Subodhikakhya vruttiyutama

Author(s): Vinayvijay,
Publisher: Devchand Lalbhai Pustakoddhar Fund
Catalog link: https://jainqq.org/explore/600078/1

Page #1

श्रेष्ठि-देवचन्द लालभाई जैनपुस्तकोद्धारे ग्रन्थाङ्कः ६१. श्रुतकेवलिश्रीभद्रबाहुप्रणीतं श्रीकल्पसूत्रम् (दशाश्रुतस्कन्धाष्टमाध्ययनम् ) लोकप्रकाशनयकर्णिकादिग्रन्थसौधसूत्रधारश्रीविनयविजयोपाध्यायविरचितंसुबोधिकाख्यवृत्तियुतम् ।
00000000 मुद्रयिता-सौराष्ट्रान्तर्गतजामनगरवास्तव्यश्रेष्ठिधारशीभाइसुपुत्रलक्ष्मीचन्द्रस्मृतये अस्थिमिञ्जाशासनरक्त
पोपटभाइनामकसुपुत्रयुतश्रेष्ठिधारशीभाइनामधेयश्राद्धवर्यविहितद्रव्यसाहाय्येन
शाह जीवनचन्द साकरचन्द झवेरी अस्य कोशस्यैकः कार्यवाहकः।
DSPEASFERR5RPR
इवं पुस्तकं मोहमय्यां निर्णयसागरयत्रालय रामचंद्र येसू शेडगेद्वारा कोलभाट वीभ्यां मुद्रितम् . प्रतयः १००० वीरसंवत् २४४९.
पण्यम् २-०-०
विक्रम संवत् १९७९, क्राइष्ट सन् १९२३.

Page #2

Printed by Ramchandra Yesu Shedgo, Nirnaya-Sagar Press, 23, Kolbbat Lane, Bombay.
Published by Shah Jivanchand Sakerchand, for Sheth Devchand Lalbhái Jain Pustakoddhar fund,
at the office of Sheth Devchand Lalbhai Jain P. Fund, No 426 Javeri Bazar, Bombay.
For Private Personal Use Only
Jain Education Interational

Page #3

श्रीकल्पसूत्रस्य भूमिका ।( द्वितीयसंस्करणे )
उपादीयतां भोः शुभवद्भिर्भवद्भिरनूनमहिममिदमाविष्क्रियमाणं श्रीकल्पसूत्र, प्रणेतारोऽस्य श्रुतकेवलिनो भद्रबाहुस्वामिनः अष्टमाध्ययनता दशाश्रुतस्कन्धस्य पञ्चदिन्या वाच्यमानता ससमाधानानि विवादस्थानानि गर्भापहारस्य कल्याणकत्वानौचिती श्रीवीरजिनस्येतिवृत्तं तस्य राजकुमारता आदिनाथप्रभोर्लेखादिदर्शनमुपकाराय श्रीजम्बूस्खाम्यादिमहापुरुषचरित्रैदम्पर्य प्रस्तुताया व्याख्याया मुद्रणे हेतुरित्यादि प्रतिपादितं प्रथमावृत्तौ द्वीपषड्नन्देन्दु (१९६७) प्रमिताब्दहायनोद्भावितायामिति तत एवावलोकनीयं, सा ह्यावृत्तिः प्रस्तुतसाहित्योद्धारकोशात् स्वद्रव्येणाविर्भाविताऽभूत् , इयं त्वावृत्तिः सौराष्ट्रदेशीयनूतननगरापराभिधानजामनगरवास्तव्यस्य धर्मंकतानस्य जैनशासनसुधा| पानहृदयपावनस्याप्रतिमौदार्यगुणजुषः शासनहितकरणैकबद्धलक्षस्य प्रभूतसहस्रदम्भव्ययेनामेयमहिम्नि श्रीसिद्धक्षेत्रापराभिधानपादलिप्तनगरे ।
चतुर्मास्युपधानोद्वाहनादिकारिणः श्रीमतां सेलाणाधिपानां जीवदयापट्टककारिणां गुणैरनुरजितमनस्कतया सेलाणापुर्या श्रीदिलीपसिंहाभिधाननरेन्द्रनामाङ्कितपौषधशालाविधायकवरस्य श्रेष्ठिपोपटभाइइत्याख्यसुपुत्रेण पुत्रीभवतः श्रीधारासिंहश्रेष्ठिनो देवराजापत्यस्य साहाय्येन तत्तनुजलक्ष्मीचन्द्रस्य स्मृत्यथै मुद्रिता, अनेन हि श्रेष्ठिना प्राक् मोहमय्यां साहित्योद्धारसमितये दत्ता द्रम्माः परःसहस्राः, परं संचालकानां शासनपारतच्यानङ्गीकारात् विशीर्णाऽऽमूलचूलंसा, ततस्ते द्रम्मा वितीर्णत्वादगृह्णता दत्त्वाऽस्मभ्यं मुद्रापितेयं, तस्याननुगुणरञ्जितमनस्कतया
Po20207020200090020202020
Jain Education Interational
For Private
Personal Use Only

Page #4

कपासबो-
भमिका.
॥२॥
स्माभिरपि विहितमेतत् कार्य, यद्यपि तेषामभूदिच्छा सर्वासां प्रतीनां प्राभृतीकरणे परं सौकर्याभावं निरीक्ष्य समालोक्य चानेकेषां भव्या- त्मनां तथाविधनिष्क्रयरहिते पुस्तकग्रहणे संकोचं विभाव्य चास्मदीयकोशव्यवस्थासौस्थ्यं परःशतं प्रतीनां दत्त्वा प्राभृताय शेषा अर्धमूल्येन स्थापिताः, तैः आगतद्रम्मैः पुनर्मुद्रयिष्यन्ति नूतनं पुस्तकरनमित्याशास्महे श्रेष्ठिदेवचन्द्रलालभाइजैनपुस्तकोद्धाराध्यक्षाः।
लेखकाः-आनन्दा उदन्वदन्ताः, रत्नपुर्या मालवे १९८० (गूजराती संवत् १९७९) श्रावणशुक्लैकादश्याम् । सदा जगज्जीवहितोद्धराणां, जिनाधिपानां स्थविरोत्तमानाम् । चरित्रपझं विवृतं मुनीनां, वृत्तं च दृष्ट्वाज न कस्य हर्षः ॥१॥
4000
Feeeeeeeeeeeees
OLA0202929892a99092009
Jan Education International
For Private
Personel Use Only

Page #5

एeeeeeeeee
सेनप्रश्नान्तर्गतानि कल्पसूत्राद्युपयुक्तानि प्रश्नोत्तराणि.
Secoccoonसेनप्रश्नान्तर्गतानि कल्पसूत्रोपयोगीनि प्रश्नोत्तराणि स्थ. गा. १४ देविडिगाणं नमसामि'त्ति पादोपलक्षिता पाठकसौकर्याय अत्रोल्लिख्यन्ते, अत्र आद्यभागे योऽङ्कः गाथा श्रीदेवर्धिगणिशिष्यकृता सोऽत्रत्यवाच्यसूत्राङ्कः पङ्क्तेरन्ये एक उल्लाससत्कोऽन्यस्तु
स्थ. स्थविरावल्या वनसेनसूरिशिष्याणां चन्द्रादीनामलिप्रश्नोत्तरसत्क: १४७ मरुदेव्यध्ययनं (पहाणं नामज्झयणं) विभा
खनमत्र वाचनाभेदेन
१-७९ वयन्-प्ररूपयन्नित्यर्थः
१-२० १९ अष्टशतसंख्यान्तर्गततया सिद्धोऽपि श्रीवृषभदेवो १११ सांवत्सारिकदानात् पूर्व पश्चाद्वा लोकान्तिककृता
नानन्तकालपतितः, सर्वेषामपि जिनानां यथोक्तभवसंदीक्षाविज्ञप्तिः १-५४ ख्याया एवार्वाक् प्रथमसम्यक्त्वलाभात्
१-१०७ १११ सप्ताधिकसप्तशतादीनां लोकान्तिकानां प्रत्येक चतुःसहस्रसामानिकादिः परिवारः,सर्वेषां भवस्थितिलों
४२ पौरुपलक्षितं सरः पद्मसरः न तु तन्नामकं कान्तिकवदिति १-५५ । किश्चित् द्वीपान्तरे सरोऽस्ति
१-१०८

