM yathA dRSTayA kezava goparAgahRtayA kicinna dRSTaM mayA tenaiva skhalitAsmi nAtha patitAM kiM nAma nAlambase / ekastvaM viSameSa khinnamanasAM sarvAbalAnAM gatiH gopyevaM gaditaH sa lezamavatAdgoSThe hasantyA hariH / / 180 // evaM vAkyabandhavaicitryazaktabuddhiviracitaM carvaNIyaM zleSamabhidhAya, sAmyaikanibandhanatvAdupamArUpakazleSakAraNaikaM vyatirekamabhidhatte sati tacchandavAcyatve dharmasAmye'nyathAsthiteH / vyatirecanamanyasmAt prastutotkarSasiddhaye / zAbdaH pratIyamAno vA vyatireko'bhidhIyate // 48 // satItyAdiH / sa cAsau zabdazceti vigRhya tacchabdena zaktyA zleSanimittabhUtaH zabdaH parAmRzyate, tasya "vAcyatve" abhidheyatve "sati" "dharmasAmye" parasparaparispandasAdRzye vidyamAne, (vika
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.48] tRtIyonmeSaH 203 lpanA)yAM tathAvidhazabdavAcyatvasya dharmasAmyasya cobhayaniSThatvAdubhayo: prakRtatvAt / prastutAprastutayoreva tayoH dharmAdekasya yathAruci kenApi vivakSi(tadharmAnta) reNa "anyathAsthite:" anyathAbhAvenAvasthite: "vyatirecanaM"-pRthakkaraNaM "anyasmAt" upameyasyopamAnAt, upamAnasya vA tasmAt / saH "vyatireka:" vyatirekanAmA alaMkAro "'bhidhIyate" kathyate / kimarthaM- "prastutotkarSasiddhaye", "prastutasya" varNyamAnavRtte: " utkarSasiddhaye" chaayaatishynisspttye| sa dvividhaH saMbhavati "zAbdaH pratIyamAno vA" =" zAbdaH" = kavipravAhaprasiddhaH tatsamarpaNasamarthAbhidhAnenAbhidhIyamAnaH / "pratIyamAnaH" =vAkyArthasAmarthyamAtrAvabodhyaH / tatra prathamatAratamyAdupamAvyatireko yathA emea jaNo tissA dei kavolovamAi sasibiMbam / paramatthaviAre uNa cando cando via varAo // 181 / / evameva janastasyA dadAti kapolopamAyAM zazibimbam / paramArthavicAre punazcandrazcandra iva varAkaH / / (chAyA) yathA vA didRkSava: pakSmalatAvilAsamakSNAM sahasrasya manoharaM te / vApISa nIlotpalinI-vikAsaramyAsu nandanti na SaTpadaughAH // 182 // yathA vA prAptazrIreSa kasmAt punarapi mayi te manthakhedaM vidadhyAt nidrAmapyasya pUrvAmanalasamanaso naiva saMbhAvayAmi / setuM badhnAti bhUyaH kimiti ca sakaladvIpanAthAnuyAtaH
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktijIvitam tvayyAyA vikalpAniti dadhata ivAbhAti kampaH payodheH / / 183 // atra varNyamAnasya nArAyaNatvasamAropaM vinA tadArambhasaMbhAvanA na saMbhavatIti tasya tattvAdhyAropaNAt pratIyamAnatayA rUpakameva pUrvasUribhiH samAmnAtam vAcyavyatirekaH tatkathamasyopapadyate / satyamuktam, kiMtu yuktiratrAbhidhIyate tasmAddividhaM pratIyamAnaM vastu, pratipAdana guNIbhUtasvArthaM vAcakavyApAragocaraH, tathAvidhArthasAmarthyaviSayo vA / tatra vAcakamupamAnamityAlocya vivakSitArthopapattinimittaM vAcyasAmarthyameva samAzritya pUrvasUribhiretadAmnAtam / vAcakavyApAra: punaranyathaiva vyavasthitaH / tathA ca prApta (zrI) prabhRtIni padAni AkSipta pratiyogitayopanibaddhAni, prastutasya prAktana parispandaviziSTataradevatAtvapratipAdakaparANi prakaTameva rUpakavyatirekaM gamayanti / tadidamuktam yatrArthaH zabdo vA tamarthamupasarjanIkRtasvArthI / vyakGktaH kAvyavizeSaH sa dhvaniriti sUribhiH kathitaH / / 184 / / tasmAnna kiMcidanupapannam / 204 , zleSavyatireko yathA- zlAghyAzeSatanuM sudarzanakaraH sarvAGgalIlAjitatryailokyAM caraNAravindalalitenAkrAntaloko hariH / bibhrANA mukhamindurUpamakhilaM candrAtmacakSurdadhat sthAne yAM svatanorapazyadavikAM sA rukmiNI -- [3.49 ayaisva prakArAntaramAhalokaprasiddhasAmAnyaparispandAdvizeSataH / vyatireko yadekasya parastadavivakSayA // 49 // vo'vatAt / / 185 //
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyonmeSaH 205 66 66 66 lokaprasiddhetyAdi:- 'paraH " anyaH sa vyatirekAlaMkAraH / kIdRzaH 'yadekasya" vastunaH " vyatireka: " pRthakkaraNaM / kasmAt " lokaprasiddha sAmAnyaparispandAt = " lokaprasiddha : " - jagatpratIta: sAmAnyabhUtaH sarvasAdhAraNaH yaH " parispandaH " vyApAraH tasmAt / kuto heto: " vizeSataH " kutazcidatizayAt / kathaM " tadavivakSayA' tadityupamAdInAM parAmarza:, teSAm " avivakSayA" tAnyavivikSitvA yo vihitaH / ayamatrAbhiprAyaH - - yadayameva (vivakSitaH) sAmAnyabhUtatvena te punarasyaiva zeSAH prastAvapUrvamabhihitAH / parasyodAharaNaM yathA 3.50] 66 - cApaM puSpitabhUtalaM suracitA maurvI dvirephAvalI pUrNendorudaye'bhiyoga samayaH puSpAkaro'pyAsaraH / zastrANyutpalaketakIsubhanaso yodhAtmanaH kAminAM trailokye madanasya ko'pi lalitollekho jigiSAgrahaH / / 186 / / atra sakalalokaprasiddhazastrAdyapakaraNakalApAjjigISA vyavahArAnmanmathasya sukumAropakaraNatvAjjigISAvyavahAro vyatiricyate / nanu bhUtalAdInAM cApAdirUpaNAdrUpakavyatireka evAyam ? naitadasti / rUpakavyatireke hi rUpaNaM vidhAya tasmAdeva vyatirecanaM vidhIyate etasmin punaH sakalalokaprasiddhAta sAmAnyatAtparyAdvayatirecanam / bhUtalAdInAM cApAdirUpaNaM vizeSaNAntaranimittamAtramavadhAryatAm / evaM vyatirekaM vicArya zleSAbhisaMbhinnatvAducitAvasaraM virodha vicArayati - virodho yo viruddhArthavAcinAM saMgati punaH / samarpayannullikhati pratIteryuktiyuktatAm // 50 //
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 vakroktijIvitam [3.51 virodhetyAdi / yo'laMkAraH parasparaviruddhArthapratItyA. "viruddhArthavAcinAM" viruddhavastuvacanAnAM yuktiyuktatAmullikhati tadabhidhAyinA padAntareNa arthasAmarthyena vA samarpayana yuktayA prakAreNopapadyamAnatayA saGgatiM vidadhAti / tasya padArthatvAta samanvayaM karoti virodhAbhidhAna: sa bhaNyate / yathA / "kupatimapi kalatravallabham, mahAdoSamapi sakalakalAdhi SThAnam" // 187 // atra "api" zabdena virodhapratipattiH / kvacidarthasAmathuna virodha: pratIyate / yathA "gauryAdi bhavatA" // 188 / / zleSAdisaMbhede'pi virodhaH saMbhavati / yathA "maulAvartAntamate vicittoyare aNaM aparihatvena pari laMcitakamantA visesasAhoti ahaM / " (?) // 189 // rUpakAdiSvapyate bhedA: saMbhavantIti svayamatprekSaNIyam / evaM virodhaM vicArya samAsoktyAdevirodhacchAyAnupravezaprasaGgataH tadvicAramAracayati samAsoktiH sahoktizca nAlaMkAratayA mtaa| alaMkArAntaratvena zobhAzUnyatayA tathA // 51 // samAsoktirityAdi / yeyaM "samAsokti :" alaMkRtira (bhihitA) (sA) "nAlaMkAratayA matA" na vibhUSaNabhAvena pratibhAtA, yasmAt pRthaG nopapadyate / kena hetunA "alaMkArAntaratvena" vibhUSaNAntarabhAvena / "zobhAzanyatayA tathA" kAntirahitatvena ca / tadidamuktaM bhavati-yadi rAmaNIyakatvaM saMbhavati prakarAntaravihite tasmin bhUSaNAntare'ntarbhavati / ramaNIyatvAbhAve zobhAzanyatvaM paryavasyati tasyAH /
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.51] tRtIyonmeSaH 207 tathA ca lakSaNodAharaNe -- yatroktergamyate'nyo'rthastatsamAnavizeSaNaH / sA samAsoktiruditA saMkSiptArthatayA yathA // 19 // skandhavAn RjuravyAla: sthiro'nekamahAphala: / jAtastarurayaM coccai: pAtitazca nabhasvatA // 191 // atra taroH mahApuruSasya ca dvayo rapi mukhyatve mahApuruSapakSe vizeSaNAni santIti vizeSyAbhidhAyi padAntaramabhidhAtavyam / athavA' vizeSaNAnyathA nupapattyA pratIyamAnatayA vizeSyaM parikalpyate / tadevaMvidhakalpanasya sphuritaM na kiMciditi sphuTameva shobhaashnytaa| tathAvidhasvabhAvayoranayoH prAdhAnyenaikavAkyo pAvarohayuktirabhidheyA, yataH parasparAbhidhAnasaMbandhaM vinA na kiMcidetadupapadyate / na ca kAmaripormUtirumA vA jagat pAyAdityanena nyAyena tayoH saGgatirghaTate, yasmAttatra dvayorapi paramezvarayoH pAlanasAmopapatteH tathAvidhasyApyarthasyApyucitatvenAzaMsanIyatvAtathAvidhazabdavAcyatvAnna kiMcidanupapannam / etasmin punaH parasparAbhisaMbandhaM vinA tulya kAla mekavAkyopAvarohe na kiMcinnibandhanamiti yatkicidetat / atha tathA kazcidevaMvidho vidhinA pumAn pAtitaH , yathAyaM nabhasvatA taru: ityAzrIyate, tadevaM sphuttmevopmaanopmeybhaavH| tasmAdalaMkArAnta (rAnta)IvaH (kena) vAryate / yadi vA mahApuruSasya pratIyamAna (tve), vAcyatayA tarurupapadyate, tdevmprstutprshNsaissaa| tasmAtpunarapi tadeva vyavasthitam / vizeSaNA (nA)mubhayArthatve zleSAnupravezo dunivAraH (iti) tenApi tadevApatati / nidarzanAntaramapi samAsokteH pRthakkRtanibandhanaM yathA
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 vakroktijIvitam [3.52 anurAgavatI sandhyA divssttpurHsrH|| aho daivagatizcitrA tathApi na samAgamaH // 192 // atra sandhyAdivasayormukhyatayA prastutatvena, samAnavizeSaNaprastutakAntA vRttAntapratItiH prastutayoH sAmyasamanvayAttathAbhAvaM samarpayantI pratIyamAnopamAsvarUpaM nAti vartate / kAntAvRttAntasya vA mukhyatayA pratIyamAnatve sandhyAdivasayo rupa dizyamAnatvamityaprastutaprazaMsaiva / "sahoktizca nAlaMkAratayA matA" pUrvoktenaiva hetudvayena / tathA ca lakSaNamudAharaNaM caitasyAH - tulyakAlakiye yatra vastudvayasamAzraye / vAkyenakena kathyete sA sahoktirmatA yathA // 193 / / himapAtAviladizo gADhAliGganahetavaH / vRddhimAyAnti yAminyaH kAminAM prItibhiH saha // 194 / / atra parasparasAmyasamanvayo manohAritAnibandha (na)mityupamaiva tadabhAve, "ziSyeNa sahopAdhyAyaH paThati", "putreNa saha pitA tiSThati"ityAdau zobhAzUnyatve'pi sA syAt / tadevametayo: yuktiyuktamalaMkaraNatvamapasArya pramANopapannamabhidhatte / tatra sahoktestAvat yatraikenaiva vAkyena varNanIyArthasiddhaye / uktiyugapadarthAnAM sA sahoktiH satAM matA // 52 // ytretyaadi| sA sahoktiralaMkRtiH, "matA" - pratibhAtA, "satAM" tadvidAM saMmatetyarthaH / kIdRzI-"yatra" = yasyAM, "ekenaiva vAkyena" abhinnenaiva padasamahena "arthAnAM" vAkyArthatAtparyabhUtAnAM vastUnAM "yugapat" = tulyakAlam "uktiH" =abhihiti: / kimarthaM-"varNa
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ 209 3.52] tRtIyonmeSaH nIyArthasiddhaye" = "varNanIyasya"- pradhAnatvena vivakSitasyArthasya "siddhaye" =saMpattaye / tadidamuktaM bhavati-yatra vAkyAntaravaktavyamapi vastu prastutArthaniSpattaye vicchittyA tenaiva vAkyenAbhidhIyate / yathA he hasta dakSiNa mRtasya zizodvijasya jIvAtave visRja zUdramunau kRpANam / rAmasya pANirasi nirbharagarbhakhinna devIvivAsanapaTo: karuNA kutaste // 195 / / atra mukhyArthasiddhaye yad (vAkyAMntarA)bhidheyaM vastu vicchittyA tadekenaiva (vaakyeno)pnibddhm| yadi ca nyAyyatvA davazyaM karaNIyamapi nikRtilakSaNaM vastu karuNAspadatvAdakaraNIyakalpaM (tathApi) navo pekSaNIyAnuSThAnam ; nirbharagarbhakhinnadevIvivAsanapaTo: dAzarathe: pANirasItyucitAnurodhitvAt kutaste karuNA(saMbhavaH) tadavadhyasyApi zUdramuneH brAhmaNazizujIvitarakSaNAya maNDalAgraM samarpayetyekaM vastu / dvitIyaM, yadi nyAyyamavazyakaraNIyamapi tathAvidhakAruNikatvAdudAracetasA na karaNIyameveti manyase, tathApi rAmasya nirbharagarbhakhinnadevIvivAsanapaTo: niSkaruNacUDAmaNeH karastvamiti munimAraNaM kiyanmAnaM taveti vipralambhazRGgAraparipoSAt kimapi rAmazabdasya rUDhivaicitryavakratvamubhayatrApi sphurati / tathA ca - ucyatAM sa vacanIyamazeSaM nezvare paruSatA sakhi sAdhvI / AnayainamanunIya kathaM vA vipriyANi janayannanuneyaH // 196 / / kiM gatena na hi yuktamupetuM ka: priye subhagamAnini mAnaH / yoSitAmiti kathAsu sametaH kAmibhirbahurasA dhRtirUhe // 197 / / atra vicchittyA tAtparyArthavAcakamupanibaddham / tathAhi-nAyikAyA: sakhyAzcAvabaddhayorapi pratyeka vallabhatatsandhAnapravaNatayA sakalameva
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 vakroktijIvitam [3.52 vAkyaM (vAcaka)miti pratIyate / yathA vA sarvakSitibhRtAM nAtha dRSTA srvaanggsundrii|| rAmA ramyA vanoddeze mayA virahitA tvayA // 198 // atra pradhAnabhUtavipralambhazRGgArarasaparipoSa (vicchitta)ye vAkyArthadvayamupa nibaddham / nanu cAnekArthasaMbhave'tra zleSAnapravezaH kathaM na bhavatIti ? abhidhIyate / tatra yasmAt dvayorekatarasya vA mukhyabhAve zleSaH, atra punastathAvidhAbhAvAt, bahUnAM dvayorvA sarveSAM guNabhAva: pradhAnArthaparatvenA vasAnAt / anyacca tasminnekenaiva zabdena yugapat pradIpaprakAzavadarthadvaya prakAzanaM zabdArthadvaya prakAzanaM veti zAbda statra sAmAnyArtho viz2ambhate / sahoktau punastathAvidhasyAGgabhAvAdekena (va) vAkyena punaHpunarAvartamAnatayA vastvantaraprakAzanaM vidhIyate, tasmAdAvRttiratra' zabda (sya) prAdhAnyatAM pratipadyate / (yadi) "sarvakSitibhRtAM nAtha" ityatra vAkyaikadeze zleSAnupravezaH saMbhavatItyucyate, tathApi na kazciddoSaH, yasmAdalaMkaraNamalaMkaraNAntaraM kvacidaGgabhAvaM gamayatIti / atra vAkyaikadeze zleSasyAGgatvaM, mukhyabhAvaH punaH sahoktereva / (nanu) tadevamAvRttyA vastvantarAvagatau sahokteH sahabhAvAbhAvAdarthAnvaye parihANiH prasajyate, naitadasti / yasmAt sahoktirityuktam, na punaH sahapratipattiriti / tenAtyantasahabhAvAbhidhAnameva (saM) pratipannamutkarSAvagateriti na kiMcidasaMbaddham / kaizcideSA samAsokti: sahoktiH kaizciducyate / arthAnvayAtsA vidvadbhiranyairanyatvametayoH // 199 / /