For Private & Personel Use Only

Page #6

सेनप्रश्ना
कल्प.सुबो.
स्थ. आगमव्यवहारिमिः संभूतिसूरिमिरनुज्ञानात् श्रीस्थूल- निकत्रायस्त्रिंशाङ्गरक्षकपार्षद्यानीकाधिपप्रकीर्णकानामेकैकः,
भद्राणां शय्यातर्या अपि कोशाया गृहे पिण्डादिग्रहणमिति१-१०९ | चत्वारो लोकपालानामिति ६२-१३२-१०-१२-४-४ ॥३॥ | १४ इन्द्रविमानेभ्यः सामानिकानां त्रायस्त्रिंशानां च
८-८-१-१-१-१-१-१-४%२५०
२-३० पृथक् पृथक् विमानानि
सा. २७ विना कारणं संखण्ड्यां साधुभिर्न विहरणं, १-११५
त्रिंशता चत्वारिंशता वा जनैश्च संखडी, साधर्मिकवात्सII ३१ जिनानां पूर्वदेवादिभवसदृशोऽवधिरिति न सर्व
ल्यमपि संखडी जिनानां स समानः
१-१२७
१११ लोकान्तिका एकावतारिण एवेति नियमाभावः २-५२ | ९९ षष्टिलक्षाधिककोटीमिताः कलशा एवं-प्रत्येकमष्ट
१४७ श्रीवीरस्यायुसप्ततिवर्षमानं यत् तन्यूनाधिकमावाराः सहस्रेणाभिषेकात् अष्टसहस्री, कनकमयादिभेदेना
सानामविवक्षणात् , आयुश्च गर्भात् ष्टधा कलशाः इति चतुःषष्टिसहस्री कलशानां,सार्धद्विशते
स्थ.गणभृतां वाचनाभेदोऽपि परस्परं, तेन चासंभोगिकIM नामिषेकेण गुणनाद् यथोक्तसंख्या, अभिषेकसंख्या त्वेवं
त्वसंभावनापि मिथः
२-८९ | अज्योतिष्काणां द्वाषष्टेरिन्द्राणां द्वाषष्टिः, द्वात्रिंशदधिकशत- १२९ अन्यभरतेषु सर्वेष्वरवतेषु च भस्मग्रहकुमतबाहुल्यादि२-९३ 18सूर्यचन्द्राणां तावन्तः,दक्षिणोत्तरासुरेशेन्द्राणीनां दश,नवानां १९ एतानि अन्यानि वाऽऽश्चर्याणि दशसु क्षेत्रेषु, परं नागादीनामप्रमहिषीणां द्वादश, व्यन्तराणां ज्योतिष्काणां
दशसंख्यानियमः
२-९४ |च चत्वारश्चत्वारः,सौधर्मेशानेन्द्राप्रमहिषीणामष्टाष्ट,सामा
१९ श्रीवीरः सिंहभवानन्तरं भ्रान्त्वा चक्री जात इति
एeeeeeeeeeeeeeeERecene
KOL॥३॥
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
Marjainelibrary.org

Page #7

सुरादिभवो मध्ये ज्ञातव्यः
१-११३ | पश्यंति २११ प्रथमतीर्थकृता सह दीक्षाग्राहकाः स्वामिवत्
स्थ. यक्षार्यया बाल्यात् मात्रेव पालितत्वात् महागिरिसुहदीक्षापाठोच्चारं करोति,अन्यैः सह प्रव्रजितानां तु द्रव्यक्षे- स्तिनोरार्योपपदत्वम् त्राद्यनुसारेण तपस्याग्रणं
२-१८७ ७५ गजकुम्भवृषभाख्यान स्वप्नान् प्रतिवासुदेवमातरः ११.११२ तीर्थकद्दानमभव्या नाप्नुवन्तीति वृद्धवादः, तथा- पश्यन्ति विधग्रन्थाक्षराणां त्वस्मृतिः
२-१८८ ९६ मध्यरात्रे एव गर्भावतारभावात् सप्तरात्राधिका १४८ श्रीसुधर्मस्वाम्यादयो नवमपूर्वान्तर्गतमेतदध्ययनं एव नव मासा भवन्ति, सिद्धान्तशैल्या तु अद्धहमेत्यादि ३-८४ पञ्चदिनी यावदभाणिषुः
२-२०१ ७४ चक्रवर्तिमातरश्चतुर्दश स्वप्नानस्फुटान् पश्यन्ति ३-१०३ | १९ भरतैरावतयोर्युग्मिनां न्यूनाधिकता स्यात्, न
१४ सर्वेऽपीन्द्राः सर्वदा सम्यग्दृष्टयः
३-१३३ | देवकुर्वादिषु, ततः संहरणभावे आनयनमेव कुतोऽपि ३-१३ | १४ ऐरावणाचा वाहनकाले गजादिरूपिणः सर्वदा तु ||२१० मृतयुग्मिशरीराणि महाखगाः नीडकाष्ठमिवोत्पा- सुररूपाः
३-१४० ट्याम्बुधौ चिक्षिपुः
३-३० १९ मल्लिजिनस्य वैयावृत्ये साध्व्यस्तिष्ठन्ति, पर्षत्स्थि। ३ सुपार्श्वचरित्रे श्रीशान्तिनाथचरित्रे च च्यवनक
तिस्तु सर्वेषां जिनानां समानैव
३-१४९ |ल्याणकेऽपि सुरेन्द्रागमनादि
३-३३ | पौषधवतां श्राद्धानां कर्पूरादिभिः श्रीकल्पपूजा तद्वII ४ तीर्थकरमातरश्चतुर्दशापि स्वप्नान् मुखे प्रविशतः | तीनां श्राद्धीनां गुंहलिकान्युञ्छनादि च न कल्पते ३-१७०
:cceeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee

For Private & Personel Use Only

Page #8

कल्प.सुबो
सेनप्रश्नाः
॥४॥
९ अष्टाविंशत्यधिकशतप्रसूतिभितॊणः ३-१८८ | चउत्थभत्तं अन्यथा अभत्तद्वमिति पार्श्वेऽस्वाध्यायो भवति तदापि अवश्यकरणीयत्वात् । १४८श्राद्धादीनुद्दिश्य पठनं कल्पस्य विना पर्युषणां न युक्तं४-६१ कल्पवाचनं शुध्यति
३-१८९ । चातुर्मासिकपाक्षिकप्रतिक्रमणानां चतुर्दश्यां चतुर्मा|१३४ तीर्थकता पार्श्वे यैः सम्यक्त्वलाभपूर्व देश- , सीकरणात् न्यूनाधिकत्वं, परमाचरणया निर्दोष, श्राद्धानां | विरतिं सर्वविरतिं वा प्रतिपन्नास्त एव तत्परिवारभूताः ३-२३२ | कल्पसूत्रश्रावणवत्
४-१११ ९७ भवनपत्यादिवत् क्रीडाप्रियत्वेन कुमार्यो दिकुमार्य: ३-३२५
सामान्योपयोगीनि चैतानि | जातिस्मरणवान् अतीतान् संख्यातान् भवान् पश्यति३-३४१ ) पाक्षिकचातुर्मासिकसांवत्सरिकाणां क्षामणानि तपांसि
९८ तीर्थकृतां जन्मानन्तरं द्वात्रिंशहिरण्यकोटीमानां | च यथाक्रमं द्वितीयां पञ्चमी दशमीं च यावत् शुध्यन्ति २-४४ वृष्टिं देवाः कुर्वन्ति
घटीद्वयात्प्रारभ्य मिलन्ती तिथिः शुध्ध्यति न तु न्यूना३-११६ १४७ श्रीवीरस्य चतुर्दशीदिनाद्देशनारम्भः अमावास्या
वृद्धौ सत्यां स्वल्पाऽप्यप्रेतना तिथिः प्रमाणम् ३-१८५ यमेकोनत्रिंशन्मुहूत्र्तनिर्वाणं च
३-४५० सांवत्सरिके सनमस्कारचत्वारिंशल्लोकोद्योतचिन्तनं ३-२८६ १४८ श्रीदेवर्धिगणिभिः सर्वोऽपि सिद्धान्तः पुस्तकारूढः
केवलसाधुभिः पाक्षिकप्रतिक्रमले तपआद्यतिचारा |कृतः अन्यपुस्तकानि तु पुरापि बहून्येवाभूवन्४ -२३ । यद्यायान्ति तदा कथनीयाः सा.२१पारणके उत्तरपारणके चैकाशनकं विनापि चउत्थ
आवश्यकचूादौ श्राद्धानां चरवलक ( रजोहरण)भत्तं छहभत्तमित्यादि कथ्यते, परम्परया सैकाशनेऽभक्तार्थे ग्रहणाक्षराणि
३-३३३
Barseas800202010
॥४॥
Jain Education into
For Private & Personel Use Only
Ko
j ainelibrary.org

Page #9

विषयः
मङ्गलादि
आचेलक्यादयः कल्पाः
आचारभेदे कारणं दृष्टान्ताश्च चतुर्मास्याः परतः स्थाने कारणानि चतुर्मासीयोग्यक्षेत्रगुणाः तृतीयौषधदृष्टान्तः
कल्पमहिमा
पूर्वलेखने मषीमानम् वाचनाश्रवणाधिकारिणः

सूत्राङ्कः पत्राङ्कः |
कल्पसूत्रविषयानुक्रमः ॥
विषयः
सूत्राङ्कः
१ चैत्य परिपाट्यादीनि पञ्च कार्याणि
४ अष्टमतपसि नागकेतुकथा
५ संक्षिप्तवाचनया श्रीवीरचरित्रम् १
५ षट्कल्याणकवादखण्डनम्
६ मध्यमवाचनया श्रीवीरचरित्रम्
६ श्रीवीरस्य गर्भावतारः
७ देवानन्दायाः स्वप्नदर्शनम्
७ ऋषभदत्तपार्श्वे गमनम् ७ वननिवेदनम्
२
३
४
५
६

विषयः
सूत्राङ्कः पत्राङ्कः ७ १३
७ फलस्य पृच्छा विचारणं च
८ स्वप्नफलकथनं स्वमाधिकारश्च
८
१५
९ बाल्यातिक्रमे पुत्रविज्ञानादि फलं ९
१६
९ स्वप्नफलनिवेदनम्
१०
१६
१० स्वप्नफलाङ्गीकारे हर्षः
११
१६
११ स्वप्नफलवचसोऽङ्गीकारः
१२
१६
१२ इन्द्रस्वरूपं ( कार्त्तिकश्रेष्ठिकथा ) १३
१८
१२ श्री वीरगर्भावतारे हर्षः
१४
१९
१३] शक्रस्तवः (मेघकुमारकथा च ) १५
२१
पत्रानुः

Page #10

कल्प. सुबो
॥५॥
Jain Education
सूत्राहः
विषयः
इति प्रथमं व्याख्यानम् श्रीवीरवन्दनं चिन्ता च
१५
अईदाद्युत्पत्ती योग्यायोग्यकुलानि १६ } २९ स्वमाङ्गीकारः जागरिका
आश्चर्यदशकं
पत्राङ्गः
विषयः
२१ त्रिशलाकृतं सिद्धार्थजागरणं
२३ स्वमफलपृच्छा नृपहर्षोऽनुमोदना ४८ दारकजन्म दारकस्य चक्रिजिनत्वे
संक्रमचिन्ता श्रीवीरस्य गर्भान्तरसंक्रमः
संक्रमज्ञानं श्रीवीरस्त्य
३०
गर्भापहारे देवानन्दाखनापहारः ३१ त्रिशलावासगृहगर्भसंक्रमौ ३२ गजादिस्वप्न चतुर्दशकम् तत्तत्स्वप्नवर्णनम्
४६
द्वितीयं व्याख्यानं सर्वजिनमातृदर्शनीयता स्वप्नानां ४७
सूत्राङ्कः
५६
१८ २९ सेवकाह्नानं नगरशोभा नृपोत्थानं ५७ २९) ३६ अभ्यङ्गनानाभरणपरिवारास्था३६ सभागमनानि
६३
३६ भद्रासनरचनास्त्रप्रपाठकाह्नानत ६४ 7 ३८ दागमनैकत्रीभवनाशीर्वाददानानि ६७
५१
इति तृतीयं व्याख्यानं
४३
५२ च्छा स्वप्नसंचालना (स्वप्नाधिकारः) ८७
पत्राङ्कः
विषयः स्वप्नफलकथनं प्रशंसा त्रिशलायाः निवेदनं हर्षो भवनगमनं च ५५ निधानोपसंहारो वर्धमाननामकर-८८ णेच्छा च
गर्भस्य निश्चलता विलापः कम्पः हर्षः हर्षचेष्टा श्रीवी
7

५६३
६० रस्यामिग्रहः
सूत्राङ्गः
६९
९०
९१
९४
गर्भपोषणं दौर्हृदाः प्रहाणामुच्चता ९५ श्रीवीरजन्म च
१}
इति चतुर्थ व्याख्यानं
श्रीवीरस्य जन्मोत्सवो रत्नादिवृष्टिः सूर्य६३ चन्द्रदर्शनं ज्ञातिभोजनं नामकरणं
श्रीवीरस्य नामत्रयं क्रीडा चामलकी
पत्राड:
७४
१०७)
७७
७७
९७८६
विषयानु
क्रमः
॥ ५॥

Page #11

विषयः सूत्राः पत्राः विषयः सूत्राङ्कः पत्राङ्कः विषयः
सूत्राः लेखशाला शक्रागमनं संदेहच्छेदोहः कीलकप्रक्षेपकर्षणे अनगारता- ।। इति षष्ठं व्याख्यानम् १२६ व्याकरणोत्पत्तिः १०८ स्वरूपं विहारः तपः केवलम्
श्रीपार्श्वनाथारिष्टनेमिचरित्रे १४९ इन्द्रभूत्यादिगणधरागमनं शङ्कापितृमातृपुत्रीपितृव्यादिनामानि १०९ ८९
(कमठोपसर्गः नेमिविवाहश्च) १८३ निराकरणं प्रतिबोधो दीक्षा गण-१२२ नम्यादीनामजितान्तानामन्त-१८४। दीक्षासंकल्पो देवागमनं सांवत्सरिक- धरपदं त्रिपदीदानं अनुज्ञा च १२१ राणि
२०३०९ दानमभिषेकः शिबिका दीक्षामहोत्सव: चतुर्मास्यःनिर्वाणं (सैद्धान्तिकमासदिआशीर्वाद उद्यानगमनं
५ नराठ्यादिनामानि) गौतमकेवलं १२८) श्रीऋषभचरित्रं वंशस्थापना शतपुत्रजन्म दीक्षा च
११६) अष्टाशीतिर्महाः निम्रन्थादीना-१२९१... राज्याभिषेकः विनीतानिवेशः शिल्पशतोत्पत्तिः | ___ इति पंचमं व्याख्यानं ९६ मनुदयः कुन्थूत्पत्तिः अनशनं १३३ S"पुरुषकलामहिलागुण- २०४१... उपसर्गसहनं अचेलकताभवनं
श्रमणश्रमणीश्रावकश्राविका- १३४१... शिक्षणं राज्यदानं दीक्षा २११४ पुष्पकागमःसंगमोपसर्गाःकम्ब-११७ दिपरिवारःअन्तकृभूमिः १४६
नेमिविनम्यधिकारः वर्षान्ते पारणं लशम्बलवृत्तं गोशालसमागमः १२१ अन्त्यचतुर्मासी निर्वाणदशा १४७... श्रेयांसभवाः केवलं मरुदेवीसिद्धिः पाटकदाहः तेजोलेश्योपायः अभि- निर्वाणपुस्तकान्तरं १४८ भरतयुद्धं
११०९६
१२५
२१२) १५३
Jain Education Intermarea
For Private & Personel Use Only
Haw.jainelibrary.org

Page #12

कल्प.सुबो
विषयानु
क्रमः
विषयः सूत्राङ्कः पत्राः विषयः सूत्रायः पत्राः विषयः
सूत्राङ्कः पत्राः गणधरादिः परिवारः निर्वाण (देवे-२१३)..... सुस्थितसुप्रतिबुद्धादिपरम्परा
विकृतिवर्जनं ग्लानार्थ विकृति- १४ न्द्रादिकृतोमहः)अन्तकृद्भूमिरन्तरं२२८
कुलगणशाखास्वरूपं च
१६५ ग्रहणविधिः श्राद्धगृहेऽयाचनं च १९ | इति सप्तमं व्याख्यानं १५९ राशिकमतोत्पत्तिः
१६६ नित्यभक्तादीनां गोचरगएकादश गणधरा नव गणाश्च
प्रियग्रन्थाचार्याधिकारः १६ मनकालमानं पानकविधिः । तद्धेतुः प्रश्नः वाचनानवकं गण
श्रीवास्वाम्यधिकारः
१६९ दत्तिग्रहणविधिः २६ १८० धरस्वरूपं श्रीसुधर्मस्वामिस्वरूपं
२७ श्रीआर्यसमितिसूर्यधिकारः
१० जिनकल्पिकस्थविरकल्पिकानां १६१ पद्यबन्धेन फल्गुमित्रादिनतिः श्रीजम्बूस्खामिस्वरूपं
वर्षासु गमनावस्थानविधिः । |श्रीशय्यम्भवस्वरूपं १६१ इत्यष्टमं व्याख्यानं
१७१ पूर्वपश्चात्पक्कादानेतरविधिः ३५. श्रीभद्रबाहुस्वरूपं
१६१ पर्युषणाकालस्तद्धेतुश्च परम्परा ११० अर्वागस्तमयाद्वसतावागमनं श्रीस्थूलभद्रस्वरूपं १६३ (चूलमासगणनाखण्डन)स्थापना च ८१७५,
गृहस्थगृहादौ साधुसाव्योः श्रीआर्यमहागिर्यार्यसुह
वर्षाकालावग्रहः एरावत्युत्ताररीतिः ९१... परस्परमगार्यगारीमिश्च सह स्तिस्वरूपं १६३ दानग्रहणादिविधिः
स्थानविधिः
१६९ संखडिवर्जनविधिः
Jain Education in
For Private & Personel Use Only

Page #13

विषयः सूत्रायः पत्राः विषयः सूत्रायः पत्रायः विषयः
सूत्राकः पत्राः परिज्ञाप्याहारानयनं
वस्त्रादीनामातपे दाने विधिः ५२ १८९ उपाश्रयत्रयप्रमार्जनादि ६०
अमिगृहीतशय्यादित्वं तद्वत ५३... उदकाइँण अभोजनं आराधकता
कल्पस्य श्रीवीरंजिनोक्तता आरा-६३7 उच्चारप्रश्रवणभूमिप्रमार्जन १९०धने तद्भवसिद्धिकत्वादिः
१९४ प्राणपनकादिसूक्ष्माष्टकं
लोचविधिः
५७ १९१ अधिकरणप्रतिषेधः (द्विज
प्रशस्तिः
१९५-१९६४ आचार्यादीनापृच्छ्य
दृष्टान्तः) तदिवसीयकलहक्षमणा ५८ गोचरीविहारभूम्यादिविकृति- १८८(उदयनदृष्टान्तः) (उभयाराध
इति कल्पसूत्रविषयाः। चिकित्सातपोऽनशनकरणं ५१) कतायां मृगावतीदृष्टान्तः)
lain Education Intemala
For Private & Personel Use Only