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.53-54] tRtIyonmeSaH 211 ityantarazlokaH / evaM guNabhatAdapi svarUpotkarSamAhAtmyAdalaMkArasAmAnyasvabhAvAt kAMzcidalaMkArAnabhidhAyedAnI vibhUSaNatvAdeva tathAvidhAna guNabhUtAnupakramate / tatra dRSTAntaM tAvadabhidhatte vastusAmyaM samAzritya yadanyasyopadarzanam / ivAdyasaMbhave tatra dRSTAntaH so'bhidhIyate / / 53 // vastusAmyetyAdi "yadanyasya" (" yasmAt ") vAt prastutAt "anyasya" vyatiriktavRtteH padArthAntarasya "upadarzanam" = upanibandhanaM sa dRSTAntanAmAlaMkAro'bhidhIyate / kathaM "vastusAmyaM samAzritya" "vastunoH" padArthayoH dRSTAntadAAntikayoH "sAmyaM" sAdRzyaM "samAzritya" nimittIkRtya / liGgasaMkhyAvibhaktisvarUpalakSaNasAmyavajitamiti (bodhanArtha) vastugrahaNam / "tatra" upAnte "ivAdyasaMbhave" sAdRzyAbhidhAyinAmivaprabhRtInAM virahe / tadevamupamAyA: vAcakamagre vyatiricyate / yathA sarasijamanuviddhaM zaivalenApi ramyaM malinamapi himAMzorlakSma lakSmI tanoti / iyamadhikamanojJA valkalenApi tanvI kimiva hi madhurANAM maNDanaM nAkRtInAm // 200 / / (atra) pAdatrayamevodAharaNaM, caturthe bhUSaNAntarasaMbhavAt / dRSTAntamabhidhAya tatsaMbaddhavibhUSaNaprastAvAt samAnacchAyamarthAntaranyAsamabhidhatte / vAkyArthAntaravinyAso mukhyatAtparyasAmyataH / jJeyaH so'rthAntaranyAsaH yaH samarpakatayAhitaH // 54 //
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 vakroktijIvitam [3.55 vAkyArthetyAdi / "jJeyaH so'rthAntaranyAsaH" = (arthAntaranyAsa)nAmAlaMkAro "jJeyaH" =parijJAtavya: / kIdRza:-"vAkyArthAntaravinyAsaH" = parasparAnvitapadasamudAyAbhidheyaM vastu vAkyArthaH tasmAdanyasmAt = aprakRtatvAt prastutavyatireki vAkyArthAntaraM, tasya "vinyAsaH" = viziSTaM nyasanaM = tadvidAhlAdakAritayopanibandhaH / kasmAt kAraNAt "mukhyatAtparya sAmyata:", "mukhyaM" =prastAvAdhikRtatvAt pradhAnabhUtaM vastu, tasya "tAtparyaM" =yatparatvena tatsaMmataM, tasya "sAmyataH" = sAdRzyAt / kathaM "sama (pakata)yAhitaH" = samarpakatvenopanibaddhaH, tadupapattiyojaneneti yAvat / atra sAmAnya samarthanIye vizeSa: samarthako, vizeSe vA sAmAnyaM, (ta)yo: parasparAvyabhicArAt / yathA asaMzayaM kSatraparigrahakSamA yadAryamasyAmabhilASi me manaH / satAM hi sandehapadeSu vastuSa pramANamanta:karaNapravRttayaH' / / 201 // yathA vA_ "kimiva hi madhurANAM maNDanaM nAkRtInAm" // 202 // evamarthAntaranyAsamabhidhAya (tatsamAnacchAyaM vizeSaviSayavA) kyasamanvayAdAkSepamabhidhatte niSedhacchAyayAkSepaH kAntiM prathayituM parAm / AkSepa iti sa jJeyaH prastutasyaiva vastunaH // 55 // niSedhacchAyayetyAdi / "AkSepa iti sa jJeyaH" =so'yamAkSepAlaMkAro jJAtavyaH / sa kIdRza:-"prastutasyaiva vastuna: AkSepaH"== prakRtasyaivArthasya AkSepaH = apAkaraNam = abhipretasyArthasyApi nivartanamiti (yAvat) / kayA ? "niSedhacchAyayA" =pratiSedha
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.56] tRtIyonmeSaH 213 vicchittyaa| kimartham ? "kAntiM prathayituM parAM" = prakRSTAmupazobhAM prakaTayitum / yathA___ suhaa vilaMvasu thoraM jAva imaM virahakAaraM hia / saMThaviUNa bhaNissaM ahavA volesu kiM bhaNimo // 203 / / subhaga vilambasva stokaM yAvadidaM virahakAtaraM hRdayam / saMsthApya bhaNiSyAmyathavApakrama kiM bhnnaamH| (iti chAyA) atra vAkyArtha: subhageti bahuvallabhatApratipAdanaparamAmantraNapadam / (nAyikAprativacanaM) nAsUtritam, (taddhi) sAkSAdabhidhIyamAnatayA na tathA cetanacamatkAritAM pratipadyate, yathaitadAkSepamAtraM bhaNitivaicitryeNa pratIyamAnatayA niyamAt tadvidAhlAdavidhAyitvaM puSNAti / tadevamAkSepasvarUpamabhidhAya sAdhAraNavaktavyazeSameteSAmabhidhatte-- vakSyamANoktaviSayAH saMbhavanti vivakSayA / dRSTAntAdyAstrayo'pyete hetau satyathavA'sati // 56 // vkssymaannetyaadi| vakSyamANoktau viSayau yeSAM te vakSyamANoktaviSayAH, "dRSTAntAdyA:" dRSTAntaprabhRtayazca "trayo'pyate" abhidhAsyamAnAbhihitagocarA: saMbhavantIti saMbandha: / kena hetunA"vivakSayA" =vaktumicchayA-kaveryathApratibhAsamabhidhAtuM vaanychyaa| tadidamatra tAtparyam-yadA saMnivezavaicitryamAtrametanna punaratra lakSaNAtirekaH kazcidasti / madhyamasya vizeSAntaramabhidhAtumAha "hetau satyathavAsati"
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 vakroktijIvitam [3.57 hetaaviti| "hetau" hetuvAcini hizabdAdau "sati" saMbhavati = pramujyamAne, "athavA" kadAcit, "asati" asaMbhavati-aprayujyamAne / evaM (hetorabhidhAnenAnabhidhAnena) vArthAntaranyAsaH prakAradvayena vidyate / arthAntaranyAsamAtramabhibhUSaNamityarthaH / nidarzanajAtamatra pUrvoktavyatireki na pradarzitam, tasmAtsvayamevotprekSaNIyam / evaM svarUpavizeSapratiSedhabodhitachAyAtizayamalaMkaraNamabhidhAya kAraNapratiSedhottejita(chAyA)tizayamabhidhatte svakAraNaparityAgapUrvakaM kAntipuSTaye / bhAvanArthasya kenApi vizeSeNa vibhAvanA // 57 // svakAraNetyAdi / "arthasya" varNanIyasya = prastutasya, "vizeSeNa kenApi" alaukikena rUpAntareNa "bhAvanA"="vibhAvanA" vibhAvanetyalaMkRtirabhidhIyate / tadayamatrArthaH-yA vinA bhAvyate, kA sA? tatsamarthakAraNarUpaprayojakavyApAralakSaNAM kiyAM (vinA bhAvyate sA) vibhAvanA / "svakAraNaparityAgapUrvakam" =tasya vizeSasya svamAtmIyaM kAraNaM yannimittaM tasya parityAga: prahANaM pUrva prathamaM yatra tatkRtetyarthaH / kimarthaM "kAntipuSTaye" shobhaa(vRddhye)| tadidamaktaM bhavati-yathA lokottaraviziSTatAM varNanIyaM nIyate iti / yathA asaMbhRtaM maNDanamaGgayaSTeranAsavAkhyaM karaNaM madasya / kAmasya puSpavyatiriktamastraM bAlyAtparaM sA'tha vaya: prapede // 204 // atra kRtrimakAraNaparityAgapUrvakaM lokottarasahajavizeSaviziSTatA varNanIyasya kaverabhipretA /
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.58] tRtIyonmeSaH 215 tadevamasaMbhAvyakAraNatvAdavibhAvyamAnasvabhAvAM vibhAvanAM vicArya vicAragocarasvarUpatayA svarUpasandehasamarpitAtizayaM sasandehamabhidhatte yasminnutprekSitaM rUpamutprekSAntarasaMbhavAt / sandehameti vicchittyai sasandehaM vadanti tam // 58 // ysminnityaadi| "yasmin " =alakAre, " utprekSitaM" saMbhAvanAnumAnAt sAmyasamanvayAcca svarUpAntarasamAropadvAreNa pratibhollekhitaM "rUpa" padArthaparispandalakSaNaM " sandehameti" saMzayaM samA rohati / kasmAt kAraNAt-" utprekSAntarasaM bhavAt "-utprekSAprakarSaparasyAparasyApi tadviSayasya sadbhAvAt / kimarthaM - "vicchittyai" =zobhAya / tadevamabhidhAvaicitryaM sasandehAbhidhAnaM vadanti / yathA raJjitA na vividhAstaruzalAH nAmitaM nu gaganaM sthagitaM nu / pUritA nu viSameSu dharitrI saMhRtA nu kakubhastimireNa // 205 // yathA vA nimIladAkekaralolacakSuSAM priyopakaNThaM kRtagAtravepathuH / nimajjatInAM zvasitoddhatastanaH zramo nu tAsAM madano nu paprathe / 206 // yathA vA-- avibhAviacharabhaaMjavaiNa jaNatsamayamantharaM hi avaram /
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 vakroktijIvitam . [3.59 bhisvai zizAve guNA muhA sarvayanti ahaNarai tam / / 207 // (chAyA?) yathA vA ki saundaryamahArthasaJcitajagatkozaikaratnaM vidheH kiM zRGgArasarassaroruhamidaM syAtsaukumAryAvadhi / ki lAvaNyapayonidherabhinavaM bimbaM sudhAdIdhite vaktuM kAntatamAnanaM tava mayA sAmyaM na nizcIyate // 208 / / sasandehasyaikavidhatvamutprekSAmUlakatvAt / evaM svarUpasandehasundaraM sasandehamabhidhAya svarUpApahnavaramaNIyAmapahnatimabhidhatte anyadarpayituM rUpaM varNanIyasya vastunaH / svarUpApahnavvo yasyAmapahnatirasau matA // 59 // anyadityAdi / pUrvavadutprekSAmUlatvamevAsyAH / saMbhAvanAnumAnAt sAdRzyasamanvayAcca "varNanIyasya vastunaH" = prastutasyArthasya, "anyat" = kimapyapUrva, "rUpamarpayitum" = rUpAntaraM samAropayituM, "svarUpApahnavaH" =svabhAvApalApa: saMbhavati, "yasyAm" "aso" = eSA evaMvidhabhaNitireva, "apahnatiH" "matA" = pratibhAtA tadvidAm / yathA bhAsvAneSa jagatyazeSanayanaM tejasvinAmagraNIH nAyaM kAntatamAnanAptasurucirnetrotsavazcandramA: / paryAyeNa manobhuvA virahiNAM veddha mano nirdayaM puSpeSanni zitAgratAM vijayinI netuM niyukto mama // 209 //
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.60] tRtIyonmeSa: svarUpeNa dharmiNaH tAdavasthye dharmamAtrApahnatiryathA tava kusumazaratvaM zItarazmitvamindoH dvayamidamayathArthaM dRzyate madvidheSu / visRjati himagabhairagnimindurmayakha / stvamapi kusumabANAn trajjrasArIkaroSi // 210 // atra bhaNitirva citryavazAdazAbdam apahnavapratipAdanaM vihitam, yasmAddharmasya kusumazaratvAdeH svabhAvasamucitaM sukumArakAryakAritvamapasAyaM tadviruddhamatikarAlakAryakAritvamupanibaddham / kvacicca sAdRzyasamanvayAdapahnu tiryathA pUrNendoH paripoSakAntavapuSaH sphAraprabhAbhAsuraM nedaM maNDalamabhyudeti gaganAbhoge jigISorjagat / mArasyocitamAtapatramadhunA pANDu pradoSazriyA mAnonnaddhajanAbhimAnadalanodyogakahevAkinaH // 211 // 217 evamalaMkArANAM tantratayA pratyekamalaMkAryaM prati vicchittividhAyitvamabhidhAyedAnIM samuditAnAM tadevAbhidhatte l rAjanti yatrAlaMkArA anyonyAnvitavRttayaH / = yathA padArthA vAkyArthe saMsRSTiH sAbhidhIyate // 60 // rAjantItyAdi / " yatra ' = yasyAm," alaMkArAH " = prastutasaMpadupetAH santaH " rAjanti" zobhante, " saMsRSTiH sAbhidhIyate " saMsRSTisaMjJAlaMkRtiH socyate / kathaM rAjantItyAha ." yathA padArthA vAkyArthe " == tAtparyalakSaNe vastuni " yathA " = yena prakAreNa " padArthAH " pravi bhakta svarUpAH vAkyaikadezabhUtapadAbhidheyAH santo vA svAtmanA sphuranto'pi parasparAnvaya lakSaNa saMbandhanibandhanasvabhAvAH pradhAne hi pAratantryamanubhavantastadeva samudAyAtmakameka 66
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 vakroktijIvitam [3.61 vAkyArthatAtparya pratipAdayanti, tathA tena prakAreNa yadetayoravisaMvAdisamavAye saMbandhitayA saMsRSTAvanyonyAnvitavRttayaH parasparasaMbandhAvagatasAmarthyAt pRthagbhUtavAkyArthAvayavaikadezatino'pyalaMkArA: kAmapi sahRdayasaMvedyaparasparasaMsargAtmatAmevaM (va) sakalavAkyArthaviSayAM vicchittimupapAdayanta: paratantrA: parisphuranti ityabhiprAyaH / yathA AzliSTo navakuGkamAruNaravivyAlokitaivistRto lambAntAmbarayA sametya bhuvane dhyAnAntare sandhyayA / candrAMzatkarakorakAkulapataddhAntadvirepho'dhunA devyevArpitadohadaH kuravake bhAti pradoSAgamaH / / 212 // atra rUpakAdinA svAtmanA pRthakkRtakRtyena parasparasasargasaMpadupAjitA vAkyArthavakratAvicchitti: kAcideva parisphurati / yathA vA mlAni vAntaviSAnalena nayanavyApAralabdhAtmanA nItA rAjabhujaGga pallavamRdU rambhA tatheyaM tvayA / adyApIzvarazekharendukiraNasmerasthalIlAJchite kailAsopavane yathA sugahane naiti prarohaM puna: // 213 / / atra pUrvavadeva rUpakAdInAM parasparasaMsargasaMpadupArjitA vakratAvicchitti: vibhaavyte| evaM saMsRSTimabhidhAya tathAvidhacchAyAvicchittividhAyinaM saMkarAlaMkAramabhidhatte [alaMkArakalApo'yamanyaiH saMkIrNatAM gataH / sphurananekadhA vAkye saMkaraH so'bhidhIyate] // 61 //
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.61] tRtIyonmeSaH 219 alaMkAretyAdi / pUrvoktalakSaNasamAkrAntavRttiH "alakArakalApo'yaM" rasavadAdyalaMkAranikurambaH "saMkarAkhyo'bhidhIyate" saMkaranAmA nigdyte| kIdRzaH- "saMkIrNatAM gataH" = saMmizratAM prAptaH, sabalatvena pratibhAsatvamadhirUDhaH / kiM kurvan-" sphuran" =AtmanaH sphuritaM samupadarzayana ... pratibhAsamAnatAmupasaran, "vAkye" saMkIrNatAmupapadyate / tatsaMvezanavizeSasyAnupapatteH bhaNitAntarvartI yaH kazcidalaMkAro yathopapatti vibhaSaNAntareNa saMkIrNa: saMkara saMjJAviSayatAM pratipadyate / tena sakalasyApyalaMkArakalApasya (saMkara ityabhidhAnaM sNpdyte)| yathA--- rohanmalAtigaurairuragapatiphaNaistatra pAtAlakukSau prodyadvAlAGa kurazrI: dizi dizi dazanairebhirAzAgajAnAm / asminnAkAzadeze vikasitakusumA rAzibhistArakANAM nAtha tvatkIrtivallI phalati phalamidaM bimbamindoH sudhArdram // 214 / / atra kIrtivallIti rUpakAlaMkAraH siddhabaddhatatsAmyAzaGkAM vinA na yuktiyuktatAM pratipadyate / tena tadAzaGkAnibandhanatathAvidhaparispandakIrtisandarzitasamudbhatatasaMbhAvanAnumAnamAhAtmyAt pratIyamAnavRttirutprekSA'tra kverbhipretaa| yasmAdetayordvayorapi paraspara saMbhAvanAM vinA svarUpalabdhireva na (parya) vasyatIti, saMkIrNayoratha saMvAdAdevaMvidhaviSaye saMkaroktiH prvrtte| vAkyaikadeze yathA "nirmokamaktiriva gaganoragasya" iti niSkampatayA vyavahartumazakyatvAt, nirmokamuktirivetyutprekSayA rUpakAlaMkArasya svarUpalAbhAvakAza: (smrpyte)| tathaivotprekSAyAH, yasmAdatrApi sNkraalNkaarvyvhaarH| nanu cAnena nyAyena "asyAH sargavidhau" iti "kiM tAruNyataroH " ityAde: saMkarAlaMkAroktiH pravartatAm ? na pravartate, yasmAdatrA