Page #14

कल्प.सुबो
मुद्रितानि
अद्यावधि एतत्संस्थामुद्रितानि पुस्तकानि ॥
पुस्तकानि १ वीतरागस्तोत्रं सवृत्त्यवचूर्णिकं १० योगफिलॉसॉफी १९ पंचप्रतिक्रमणसूत्रं २९ललितविस्तरा(सवृत्तिपखिका)। २ श्रमणप्रतिक्रमणसूत्रं साव०११ जल्पकल्पलता २० आनन्दकाव्यमहोदधिमौ. २३० आनन्दका. महोदधि मौ. ४ ३ स्याद्वादभाषा
१२ योगदृष्टिसमुच्चयः सवृत्तिः २१ उपदेशरत्नाकरः ३१ अनुयोगद्वारसूत्रं (पूर्वार्ध) | ४ पाक्षिकसूत्रं सवृत्ति १३ कर्मफिलॉसॉफी |२२ आनन्दका. महोदधि मौ. ३ ३२ आनन्दका. महोदधि मौ. ५ ५ अध्यात्ममतपरीक्षा |१४ आनन्दका० महोदधिमौ० १२३ चतुर्विशतिजिनानन्दस्तुतिः ३३ उत्तराध्ययनसूत्रं (भाग १) | ६ षोडशकप्रकरणं वृत्तिद्वययुतं १५ धर्मपरीक्षा
२४ षट्पुरुषचरित्रं ३४ मलयसुंदरीचरित्रं ७ कल्पसूत्रसुबोधिका |१६ शास्त्रवार्तासमुच्चयः २५ स्थूलभद्रचरित्रं ३५ समक्त्वसप्ततिः सत्तिः ।
(प्रथमावृत्तिः) (न्या. वृत्तियुतं) २६ धर्मसंग्रहः (पूर्वार्ध) ३६ उत्तराध्ययनसूत्रं (भा. २) ८ वंदारुवृत्तिः
१७ कर्मप्रकृतिः (मल०वृत्तिः) २७ संग्रहणीसूत्रं (सवृत्तिः) ३७ अनुयोगद्वारसूत्रं (उत्तरार्ध) ९दानकल्पद्रुमः
स्त्र SHAR७॥ २८ उपदेशशतकं
३८ गुणस्थानकक्रमारोहः सवृत्तिः १८ कल्पसूत्रं (बारसा)
॥७॥

Page #15

| ३९ धर्मसंग्रहणी (पूर्वार्ध) ४५ धर्मसंग्रहः (उत्तरार्ध) ५०जीवाजीवाभिगमसूत्र(सवृत्ति) ५६ श्रीपालचरित्रं (संस्कृत) ४० धर्मकल्पद्रुमः |४६ उपमितिभवप्रपञ्चः (पूर्वाध) ५१ सेनप्रश्नः
५७ सूक्तमुक्तावली | ४१ उत्तराध्ययनसूत्र (भा. ३) ४७ दशवैकालिकसूत्रं (हा.वृत्तिः)/५२ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिः (पूर्वाध) ५८ प्रवचनसारोद्धारः (पूर्वार्ध) | ४२ धर्मसंग्रहणी (उत्तराध) ४८ श्राद्धप्रतिक्रमणसूत्रवृत्तिः ५३ आवश्यटिप्पणम् ५९ तन्दुलवैचारिकं (सवृत्ति) ४३ आनन्दका. महोदधि मौ. ६ (अर्थदी.)
५४ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिः (उत्तरार्ध) ६० विंशतिस्थानक ४४ पिंडनियुक्तिः (मल. वृत्तिः) ४९ उपमितिभवप्रपंचः (उत्तरार्ध) ५५ देवसीराइप्रतिक्रमणसूत्राणि
in Eduetan nem
For Private & Personel Use Only

Page #16

Page #17

रुखकार महकमे जालीये इजलास खास सरकार सैलाना सीयश्री माहाराज धीराज माहाराजाश्रीश्री १०८ श्री दिलीप सिंहजी साहब बहादुर. तारण १५ नयादा सन्१८२१ सम्पत
૧૩૭૮
नक़ल मुताबीक असल.
आगमोध्यारक तपागच्छा-यार्यश्रीआनंद सागरसूरीजी माहाराजले हमारी इच्छानुसार ईससाल सैलाने में यातु मसिकीया.उनके अनेक विषयों परव्याख्यान हुये वोसु नकर हमरपुरा हुचे. ईस खुशी में नीन्ये लीरेप माफीक ठुक्म देने में आताहै.
हरओक सालमीती. नावावीदी १२ सेंमीती-नाया
खरी नकल.
पराजयादि मत
khan
'दीवान दावारः
शरीस्तदार दरबारऑफीर
सैलाना गपरश
व्यू जैन श्वेताम्बर मंदीर मार्गी माहाजनान सैलानाके
Jain Education Inter
For Private & Personel Use Only

Page #18

सुरी ५ तक याने पर्युषणों के दोनो में सदाबंद माफीफ
____ नकल रुषकार हानाकी बतोर दासलाअान्यार्य पलती रहेगी. इसमें विशेष ये हुक्म दियाजाताहेके. जीआनंदसागर सूरीजी माहाराज वपंच माहाजने सैलाने की हद मे इन दिना बकरानही मारा जायेगा. सानेको देनेयास्ते दरपारऑफीस में भेनाजाये. २ हमारी सालगीरह कीतीथी अष्टमीहै. ईसलीये
ताए १५ नयंवर सन् १८२१ संमत् १८७८ हर महीने की दोनो अट्टमी के दीन याने सालभर में २४
सही ईग्रेजी में श्रीजी हजुर साहबबहादुरली. दीन ओकादसी व अमावस्या की पलती के माफी
अज महेक्मे झालीये दरबार सैलाना. तमाम ईलाके में पलती होतीरहे. ली.
नकल रुबकार हाजाकी जरीय नकल हकम हाना
z.
For Private 8 per

For Private & Personal use on

Page #19

आचार्यजी माहाराज आनंद सागर सूरीजी व पंच माहाजनान सैलानाको रीजाये तारीरप १८।११।१८२१ संमत् १८७८ सही इंग्रेजी में दीवान साहब दरबार सैलाना
08

For Private & Personel Use Only

Page #20

For Private & Personel Use Only

Page #21

DDECE
श्रेष्ठि देवचन्द्र लालभ्रातृ-जैनपुस्तकोद्धारे
श्रीविनयविजयोपाध्यायरचितसुबोधिकाख्यवृत्तियुतंश्रुतकेवलिश्रीभद्रबाहुखामिप्रणीतं श्रीकल्पसूत्रम् ।
अपश्चिमपूर्वभृत्सकलसिद्धान्तोद्धारकेभ्यः श्रीदेवर्द्धिगणिक्षमाश्रमणेभ्यो नमः ।। | णमो अरिहंताणं णमो सिद्धाणं णमो आयरियाणं णमो उवज्झायाणं णमो लोए सबसाहूणं, एसो ५ पंचणमुक्कारो, सबपावप्पणासणो । मंगलाणं च सवेसिं, पढम हवइ मंगलं ॥ १॥ पुरिमचरिमाण | कप्पो, मंगलं वद्धमाणतित्थंमि । इह परिकहिया जिणगणहराइथेरावलि चरित्तं ॥१॥
प्रणम्य परमश्रेयस्करं श्रीजगदीश्वरम् । कल्पे सुबोधिकां कुर्वे, वृत्तिं बालोपकारिणीम् ॥१॥ यद्यपि बह्वयष्टीकाः कल्पे सन्त्येव निपुणगणगम्याः। तदपि मायं यत्नः फलेग्रहिः स्वल्पमतिबोधात् ॥ २॥ यद्यपि भानुद्युतयः सर्वेषां वस्तुबोधिका बयः। तदपि महीगृहगाना, प्रदीपिकैवोपकुरुते द्राक् ॥३॥ नास्यामर्थविशेषो. न युक्तयो नापि पद्यपाण्डित्यम् । केवलमर्थव्याख्या.वितन्यते बालयोधाय ॥४॥ हास्यो न स्यां सद्भिः कुर्वन्ने
यस्कर श्रीजगदीश्वरम् । द्वाप मापं यत्नः फलेग्रहिः कुरुते द्राक ॥
कल्प. सु. १

For Private & Personel Use Only

Page #22

श्रीकल्पस
कल्प.सुबो-४ तामतीक्ष्णवुद्धिरपि । यदुपदिशन्ति त एव, हि शुभे यथाशक्ति यतनीयम् ॥५॥ अत्र हि पूर्व नवकल्पविहार
| कल्पभेदाः व्या० क्रमेणोपागते योग्यक्षेत्रे साम्प्रतं च परम्परया गुर्वादिष्टे क्षेत्रे चतुर्मासीस्थिताः साधवः श्रेयोनिमित्तं आन
न्दपुरे सभासमक्षं वाचनादनु सङ्घसमक्षं पञ्चभिर्दिवसैनवभिः क्षणैः श्रीकल्पसूत्रं वाचयन्ति । तत्र कल्प॥१॥
शब्देन साधूनां आचारः कथ्यते, तस्य च कल्पस्य दश भेदास्तद्यथा-आचेलक्कु १ देसिअ२ सिज्जायर ३ रायपिंड ४ किइकम्मे वय ६जिट्ट ७ पडिक्कमणे,८ मासं ९ पज्जोसणाकप्पे १०॥१॥ व्याख्या-'आचेल
'मिति न विद्यते चेलं-वस्त्रं यस्य सोऽचेलकस्तस्य भाव आचेलक्यं, विमतवस्त्रत्वं इत्यर्थः, तच्च तीर्थेश्वराना-16 श्रित्य प्रथमान्तिमजिनयोः शक्रोपनीतदेवदूष्यांपगमे सर्वदा अचेलकत्वं, अन्येषां तु सर्वदा सचेलकत्वं । यच्च किरणावलीकारेण चतुर्विशतेरपिजिनानां शक्रोपनीतदेवदूष्यांपगमे अचेलकत्वं उक्तं तश्चिन्त्यम्, 'उसमेणं अरहा कोसलिए संवच्छरसाहिअं चीवरधारी होत्य'त्ति जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिवचनात् 'सको अ लक्खमुलं सुरदूसं | - १ अष्टौ शेषमासभवा एकश्चातुर्मासिकः, अभिवर्धिताधिकमासस्याविवक्षा । २ वक्खाणं पुरिसपुरओ अजा । कुवंति जत्थ मेरा नडपेडगसंनिहा जाणे ॥१॥ति संबोधप्रकरणवचनात् न साध्व्या व्याख्यानमात्रस्याप्यधिकारः पुरुषाणां पुरतः, न चौल्पज्ञानाः साधवः पठन्ति पाइँ तासां न च ते ता वन्दंते, पुरुषोत्तमत्वं त्वत्रापि । ३ अणागयं पंचरत्तं कडिजईत्यावश्यकाद्युक्तेः । ४ असंतचेला य तित्थयरा सब्बे (पञ्चकल्पभायं) असत्स्वेव चेलेषु सर्वे जिना अचेला इत्यर्थः ।। ऋषभः अर्हन् कौशलिकः संवत्सरं साधिकं चीवरधारी अभवत् इति। शक्रश्च लक्षमूल्यं सुरदूष्यं स्थापयति सर्वजिनस्कन्धे । वीरस्य वर्षमधिकं सदापि शेषाणां तस्य स्थितिः॥१॥
योः शक्राप सोऽचेलकरामणे, ८ मा वास्तव्यथा
Jain Education Intematonai
For Private Personel Use Only

Page #23

--
ठवइ सव्वजिणखंधे । वीरस्स वरिसमहिअंसयावि सेसाण तस्स ठिई' ॥१॥ इति ससतिशतस्थानकवचनाचेति ज्ञेयं । साधून आश्रित्य च अजितादिद्वाविंशतिजिनतीर्थसाधूनां ऋजुप्राज्ञानां बहुमूल्यविविधवर्णवस्त्रपरिभो गानुज्ञासद्भावेन सचेलकत्वमेव केषाश्चिच्च श्वेतमानोपेतवस्त्रधारित्वेन अचेलकत्वमपि इत्यंनियतस्तेषामयं कल्पः, श्रीऋषभवीरतीर्थयतीनां च सर्वेषामपि श्वेतमानोपेतजीर्णप्रायवस्त्रधारित्वेन अचेलकत्वमेव । ननु वस्त्रपरिभोगे सत्यपि कथं अचेलकत्वं इति चेद, उच्यते, जीर्णप्रायतुच्छवस्त्रे सत्यपि अवस्त्रत्वं सर्वजनप्रसिद्धमेव, तथाहि-कृतपोतिका नदीमुत्तरन्तो वदन्ति-अस्माभिनंग्नीभूय नदी उत्तीर्णा इति, तथा सत्यपि वस्त्रे तन्तुवायरजकादींश्च
वदन्ति-शीघं अस्माकं वस्त्रं देहि वयं नग्नाः स्म इति, एवं साधूनां वस्त्रसद्भावेऽपि अचेलकत्वं इति प्रथमः१॥ &ा तथा 'उद्देसित्ति औद्देशिकं आधाकर्मिकं इत्यर्थः साधुनिमित्तं कृतं अशनपानखादिमखादिमवस्त्रपात्रवसतिप्रमुखं, तच प्रथमचरमजिनतीर्थे एकं साधुं.एकं साधुसमुदायं,एकं उपाश्रयं वा आश्रित्य कृतं तत्सर्वेषा साध्वादीनां न कल्पते, द्वाविंशतिजिनतीर्थे तु यं साध्वादिकं आश्रित्य कृतं तत्तस्यैव अकल्प्यं, अन्येषां तु कल्पते इति द्वितीयः २॥ | तथा 'सिज्जायर'त्ति शय्यातरो-वसतिस्वामी तस्य पिण्ड:-अशन १पान २ खादिम ३ खादिम ४ वस्त्र ५पात्र ६ कम्बल ७ रजोहरण ८ सूची ९पिष्पलक १० नखरदन ११ कर्णशोधनक १२ लक्षणो द्वादशप्रकारः
१ पात्रलेपवत् संयमशुद्धयै वर्णपरावर्तोऽधुना।
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
C
w.jainelibrary.org

Page #24

कल्प.सुवो सर्वेषां जिनानां तीर्थेषु सर्वसाधूनां न कल्पते, अनेषणीयप्रसङ्गवसतिदौलभ्यादिबहुदोषसंभवात् । अथ यदि | कल्पभेदाः व्या०१ साधवः समग्रां रात्रि जाग्रति प्रातः प्रतिक्रमणं च अन्यत्र कुर्वन्ति तदा मूलोपाश्रयस्वामी शय्यातरो न8
भवति, यदि च निद्रायन्ति प्रतिक्रमणं च अन्यत्र कुर्वन्ति तदा द्वावपि शय्यातरौ भवतः, तथा तृणडगल॥२॥
भस्ममल्लकपीठफलकशय्यासंस्तारकलेपादिवस्तूनि चारित्रेच्छु: सोपधिकः शिष्यश्च शय्यातरस्यापि ग्रहीतुं कल्पते, इति तृतीयः ३॥
'रायपिंड'त्ति सेनापति १ पुरोहित २ श्रेष्ठि३ अमात्य ४ सार्थवाह ५ लक्षणैः पञ्चभिः सह राज्यं पालयन् मूर्धाभिषिक्तो यो राजा तस्य पिण्ड:-अशनादिचतुष्क ४ वस्त्रं ५ पात्रं ६ कम्बलं ७ रजोहरणं ८ चेति अष्टविधः प्रथमचरमजिनसाधूनां निर्गच्छदागच्छत्सामन्तादिभिः खाध्यायव्याघातस्य अपशकुनबुद्ध्या शरीरव्याघातस्य च संभवात् खाद्यलोभलघुत्वनिन्दादिदोषसंभवाच निषिद्धः, द्वाविंशतिजिनसाधूनां तु काजुप्राज्ञत्वेन पूर्वोक्तदोषाभावेन राजपिण्डः कल्पते इति चतुर्थः ४॥
'किइकम्म'त्ति कृतिकर्म-वंदनक, तद् द्विधा-अभ्युत्थानं द्वादशावर्त च, तत्सर्वेषां अपि तीर्थेषु साधुभिः परस्परं यथादीक्षापर्यायेण विधेयं, साध्वीभिश्च चिरदीक्षिताभिरपि नवदीक्षितोऽपि साधुरेव वन्द्यः,
cिccceleteeeeeeeeeeee
१ राज्ञामतिथिसंविभागवताराधनं तु साधर्मिकभक्त्या, साधुसाध्वीश्रावकश्राविकाणामतिथितयोमास्वातिभिर्व्याख्यानात् ।
Jan Education in
For Private
Personel Use Only
HOdiainelibrary.org