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 vakroktijIvitam [3.62-63 (rthasAmarthyAvagato) tprekSAyAH sasandehaM vinA'nupapatteH, parasmiMzca tathaiva rUpakasyeti dvayorapyetayoH tattvaM tulyam / sasandehasya punastadvibhUSaNatvenAntarvidhAne maNimayapadakabandhabandhurahArAdiramaNIyatvamityuktameva / saMsRSTenAnAvidhacchAyamaNimAlAmanoharatA, saMGkarAlaMkArasya vividhakAntiratnavinyAsavicitrabahulAtulakAntikarUpatvamiti sarvameva vibhaktam / / evaM yathopapattyalaMkArAn lakSayitvA keSAMcidalakSitatvAt lakSaNAvyAptidoSaM parihartumupakramate / bhUSaNAntarabhAvena zobhAzUnyatayA tathA / alaMkArAstu ye kecinnAlaMkaratayA manAk // 62 // bhUSaNetyAdi / "ye" =pUrvoktavyatiriktA: "kecidalaMkArAH" te "nAlaMkAratayA manAk " na vibhaSaNatvenAbhyupagatAH / kena hetunA "bhUSaNAntarabhAvena" = anyadbha SaNaM "bhUSaNAntaraM", tebhyo vyatiriktam ; "tadbhAvena" = tatsvabhAvatvena tadananyatvena pUrvoktAnAmevAnyatamatvenetyarthaH / "zobhAzanyatayA tathA" =zobhA kAntiH tayA zUnyaM rahitaM zobhAzanyaM tasya bhAva: zobhAzanyatA tayA hetubhUtayA / na kevalaM tAbhyAmeva, yAvadalaMkAryatayA vibhaSyatvenApi teSAmalaMkaraNatvamanupapannam / evaM ca yathAsaMkhyamalaMkAraH pUrvairAmnAta eva yaH / kAraNadvitayenApi nAlaMkAraH sa saMmataH // 63 // " yathAsaMkhyamalaMkAraH pUrvairAmnAtaH" tulya (krama) kaizcitsvazabdenAbhihitaH svanAmnA "sa nAlaMkAraH, kAraNadvitayenApi" bhUSaNAntarabhAvena zobhAzUnyatayA ca / tathA ca tasyodAharaNam padmandubhRGgamAtaGgapuskokilakalApinaH / / vaktrakAntIkSaNagatisvarakezastvayA jitA // 215 //
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ 221 3.63] tRtIyonmeSaH atrAtmakRtalakSye bhaNitivaicitryavirahAt na kAcit kAntirvidyate / satyAmapyetasyAM sAmyaM vyatireko vA jIvitamAmnAtaM na puna: samAnasaMkhyAtvam / (kevala)samAnasaMkhyAtve "yathAsaMkhyamanudezaH samAnAm" iti sUtrodAharaNanyAyAt saMkhyAtAnudezAt na kiMcidatiricyate / keSAMcidAzI:prabhRtInAmalaMkAratayA matAnAM bhUSaNatvAnupapatteH / AziSastu lakSaNodAharaNAni neha paThyante / teSu cAzaMsanIyasyaivArthasya mukhyatayA varNanIyatvAdalaMkAryatvamiti preyolaGkAroktAni dUSaNAnyApatanti / na preyaso viruddhaH syAdalaMkArAntare sati / saMsRSTisaMkarau syAtAmanyatrAdarzanAdapi // 216 / / (antarazlokaH / ) vizeSokterapyuktAlaMkArAntarbhAvenAlaMkAryatayA ca bhaSaNatvAnapapatti: / tathA codAharaNametasyAH sa ekastrINi jayati jaganti kusumAyudhaH / haratApi tanuM yasya zambhunA na hRtaM balam // 217 // atra sakalalokaprasiddhajayitvavyatirekikandarpasvabhAvamAtraM lokotaratvena vAkyArthaH / (evaM) sUkSmalezahetavaH (nAlaMkArAH / tathA ca) bhAmahaH - hetuzca sUkSmo lezo'tha nAlaMkAratayA mataH / samudAyAbhidheyasya vakroktyanabhidhAnataH // 218 // tathA ca sUkSmasyodAharaNam saMketakAlamanasaM viTaM jJAtvA vidgdhyaa| hasanetrArpitAkRtaM lIlApamaM nimIlitam // 219 //
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 vakroktijIvitam [3.63 atra varNanIyAtmA sUkSmo na punaralaMkaraNam, kasmAt - sAkSAdabhidhayA vaktavyArthastathAvidhayA yuktayA pratipAdyate / lezasyodAharaNaM yathA - rAjakanyAnuraktaM mAM romodbhedena rakSakAH / avagaccheyurA jJAtamaho zItAnilaM vanam // 220 // atrApyetadeva vaktavyaM vastu kathaM vibhUSaNatAmarhati ? / "yatparaH zabdaH sa zabdArtha : " iti nyAyAt / hetorudAharaNam - ayamAndolitaprauDhacandanadramapallavaH / utpAdayati sarvasya prItiM malayamArutaH // 221 // evamupamArUpakamapi nAlaMkaraNam / samagra gaganAyAmamAnadaNDo rathAGginaH / pAdo jayati siddhastrImukhendunavadarpaNaH // 222 // atra rasavadalaMkAra (vat) vAcyavAcakayoH saMgatireva nAsti / tathA ca upamA ca rUpakaM ceti vigrahe dvandvo vA vivakSitaH syAt, vizeSaNasamAso vA / tatra dvandvapakSe kvacidvAkyaikadeze rUpakaM kvacidupameti (dvitaya) praNibandhanaM na kiMcidekasmin / tatrApi pratyekaM parispandatayA svasthAne samaM vibhAtIti parasparApekSAM vinA samudAyAtmakasya vizeSyasyAsaMbhavAt dvandvapakSo'nupapannaH / vizeSaNa samAse'pi sarvasmin vAkye, ekadeze vA dvitayamapIti dvayorekasmin vastuni yugapat parasparaviruddha yozchAyAtapayoriva samAvezAnupapattiH / ekatarapakSAvalambinyA vAcA pratyekaM vAcyavAcakasvarUpanizcitAvaparasyAvakAzabhaGgo'pi na sambhavatIti parasparApekSAM vinA samudAyAtmaka vizeSaNasamAso'pyakicitkaraH /
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.64] tRtIyonmeSaH 223 kathaMcittatraikataranizcaye pramANAbhAvAdanyatarakalpanena dossaayogaatsNkrvyvhaarH| prastute punarevaMvidhasvarUpaniSpattAvapi saMsiddhivivakSayA yasyAtmasiddhAvapi sandehadolAdhirUDhistatrApyasambhUtAdvastuto'vyavasthitaiva kadAcidastIti yatkicideva vAkyasAmarthyAdavaseyaH / pratIyamAnaprakArAttRtIyaM ramaNIyamalaMkaraNakalApamiti vAkyavakratAsarvasvaM samAkhyeyam / samudAyAtmakavAkyavakratAsvarUpamAsUtrayati lAvaNyAdiguNojjvalA pratipadanyAsarvilAsAJcitA vicchittyA racitairvibhUSaNabharairalpairmanohAriNI / atyarthaM rasavattayAhRdayA (zaknotyudArAbhidhA vAgvakA sukavestathaiva ca) mano hartuM yathA nAyikA // 64 // lAvaNyAdItyAdi / AsAmevaMvidhavAkyasvarUpAyattAvagamanodAharaNaM pravakSyati / tatsamudAyAtmakasya (vAkyasya) rasavattayA (mana: cetaH) hartuM ca zaknoti yathA nAyikA tathA / kIdRzI-" lAvaNyAdiguNojjvalA" (lAvaNyAdibhiH) lAvaNyaprabhRtibhi: "guNaiH" prathamollekhalakSaNairguNaiH "ujjvalA" bhrAjiSNu: "pratipadanyAsa:" "pratipadanyAsaH' pratisutiGantopanibandhanAni, tai: "vilAsAJcitA" zobhAtizayenAbhyaJcitA "vicchittyA" vaidagdhyabhaGgayA kayAcit "racitaiH" upanibaddhaH "alpaiH" parimitaH (vibhaSaNabharaiH) alaMkaraNarupamAdibhiH, "manohAriNI" hRdayaraJjikA vAk vicchittivihitaparimitAlaMkaraNavinyAsA zobhAtizayanidhAnatAM prtipdyte| kIdRzI vAk-"udArAbhidhA" audAryaguNayuktAbhihitA / "atyarthaM rasavattayA" rAgAdimattvena "ArdrahRdayA" sarasAbhiprAyA kAntApi tathAvidhavilAsAJcitA bhavati / nAyikApakSe lAvaNyAdayaH saundaryaprabhRtayaH, padanyAsaH pAdavikSepaH,
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 vakroktijIvitam [3.64 vilAsaH ceSTAvizeSaH (vAkpakSe) vicchittiH vaidagdhyam. vAk vAkyam, bhUSaNAni alaMkArAH, kavyabhidhA vacanam / prabandhasAmarthyamiti / iti zrIrAjAnakakuntakaviracite vakroktijIvite kAvyAlaGkAre tRtIya unmeSaH /
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthonmeSaH evaM sakalasAhityasarvasvakalpavAkyavatratAprakAzanAnantaramavasaraprAptAM prakaraNavakratAmavatArayati - yatra niyaMtraNotsAhaparispandopazobhinI / pra vRttirvyavahartRRNAM svAzayollekhazAlinI // 1 // apyA mUlAdanAzaGkayasamutthAne manorathe / kApyunmIlati niHsImA sA prabandhAMzavakratA // 2 // -------------------------- 66 yatretyAdi / prabandhAMza vakratA" ( prakaraNa) vakrabhAvo bhavatIti sambandhaH / kIdRzI - "niHsImA " - niravadhiH, " yatra" - yasyAM " vyavahartRRNAM " - tattadvyApAraparigrahavyagrANAM pravRttiH " kApi " alaukikI " unmIlati " - udbhidyate / kiMviziSTA - " niryantraNotsAhaparispandopazobhinI " - nirargalavyavasAyasphuritasphAravicchittiH, ata eva " svAzayollekhazAlinI " nirupamani (ja) hRdayollAsitAlaMkRtiH, kasmin sati - " apyA mUlAdanAzaGkayasamutthAne manorathe '"-kandAt prabhRtyasaMbhAvyasamudbhede samIhite / tadayamamatrArtha : - yatra manA mAtra mapyanunmIlitamanorathe kathAmadhye nirupadhi mAnadhanAnAmadhyavasAyapaddhati: nirantaravyavasAyAtisphArA cetanacamatkAriNI tadvihita vakratA vicchittiH prakaraNasyA laMkaraNAyate, prabandhasya ca / yathA abhi jJAna jAnakInAmni nATake tRtIye'Gke setubandhe'nAkalitavidyA balAnA maviditavaM dehIdayita divyAstra prabhAvasaMpadAM vAnara pravIrANAM prathamameva makarAkaramAlokayatAM bandhAdhyavasAyaH / 15 "L -
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 vakroktijIvitam [4.1 tathAhi-tatra nIlasya senApatervacanam zailA: santi sahasrazaH pratidizaM valmIkakalpA ime dordaNDAzca kaThoravikramarasakrIDAsamutkaNThitAH / karNAsvAditakumbhasaMbhavakathAH kiM nAma kallolinI kAnte goSpadapUraNe'pi kapaya: kautUhalaM nAsti vaH // 1 // vAnarANAmuttaravAkyaM nepathye kalakalAnantaram Andolyante kati na girayaH kandukAnandamudrAM vyAtanvAnA: kapi parisare kautukotkarSatarSAt / lopAmudrAparivRDhakathAbhijJatApyasti kiM tu vrIDAvezaH pavanatanayocchiSTasaMsparzanena // 2 // atraiva pavanatanayocchiSTe adhivAcini paryAyavakratAprakAraH smartavyaH / Arya, duSkaro'yamebhirmakarAkarabandhAdhyavasAya iti rAmeNa paryanayuktasya jAmbavato'pi vAkyam anaGkaritanissImamanorathapatheSvapi / kRtinaH kRtya saMrambhamArabhante jayanti ca // 3 // evaMvidhamaparamapi tata eva vibhAvanIyamabhinavAdbhutAbhogabhaGgIsubhagaM subhASitasarvasvam / yathA vA raghuvaMze paJcame sarge caturu (da) dhikAJcI kalApAlaMkaraNakAzyapIparivRDhasya vizvarjidAkhyamakhadIkSAdakSiNIkRtasamastasaMpadaH sahajaudAryarahasyodAharaNasya raghorarghasaMpAditamRNmayapAtrasamAlokanasamunmalitamanorathADambare varatantorantevAsini niSiddhagamane munau " kiM vastu vidvan gurave pradeyaM tvayA kiyadveti " // 4 //
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.2] caturthonmeSaH 227 prazna samanantaraM samAveditacaturdazakoTi parimANacAmIkarAmAcAryapradadakSiNA (mAkalayya) . dvitrANyahAnyarhasi soDhumarhan yAvadyate sAdhayituM tvadartham // 5 // iti nirargalagambhIrato dAra garimAgopAyitAntargatayA girAnyagAramalaMkurvati kuberaM prati sAmantasaMbhAvanayA jayAdhyavasAya: kAmapi sahRdayahRdayAhlAdakAritAM pratipadyate / sUktisudhAvIcayo'pyatra tata (evA)svAdanIyA: / etatprakaraNa prANa parispandasundaraM ca kiMcidudAhriyate / yathA ta bhUpatirbhAsurahemarAziM labdhaM kuberAdabhiyAsyamAnAt / dideza kautsAya samastameva pAdaM sumeroriva vajrabhinnam // 6 // atra dambholidalitakAJcanAcalapAdasAdRzyapratIyamAnA parimitasya tapanIyakUTasya sarvasyApi (vizrA) NanAt, anya eva tAdRzadraviNavyasanavartino dilIpanandanasya, kalpanAkalaGkakadarthitArthavitaraNAnaccatarAn kalpatarUnapi tirasku vaNiH sa kopyau - dA yasImA vizeSa: samujjambhate, yena garbhIkRtaga garima - granthi zithilAdvitIyayazassandoha doha dasya dAtrantarAsahiSNoH "garvartham "ityAdeH prathamoditavAkyaprakANDasya prANaparispandapari poSaNamevA dhIyate / / anyacca janasya sAketanivAsinastau dvaavpybhuutaambhinndysttvau| gurupradeyAdhikanispRho'rthI napo'rthikAmAdadhikapradazca // 7 // ityAdi /
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 vakroktijIvitam [4.3-4 atrApi gurupradeyadakSiNAtiriktaM kArtasvaramapratigRhNataH kautsasya, raghorapi prArthi tAt zatagaNaM sahasragaNaM vA prayacchataH (parasparaM kalahAyamAnayo)niravadhi (ni)spRhatvaudAryasaMpat sAketanivAsinAm azrutapUrvAM kAmapi mahotsavamudrAmAtatAna / evameSA mahAkaviprabandheSu prakaraNavakratAvicchittiH rasaniSyandinI sahRdayaiH svymutprekssnniiyaa| imAmeva prakArAntareNa prakAzayati-- itivRttaprayukte'pi kathAvaicitryavartmani / utpAdyalavalAvaNyAdanyA lasati vakratA // 3 // tathA yathA, prabandhasya sakalasyApi jIvitam / bhAti prakaraNaM kASThAdhirUDharasanirbharam // 4 // itivRtteti |-"tthaa utpAdyalavalAvaNyAdanyA bhavati vakratA' = tena prakAreNa kRtrimasaMvidhAnakAmanIyakAdalaukikI vakrabhAvabhaGgI samujjRmbhate sahRdayAnAvarjayatIti yAvat / (kasmin-) "kathAvaicitryavartmani"--kAvyasya kthaavicitrbhaavmaarge| kiMviziSTe "itivRttaprayukte'pi"-itihAsaparigrahe'pi / tatheti yathAprayogama pekSata ata Aha- "yathA prabandhasya sakalasyApi jIvitam / bhAti prakaraNaM" yena prakAreNa sargabandhAdeH samagrasyApi prANapradaM bhAsate'Ggam / kIdRgbhataM--"kASThAdhirUDharasanirbhara (m) =prathamadhArodbhAsitazRGgArAdiparipUrNam / tadayamatra paramArtha : =vikhyAtavicitrarucirakathAkaraNDakAyamA(ne)mahAbhAratAdau rasasamudramudritAyAmapi kathAyAM kasyaciduttarAdharavicchittikAraNavikalpakAbhAvAt, savi(zeSa)rasabhAvajanakA. zcaryajananakAryajAtAni atibandhuranijapratibhAsamunmIlitasamucitanirupamAnanimittAni nibandhanIyAnIti / tadatizayavakratA
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.4] caturthonmeSaH 229 prakAreNa prakaraNena vyavaharana kaviH sakalakavirasikapariSatparitoSaNamAvahati / prabandhe'pi pravaranavasaMskArakAraNaramaNIyakAntiparipoSaH rekhArAjamAnapurAtanatruTitacitradazAspadasaubhAgyamanubhavati / abhijJAnazAkuntale nATake itarataruNItiraskArakAraNAvirodhakatvenekSaNakSaNAkalitalalitalAvaNyalakSmIlalAma nirupamarUparekhA sukhapratyabhijJA samujjRmbhate / visrambhasaMbhAvanAsanAthakathArahasyaramyaparasparAnurUpapremaprakarSapravartita cirataravicitraviharaNavyApArasuprAptapratyabhijJAM tAM zakuntalAM prati duSyantasya vismaraNakAraNamitivRttAgaditamapi alpamAtrAparAdhapravartamAnakrUrakrudhaH karuNAparAGmukhasya munerduvAsasa: zApamutpAditavAn kaviH / tatra hi prakaraNaprakANDe zakuntalA kila prathamapriyapravAsavAsaravitIrNavirahaduHsahaduHkhAvezavivazAntaHkaraNavRttiruTaja (saMnihitA) paryAkulena prAGgaNaprAnte sthite (na) maharSiNA manyusaGgAt-- vicintayantI yamananyamAnasA taponidhiM vetsi na mAmupasthitam / smariSyati tvAM sa na bodhito'pi san kathAM pramattaH prathamaM kRtAmiva / / 8 / / itthaM shptaa| tacchavaNaparyAkulAbhyAM sakhIbhyAM (anunItaH) pravAsyamAno'pi munipravara: priyatamanyAsAGgalIyakavilokanaM (zApA) vasAnA (vadhi) makArSIt / priyaM prati yAyAzca muniduhituralaMkRtAGgalI kisalayasyAGgalIyakasya kutracit kuTilatarataraGgiNIpayovatArAdantarjalamalakSitaM paribhraSTasya sasaMbhramamadabhramarIcimaNDalamANikyasamullasitasarasAmipa vizaMkAkulazakalIkavalitasya