Page #25

पुरुषप्रधानत्वात् धर्मस्य इति पञ्चमः ५.॥'वय'त्ति व्रतानि-महाव्रतानि तानि च द्वाविंशतिजिनसाधूनां चस्वारि, यतस्ते एवं जानन्ति यत् अपरिगृहीतायाः स्त्रियः भोगांसंभवात् स्त्री अपि परिग्रह एवेति परिग्रहे प्रत्याख्याते स्त्रीप्रत्याख्यातैव, प्रथमचरमजिनसाधूनां तु तथाज्ञानाभावात् पञ्च व्रतानि इति षष्ठः ६॥ 'जिट्ट'त्ति ज्येष्ठो-रत्नाधिकः स एव कल्पो वृद्धलघुत्वव्यवहार इत्यर्थः, तत्र आद्यान्तिमजिनयतीनांउपस्थापनातःप्रारभ्य दीक्षापर्यायगणनामध्यमजिनयतीनांच निरतिचारचारित्रत्वाद्दीक्षादिनादेव, अथ पितापुत्रमातादुहितराजामात्य: श्रेष्ठिवणिकपुत्रादीनांसाई गृहीतदीक्षाणां उपस्थापने को विधिः?, उच्यते, यदि पित्रादयः पुत्रादयश्च समकमेव षड्जीवनिकार्याध्ययनयोगोद्वहनादिभिर्योग्यतां प्राप्तास्तदा अनुक्रमेणैवोपस्थापना, अथ स्तोकं अन्तरं तदा किय-12 द्विलम्बेनापि पित्रादीनामेव प्रथममुपस्थापना, अन्यथा पुत्रादीनां बृहत्त्वेन पित्रादीनां अप्रीतिः स्यात् , अथ पुत्रादीनां सप्रज्ञत्वेन अन्येषां निष्पज्ञत्वेन महदन्तरं तदास पित्रादिरेवं प्रतियोध्या-भो महाभाग! सप्रज्ञोऽपितव पुत्रः अन्यभ्यो बहुभ्यो लघुर्भविष्यति तव पुत्रेच ज्येष्ठे तवैव गौरवं, एवं प्रज्ञापितःस यदि अनुमन्यते तदा पुत्रादिः प्रथमं उपस्थापनीयः, नान्यथा, इति सप्तमः ७॥ 'पडिक्कमणे'त्ति अतिचारो भवतु मा वा परं श्रीऋषभवीरसाधूनां उभयकालं अवश्यं प्रतिक्रमणं कर्त्तव्यमेव, शेषजिनमुनीनां च दोषे सति प्रतिक्रमणं नान्यथा,IST तत्रापि मध्यमजिनयतीनां कारणसद्भावेऽपि दैवसिकरात्रिके एव प्रायः प्रतिक्रमणे, न तु पाक्षिकचातुर्मासिक
Jain Education in
a
l
For Private & Personel Use Only
Viraw.jainelibrary.org

Page #26

कल्प. सुबो
व्या० १
॥ ३ ॥
सांवत्सरिकाणि, तथा चोक्तं सप्ततिशतस्थानकग्रन्थे - 'देसिय १ राइय २ पक्खिय, ३ च मासिअ ४ वच्छरीअ ५ नामाउ । दुण्हं पण पडिकमणा, मज्झिमगाणं तु दो पढमा ॥ १ ॥ तं दुपह सय दुकालं इयराणं कारणे इउ मुणिणो ' इति अष्टमः ८ ॥ 'मास'त्ति आद्यन्त्यजिनयतीनां मासकल्पमर्यादा नियता, दुर्भिक्षाशक्तिरोगादि| कारणसद्भावेऽपि शाखापुर फाटक कोणक परावर्त्तेनापि सत्यापनीयैव परं शेषकाले मासादधिकं न स्थेयं, प्रतिबन्धलघुत्व प्रमुख बहु दोष संभवात्, मध्यमजिनयतीनां तु ऋजुप्राज्ञानां पूर्वोक्तदोषभावेन अनियतो मासकल्पः, ते हि देशोनां पूर्वकोटीं यावदपि एकत्र तिष्ठन्ति, कारणे मासमध्येऽपि विहरन्ति इति नवमः ९ ॥ 'पज्जोसणाकप्पे त्ति परि-सामस्त्येन उषणा- वसनं पर्युषणा, तत्र पर्युषणाशब्देन सामस्त्येन वसनं वार्षिकं पर्व च द्वयं अपि कथ्यते, तत्र वार्षिकं पर्व भाद्रपदसितपञ्चम्यां कालकसूरेरनन्तरं चतुर्थ्यामेवेति, सामस्त्येन वसनलक्षणञ्च पर्युषणाकल्पो द्विविधः - सालम्बनो निरालम्बनश्च तत्र निरालम्बनः कारणाभाववान् इत्यर्थः, स द्विविधो जघन्य उत्कृष्टश्च तत्र जघन्यस्तावत् सांवत्सरिकप्रतिक्रमणादारभ्य कार्तिक चतुर्मासप्रतिक्रमणं यावत् सप्तेति ७०
१ दैवसिकात्रिकपाक्षिकचातुर्मासिकवात्सरिकनामानि । द्वयोः ( प्रथमांन्तिमतीर्थकर तीर्थयोः ) पञ्च प्रतिक्रमणानि, मध्यमकानां तु द्वे प्रथमे ॥ १ ॥ तत् द्वयोः सदोभयकालं इतरेषां कारणे इति मुनीनां । २ चन्द्रसंवत्सरापेक्षुयेदमिति कश्विन्मुग्धः, शास्त्रापेक्षया पौषाषाढयोरेव वृद्धेः किंचाधिकमासप्रमाणीकरणे पौषवृद्धौ माघे आषाढवृद्धौ चाद्याषाढे चतुर्मासीकरणापत्तिः, तस्याः तत्तन्मासप्रतिबद्धत्वेऽत्रापि समानं समाधानं ।

कल्पभेदाः १५
२०
२३
॥३॥

Page #27

दिनमानः उत्कृष्टस्तु चातुर्मासिकः, अयं द्विविधो निरालम्बनः स्थविरकल्पिकानां. जिनकल्पिकानां तु एको निरालम्बनश्चातुर्मासिक एव, सालम्बनस्तु कारणिक इत्यर्थः, यत्र क्षेत्रे मासकल्पः कृतस्तत्रैव चतुर्मासककरणे चतुर्मासकानन्तरं च मासकल्पकरणे पाण्मासिकः, अयमपि स्थविरकल्पिकानां एव, तथा पश्चकपश्चकवृद्ध्या गृहिज्ञाताज्ञातादिविस्तरस्तु नात्र लिखितः, साम्प्रतं सयाज्ञया तस्य विधेयुच्छिन्नत्वाद्विस्तरभयाच, विशेषार्थिना च कल्पकिरणावल्यादयो विलोक्याः, एवं सर्वत्रापि ज्ञेयं, अथैवंवर्णितस्वरूपः पर्युषणाकल्पः प्रथमान्तिम-16 जिनयोस्तीर्थे नियतः शेषाणां तु अनियतः, यतस्ते हि दोषाभावे एकस्मिन् क्षेत्रे देशोनांपूर्वकोटिं यावत् तिष्ठन्ति दोषसद्भावे तु न मासं अपि, एवं महाविदेहेऽपि द्वाविंशतिजिनवत् सर्वेषां जिनानां कल्पव्यवस्था ज्ञेया इति दशमः ॥१०॥ एते दशापि कल्पा ऋषभवर्धमानतीर्थे नियता एव द्वाविंशतिजिनतीर्थे तु आचेलक्यौ १ देशिक प्रतिक्रमण ३ राजपिण्ड ४ मास ५ पर्युषणा ६ लक्षणाः षट् कल्पा अनियताः, शेषास्तु शय्यातर १ चतुर्बत-1
२ पुरुषज्येष्ठ ३ कृतिकर्म ४ लक्षणाश्चत्वारो नियता एवेति दशानां कल्पानां नियानियतविभागः॥ ४ा ननु एकस्मिन् मोक्षमार्गे साध्ये प्रथमचरमजिनसाधूनांद्वाविंशतिजिनसाधूनां च कथं आचारभेदः?, उच्यते, जीवविशेषा एव तत्र कारणं, [पुरिमाण दुविसोझो. चरिमाणं दुरणुपालओ कप्पो । मज्झिमगाण जिणाणं
१ पूर्वेषां दुर्विशोध्यः, चरमाणां दुरनुपालः कल्पः । मध्यमकानां जिनानां, सुविशोध्यः सुखानुपालश्च ॥ १ ॥ अजुजडाः पूर्वे खलु, नटादिज्ञाताद् भवन्ति ज्ञातव्याः । वक्रजडाः पुनः चरमाः, ऋजुप्राज्ञा मध्यमा भणिताः ॥ २ ॥
१
Jain Education U
R
For Private & Personel Use Only

Page #28

कल्प.सुबो- सुविसुज्झो सुहणुपालो अ॥१॥ उज्जुजडा पुरिमा,खलु नडाइनायाउ हुंति नायव्वा । वकजडा पुण चरिमा. कल्पमेदव्या०१उजुपण्णा मज्झिमा भणिया ॥२॥] तथाहि-श्रीऋषभतीर्थजीवा ऋजुजडास्तेषां धर्मस्य अवबोधो दुर्लभो ? कारणं ॥४॥
जडत्वात् , वीरतीर्थसाधूनां च धर्मस्य पालनं दुष्करं वक्रजडत्वात्, अजितादिजिनतीर्थसाधूनां तु धर्मस्य अवबोधः पालनं च द्वयं अपि सुकर, ऋजुप्राज्ञत्वात् , तेन आचारो द्विधा कृतः । अत्र च दृष्टान्ताः प्रदर्यन्तेयथा केचित् प्रथमजिनयतयो बहिभूमेगुरुसमीपं आगताः पृष्टाश्च गुरुभिः-भो मुनयो भवतां इयती वेला की जाता?, तैरुक्तं-खामिन् ! वयं नटं नृत्यन्तं विलोकयितुं स्थिताः, ततोगुरुभिः कथितं-इदं नटविलोकनं साधूनां न कल्पते, तैरपि तथेति अङ्गीकृतं, अथ अन्यदा त एव साधवश्चिरेण उपाश्रयं आगतास्तथैव गुरुभिः पृष्टाः प्रोचुः-प्रभो! वयं नटी नृत्यन्तीं निरीक्षितुं स्थिताः,तदा गुरुभिरूचे भो महाभागास्तदानीं भवतां नटो निषिद्धो नटे निषिद्धे च नटी सुतरां निषिद्धैव, ततस्तैर्विज्ञप्त-स्वामिन् ! इदं अस्माभिन ज्ञातं अथैवं न करि-1 ब्यामः, अत्र च जडत्वान्नटे निषिद्ध नटी निषिद्धैवेति तैर्न ज्ञातं, ऋजुत्वाच्च सरलं उत्तरं दत्तं इति प्रथमः। अत्र द्वितीयोऽपि दृष्टान्तः-यथा कोऽपि कुङ्कुणदेशीयो वणिग् वृद्धत्वे प्रव्रजितः, स चैकदा ऐयापथिकीका-18 योत्सर्गे चिरं स्थितो गुरुभिः पृष्टः-एतावद्दीघे कार्योत्सर्गे किं चिन्तितं ?, स प्रत्युवाच-स्वामिन् ! जीवदया ॥४ चिन्तिता, कथमिति पुनर्गुरुभिः पृष्ट आह-पूर्व गृहस्थावस्थायां क्षेत्रेषु वृक्षनिषूदनपूर्वकं उप्तानि धान्यानि बहून्यभूवन, इदानीं मम पुत्रास्तु निश्चिन्ता यदि वृक्षनिषूदनं न करिष्यन्ति तदा धायाभवनेन वराकाः कथं
पतरुक्तं खामिन ! वयं न तत्यासमीपं आगताः पृष्टाश्च गुया कृतः । अत्र च दृष्टान्ता त धर्मस्य ।।
PAGESSSSSSSO9090908
Jain Education
!
For Private & Personel Use Only
BMw.jainelibrary.org

Page #29

भविष्यन्ति ? इति ऋजुत्वात् स्वाभिप्राये यथास्थिते निवेदिते गुरुभिः कथितं-महाभाग ! दुातं भवता, || अहो ! अयुक्तमेतद्यतीनां, इत्युक्ते च मिथ्यादुष्कृतं ददौ ॥ तथा वीरजिनयतीनां वक्रजडत्वेऽपि दृष्टान्तद्वयं-1 तत्र केचिदीरतीर्थसाधवो नटं नृत्यन्तं विलोक्य गुरुसमीपं आगता गुरुभिः पृष्टा निषिद्धाश्च नटावलोकनं प्रति, पुनर्रन्यदा नटी नृत्यन्तीं विलोक्य आगता गुरुभिस्तथैव पृष्टा वक्रतया अन्यानि उत्तराणि ददुर्बादं पृष्टाश्च सत्यं प्रोचुः, गुरुभिरुपालम्भे च दत्ते संमुखं गुरूनेव उपालब्धवन्तः-यदस्माकं तदा नटनिषेधसमये नटीनिषेधोऽपि कुतो न कृतो? भवतां एव अयं दोषः, अस्माभिः किं ज्ञायते? इति प्रथमो दृष्टान्तः। तथा कश्चियवहारिसुतः पित्रा बहुशः शिक्ष्यमाणो जनकादीनां संमुखं जल्पनं न कर्त्तव्यं इति पितृवचनं वक्रतया मनसि दधार, अथैकदा सर्वेषु स्वजनेषु बहिर्गतेषु पुनः पुनः शिक्षयन्तं पितरं अद्य शिक्षयामीति विचिन्त्य कपाटं दत्त्वा स्थितः, आगतेषु च पित्रादिषु द्वारोद्घाटनार्थ बहुशब्दकरणेऽपि न वक्ति न चोद्घाटयति, भित्त्युल्लङ्घनेन मध्ये प्रविष्टेन च पित्रा हसन् दृष्ट उपालन्धश्च कथयामास-भवद्भिरेवोक्तं वृद्धानां उत्तरं न देयं इति द्वितीयः ॥ अोजितादियतीनां ऋजुप्राज्ञत्वे दृष्टान्तः-यथा केचिदैजितजिनयतयो नटं निरीक्ष्य चिरेणागता गुरुभिः पृष्टा यथास्थितं अकथयन् गुरुभिश्च निषिद्धाः, अथ अन्यदा ते बहिर्गताः नटी नृत्यन्ती विलोक्य प्राज्ञत्वात् विचारयामासुः-यदस्माकं रागहेतुत्वाद् गुरुभिनटनिरीक्षणं निषिद्धं तर्हि नटी तु अत्यन्तरागकारणत्वात् सर्वथा निषिद्वैवेति विचार्य नटीं नालोकितवन्तः ॥ ननु तर्हि द्वाविंशतिजिनयतीनां ऋजुप्रा
PeeleesecscecececesseeeekreeceElee
Jain Educatan inte
For Private & Personel Use Only
r.jainelibrary.org

Page #30

SS
ज्ञानां भवतवया धर्मस्य तथा वक्रजमा बच्ने हि मोसमणासंघका मोऽपि काभवे । चतुमार तथा सपा
कल्प.सुबो-ISज्ञानां भवतु धर्मः, परं प्रथमजिनयतीनां ऋजुजडानां कुतो धर्मः?, अनवबोधात्, तथा च वऋजडानां वीरय- वसतिव्या० १ तीनां तु सर्वथा धर्मस्य अभाव एव, मैवं, ऋजुजडानां प्रथमजिनयतीनां जडत्वेन स्खलनासदभावेऽपि भावस्य | गुणाः
विशुद्धत्वाद् भवति धर्मः, तथा वजडानां अपि वीरजिनयतीनां ऋजुप्राज्ञापेक्षया अविशुद्धो भवति परं ॥५॥
सर्वथा धर्मो न भवतीति न वक्तव्यं, तथा वचने हि महान् दोषः, तदुक्तम्-जो भणइ नत्थि धम्मो,न य
सामइयं न चेव य वयाई । सो समणसंघवज्झो, कायवो समणसंघेणं ॥१॥" TRI तथा यो नियतमवस्थानलक्षणः सप्ततिदिनमानः पर्युषणाकल्प उक्तः सोऽपि कारणाभावे एव, कारणे तुला
तन्मध्येऽपि विहर्तुं कल्पते, तद्यथा-अशिवे १ भोजनामाप्तौ २, राज ३ रोग ४ पराभवे । चतुर्मासकमध्येऽपि, विहाँ कल्पतेऽन्यतः॥१॥ असति स्थण्डिले ५ जीवाकुले ६ च वसतौ ७ तथा। कुन्थु ८ वग्नौ ९तथा सर्पे | १०, विहर्तुं कल्पतेऽन्यतः ॥२॥ तथा एभिः कारणैश्चतुर्मासकात्परतोऽपि स्थातुं कल्पते-वर्षादविरते मेघे, मार्गे कर्दमदुर्गमे । अतिक्रमेऽपि कार्तिक्यास्तिष्ठन्ति मुनिसत्तमाः ॥१॥' एवं अशिवादिदोषांभावेऽपि संयमनिर्वाहार्थ क्षेत्रगुणा अन्वेषणीयाः, तच्च क्षेत्रं त्रिविकंजघन्यं १ मध्यमं २ उत्कृष्टं३च, तत्र चतुर्गुणयुक्तं जघन्यं, ते चामी-समिई विहारभूमी,वियारभूमी य सुलहसज्झाओ।सुलहा भिक्खा जाहे जहन्नयं वासखित्तं तु॥१॥' यत्र विहारभूमिः सुलभा-आसन्नो जिनप्रासाद इत्यर्थः १ यत्र स्थण्डिलं शुद्धं निर्जीवं अनालोकं १ यो भणति नास्ति धर्मः न च सामायिकं नैव च व्रतानि । स श्रमणसंघबाह्यः कर्तव्यः श्रमणसंघेन ॥ १॥
Jain Education in