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 vakroktijIvitam [4.4 kAlAntare tadantakAriNA kaivartanena punarapi ( samarpaNam) / evaMvidhasya saMvidhAnakasya rasanidhAnakalazAyamAnasya mAhAtmyAdakhilasyApi nATakasya kApi (vicchittiH ) samaye caJcarIkopAlambhagarbhagItyavagamanAt munizApApasAritapreyasIsmRterapi tadadhivAsavAsanApi ca parisphurantI pauravasya pAravazyaM nizcayAmAsa / tathA ca ramyANi vIkSya madhurAMzca nizamya zabdAn paryutsukIbhavati yatsukhito'pi jantuH / taccetasA smarati nUnamabodhapUrva bhAvasthirANi jananAntarasauhRdAni / / 9 / / atra saMmugdhasubhagamenakA nandinIsmaraNale khAlAvaNyamanyadeva camatkArakAraNaM sahRdayAnAM samudyotate / aparaM ca parAvartitAyAmapi vyalIkamabhijJakaM ca maharSiziSyasamAkhyAtakaragrahaNagarbhAdhAnAyAM mahAmanyusamunmeSaH / manAgullaGghitasahajalajjAvatA ratApasazIghrApanItAvaguNThanena ( parAGganAracita) tathAvidhasakalalalanAlAvaNyAvalepasaMpadi saMpAditavipaJcITaGkAravalguvAgvilAsavyAhRtavanaviharaNarahasyAbhijJAyAM bharatamAtari tathArUpa pratyAkhyAnapAruSyamapi rAjJaH zApasya saMpatsyamAnAnutApaM parasparaM prakAzIbhavadanargalAnurAgaprAgbhArasaGgAdatIva sahRdayAhlAdakAri / zApAvasAnasamutpattaye prasiddhasmaraNasamullA siduH savirahajvarapAtAve gavi kalatvaM ca samanantaramevAGgulIyasaGgamAdatIva sahRdayAnAhlAdayati / narapatestatra kaJcukino vacanam - pratyAdiSTavizeSa maNDanavidhirvAmaprakoSThArpitaM bibhratkAJcanamekameva valayaM zvAsoparaktAdharaH / cintAjAgaraNapratAntanayanastejoguNAdAtmanaH saMskArollikhito mahAmaNiriva kSINo'pi nAlakSyate // 10 //
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.4] caturthonmeSaH ramyaM dveSTi yathA purA prakRtibhirna pratyahaM sevyate zayyAprAntavivartanavigamayatyunnidra eva kSapAH / dAkSiNyena dadAti vAcamucitAmantaHpurebhyo yadA gotreSu skhalitastadA bhavati ca vrIDAvilakSazciram // 11 // atra rAjJo vizeSaNavakratA, gotreSviti vacanavatvaM ca kimapi cittacamatkArakAri / rAjJo'pi svayaMlikhitAlekhyAlokamAnavilocanasya smaraNAtmaka dayitAtmamudrAmudritaM sahRdayavacanam / akliSTabAlatarupallavalobhanIyaM pItaM mayA sadayameva ratotsaveSu / bimbAdharaM spRzasi cet bhramara priyAyAH tvAM kArayAmi kamalodarabandhanastham // 12 // ityudita evAsvAdanIyaH / 231 avidyamAne punaretasmin utpAdyalavalAvaNyalalAmni prakaraNe niSkAraNa vismaraNavairasyamitihAsAMzasyeva rUpakasyApi virUpakatApattinimittatAmavagAhate / utpAdyalavalAvaNyAditi dvidhA vyAkhyeyam = yathA kvacidasadevotpAdyam, kvacidaucityatyaktaM sadadhyanyathAsaMpAdyam sahRdayahRdayAhlAdanAya / tacca prAgeva vyAkhyAtam 1 yathodAttarAghave mArIcavadhaH / evamanyadapyasyA vakratAvicchitterudAharaNaM mahAkaviprabandheSu svaya mutprekSaNIyam / nirantararasodgAragarbhasandarbhanirbharAH / giraH kavInAM jIvanti na kathAmAtramAzritAH // 13 // ( ityantarazlokaH / )
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 vakroktijIvitam [4.5-6 aparamapi prakaraNavakratAprakAramAvirbhAvayati prabandhasyaikadezAnAM phalabandhAnubandhavAn / upakAryopakartRtvaparispandaH parisphuran // 5 // asAmAnyasamullekhapratibhApratibhAsinaH / sUte nUtanavakratvarahasyaM kasyacitkaveH // 6 // "sUte" samanmIlayati / (kiM) "nUtanavakratvarahasyaM"-abhinavavakrabhAvopaniSadaM / "kasyacit"- (na) sarvasya / "kave:" - kavayituH, prastutau (citya)cAruracanAvicakSaNasyeti yAvat / ka: "upakAryopakartRtvaparispandaH"- anugraahyaanugrhktvmhimaa| kiM kurvan "parisphuran'--samunmIlayan / kiviziSTa:- "phalabandhAnubandhavAn' = pradhAnakAryAnusandhAnavAn kAryAnusandhAnanipuNa(iti bhaavH)| kathamevaMvidhasya ityAha-"asAmAnyasamullekhapratibhApratibhAsinaH' nirupamonmIlitazaktivibhavabhrAjiSNoH / keSAM "prabandhasyaikadezAnAM" =prakaraNAnAm / tadidamuktaM bhavati-prAtisvikasaMnivezazobhinAmapi prabandhAvayavAnAM pradhAnaphalasaMbandhanibandhAnugrAhyAnugrAhakabhAvaH svabhAvasubhagapratibhAprakAzyamAna: kasyacidvicakSaNasya vakatAcamatkAriNaH kaveralaukikaM (kathAprANaprauDhiprarUDha) vakratollekhalAvaNyaM samullAsayati / yathA puSpadUSitake dvitIye'Gke prasthAnAt pratinivRtya nibiDAnurAgAt (andhakArAvRtAyAM) vibhAvaryAmamandamadanonmAdamudreNa samudradattena nijabhAryAniketanaM tulyadivasaM nandayantIsaMgamAya malimlaceneva pravizatA prakampAvegavikalAlasakAyanipAtananihatanidrasya dvAradezazAyinaH kalahAyamAnasya kuvalayasyotkocakAraNaM svakarAdagulIyakadAnaM yat kRtaM, taccaturthe'ke mathurApratinivRttena tenaiva zvazurasya samAveditasamudra
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ 233 4.6] caturthonmeSaH dattavRttAntena kulakalaGkAtaGkakadaryamAnasya sArthavAhasAgaradattasya svatanayasparza (samAhita) mAna (sasya) snuSAzIlazuddhimunmIlayattadupakArAya kalpate / tathA ca sAgaradattasya vacanam tadagulIyaM sutanAmacihna caritrazuddhiM vizadIkaroti / mamApi sAmAnyasamadyato'na tApastu pApasya bhavetsa zuddhiH / / 14 / / atra bhRtya, kimiti tvayA prathamamasmAkaM (noktamiti pRSTasya) kuvalayasyottaraM tadopaNikamante rAma paNi yAta ta hiM evva pavisaMti / digdhAcchAditaM ca mae sa aM eva pekhkhi chanvAhanasaMpadaM putana vedaissadi / / 15 / / tata evAvadhAryam / yathottararAmacarite__ pRthagarbhabharakheMditadehAyA videharAjaduhituvinodAya dAzarathinA ciraMtanarAjacaritacitraruci darzayatA nirvyAjavijayavijRmbhamANajRmbhakAstrANyuddizya "sarvathedAnIM tvatprasUtimupasthAsyati" iti yadabhihitaM tatpaJcamAGke pravIracaryAcatureNa candraketunA kSaNaM samarakelimAkAGkSatA tadantarAyakalitakalakalADambarANAM varUthinInAM sahajajayotkaNThAbhrAjiSNojarjAnakInandanasya jRmbhakAstravyApAreNa kamapyupakAramutpAdayati / tathA ca tatra lavaH-- "bhavatu, kAlaharaNapratiSedhAya jRmbhakAstreNa tAvat sainyAni saMstambhayAmi" sumantra:- tatkimakasmAdullolAH sainyayodhA: prAmyanti /
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 vakroktijIvitam lavaH--pazyAmyenamadhunA pragalbham / sumantra : - ( sasaMbhramam ) vatsa, kumAreNAnena jRmbhakAstramabhi mantritam / candraketuH - Arya, kaH sandehaH vyatikara iva bhImo vaidyutastAmasazca praNihitamapi cakSurgrastamuktaM hinasti / abhilikhitamivaitat sainyamaspandamAste niyatamajitavIryaM jRmbhate jRmbhakAstram / / 16 / Azcaryam ( Azcaryam) - pAtAlodarakuJjapuJjitatamaH zyAmairnabho jRmbhakeruttaptasphuradArakUTakapilajyotirjvaladdiIptibhiH | kalpakSepakaThora bhairavama ruddhvastairavastIryaM te nIlAmbhodataDitkaDArakuhare vindhyAdrikUTairiva // 17 // ityAdi / eka evAyamekadezAnAmiti bahuvacanam / atra dvayorapi bahUnAmupakAryopakArakatvaM svayamutprekSaNIyam / ekaprakaraNaprAptaprakArAntarazobhitaH / prabandho bhAsate nUtnaparispanda ivoditaH / / 18 / ( ityantarazlokaH) / asyA eva prakArAntaraM prakAzayati [4.7-8 pratiprakaraNaM prauDhapratibhAbhogayojitaH / eka evAbhidheyAtmA badhyamAnaH punaH punaH // 7 // anyUnanUtanollekhara sAlaMkaraNojjvalaH / badhnAti vakratodbhedabhaGgImutpAditAdbhUtAm // 8 //
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ 235 4.8] caturthonmeSaH "badhnAti"-niyantrayati nibandhayatIti yAvat / kAM-"vakratodbhedabhaGgIm"- gambhIravakrabhAvAvirbhAvitAM zobhAm / kiMviziSTAM-"udbhAvitAdbhatAm" = kandalitakutUhalAm / ka: "eka evAbhidheyAtmA"-tadeva vastusvarUpam / kiM kriyamANa:"badhyamAnaH" prastutaucityacAruracanAmAtraspandamAnaH / kathaM "punaH punaH"-vAraM vaarN| kva-"pratiprakaraNam" =prakaraNe prakaraNe, sthAne sthAne iti yAvat / nanvevaM punaruktatApAtratAM samAsAdayatItyAha-"anyUnanUtanollekharasAlaMkaraNojjvala:" avikalAbhinavollAsazRGgArarUpakAdiparispandabhrAjiSNuH / kIdRzaH"prauDhapratibhAbhogayojitaH" pragalbhataraprajJAprakAraprakAzitaH / ayamasya paramArthaH-tadevaM sakalacandrodayA (di) prakaraNaprakAreSu vastu prastutakathAsaMvidhAnakAnurodhAt muhurmuhurupanibadhyamAnaM yadi paripUrNapUrva virUparasAlaMkArarAmaNIyakanirbharaM bhavati tadA kAmapi rAmaNIyakamaryAdAM vakratAmavatArayati / yathA harSacarite-abhinavabhaGgIparigrahaprathitasaubhAgyopasaMpat (dharA) dhara-vibhAvarIvirAma (di) rAmaNIyakakI nakasthAneSu cmtkurute| tata eva ca tadAsvAdanIyam / bahutvAdatra varNayitumazakyam / yathA vA tApasavatsarAje rasavilAsasarvasvanivAsAyamAnatvAdudAharaNam karuNaH pratyaGgamabhinavAbhirukto bhaGgIbhirudbhAsate; yathA dvitIye'GkaHrAjA-(sakaruNaM puro'valokya) hA devi pAdapairapyapagatAsi kuravakatarurgADhAzleSaM, mukhAsavalAlanAM bakulaviTapI, raktAzokastathA caraNAhatim /
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 vakroktijIvitam [4.8 tava sukRtinaH saMbhAvyate prasAdamahotsavAn anugatadazAH sarve, sarvazzaTho na yathA vayam // 19 // yathA anyatra hi pradIptAntaHpureNa kRzAnunA kavalitAn vilAsazAkhinaH pazyaabhinavazokAvezavivazAntaHkaraNa; "sAkSAddevImanasarantaste" iti samutpannamatinirvikalpamavayavaikaikaprasAdapAtrebhyo'pi avidvadbhayo'pi samanuSThitasamucitasAhasebhyaH samucitatAdRzaprasAdasAdhanamabhyastatadAsvAdAnubhavasarvasvamapyAtmAnaM tatsamaya eva priyAnugamanamanAcarantamadhamaM manyamAno nirupamavrIDAnivezanirbharaM nirbhartsayati vatsarAjaH / 'dhArAvezma' ityAdi, 'karNa' ityAdi ca zlokadvayaM prAgudAhRtamatra yojyam / tRtIye'Gke rAjA-(sAsraM nizvasya) sarvatra jvaliteSu vezmasu bhayAdAlIjane vidrute trAsotkampavihastayA pratipadaM devyA patantyA tadA / hA nAtheti muhuH pralApaparayA dagdhaM varAkyA tathA zAntenApi vayaM tu tena dahanenAdyApi dahayAmahe / / 20 / / atrazAntenApi nirvANenApi tenAmlAnamAlatImukulakomaladehavidAhAnumIyamAnanaipuNyena dahanenApyekavyApArA (napagata) karaNA vayamadyApi dahayAmahe iti natanollekhavirodhAlaMkAreNa karuNA pUrva niviSTApi vakratAM nIyate / api ca tathA vidhAtuM komalatvAdeva devyA tadaiva dagdhaM, vayaM punarvajrasArAtikaThorimANo'dyApi dahayAmahe na bhasmIbhavAma iti vizeSaNaM prastutamevollAsayati / caturthe'Gka rAjA-(sakaruNamAtmagatam) hA devi
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.8] caturthonmeSaH cakSuryasya tavAnanAdapagataM nAbhUtkvacinnirvRtaM yenaiSA satataM tvadekazayanaM vakSaHsthalI kalpitA / yeoktAsi vinA tvayA bata jagacchUnyaM kSaNAjjAyate so'yaM dambhadhRtavrataH priyatame kartuM kimapyudyataH // 21 // iti sakhedamAste / 237 atra hi kvaciditi keliklamApanodananimittaM niketapRSThasaMcAraNIyAsu lIlAsu aprayatnasulabhadarzane tana mAtronmIlitasaMpAtabimbalAvaNyalezazaGkamAnatvadAnanAntevAsitve candramasi darzitanijavAkyopArUDhapadArthatvAt paryAlocanayA ( karuNameva ) pratyAyayati / yeneti paryaGkArdhaza yanamapi pravAsapadamiva pariharatIti tadeva vyanakti / kSaNAditi etAvantamapi kAlaM tvayA virahitasya jIvataH kiyadauyaM mama / ( evaM ) punaH sakalo'pyalIka evAyaM prema aisa dhAryatAmiti tathaiva pratipAdayati / so'yamityAdi prAgeva vyAkhyAtam / evametat, antaravAkyakadambakAbhivyaktayAbhinavabhaGgayA pUrvasmAtsvAdAdAsvAdAntarasampadaM kAmapi karuNasya kurute / paJcame'Gke- rAjA - (savizeSotkaNThaM nizvasya ) bhrUbhaGgaM rucire lalATaphalake tAraM samAropayet bASpAmbuplutapItapatraracanAM kuryAtkapolasthalIm / vyAvRttairvinibaddhacATumahimAmAlokya lajjAnatA tiSThet kiM kRtakopacAra karuNairAzvAsayanAM priyAm ||22|| atrAdhigamapratyAzA'saMbhAvitapadmAvatIpANipIDasyAnaGkurita manorathalezasyApi tatkAlakandalitautsukya paravazIkRtAntaHkaraNavRtterunmA
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 vakroktijIvitam dyata iva prAptAmeva pradyotarAjaputroM (manvAnasya) rAjJaH prasAdasamayasamucitaprakAra (cintanaM kaasstthaaN)krunnsyaavtaaryti| tatravAGke kiM prANA na mayA tavAnugamanaM kartuM samutsAhitA baddhA kiM na jaTA na vA praruditaM bhrAntaM vane nirjane / tvatsaMprAptivilobhanena punarapyanena pApena kiM kiM kRtvA kupitA yadadya na vacastvaM me dadAsi priye // 23 // "iti roditi"ityantena manAganmAdamudrApyunmIlitA tameva proddIpayati / SaSThe'Gke rAjA hA devi ! tvatsaMprAptivilobhanena sacivaiH prANA mayA dhAritAH tanmatvA'tyajataH zarIrakamidaM me nAsti niHsnehatA / Asanno'vasarastadAnugamane jAtA dhRtiH kiM tvayaM khedo yacchatadhA gataM na hRdayaM tadvatkSaNe dAruNe // 24 // atra nairAzyena rAzIbhatabharitarazokAvegavedanAdahyamAnamAnasapratIkArakAraNaM kAlindInAmanimnagAsaMgamanam / tasya priyAnugamamapi vastu vAcyavistaraM prakaraNAbharaNAyate / "procyate kiyat "ityuktyA vividharvA vilAsaH, kutaH kathopakArakAditi kathAyAH samAzaGkitavicchedAyA: prarohayatIti (?) kimuktaM bhavati-svalpo'pi vAcyavizeSaH savizeSavisphAritaH samudghATitarasakavATadvArasarasoktivisaravikAsinyA prakaraNavicchityA vitanyamAnaH kamapi vakrimANamAsAdayati / yathA raghuvaMze mRgayAprakaraNe atra hi taraGgiNItIralekhAsvAkheTavATodyatena pramAdyatA dazarathena rAjJA sthavirAndhatapasvibAlavadho vyadhIyateti ekavAkya
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.8] caturthonmeSaH 239 zakyapratipAdano'pyayamarthaH punaH paramArthasarasasarasvatIsarvasvAyamAnapratibhAvidhAnakuzalena kavinA tAdRzyA prakaraNavicchittyA visphAritazcetanacamatkArakAraNatAmadhitiSThati / ___ tathAhi - yadyatrAnekanaktandinAnubandhivividhamRgayAvyApAraparavazIkRtAntaHkaraNakavalitasakalataditara (vyApAra) vyAvRttyavasaraprasaradabhyAsarasasodarAtmakamRgayAnurAgagarimAta: prANyetAdRgrUpo na pratihanyeta, tadA sadAcArasaMpAdanacaNe tribhuvanAbhayadIkSAdhikAriNi kiraNamAlinaH kule tilakAyamAnasyAkhilavidyApArAvArapAradazvanaH kIrtidhanasya dhanya(dazaratha)nAmno dharitrIpateH pavitritatridivAdhipArdhAsanasya tathAvidhAkaraNIyakaraNaM maharSiNApyudAhriyamANamanupapannaprAyameva pratibhAsetApAtataH / idaM ca tatrava sakalamunmIlitaM manAgudAhriyate / vyAghrAnabhIrabhimukhotpatitAn guhAbhyaH phullAsanAnaviTapAniva vAyurugNAn / zikSAvizeSalaghuhastatayA sa dhanvI tUNIcakAra zarapUritavaktrarandhrAn // 25 / / api turagasamIpAdutpatantaM mayUraM na sa rucirakalApaM bANalakSIcakAra / sapadi gatamanaskazchinnamAlyAnakIrNe rativigalitabandhe kezahaste priyAyAH // 26 // lakSyIkRtasya hariNasya hariprabhAvaH prekSya sthitAM sahacaroM vyavadhAya dehAt / AkarNakRSTamapi kAmitayA sa dhanvI bANaM kRpAmRdumanA: pratisaMjahAra // 27 //
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 vakroktijIvitam [4.8 ityAdi / etairhi vicitravAcyavAcakaucityacArubhirvAkyavizeSavividhavyApArapAravazyamatitarAM pratIyate / yathA sa lalitakusumapravAlazayyAM jvalitamahauSadhidIpikAsanAthAm / vanarati rativAyAMbabhUva kvacidasametaparicchadastriyAmAm // 28 // atra vanaratiriti vizeSaNavakratA vane sthityA vilAsagRhakelIparya) preyasIM sametya madhugoSThIprabhRtyupabhogapratItipratyAkhyAtapratIti pratipAdayantyA prastutarasAveza eva vitanyate / triyAmeti vacanavakratollekhena ciratarasamayamandha (kAraH) samunmIlyate / rUDhivakratAmahimnA ca nirbharAndhakAranivAritaruciravyApAraprakArAntarasAntarAyakAritvAt tatpratikalatA pratipAdyate / ata evAtivAhayAMbabhaveti kriyAvakratvavaicitryeNa dAruNadehavedanAM zayanagata: apagamayAmAsa, paramaparizramavidhAne nidrA rasadAyinItyabhinananda / yathA ca iti vismRtAnyakaraNIyamAtmanaH sacivAvalambitadhuraM dharApatim / parivRddha rAgamanubandhasevayA mRgayA jahAra catureva kAminI // 29 // atra jahAreti kriyAvakratvavicchittyA, mRgayAyA karaNIyetarabhAvanAsuvikalAntaHkaraNatvamaGkaritaM mahIbhartuH / tathA atha jAtu rurorgRhItavarmA vipine pArzvacarairalakSyamANaH / zramaphenamucA tapasvigADhAM tamasAM prApa nadI turaGgameNa // 30 //
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.8] caturthonmeSa: atra tapasvigADhAmiti vizeSaNavakratayA vividhadharmAcAraparAyaNatApasasaMkulAM tamasAM pazyannapi zabdazravaNamAtrAt zaraM vyAkRSya zaramokSamavikalAntaHkaraNaH kathamakurvateti prakAzyate / 66 apathe padamarpayanti hi zrutavanto'pi rajonimIlitAH" ityanena nyAyena paradhArAdhirUDhadurdharavyasana rAgAndhakA rakavalitavivekadRSTayastathAvidhA azuddhAdhvani saJcaranta ityupapattirapyupapAditA / uttarakathopakAro'pyekadezasyAstyeva / tathA hi diSTAntamApsyati bhavAnapi putrazokAdante vayasyamiveti tamuktavantam // 31 // - 241 iti vizIrNatApasavitIrNazApasya tApasaM prati prativacanaM kausalyApateH tathAhi zApo'pyadRSTatanayAnanapadmazobhe sAnugraho bhagavatA mayi pAtito'yam / kRSyAM dahannapi khala kSitimindhaneddhaH bIjaprarohajananIM dahanaH karoti // 32 // atra zApa iti evaMvidhApacAraprAgbhAraprabhavo bhavatu nAma / sAnugraha iti anugrahaH punarayamanupapanna evAsyAmavasthAyAm / bhagavate - tyanarthadarzanena sahajadayAlunA / yadi vA bhagavatA zApo'pi iti zApAnugrahayordahanavAriNorivaikakAlamekaviSayavartitvamasatorapi bhagavat (svarUpa) saMpatsAmarthyAdeva saMbhAvyate, adRSTatanayAnanapadmazobhe mayi etasmAdevAnugrahAdavazyaMbhAvinaH sucirakAlAbhikAGkSitasya sutAvalambanatanorjIvitaphalasya vilokanotkaNThApAravazyAt (sArthakyam ) ityalamatiprasaGgena / asyA eva prabhedAntaramunmIlayati 16
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 vakroktijIvitam kathAvaicitryapAtraM tadvakrimANaM prapadyate / yadaGgaM sargabandhAdeH saundaryAya nibadhyate // 9 // 'kathAvaicitryapAtraM " " tadvakrimANaM (prapadyate ) " kiMviziSTaM prastuta saMvidhAnakabhaGgIbhAjanaM / kiM tat ? " yadaGgaM sarga bandhAdeH saunda -- [ 4.9 " = "" = ryAya nibadhyate " ' yat " - jalakrIDAdiprakaraNaM ( " sargabandhAdeH " ) mahAkAvyaprabhRteH (" saundaryAya " ) - upazobhAniSpatyaM (" nibadhyate") nivezyate / - ayamasya paramArtha:-- prabandheSa jalakelikusumApacayaprabhRti prakaraNaM prakrAntasaMvidhAnakAnubandhi nibadhyamAnaM nidhAnamiva kamanIyasaMpadaH saMpadyate / yathA raghuvaMze athomilolonmadarAjahaMse rogholatApuSpavahe sarayvAH / vihartumicchA vanitAsakhasya tasyAmbhasi grISmasukhe babhUva / / 33 / / ityAdi / jalakrIDAsparzAnantaralakSitatvAt akhilamadavikala(lalanA) vilAsamUlAdhyAsyamAnotsavAkulasya (kumudakanyA) kandukakrIDAlakSaNamutsavAntaramuttarakathopakAryapapadyate, tadvidAmAhlAdamAva hati ca / tathA hi rAjJaH karA (sphAlanAbhyakSaNA) divArivihArarasaparavazAntaHkaraNasya (karAravindA) dalaMkaraNa malakSitapatanamutpannakutUhalA kumudvatI nAma nAgakanyA jagRhe / tatastasminnAdarodrekAdanviSTe'pyanAsAdite pAthontarvartinaM nAganAyakamAnIya niveditaM kumudamuddizya dazAnanAntakanandanaH samadhatta dhanuSi dhanvI gArutmatamastram / atha
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ 243 4.9] caturthonmeSaH paritrANaparyAkulaH kumudaH kumudvatIM svasAramAbharaNena samaM karakamalAlaMkAriNA videhanandinInandanasyA (rpayAmAsa) / atra sUktAni kAnicidudAhriyante / avaimi kAryAntaramAnuSasya viSNo: sutAkhyAmaparAM tanuM tvAm / so'haM kathaM nAtha tavAcareyamArAdhanIyasya dhRtevighAtam / / 34 / / karAbhighAtotthitakandukeyamAlokya bAlAtikutUhalena / hradAtpatajjyotirivAntarikSAdadatta jaitrAbharaNaM tvadIyam / / 35 / / tadetadAjAnuvilambinA te jyAghAtarekhAkiNalAJchanena / bhuz2ena rakSAparigheNa bhUmerupaitu yogaM punaraMsalena // 36 // imAM svasAraM ca yavIyasI me kumudvatIM nArhasi nAnumantum / AtmAparAdhaM nudatoM cirAya zuzrUSayA pArthiva pAdayoste // 37 // eteSu bhujaGgarAjavAkyeSu Adye 'viSNo'riti rUDhivakratayA vaktRprabhAvAt paryaGkIbhUya bhuvanAdhAreNa anantena niSevyamANasya sakalAjJApAlanasaMpAdane sajjo bhujaGgAntaro bhaviSyatIti pratipAdyate / 'sa' iti saMvRtivakratvena yaH satatameva tava vAstavyaviSayaH sa evetybhivyjyte| katham iti padavakratayA (tvayi) bhaktiriti vidheya
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 vakroktijIvitam [4.9 tAniyantritasya mama na kenApi prakAreNa duzcaritApannaM zIlamAzaGkayamiti / dvitIye'pi "autpAtikajyotirivAntarikSAt" ityupamayA na kathaM kisalayitadigantarAlataralitamarIcimaNDalatayA yAvadasmAkaM akAraNakamahAbhayasaMzayasaMpAdanamapItyavagamyate / tRtIye'pi tadetaditi saMvRtivakratayA yasya tvatpitururasthalamiva kaustubhasya bhadrajayavibhUSyatAviSayaH iti "rakSAparigheNa bhame:" iti rUpakeNa nivAritanikhilavasundharAduHkhasya tvadvAhoralaMkaraNam, 'zuzraSayA pAdayo'riti caraNazuzrUSApavitreNa pANinA saMpAditapariNayotsavAM 'yavIyasI'miti drutataratAruNyAvatAritatvadanurAgaprAgbhArAm / ata eva nArhasi nAnumantumapi / taharyahasyaiva gatyantarAbhAvAditi pratIyate / "atithiM nAma kAkutsthAt putramApa kumudvatI" // 38 // ityanantaraprakaraNe kathopakAro'pi prakaTameva vArivihArasya darzitaH / tasmAdeva ca tadavasaranidAnatayA nidAghavarNanamapi atra athAsya ratnagrathitottarIyamekAntapANDustanalambihAram / nizvAsahAryAMzukamAjagAma dharmaH priyAveSamivopadeSTum // 39 // ityAdinA nibadhyamAnaM na kathAvaicitryamAtramatikAmati / (asmina samasta)prabandhe prakaraNaM prakrAntasaMvidhAnamapi (nAnApriyakAryatantumilitarUpakAraNaM prasaktam / asyA nidarzanAnyapi svayamanyAnyudAharaNIyAni / jalakrIDAdikAkhyAnamapi saMdarbhasundaram / prabandhasya kathAprANaparispandaparaM sukham // 40 //
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.10] caturthonmeSaH ityantarazlokaH] punarapyasyAH prabhedAntaramudbhAvayati yatrAGgirasaniSyandanikaSaH ko'pi lakSyate / pUrvottarairasaMpAdyaH sAGkAdeH kApi vakratA // 10 // . "sAGkAdeH kApi vakratA" "aGkAdeH" =aGkasargAde: prakaraNasya "sA kApi" =alaukikI "vakratA"-vakrabhAvo bhavatIti saMbandhaH / "yatrAGgirasaniSyandanikaSaH ko'pi lakSyate" "yatra"-yasyAM aGgI yaH "rasaH" prANarUpaH, tasya niSyandaH pravAhaH tasya, kAJcanasyeva nikaSaH parIkSopalavadviSayavizeSa: "ko'pi" abhUtanirmANanirupamo lakSyate (nikaSa) yojane (kAJcanasya rekho) daya riva vizeSaH / kiM viziSTa: "pUrvottarairasaMpAdyaH"-prAparavRttibhirakAdyaiH saMpAdayitumazakyaH / idamatra tAtparyam / pradhAnarasasarvasvakrIDAniketanaM tatkimapi prakaraNaM (yatra) prakaTataraM ca vkrtaavicchittividyotte| yadIyalAvaNyAtizayaM manAGmAtramapi pUrvANyaparANi vA prakaraNAntarANi nAnukartuM zakruvanti / yathA vikramorvazyAmunmattAGkaHtatra hi prastutarasAsAdhAraNa (vibhAvAnubhAva) mAdhuryasaMpattyA vipralambhazRGgArasyAGginaH sa ko'pi (sahRdayahRdayA) deH rasaniSyandaparispandaH paristIryate, yaH na kevalaM prakaraNAntare prabandhAntare'pyazakyakAmanIyakakaNikAnukAraH / tathA ca tadupakrama eva-- rAjA (sasaMbhramam ) - A durAtman, tiSTha tiSTha ! kva na khalu priyatamAmAdAya gacchasi ? (vilokya) kathaM zailazikharAt
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 vakroktijIvitam [4.11 gaganamatplatya bANairmAmabhivarSati ? (vibhAvya sabASpam) kathaM vipralabdho'sminavajaladharaH saMnaddho'yaM na dRptanizAcara: suradhanuridaM dUrAkRSTaM na nAma zarAsanam / ayamapi paTurdhArAsAro na bANaparamparA kanakanikaSasnigdhA vidyut priyA na mamorvazI // 41 // anenonmIlitonmAdadazAvaizasasya rAjJaH, kavacitaH ziJjitakodaNDadaNDo dIdApatan naktaMcaro'pi zakyapratIkAro na tvasau navAmbhoda iti, nArAcanicayo'pi na tathA marmANi kRntati yathAyamAsAradhArAnikara iti / kiM ca nabhasi vA bhUyaH saudAminyAH anvIkSaNadRSTanaSTAyA: kSaNAntare darzanamAsAdyate, tathAvidhasthairyAsaMbhAvitabhamerapi priyAyAH tatkimidamiti cAbhiprAyo vAkyena pratipAdyate / "tiSThetkopavazAdi"tyAdi, 'padyA'-miti, 'taraGgetyAdikaM (ca) prAgudAhRtamasmAbhiranusandheyam / yathA vA kirAtArjunIye bAhuyuddhaprakaraNam-tatrApi kavacAdikAyarakSaNAdhupakaraNamantareNApi sahajabAhubalAvalepaprakAzanaprastAvaprAptipramodamAnamAnasasya nirupamaniyuddhanirmANanirmaryAdanivedyamAna sAhasasAhAyyasya pANDusUnoH sa ko'pi vIrarasasyotkarSaH prakAzate / (tiSThatu tAvat sarvamitaraM scetsaamitybhipraayH)| paramezvarasyApi kevalamAnuSasya bAhubalAdevaM dUramutkSipya viyatyAndolyamAnasya kavikalpitacamatkArAntarakAraNam (spaSTam) / evamanyadapyudAhAryam / punarimAmevAnyathA prathayati -- pradhAnavastuniSpattyai vastvantaravicitratA / yatrollasati sollekhA sA'parApyasya vakratA // 11 //
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.11] caturthonmeSaH " "" aparAdhyasya " prakaraNasya "vakratA" vakrabhAvo bhavatIti saMbandhaH / 'yatrollasati " = unmIlati / ( kIdRzI ) 'sollekhA " - abhinavodbhedabhaGgI / (subhagA cAsau sundarapratirUpA ) " vastvantaravicitratA " = vastvantaramitaradvastu, tasya vicitratA vaicitryaM nUtanacamatkAra iti yAvat / kimarthaM " pradhAnavastuniSpattyai" / pradhAnamadhikRtaM prakaraNaM kamapi vakrimANamAkrAmati / (( (( yathA mudrArAkSase SaSThe'Gke "tataH pravizati rajjuhastaH puruSaH " ityAdi prakaraNam / tatra hi sa pumAn nirupamAnanaya kelikuzalakauTilyaprayojyamAno nipuNamatirjIrNodyAne mudrodgalanasamuccalitavipakSatArUkSaM rAkSasamAkRSTakRpANapANimApatantamapazyanniva svayamudagragrIvAvalambinA rajjuvalayena vyApAdayitum ( AtmAnaM ) Arebhe / rAkSasenApi kautukakaruNAkrAntamanasA bhadramukha kimidamiti pRSTam / AH kiM mama mahAduHkhaprazamakAraNe maraNe'ntarAyamAcarasItyAcacakSe / tannirbandhAcca vadhyabhUmimAnItasya mahAsattva(mukuTa) maNermaNikArazreSThinazcandanadAsasya priyasuhRdo duHkhAvegamasahiSNurviSNudAso'pi matpriyamitraM puro'sya pAvakaM praviSTumudyataH / tato'hamapi tadvadeva zokAvegamasahamAna: prathamamevAtmAnaM vyApAdayAmItyAvedayAmAsa / kiM bahunA, vicitrasaMbhAvanAgahane nItivartmani vicakSaNamanyasya rAkSasasyApi tathA saMbhramaH santApamujjanayAMbabhUve, yathA vA saH svadehadAnena candanadAsadehamocanAyopacakrame 1 atrApi kiMcidudAhriyate yathA 247 chagguNasaM jo adiDhA uvAaparivADighaDiapAsamuhI / cANakkaNItirajja ripusaMjamaajjaA jaadi // 42 //
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 vakroktijIvitam [4.91 SaGgaNasaMyogadRDhA upAyaparipATighaTitapAzamukhI / cANakyanItirajjU ripusaMyamanodyatA jayati / / iti chaayaa| vizeSaNavakratAviziSTena rUpakeNa puruSasyAyamabhiprAyaH prakAzyate / yathA ta eva guNAsta evAbhyupAyAstadeva ca nItitantram, tathApi kasyacidevAvikalakauzalaprasAritA ripukulasaMyamanAya saMghaTanA aviditavividhabandhayuktA nItiprayuktA tadvidAmapi vimohamAvahati, ata eva jayatIti / tathA ca"rAkSasaH bhadramukha asyAgnipraveze suhRdaste ko hetuH? kimauSadhapathAtigairupahato mahAvyAdhibhiH ? puruSaH--ajja Nahi Nahi (Arya na hi na hi) rAkSasaH--kimagniviSakalpayA narapatenirastaH krudhA ? puruSaH-..santaM pAvaM santaM pAvaM, caMdauttassa jaNavade Na NisaMsA pddivttii| (zAntaM pApaM, zAntaM pApam / candraguptasya janapadeSvanRzaMsA pratipatti:) rAkSasaH-alabhyamanuraktavAn kathaya kiM nu nArIjanam ? puruSaH- (kau~ pidhAya) santaM pAvaM, abhUmi kkhu eso aviNa assa / (zAntaM pApam / abhUmiH khalveSa avinayasya) rAkSasaH-kimasya bhavato yathA suhRda eva nAzo viSam // 43 // puruSaH-ajja aha iM? (Arya atha kim )" atra mahAvyAdhibhiriti bahuvacana vakratvaM, agniviSakalpayeti ca (vizeSaNavakratvaM) tathAvidharAjApathyavidhAyI vadhyasthAnasthApito'pi candanadAsaH tatkalatramadyApi yAcito na samarpayatIti
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.12-13] 249 vyApAdyata ityasya vakSyamANasya pradhAnAbhidheyasya nimittamAdatte / asyeti sahajasauhArdanibarhaNa nihanyamAnasya / " bhavato yathA " vitatavyatikarotsekakAriNaH svAtmahatyecchA / anenaiva vividhavikalpanena yo'yamarthaH samuddIpyamAno navatAbhAjanaM vibhUSyamANaH san prakAzate / evamanyadapi tata eva vibhAvya vyAkhyeyam / caturthonmeSaH pradhAnaphalasiddhizcAtra " vyApatti jJAtamasya svatanumahamimAM niSkrayaM kalpayami" ityunmIlitA tatastadanantaraprakaraNe " tasyeyaM mama mRtyulokapadavI vadhya sragAbadhyatAm " ityAdinA niSpAditA / tAmeva bhaGgayantareNa vyAcaSTe / sAmAjikajanAhlAdanirmANanipuNairna TaiH / tadbhumikAM samAsthAya nirvartitanaTAntaram // 12 // kvacitprakaraNasyAntaH smRtaM prakaraNAntaram / sarvaprabandhasarvasvakalpAM puSNAti vakratAm / / 13 // " sarvaprabandhasarvasvakalpAM puSNAti vakratAm " = sakalarUpakaprANarUpaM samullAsayati vakrimANam / "kvacitprakaraNasyAntaH smRtaM prakaraNAntaram " kasmizcita kavikauzalonmeSazAlini nATake, na sarvatra / ekasya madhyavartyaGkAntaragarbhIkRtaM garbho vA nAmeti yAvat / kiMviziSTaM " nirvartitanaTAntaraM " = vibhAvitAnyanartakaM / naTaiH kIdRgbhiH "sAmAjikajanAhlAdanirmANanipuNaiH " - sahRdayapariSatparitoSapoSaNaniSNAtaiH / ( kiM kRtvA ) " tadbhUmikAM samAsthAya " sAmAjikIbhUya / " - ' idamatra tAtparyam - kutracideva niraGkuzakozalAH kuzIlavAH svIyabhUmikAparigraheNa raGgamalaMkurvANA nartakAntaraprayujyamAne prakRtArthaMjIvita iva garbhavartinyaGkAntare taraGgitavakratAmahimni sAmAjikI bhavanto vividhAbhirbhAvanAbhaGgIbhiH sAkSAtsAmAji -
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 vakroktijIvitam kAnAM kimapi cittacamatkAravaicitryamAsUtrayanti / yathA bAlarAmAyaNe caturthe'Gke laGkezvarAnukArI prahastAnukAriNA naTo naTenAnuvartamAnaH karpUra iva dagdho'pi zaktimAn yo jane jane / namaH zRGgArabIjAya tasmai kusumadhanvane // 44 // ityAdinA naTAntarAbhinIyamAna (vividhabhAvanA) bhaGgItaraGgitavakratA garimaNi garbhAGke sAmAjikIbhUya (sItA) sakhIbhirvibhAvanavikriyAbhirabhinIyamAno manorathAtiriktamAnandamutpAdayati sahRdayAnAm / tatsUktisarvasvaM ca svayamevotprekSya vyAkhyeyam / prabandhAntaH prakaraNavakratApyasya prakaraNasya tatraiva- [4.13 zravaNaiH peyamanekairdRzyaM dIrdhaizca locanairbahubhiH / bhavadarthamiva nibaddhaM nATyaM sItAsvayaMvaraNam // 45 // ityanena prakAzyate / yathA vA uttararAmacarite saptame'Gke rAmabhadrA (nukArI) lakSmaNasahakAriNA nartako nartakenopAsyamAnaH " ( nepathye) ajjautta, hA kumAra lakkhaNa, eAiNi asaraNaM araNe AsaNNapasavaveaNaM hRdAsaM sAvadA meM ahilasanti / sAhaM dANi mandabhAiNI bhAIraIe attANaM NikkhivissAmi / " / / 46 // ( hA aryaputra, hA kumAralakSmaNa, ekAkinIM mandabhAginImazaraNAmaraNye AsannaprasavavedanAM hatAzAM zvApadA mAmabhilaSanti | sAhamidAnIM mandabhAginI bhAgIrathyAmAtmAnaM nikSipAmi / ) ityAdinA naTAntaretyAdi pUrvavat / aparamapi prakaraNavakratAyAH prakAramAviSkaroti
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.14-15] caturthonmeSaH 251 mukhAbhisandhisaMhlAdi saMvidhAnakabandhuram / pUrvottarAdisAMgatyAdaGgAnAM vinivezanam // 14 // na tvamArgagrahagrastavarNakAGgaH kadarthitam / vakratollekhalAvaNyamullAsayati nUtanam // 15 // "vakratollekhalAvaNyamullAsayati natanam" =vakratonmeSakAmanIyakamanmIlayatyabhinavam / "aGgAnAM vinivezanam"-prakaraNAnAM vizeSeNa nyAsaH / kasmAt- "pUrvottarAdisAMgatyAt"-pUrvasya pUrvasyottarottareNa yatsAMgatyamatizayitasaMbandhatvamupajIvyopajIvakabhAvalakSaNaM tasmAt / kiMbhUtaM "mukhAbhisandhisaMhlAdi" = mukhAni ca tAni abhisandhIni, taiH saMhlAdi sundaraM hRdyhaari| (punaH kIdRzaM) "saMvidhAnakabandhuram" =prastutasaMvidhAnaramaNIyam / ___ idamuktaM bhavati-prabandheSu pUrvaM pUrva prakaraNaM parasya parasya prakaraNAntarasya sarasasaMpAditasandhisaMbandhasaMvidhAnakasamarpyamANa(kAmanIyaka) tAprANaprauDhiprarUDhavakratollekhamAlAdayati / yathA puSpadUSitake prathamaM prakaraNam-atidAruNAbhinavavipravAsavedanAnirAnandasya nandayantImasaMmAnya samAgatasya samudratIre samudradattasyotkaNThAprakAraprakAzanam / dvitIyamapi-prasthAnAt pratinivRtya nizIthinyAmutkocAlaMkAradAnamUkIkRtakuvalayasya kusumavATikAyAmanAkalitAnanasya sahacarIsaMgamanam / tRtiiympi-sNbhaavitdurvinyvijydttnndiniinirvaasnvysnnibndhnm| caturthamapi-mathurApratinivRttakuvalayapradarya mAnAGgalIyakasamAveditavimalazIlasaMpadaH kaThorataragarbhabhArakhinnAyAH snuSAyA niSkAraNaniSkAsanAdanAsAditatatpravRttemahApAtakinamAtmAnaM manyamAnasya sArthavAhasAgaradattasya tIrthayAtrApravartanam / paJcamamapi-vanAntare vanapAlapAlitAyA nandayantyAH kuvalayena samudradattakuzalodantakathanam / SaSThamapi
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 vakroktijIvitam [4.15 vicitrasaraNyA samAgamAbhyupAyasaMpAdanamiti / evameteSAmanantopAyAnAM kathArasaniSyandatatparANAM paripATiH kAmapi kAmanIyakasaMpadamudbhAvayati / yathA vA kumArasaMbhavepArvatyAH prathamatAruNyAvatAravarNanam, zaMkarazuzrUSA, dustaratArakaparAbhavapArAvArottArakAraNamaravindasuterupadezaH, kusumAkarasuhRdaH kandarpasya puraMdaroddezAt gauryAH saundaryabalAdvipraharato haravilocanavicitrabhAnunA bhasmIkaraNaM, duHkhAvezavivazAyA ratyA vilApanama, vikSatavikalamanaso menAtmajAyAstapazcaraNam, AdatavRddhA (cArayA saha) manasijaviSadanasaMvAdanirUpaNaM, citrazikhaNDibhiH zikharinAthAbhyarthanam, nirargalAnurAgaprAgbhAraparimaSTacetasA (paramezvareNa) pANipIDanam, iti prakaraNAni paurvAparyaparyavasitasundarasamAvezasaMbandhabandhurANi rAmaNIyakadhArAmadhirohanti / evamanyeSvapi mahAkaviprabandheSu prakaraNavaicitryamevameva vivecanIyam / asyaiva prAdhAnyamabhidhAtuM vyatirekamAha___ "na tvamArgagrahAstavarNakAGgaH kathitam"- na tvaGgAnAM vinivezanaM vakratollAsabhAgbhavati / kiM bhUtam -- amArgagrahagrastavarNakAntarakathitam / uttarottaraparasparAnvayalakSaNasaMbandhanibandhanam etadvAkyArthatAtparyamiti vAkyavicAralakSaNasyopayogaH, pramANena pratyakSAdinaitat upapannamiti pramANalakSaNasyopayogaH / yuktiyuktatvaM nAma grathanAvezakalitaM bharatAdilakSaNayojanAvilambitaM, saMdhyaGgaprabhRtipratipAdanAya kathAnupayuktarvarNakairAkIrNam / yathA veNIsaMhAre pratimukhasandhyaGgabhAgini dvitIye'Gke bhAnumatyAH svapnavRttAntazravaNasamutpannadurvinayabuddherduryodhanasya vividhavipakSavalakSye tAdRzi samarasaMmarde samudvatte, zarazayyAzAyini mandAkinInaMdane, nihanyamAneSu ca kumArasodarasaMbandhisuhRtsu, tathAvidha
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.16-17] caturthonmeSaH vIravRtterabhimAnino'spandamavasthitirapyanucitA kiM punarvilAsavyApRtiH, tatrApi vezyAyAmiva vilAsaH mahArAjasya mahiSyAM, (vi) cAramantareNa taducitacittapariciti vinA ca durvinayAdhyAsaH sakalamidamasamaJjasatA bhAjanamupekSyameva / yathA zizupAlavadhe upendrasyendraprasthaM prati pratiSThamAnasya dvAravatIvyAvarNanam / aucityacAruvacanairanyaiH prakaraNaH kaveH / ratnairalaMkAra iva prabandhaH puSyati zriyam // 47 // vicitrabhaGgIsaMcArakathAmUrtyekajIvitam / - " 253 rasAyanaM rasasyeva svAnuprakaraNaM viduH // 48 // ( ityantarazlokau ) / evamanekaprakArAM prakaraNavakratAM pratipAdya samudAyAtmakasya prabandhasya tAmabhidadhAti itivRttAnyathAvRtta rasa saMpadupekSayA / rasAntareNa ramyeNa yatra nirvahaNaM bhavet // 16 // tasyA eva kathAmUrterAmU lonmIlitazriyaH / vineyAnandaniSpattyai sA prabandhasya vakratA // 17 // "sA" " prabandhasya " - nATaka sargabandhAdeH 'vakratA " - vakrabhAvo bhavatIti saMbandhaH / "yatra nirvahaNaM bhavet " = yasyAmupasaMharaNaM syAt / 'rasAntareNa ramyeNa " itareNa rasena rAmaNIyaka (tva) vidhAyinA / kayA " itivRttAnyathAvRtta rasa saMpadupekSayA " - " itivRtte" itihAse'nyathA-- apareNa prakAreNa "vRttA" nirvyUDhA yA " rasasaMpat" zRGgArAdibhaGgI " tadupekSayA " - tadanAdareNa tAM parityajyeti yAvat / kasyAH 'tasyA eva kathAmarteH " tasyaiva kAvyazarIrasya / kiMbhatAyAH-" AmUlonmIlitazriyaH " " AmUlaM " prArambhAt unmI - 66 66
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 vakroktijIvitam [4.17 litA zrIH =vAcyavAcakaracanAvaicitryasaMpata yasyAH sA tathoktA tasyAH / kimarthaM "vineyaanndnisspttyai"=prtibodhypaarthivaadiprmodsNpaadnaay| anenedamabhihitaM bhavati-itivRttAntavRttAyAH kasyAzcidekasyAH kathAyAH kavistannibandhanirvahaNagatarasapaddhati parityajyAbhijAtAnAmAhlAdakAriNA kAmanIyakena kenApyanyena rasenopasaMharaNamupapAdayan prabandhe kamapi vakrimANamAdadhAti / yathA veNIsaMhAre sa hi kAmAntarakavalitasakalabhAvabhAvanAvAritani:sArasaMsAravAsanAmahimani mahAbhArate zAntarasavinAzinA nibandhanirvahaNa)paddhatau pANDavakathAyAstathAvidhAdbhatAbhogazobhinA vIreNa raNaprAGgaNanihatAkhilArAticakradhArAdhiSThitarAjadharmadharmarAjAbhyudayasaMpAditAM samAptimupapAdayan prabandhaprarUDhaprauDhavakratAvicchittyAcchinnamabhijAtAnAmAhlAdamAvahati / te hi tathAvidhavyasanakSetrIbhatairapi punaH svapakSopabaMhitaparAkramaparAjitaparipanthibhirbhujyata eSA rAjyazrIriti akhidyamAnA vipatsvapi vipulotsAhabhAjo bhavanti / yathA vottararAmacaritam-rAmAyaNe'pyaGginA karuNena dAruNavirahavedanAbhAjanajanakarAjaputrIpAtAlapravezAt, pravAhodara (patitasya) sodarasahitasya raghupanibandhanirvahaNaviparyastakathAyAH sakaladivyAstrakuzalalavabaladarzanotsavAntaropabRMhitatvena videhanandinIsaMbhogazRGgAraH upasaMharaNamAtre vicchittivizeSapoSaNa (padavIM) bhajana abhijAtAnAmabhinandanIyo bhvti| evamanyadapi svayamUhyam / vidhvastavyasanAnAM yo nAyakAbhyadayAvahaH / prabandhaH pratipAdyAnAM prItibandhAya jAyate / / 49 / /
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.18-19] caturthonmeSaH ( ityantarazlokaH) / rAmAyaNa mahAbhAratayozca karuNazAntAGgitvaM pUrva sUribhireva nirUpi tam / asyAH prakArAntaramadhyavatArayatiH trailokyAbhinavollekha nAyakotkarSapoSiNA / itihAsaikadezena prabandhasya samApanam / / 18 / / taduttarakathAvartivirasatva jihAsayA / kurvIta yatra sukaviH sA vicitrAsya vakratA / / 19 // 255 "" sA vicitrA" vividhabhaGgIbhrAjiSNuH / " asya " prabandhasya / " vakratA" - vakrabhAvo bhavatIti saMbandhaH / " kurvIta yatra sukaviH ' " " 44 46 , 'kurvIta " - vidadhIta / 'yatra " -- yasyAM / "sukaviH " - aucityapaddhati-prabhAvacaturaH / prabandhasya samApanam " ( " prabandhasya " ) - sargabandhAdeH " samApanam " - upasaMharaNaM samarthanamiti yAvat / " itihAsakadezena " itivRttasyAvayavena / kiMbhUtena " trailokyAbhinavollekhanAkotkarSa poSiNA" jagadasAdhAraNa sphuritanetRprakarSaprakAzakena / kimarthaM - taduttarakathAvartivirasatvajihIrSayA - tasmAduttarA yA kathA tadvRtti tadantargataM yadvirasatvaM vairasyamanArjavaM, tasya " jihAsayA" parijihIrSayA / , idamuktaM bhavatiH - itihAsodAhRtAM kAJcana mahAkaviH sakalAM kathAM prArabhyApi tadavayavena trailokyacamatkArakAraNanirupamAnanAyaka yazaH samutkarSodayadAyinA tadagrimagranthaprasaGgataH saMbhAvitavirasabhAvabhayAt upasaMharamANaH tasya prabandhasya kAmanIyakaniketa - nAyamAnaM vakrimANamAdadhAti / yathA kirAtArjunIye - sa hi sargabandhaH dviSAM vighAtAya vidhAtumicchato rahasyanujJAmadhigamya bhUbhRtaH 114011
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 vakroktijIvitam [4.19 .. riputimiramudasyodIyamAnaM dinAdau dinakRtamiva lakSmIstvAM samabhyetu bhUyaH // 51 // ete durApaM samavApya vIrya munmUlitAraH kapiketanena // 52 // ityAdinA duryodhananidhanAntAM dharmarAjAbhyudayadAyinIM sakalAmapi kathAmupakramya kavinA nibadhyamAnatvAt tejasvivRndArakasya durodaradvArA dUrIkRtavibhateH prabhatadrupadAtmajAnikAraniratizayoddIpitamanyoH kRSNadvaipAyanopadiSTavidyAyogasaMpadaH pAzupatAdidivyAstraprAptaye tapasyato gANDIvasuhRdaH pANDunandanasyAntarA kirAtarAjasaMpraharaNAt samunmIlitAnupamavikramollekhaM kamapyabhiprAyaM prakAzayati / tathAhi yatprathamam - prAtapAzupataprabhRtiparamAstrasaMbhAreNApyekAkinA (pArthena) pinAkinA (saha) mahAhavaH, yasmin bhujayorAdAyAndolyamAno viyati viSamalocano'pi vismayAvezavikalatAM vilakSatAM cAlabdhapUrvAM lambhitaH / tasya pratyakSIkRtatryakSasya tatprasAdAsAditadivyAstrasaMpado vyApadApAtarakSaNavicakSaNacakradharasArathestathAvidharathottamamAsthitasya sthiratarasamarasaMrambhabhImasenAdyupetAnIkinIparaMparAparivAritasya puraskRtazikhaNDinaH parAGamakhe varSIyasyapi pitAmahe, mahAdayAloH "arjunasya ime bANAH neme bANAH zikhaNDinaH" ityAdinArSeNa vacasA sUcitam zvapacAdapi (nRshNsvRttaacaarnnm)| aucityapradhAnapaddhatipravardhamAnavIrarasaparivRDhaprabandhanibadhyamAnamayazasyamevAnyathA vyApRtasya pRthivIpateH bhUrizravaso'pyadhIravartmanA bhujadaNDocchedanam / tadvanmedinInimagnasyandanAbhyuddharaNavyApRtasya vyAhRtavirodhitAhavapaddhaterapyaGgabharturuttamAGgakartanam / evamanyadapyUhyam /
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.20-21] caturthonmeSa: sAtirekarasotsekakarma nirmANakarmaNaH / pratyUhadUrIkaraNAt kAntiM puSNAti nAyakaH / / 53 // ityantarazlokaH / bhUyo'pi bhedAntaramasyAM saMbhAvayati 17 pradhAnavastusaMbandhatirodhAnavidhAyinA / kAryAntarAntarAyeNa vicchinnavirasA kathA // 20 // tatraiva tasya niSpatternirnibandharasojjvalAm / prabandhasyAnubadhnAti navAM kAmapi vakratAm // 21 // 11 "L " prabandhasya " - sargabandhAdeH, " anubadhnAti " - draDhayati / " navAm " - apUrvollekhAM, "kAmapi " sahRdayAnubhUyamAnAM na punarabhidhA" vakratAM gocaracamatkArAM, - vakrimANaM / kA'sau " kAryAntarAntarAyeNa vicchinnavirasA kathA " kAryAntarAntarAyeNa " - anya - kAryakRtena AdhikArikakathApratyahena "vicchinnavirasA " vicchinnA cAsau virasA ca sA vicchidyamAna (rasa) tvAt anAvarjanasaMjJetyarthaH / kiMbhUtena " pradhAnavastusaMbandha[tirodhAna] vidhAyinA"AdhikArika phalasiddhyupAyanirodhinA / kutaH " tatraiva tasya niSpatteH " " tatraiva" kAryAntarAnuSThAne " tasyA "dhikArikasya "niSpatteH " saMsiddheH / tata eva " nirnibandharasojjvalAm"nirantarAyataraGgitAGgirasaprAgbhArabhrAjiSNum / - ayamasya paramArthaH - yA kilAdhikArikakathAniSedhikAryAntaravyavadhAnAt jhagiti vighaTamAnA'labdhAvakAzA'pi vikAzyamAnA sA prastutetaravyApArAdeva prastutavastuniSpannendIvarasitarasanirbharA prabandhasya rAmaNIyakavakrimANamAdadhAti / yathA zizupAlavadhe / sa hi sargabandhaH / 257. w h -
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 vakroktijIvitam [4.22-23 trailokyarakSAdhikAravyApRtabAhunA vAsudevena devarSimukhAt "tadindrasandiSTamupendra yadvacaH kSaNaM mayA vizvajanInamucyate" // 54 // ityAdinA puraMdarasaMdezaM "omityuktavato'tha zAGgiNaH // 55 // ityAdinA tatkAlakandalitakrodhAnubhAvabhaGgayA nizamyAGgIkRtamAdhikArikaM mAhiSmatInAthamanAdRtya, iMndraprasthaM prati pratiSThAsyamAnena nimgnnikhilviirsthitivissytaamniiyt| tatastasminneva saMzritasakalarAjake dharmarAjasya rAjasUyamaNDape madhuripora[grapUjAsa] mAnamasahamAnenAtiduHsahavAkyapAruSyAvarodhaparaMparAviracanacatureNa cedirAjena "kRtArthIkRta" ityantena ca / / prabandhavakratAmeva prakArAntareNa vyAcaSTe yatrakaphalasaMpattisamudyukto'pi nAyakaH / phalAntareSvananteSu tattulyapratipattiSu // 22 // dhatte nimittatAM sphArayazaHsaMbhArabhAjanam / svamAhAtmyacamatkArAt sA parApyasya vakratA // 23 // "sA parApi"-anyApi na kevalaM prAguktA, "asya" rUpakAdeH, "vakratA"-vakrabhAvo bhavatIti saMbandhaH / "yatrakaphalasaMpattisamadyukto'pi nAyakaH", "yatra" - yasyAM, "ekaphalasaMpattisamudhukto'pi"-parAbhimatavastusAdhanavyavasito'pi nAyakaH, "phalAntareSvananteSu" "phalAntareSa" sAdhyarUpeSu vastuSa, "ananteSu" - gaNanAtIteSu / "tattulyapratipattiSu dhatte nimittatAm" "tattulyapratipattiSu"-AdhikArikaphalasamAnopapattiSu, prastutArthasiddherevAdhigatasiddhiSviti [yAvat / kiMbhUtaH "sphArayazaHsaMbhArabhAja
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________ 259 4.24] caturthonmeSaH nam" "sphArasya" brahmANDodarabharitvAdatiriktasya, "yazasaH" - kIrteH yaH "saMbhAraH"-samudayaH, tasya "bhAjanaM" pAtraM bhUmiriti yAvat / kuto hetoH "svamAhAtmyacamatkArAt" "svamAhAtmyaM" svasya prabhAvaH, tasya "camatkAraH" AzcaryakAritvaM, tasmAt / etaduktaM bhavati-niHsImamanorathamalaMkariSNanaikenAMzakena phalena saMyuto'pyaparimitAni tAdRzasvarUpANi phalAnyagamyAnyadhyavasAyAdanicchannapi svaprabhAvasaMpadA saMpAdayannAyakaH kamapi kAmanIyakanidhAnakalazaM prabaMdhasya vakrimANamAvahati / yathA nAgAnande tatra dunivAravairAdapi vainateyAntakAde [kAkinam] sakalakAruNikacUr3AmaNiH zaGkhacUDaM jImUtavAhano nijadehadAnAdabhirakSanna (kevalaM taM) rakSitavAn apitu sakalaM tatkulameva ... AstAM vastuSu vaidagdhI kAvye kAmapi vakratAm / pradhAnasaMvidhAnAGkanAmnApi kurute kaviH // 24 // "AstAM vastuSu vaidagdhI" "AstAm"-dUrata eva vartatAm , "vastuSu"-abhidheyeSu prakaraNapratipAdyeSa, "vaidagdhI"-vicchitti:, "kAvya kAmapi vakratAM kurute kaviH" 'kAvye'-nATake sargabandhAdau ca, kAmapi vakratAM "kurute"--vidadhAti / 'kaviH'adabhutapratibhAprasAraprakAzakaH / kena-"pradhAnasaMvidhAnAGkanAmnApi" "pradhAnaM"-prabandhaprANaprAyaM, 'yatsaMvidhAnaM'-kathAyojanaM, "tadaGkaH" cihnamupalakSaNaM yasya yatra vA tattathoktaM, tacca tannAma ca, tenApi / apizabdo vismayamuddyotayati / idamasya rahasyam - vicAritavicitravastuvicchitteH prabandhasya vakratAvirbhavati (iti) kimadbhutam / adbhutaM punaridaM yatsAratarasaMvidhAnakanibandhalakSaNA (yojitasara) sAkSareNa nAmnApi sA
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 vakroktijIvitam [4.25 nivezyate / yathA-abhijJAnazAkuntala - mudrArAkSasa - pratimAniruddha - mAyApuSpaka - kRtyArAvaNa-chalitarAma-puSpadUSitakAdIni nAmAni / evaMvidhAni kAvyabandhAnAM nAmadheyAnyapi nirupamollekhAni (vilakSaNavakratAsarasA) kSarANi niveditAntargataviziSTasaMbandhatayA nibadhnantyeva vakrimANam, na punarhayagrIvavadha - zizupAlavadha-pANDavAbhyudaya - rAmAnanda - rAmacaritaprAyANi saralasvarUpANi / apyekakakSayA baddhAH kAvyabandhAH kavIzvaraiH / puSNantyanarghAmanyonyavailakSaNyena vakratAm // 25 // "puSNanti" - ullAsayanti, "anardhAma" - aparicchedyAm , "vakratAM"- vakrabhAvam / kena--"anyonyavailakSaNyena" parasparavaisAdRzyena / ke te "kAvyabandhAH"-rUpakapuraHsarAH / kiviziSTAH- "apyekakakSayA baddhAH"-ekenApItivRttena yojitAH / kaiH-'kavIzvaraiH'-anyatra vistIrNa vastu saMkSipadbhiH saMkSiptaM vA vistArayadbhiH, vicitravAcyavAcakAlaMkaraNasaMkalanayA navatAM nayadbhirityarthaH / ___ idamatra tAtparyam-ekAmeva kAmapi kandalitakAmanIyakAM kathAM nirvahadbhirbahubhirapi kavikuJjanibadhyamAnA bahavaH prabandhA manAgapyanyonyasaMvAdamanAsAdayantaH sahRdayahRdayAhlAdakaM kamapi vakrimANamAdadhati / ___ yathA ekasyAmeva dAzarathikathAyAM rAmAbhyudaya - udAttarAghavavIracarita - bAlarAmAyaNa - kRtyArAvaNa - mAyApuSpakaprabhRtayaH / te hi prabandhapravarAstenaiva kathAmArgeNa nirargalarasAsAragarbhasandarbhasaMpadA pratipadaM prativAkyaM pratiprakaraNaM ca prakAzamAnAbhinavabhaGgIprAyAH bhrAjiSNavo navonavonmIlitanAyakAdbhutaguNotkarSA
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.26] caturthonmeSaH 261 karSAH harSAtirekamanekazo'pyAsvAdyamAnAH samutpAdayanti sahRdayAnAm / evamanyadapi nidarzanAntaramudbhAvanIyam / kathonmeSe samAne'pi vapuSIva nirguNaiH / prabandhAH prANina iva prabhAsante pRthak pRthak // 56 / / ityantarazlokaH / bhUyo'pyasyA bhedamupapAdayatimahAkaviprabandhAnAM sarveSAmasti vakratA / nUtanopAyaniSpannanayavarmopadezinAm // 26 // "mahAkaviprabandhanAm" navanirmANanipuNanirupamakaviprakANDa (vi racitAnAM) "sarveSAM" / (kiMbhUtAnAM) - "nUtanopAyaniSpannanayavoM padezinAM"_"nUtanA:"-pratyagrAH, "upAyAH"-sAmAdiprayogaprakArAH, tadvidAM gocarA ye 'taniSpannaM' siddha yat "nayavartma" nIti (mArgaH) tadupadizanti zikSayanti ye (te) tathoktAsteSAm / kimuktaM bhavati-sakaleSvapi satkaviprabandheSu abhinavabhaGgInivezapezalinyA nItyAH phalamupapadyamAnaM pratipAdyopadezadvAreNa kimapi camatkaraNamupalabhyata eva / yathA mudrArAkSase-- tatra hi pravaraprajJAprabhAvaprapaJcitavicitranItivyApArAH praga- . bhanta eva / yathA ca tApasavatsarAjoddeza eva vyAkhyAtaH / evamanyadapyutprekSaNIyam / vakratollekhavaikalya (masatkAvye vi) lokyate / prabandheSu kavIndrANAM kIrtikandeSu kiM punaH // 57 // ityantarazlokaH / samAptaprAyo'yaM granthaH /
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArikAsUci AJasena svabhAvasya AstAM vastuSu vaidagdhI 259 0 0 216 228 itivRttaprayukte'pi itivRttAnyathAvRtta ityupAdeyavarge'smin 234 253 162 225 260 168 182 117 153 ucyate'tizayoktiH sA utprekSA vastusAmye'pi udArasvaparispanda upacAraikasarvasvaM upameyopamA yeyaM ubhAvetAvalaMkAyau~ m 963 80 aklezavyajjitAkRtaM atrArocakinaH kecit atrAluptavisargAnta anyadarpayituM rUpaM anyUnanUtanollekha aparA sahajAhArya aparaM triprakAraM ca apyAmUlAdanAzaGkaya apyekakakSayA baddhAH aprastuto'pi vicchittiM abhidhAyAH prakArau staH abhidheyAntaratamaH amlAnapratibhodbhinna arthayorekamullekhi alaMkArakalApo'ya alaMkArakRtAM yeSAM alaMkArasya kavayo alaMkAro na rasavat alaMkAropasaMskAra alaMkRtiralaMkArya avibhAvitasaMsthAna avyayIbhAvamukhyAnAM asamastapadanyAsa: asamastamanohAri asAmAnyasamullekha 186 0 201 218 11 UrjasvyudAttayostadvad 49 160 eko dvau bahavo varNA ekaM prakAzakaM, santi etatriSvapi mArgeSu evaMvidhasvarUpAste 66 106 . aucityAntaratamyena aucityAvahamamlAnaM 232 159 A kathAvaicitryapAtraM tad karturatyantaraGgatvaM 242 AgamAdiparispanda 102
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________ 263 102 73 21 karmAdisaMvRtiH paJca kalpitopamayA tulyaM kavivyApAravatva kurvanti kAvyavaicitrya kvacitprakaraNasyAntaH kvacidavyavaghAne'pi 111 201 186 gamakAni nibadhyante 234. caturvargaphalAsvAda kArikAsUci nAtinirbandhavihitA 190 niSedhacchAyayAkSepaH 24 109 padayorubhayoreka padArthAntarametasya parasparasya zobhAyai paripoSayituM kAMcid prakAratvaM prapadyante pratiprakaraNaM prauDha pratibhAprathamodbheda pratibhAsAttathA boddhaH pratIyamAnatA yatra pratyaktA parabhAvazca pradhAnavastuniSpattyai pradhAnavastusaMbandhaH prabandhasyaikadezAnAM prastutaucityavicchitti bha bhAvasvabhAvaprAdhAnya 253 bhAvAnAmaparimlAna bhinnayoliGgayoryasyAM 201 bhUSaNatve svabhAvasya bhUSaNAntarabhAvena 177 ta 110 246 257 257 232 2 tattulyayogitAnAma tatra pUrva prakArAbhyAM tauva tasya niSpatteH tathA yathA prabandhasya taduttarakathAvarti tadekazabdavAcpatva tasyA eva kathAmUrteH tAM sAdhAraNadharmoktau tulyazabdasmRterarthaH trailokyAbhinavollekha 200 40 128 180 9 255 220 124 258 dha dhate nimittatAM sphAra dharmAdisAdhanopAyaH dharmAdisAdhanopAyapari 261 60 124 manojJaphalakollekha mahAkaviprabandhAnAM mAdhuryAdiguNagrAmo mArgasthavakrazabdArthaH mArgANAM tritayaM tadetat mArgo'sau madhyamo nAma mukhAbhisandhisaMhalAdi mukhyamakliSTaratyAdi 68 na tvamArgagrahagrasta na preyastadviruddhaH syAd nayanti rUpakaM kAMcit 251 143 167 251 129
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArikAsUci 40 108 168 lAvaNyAdiguNojjvalA lokaprasiddhasAmAnya lokottaracamatkAra' lokottaratiraskAra 225 63 213 172 74 yat kiMcanApi vaicitryaM yatra kArakasAmAnya yatra tatsAmyamAzritya yatra tadvadalaGkAraH patra dUrAntare'nyasmAd yatra niyantraNotsAha yatra rUDherasaMbhAvya yatra vaktuH pramAturvA yatra vAcyatayA nindA yatra saMtriyate vastu yatrAGgirasaniSyanda yatrAnyathAbhavat sarva yaukaphalasaMpatti yaukenaiva vAkyena yathAyogikriyApadaM yathA sa rasavannAma yathAsaMkhyamalaMkAraH yadapyanUtanollekha yadvAkyAntaravaktavyaM yannAtikomalacchAyaM yanmUlA sarasollekhA yamakaM nAma ko'pyasyAH yasminnutprekSitaM rUpaM 258 vAkyana 208 163 154 187 220 211 115 171 vakrabhAvaH prakaraNe vakSyamANoktaviSayAH vande kavIndravakondu vargAntyayoginaH sparzA varNacchAyAnusAreNa varNanIyasya vicchitteH varNavinyAsavakratvaM varNavinyAsavicchattiH varNyatvameSAmathavA vastusAmyaM samAzritya vAkyArthAntaravinyAso vAgvallyAH padapallavAspada' vAcyaM sAmarthyalabhyaM ca . vAcyavAcakasAmarthyA vAcyavAcakasaubhAgya vAcyavAcakavakrokti vAcyasya vakrabhAvo'nyo vAcyo'rtho vAcakaH zabdaH vicitro yatra vakrokti vinivartanamekasya virodho yo viruddhArtha vivakSitaparispanda viziSTaM yojyate liGga vizeSaNasya mAhAtmyAt om 9 215 mr m 0 4 205 ratnarazmicchaTotsekaM rasAdidyotanaM yasyAM rasena vartate tulyaM rasoddIpanasAmarthya rAjanti yatrAlaMkArA 154 180 132 90
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArikAsUci 112 60 vihitaH pratyayAdanyaH vaicitryaM saukumArya ca vaidagdhyasyandi mAdhurya vyavahAraparispanda ni w m 249 sati liGgAntare yatra santi tatra trayo mArgAH samAnavarNamanyArtha samAsoktiH sahoktizca samullikhitavAkyArtha sarvasaMpatparispanda sAdhyatAmapyanAdRtya sAmAjikajanAhalAda sAhityamanayoH zobhA sukumArAbhidhaH so'yaM so'tiduHsaMcaro yena spaSTe sarvatra saMsRSTiH svakAraNaparityAga svabhAvaH sarasAkUto svabhAvavyatirekeNa svayaM vizeSaNenApi zabdArthoM sahitAveva zabdArthoM sahitau vakra zabdo vivakSitArthaMka zarIraM cedalaMkAraH zarIramidamarthasya zrutipezalatAzAli W 0 133 000 214 173 P saMbhAvanAnumAnena sati tacchandavAcyatve 202 .
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 113 231 250 192 242 uddharaNasaci ayamAndolitaprauDha 120 ayamekapade ayaM janaH praSTumanA 152 ayaM mandadyutirbhAsvAn 195 26 ayaM raNazcAraNajIvitA 156 ayi pibata cakorAH 72 arthAnAM yo vinimayaH athomilolonmada alaM mahIpAla tava alaGkArasya kavayo 244 avibhAviachara 240 avaimi kAryAntaramAnuSasya 244 avyutpannamanobhavA 119 azliSTo navakuGkumAruNa 143 asaMbhRtaM maNDanamaGga 214 asaMzayaM kSatraparigraha asAra saMsAraM 10, 160 asmadbhAgyaviparyayAd 208 asyAH sargavidhau 122, 127 my 216 243 akaThoravAraNavadhU' akliSTabAlataru akSNoH sphuTAzrukaluSo aGgarAja senApate aGgalIbhiriva kezasaMcayaM ajjautta, hA kumAra aNaNuraNanmaNimekhala aNNa laDahattaNa atiguravo rAjamASA atithiM nAma kAkutsthAt atha jAtu rurohIta athAsya ratnagrathito athaikadhenoraparAdha adya yA nama govinda adhikaratalatalpaM anaGkaritanissIma anarthaH ko'pyanyastava anurAgavatI sandhyA anena sAdha vihara anaucityAhate nAnyad apakartAhamasmIti aparyAlocite'pyarthe apAGgagatatArakAH apAre kAvyasaMsAre api turagasamIpAd abhidhAyAH prakArANAM * abhivyaktiM tAvad 218 212 226 90 147 147 24 175 144 A AkarNakisalayakara AjJA zakrazikhAmaNi AtmAnamAtmanA vetsi AdimadhyAntaviSayAH Andolyante kati na ApIDalobhAdupakarNa Ayojya mAlAmRtubhiH 122 239 189
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________ uddharaNasUci 267 AryasyAjimahotsava Alambya lambAH AsaMsAraM kaipuMgavehiM A svarlokAduraga 126 ekA kAmapi kAla ekaikaM dalamunnamayya etanmandavipakva etAM pazya purastaTI ete durApaM samavApya emea jaNo nissA 176 59, 74 29, 74 256 203 240 184 aindraM dhanuH pANDupayodhareNa 156 iti vismRtAnyakara itIdamAkarNya itthaM jaDe jagati 29, 82 itthamutkayati tANDava ityasatarkasandarbha ityAkarNitakAlanemi ityudgate zazini idamasulabhavastu 133 indurlipta ivAJjanena indolakSma smaravijayinaH 145, 172 184 o A omityuktavato'tha 258 . ur m 0 0.m2 209 124 176 149 132 91, 92 ucyatAM sa vacanIya uttAmyattAlavazca utprekSAtizayAnvitA utphullacArukusuma udAttamRddhimadvastu uddezo'yaM sarasa udbhedAbhimukhAGkurAH unnidrakokanada upagiri puruhUta upameyopamA nAma upasthitAM pUrvamapAsya upoDharAgeNa vilola ubhau yadi vyomni 133 kaikesarI vaaNANA kaNNuppaladala katamaH pravimbhita kathaM nu zakyAnunayo kadalIstambatA kadAcidetena ca karatalakalitAkSa karAntarAlInakapola karAbhighAtotthita karNAntasthitapadma kapUra iva dagdho'pi kallolavellita kastvaM jJAsyasi mAM kastvaM bho divi mAliko kAni ca puNyabhAz2i kAntyonmIlati siMhalI kAmekapatnI vrata 243 71 250. ma 13 123 188 ' Urjasva karNana yathA
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 " kiM gatena na hi yukta kiMcidArabhamANasya kiM tAruNyataroriyaM 52,57,127,168 kiM prANA na mayA kiMtu vidva kiM zobhitAhamanayeti kiM saundaryamahA ki hAsyena na me kimasya bhavato yathA kamityapAsyAbharaNAni kimiva hi madhurANAM kiyantaH santi guNinaH kriyayaiva viziSTasya kupitamapi kalatravallabhAm kuravakatarurgAdAzleM * kusumasamayayuga ko'yaM bhAti prakAra ko'laMkAro'nayA vinA kauzAmbI paribhUya kramAdekadvitriprabhRti krIDArasena rahasi * krIDAsu bAlakuma ga * gaNaM ca mattamehaM gacchantInAM ramaNavasatiM - gato'stamarko bhAtInduH garbhagranthiSu vIrudhAM gurvarthamarthI zrutapAradRzvA - gauryAdi bhavatA * grIvAbhaGgAbhirAmaM 209 152 38 226 102 216 141 248 193 212 185 195 206 236 83 50 124 111 8 45 88 88 159 119 79 206 132 uddharaNasUci cakamanti karIndA cakAra bANairasurA cakicAtaka cakrAbhighAta cakSus a candanA ca candrakAntamaNi candramaU ehiM NisA caritaM ca mahAtmanAm calApAGgAM dRSTiM cApaM puSpitabhUtalaM cApAcAryastripura cArutA vapurabhUSayadAsAM cIrImatI raraNyAnIH cumban kapolala cUDAratna cUtAGkurAsvAdakaprAya' cha chagguNajo adA chAyA nAtmana eva jyAbandhaniSpanda jyotilekhAvalayi ja Na 159 47 72 179 237 176 179 169 150 155 jagatrita vaicitrya janasya sAketanivAsina 188, 191 jAne sakhyAstava mayi 104 44 47 maha dasANa NIsAsA khaNavirahe 205 32 12, 162 158 183 102 132 247 170 74 176
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________ 269 ra GG my 227 6 172 175 130 208 * 127 27, 59 100, 176 238 233 258 uddharaNasUci tAmbUlInaddhamugdha tAlatAlI taM bhUpatirbhAsura' tAlA jAanti guNA taDidvalayakakSyANAM tikkhAruNa tathAraNNa taNNasthi kiMpi paiNo tiSThekopavazAt tataH pratasthe kauberI tulyakAlakriye yatra tataH prahasyAha punaH te nIlA tato'ruNaparispanda __ 9, 182 teSAM gopavadhU' tatpitaryatha parigraha trAsotkampataraGgiNi tatpUrvAnubhave bhavanti 188 tvaM rakSasA bhIru tvatsaMprAptivilobhanena tathA kAmo'sya vavRdhe 146 tadagulIyaM sutanAma tadindrasandiSTamupendra daMSTrApiSTeSu sadyaH tadetadAjAnuvilambi 243 datvA vAmakara tadetadAhuH sauzabda darpaNe ca paribhoga tadopaNikamante dAho'mbhaHprasUtipacaH tadbhAvahetubhAvI didRkSavaH pazmalatAM tadvakvenduvilokitena 11, 61 dinamavasitaM tadvalgunA yugapadu diSTAMtamApsyati tanvI meghajalAI 138 durvacaM tadatha mAsma tamindura|dita dUrvAkaNDamiva zyAmA taraGgabhrabhaGgA dRSTayA kezava gopa tarantIvAGgAni 104, 115, 177 devi tvanmukhapaGkajena tava kusumazaratvaM 217 dormUlAvadhisUtrita tasya stanapraNayibhi 43 dvandvAni bhAvaM kriyayA tasyApareSvapi dvayaM gataM samprati taha ruNNaM kaNha dvitIyaprakAroM tAM prAGmukhI dvivANyahAnyahasi tAnyakSarANi hRdaye 31, 94 dviSAM vighAtAya tApaH svAtmani saMzrita tAmabhyagacchadruditA dhammillo viniveza tAmbUlara gavalayaM dhArAvezma vilokya ___ 233 27, 96 203 172 241 94 202 86, 176 65, 119 14 71 227 255
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 270 dhUsarasariti dhettaANa cala vijju dhautAJjane ca 184 211 9 182 246 o uddharaNasUci 72 pAtAlodarakuJja 196 pAyaM pAyaM kalAcI pura niSAdAdhipa pUrNendukAntivadanA pUrNendoH paripoSa pUrNendostava saMvAdi pUrvAnubhUtaM smaratA prakAzasvAbhAvyaM 64, 182 pratIyamAnaM puna pratyAdiSTavizeSa prathamamaruNacchAya pradhAne'nyatra vAlyArtha 194 prapannArticchido nAkhAH pramANavatvAdAyAtaH prayujya sAmAcaritaM pravRddhatApo divaso prAptazrIrepa kasmAt preyo gRhAgataM kRSNaM 106 48 230 25 28 140 nabhasvatA lAsita navajaladharaH saMnaddho'yaM nAbhiyoktumanRtaM nAmApyanyataroH nipIyamAnastabakA nimIladAkekaralola nidrAnimIlitadRzo nirdiSTAM kulapatinA nirmokamuktirikha niryAya vidyAtha nivAryatAmAli niSryAyaniveza nRttArambhAdvirata netrAntare madhura nedhA kunthapRthak naikatra zaktiviratiH nyUnasyApi viziSTena 103 35 143 189 phullendIvarakAnanAni 31, 110 220 baddhaspardha 109 bAlenduvakrANyavikAsa 42, 46, 157 131 padbhyAM spRzedvasumatI padmendubhaGgamAtaGga pamAdo eso kkhu pararaimattaba amahe parAmRzati sAyaka pazupatirapi tAnyahAni pANDimni magnaM vapuH pANDayo'yamaMsArpita 188 170 147 bha bhagnai kAvallarI bhaNa taruNi ramaNa bhartumitraM priyamavidhave bhAsvAneSa jagatyazeSa 6, 72, 73 17 216 183, 199
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 206 109 my 93 184 202 114 uddharaNasUci bhUtAnukampA tava yatsenArajasAmudaJcati bhUbhArodvahanAya 172 yathAtattvaM vivecyante bhrUbhaGga rucire lalATa 237 yatheyaM grISmoSmavyatikara bhralatAnartakI 168 yasmAkimapi saubhAgyaM yasya prajvalati pratApa yasyAropaNakarmaNApi maulAvartAntamate (1) yAJcAM dainpavarigraha mado janayati prIti 158, 163 yAte dvAravatIM tadA madhye'Gkura pallavAH 29 yAntyA muhurvalitamAnana manmathaH kimapi yena yAvatkiMcidapUrva mayyAsaktazcakita 105 yena dvitayamapyetat mahAsidhArA na yena dhvastamanobhavena mahIbhRtaH putravato'pi 185, 198 yena zyAmaM vapuratitarAM mAJjiSThIkRtapana 184 yairdaSTA sA na vA dRSTA mAnamasyA nirAkatu yo lIlAtAlavRnto mAninIjanavilocana mAlAmutpalakandalaizca 202 mAlinIraMzukabhRtaH 158 mukhena sA ketaka 182 raikelihi mRgyazca darbhAkura 101 raJjitA nu vividhA mRteti pretya saGgantuM 136 ramyaM druSTi yathA purA mRdutanulatAvasantaH ramyANi vIkSya muhuraD-gulisavRtA 114 rasapezalam maithilI tasya dArAH 29, 31 rasabhAvatadAbhAsa mlAni vAntaviSAnilena 218 rasavaddarzitaspaSTa rasavadrasasaMzrayAt rAjakanyAnuraktaM mA yatkAcyArthanirUpaNaM rAjIvajIvitezvare yatra tenaiva tasya syAd rAmena mugdhamanasA yatrAnullikhitAkhyameva 15 rAmo'sau bhuvaneSu yatrArthaH zabdo vA 204 rAmo'smi sarva sahe yatroktergamyate'nyo'rthaH 207 rAzIbhUtaH pratidinamiva 215 231 ____nx mm m s 135 137 222 72 184 26 25 175
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 riputimiramudasyo ruddasya aNaaM rudrAstu rUpakAdilaGkAra rUpakAdimalaGkAra rohanbhUyAtigo ru la lagnadvirephAJjana lakSyIkRtasya hariNasya lAvaNyakAntipa lAvaNyasindhurapareva limpatIva tabho'GgAni lInaM vastuni lIlAeM kuvalaa loko yAdRzamAha va dorna haranti vayaM tattvAnveSAnmadhukara vAjavArohA vApItaDe kuDuGgA vAmaM kajjalavadvilocana' vicintayantI yamananya viyati visarpatIva vizati yadi no visRSTarAgAda vRtre'smin mahApralaye velAnilaimRdu velladbalAkA ghanAH vaidehI tu kathaM vyatikara iva bhImo uddharaNasUci 256 103 11 9 219 157 239 167 169 177 112, 121 ' 127 56 110 14 64 26, 72 229 177 55 192 83 61 95 113 234 vyAghrAna bhIrabhimukho vrIDAyo gAnnavadanayA za zakyamoSadhi zarIra jIviteneva zarIramAtreNa narendra zazinaH zobhAtiraskAriNA zastraprahAra dadatA zApo'pyadRSTayA zAstrANi cakSurnavam zIrNaghrANAi zucizItalacandrikA zuci bhUSayati zrutaM zraGgeNa ca sparza zeSo himagiristvaM ca zailAH santi sahasrazaH zramajalaseka zravaNaiH peyama : ilAdhyAzeSatanuM zvAsAyAsamalImasA zvAsotkampataraGgiNi saMketakAlamanasaM saMbandhI radhubhRbhujAM saMrambhaH karikI sa saM ekatrINi jayati saGkrAntAGgulipa sajehi surahimAso satsveva kAlavaNa sadayaM bubhuje mahAbhujaH 239. 28. 180. 24 64 91 193 241 110 73. 91 162 43. 189. 226 91 250 204 98 59. 221 82 15. 221 61. 120. 89. 193
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________ 273 72 72 210 201 uddharaNaci sa dahatu duritaM 30, 103 snigdhazyAmalakAnti 78, 88 sadyaH purIparisare'pi 18 snityatkaTAkSe dRzau samagragaganayAma 222 smitaM kiMcinmugdhaM 119 samavisamaNinvisesA 107 svapuSpacchavihAriNyA saralataralatAlAsikA svamahimnA vidhIyante 92 sarasijamanuviddhaM 211 svalpaM jalpa bRhaspate 192 sarasvatIhRdayAravinda svazabdasthAyi 137 sarvatra jvaliteSu vezmasu 236 svasthAH santu vasanta 72, 73 sarvakSitibhRtAM nAthaM svAbhiprAyasamarpaNa sa lalitakusuma svecchAkesariNaH sasmAra vAraNapati sidiliacAo jaai 103 sivinavikveNa 195 haMsAnAM ninadeSu 37, 59, 74, 119 sugandhi nayanAnandi himapAtAviladizo 208 sudhAvisaraniSyanda himavyapAyAd susnigdhadugdhadhavalo himAcalasutAvallI 166 suhaa vilaMbasu 213 himAmbunivRtta so'yaM dambhadhatavrataH 28, 33, 95 hetuzca sUkSmo lezo'tha 221 saundaryadhuyaM smitam he nAgarAja bahudhAsya skandhavAn RjurakhyAlaH helAvabhagnaharakAmuka stanadvandvaM mandaM 32, 109 he hasta dakSiNa 209 snAnAdramukteSva he helAjitabodhisattva 51, 57 191 ww 192
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________ 153 antarazloka, saMgrahazloka AdinI sUci aparyAlocite'ppaNe 24 prasiddho vastudharmo yo apahRtyApyalaGkAra abhidhAyAH prakArANAM mArgAnuguNyasubhago ayaM sa rasavannAma yathAtattvaM vivecyante AbhijAtyaprabhRtayaH yasmAtkimapi saubhAgya AyatyAM ca tadAtve ca yena dvitayamapyetat 189 . 106 rasasvabhAvAlaGkArA 128 ityayaM padapUrvArdha ityasatarkasandarbha 128 114 ekaprakaraNaprApta 234 vakratAyAH prakArANAmeko'pi vakratAyAH prakArANAmaucitya vakratAlekhavaikalvaM vAco viSayanayatyaM vRtyaucityamanohAri vAcyAvabodhaniSpattau vidhvastavyasanAnAM yo vicitrabhaGgIsaMcAra' vivakSAviSayo dharmaH aucityacAruvacanaiH kaTukauSadhavatkAvyaM kathonmeSe samAne'pi kavikauzalasarvasva kaizcideSA samAsoktiH 24 261 - 157 210 254 253 200 zarIraM jIviteneva jagatritayavaicitya jakakrIDAdikAkhyAna 244 tasya lokottarotkarSa 153 samasarvaguNau santau svamanISikayaivAtha svamahimnA vidhIyante sAtirekarasotseka kApyavasthitistadvad 92 257 na preyaso viruddhaH syAd nirannararasodgAra 221 231 23
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
_