ko
a
linelibrary.org

Page #31

च २ यत्र स्वाध्यायभूमिः सुलभा, अस्वाध्यायादिरहिता ३ यत्र भिक्षा च सुलभा ४, त्रयोदशगुणं उत्कृष्टं, ते चामी - 'चिक्खिल्ल १ पाण २ थंडिल्ल, ३ वसही ४ गोरस ५ जणाउले ६ विज्जे ७ ॥ ओसह ८ निश्चया ९ हिवई १० पासंडा ११ भिक्ख १२ सज्झाए १३ ॥ १ ॥ यत्र भूयान् कर्दमो न भवति १ यत्र बहवः संमूच्छिमाः प्राणिनो न भवन्ति २ यत्र स्थण्डिलं निर्दोषं भवति ३ यत्र वसतिः स्त्रीसंसर्गादिरहिता ४ यत्र गोरसं प्रचुरं ५ यत्र जनसमवायो महान् भद्रकश्च ६ यत्र वैद्याश्च भद्रकाः ७ यत्र औषधानि सुलभानि ८ यत्र गृहस्थगृहाः सकुटुम्बा धनधान्यादिपूर्णाश्च ९ यत्र राजा भद्रकः १० यत्र ब्राह्मणादिभ्यो मुनीनामपमानं न स्यात् ११ यत्र भिक्षा सुलभा १२ यत्र स्वाध्यायः शुद्ध्यति १३ 'चउग्गुणोववेयं तु खित्तं होह जहन्नयं । तेरसगुणमुकोसं, दुहं मज्झमि मज्झिमयं ॥ १ ॥ पूर्वोक्तचतुर्गुणादधिकं पंचादिगुणं त्रयोदशगुणाच न्यूनं द्वादशगुणपर्यन्तं मध्यमं क्षेत्रं, एवं च उत्कृष्टे क्षेत्रे तद्प्राप्तौ मध्यमे तस्यापि अप्राप्तौ जघन्ये क्षेत्रे साम्प्रतं च गुर्वादिष्टे क्षेत्रे साधुभिः पर्युषणाकल्पः कर्तव्यः ॥
अयं च दशप्रकारोsपि कल्पो दोषाभावेऽपि क्रियमाणस्तृतीयोषधवत् हितकारको भवति, तथाहिकेनचिद् भूपतिना खपुत्रस्य अनागतचिकित्सार्थं त्रयो वैद्या आकारिताः, तत्र प्रथमो वैद्य आह मदीयं औषधं रोगसद्भावे रोगं हन्ति रोगाभावे च दोषं प्रकटयति, राज्ञोक्तं- मुप्तसर्पोत्थापनतुल्येन १ चतुर्गुणोपपेतं तु क्षेत्रं भवति जघन्यकं । त्रयोदशगुणमुत्कर्षं द्वयोर्मध्ये मध्यमकं ॥ १ ॥
Jain Education Innal

Hww.jainelibrary.org

Page #32

कल्प.सुबो- व्या० १
॥६॥
२
अनेन औषधेन किं?, द्वितीयः प्राह-मदीयं औषधं विद्यमानं व्याधि हन्ति रोगाभावे च न गुणं वतीयौषधन दोषं च करोति, राजा प्राह-भस्मनिहुततुल्येन अनेनापि पर्याप्त, तृतीयः प्राह-मदीयं औषधं सद्भावे | समकल्परोग हन्ति, तदभावे च शरीरे सौन्दर्यवीर्यतुष्टिपुष्टिं करोति, राज्ञोक्तं-इदं औषधं समीचीनं, तद्वदयमपि । महिमा कल्पो दोषसद्भावे दोषं निराकरोति, दोषाभावे च धर्म पुष्णाति। | तदेवं समुपस्थिते पर्युषणापर्वणि मङ्गलनिमित्तं पञ्चभिरेव दिनैः कल्पसूत्रं वाचनीयं, तच यथा देवेषु इन्द्रः, तारासु चन्द्रः, न्यायप्रवीणेषु रामः, सुरूपेषु कामः, रूपवतीषु रम्भा, वादि-1 |त्रेषु भम्भा, गजेषु ऐरावणः, साहसिकेषु रावणः, बुद्धिमत्सु अभयः । तीर्थेषु शत्रुञ्जयः, गुणेषु विनयः, धानुष्केषु धनञ्जयः। मन्त्रेषु नमस्कारः. तरुषु सहकारस्तथा सर्वशास्त्रेषु शिरोमणिभावं बिभर्ति, यतः-नार्हतः परमो देवो, न मुक्तेः परमं पदम् । न श्रीशत्रुञ्जयात्तीर्थ, श्रीकल्पान्न परं श्रुतम् ॥१॥ तथाऽयं कल्पः साक्षात्कल्पद्रुम एव, तस्य च अनानुपूा उक्तत्वात् श्रीवीरचरित्रं बीजं,श्रीपार्श्वचरित्रमङ्कुरः, श्रीनेमिचरित्रं स्कन्धः श्रीऋषभचरित्रं शाखासमूहःस्थविरावली पुष्पाणि । सामाचारीज्ञानं सौरभ्यं फलं मोक्षप्राप्तिः, किञ्च-वाचनात्साहाय्यदानात्, सर्वाक्षरथुतेरपि । विधिनाऽऽराधितः कल्पः, शिवदोऽन्त-2॥६॥ भवाष्टकम् ॥१॥ एगग्गचित्ता जिणसासणम्मि, पभावणापूअपरायणा जे । तिसत्तवारं निसुणंति कप्पं, १ एकाग्रचित्ता जिनशासने प्रभावनापूजापरायणा ये । त्रिसप्तवाराः शृण्वन्ति कल्पं भवार्णवं गौतम ! ते तरन्ति ॥ १॥
Join Education in
For Private & Personel Use Only
W
w.jainelibrary.org

Page #33

भवण्णवं गोअम! ते तरन्ति ॥२॥' एवं च कल्पमहिमानं आकर्ण्य तपःपूजामभावनादिधर्मकार्येषु कष्टधनशव्ययसाध्येषु आलस्यं न विधेयं, सकलसामग्रीसहितस्यैव तस्य वाञ्छितफलप्रापकत्वात्, यथा बीजं अपि
वृष्टिवायुप्रभृतिसामग्रीसद्भावे एव फलनिष्पत्तौ समर्थ नान्यथा.एवं अयं श्रीकल्पोऽपि देवगुरुपूजाप्रभावनासाधर्मिकभक्तिप्रमुखसामग्रीसद्भावे एव यथोक्तफलहेतुः, अन्यथा-'इकोऽवि नमुक्कारो,जिणवरवसहस्स वडमाणस्स।
संसारसागराओ तारेइ नरं व नारिं वा॥१॥ इति श्रुत्वा किश्चित्प्रयाससाध्ये कल्पश्रवणेऽपि आलस्यं भवेत् । 1 अथ 'पुरुषविश्वासे वचन विश्वास' इति कल्पसूत्रस्य प्रणेता वक्तव्यः, स च चतुर्दशपूर्वविद्युगप्रधान: श्रीभद्रबा
हुस्खामी दशाश्रुतस्कन्धस्य अष्टमाध्ययनतया प्रत्याख्यानप्रवादाभिधाननवमपूर्वात् उद्धृत्य कल्पसूत्रं रचितवान् , तत्र पूर्वाणि च प्रथमं एकेन हस्तिप्रमाणमषीपुजेन लेख्यं १ द्वितीयं द्वाभ्यां तृतीयं चतुर्भिः ४.चतुर्थ अष्टाभिः ८,पञ्चमं षोडशभिः १६.षष्ठं द्वात्रिंशता ३२,सप्तमं चतुःषष्टया ६४.अष्टमं अष्टाविंशत्यधिकशतेन १२८,नवमं षट्पञ्चाशदधिकशतद्वयेन २५६ दशमं द्वादशाधिकैः पञ्चभिः शतैः ५१२. एकादशं चतुर्विशत्यधिकेन सहस्रण १०२४, द्वादशं अष्टचत्वारिंशदधिकया द्विसहरुया २०४८ त्रयोदशं षण्णवत्यधिकया चतुःसहरूया ४०९६ । चतुर्दशं च अष्टसहरुया द्विनवत्युत्तरशताधिकया ८१९२, सर्वाणि पूर्वाणि षोडशभिः सहस्रेख्यशीत्यधिकैस्त्रिभिः शतैश्च १६३८३ हस्तिप्रमाणमषीपुरैर्लेख्यानि, तस्मान्महापुरुषप्रणीतत्वेन मान्यो गम्भीरार्थश्च, यतः
१ एकोऽपि नमस्कारो जिनवरवृषभस्य वर्द्धमानस्य । संसारसागरात् तारयति नरं वा नारी वा ॥ १ ॥
दशाधिकः पञ्चभिया १४ अष्टम अष्टायिं चतुर्भिः ४.चतुर्थ अष्टा
१४
कल्प. सु.२

For Private & Personel Use Only

Page #34

कल्प. सुबो न्या० १ ०
॥ ७ ॥
Jain Education In
esse
'सव्वनेईणं जइ हुज वालुआ सव्वोदहीण जं उदयं । तत्तो अनंतगुणिओ अत्थो इक्कस् सुत्तस्स ॥ १ ॥ मुखे जिह्रासहस्रं स्यादू, हृदये केवलं यदि । तथापि कल्पमाहात्म्यं वक्तुं शक्यं न मानवैः ॥ २ ॥
अथ तस्य श्रीकल्पस्य वाचने श्रवणे च अधिकारिणो मुख्यवृत्त्या साधुसाध्व्यस्तत्रापि कालतो रात्रौ विहितकालग्रहणादिविधीनां साधूनां वाचनं श्रवणं च साध्वीनां च निशीथचूर्ण्याद्युक्तविधिना दिवाऽपि श्रवणं, तथा श्रीवीर - निर्वाणादशीत्यधिकनवशत ९८० वर्षातिक्रमे, मतान्तरेण च त्रिनवत्यधिकनवशतवर्षा ९९३ तिक्रमे ध्रुवसेननृपस्य पुत्रमरणार्त्तस्य समाधिमाघातुमानन्दपुरे सभासमक्षं समहोत्सवं श्रीकल्पसूत्रं वाचयितुमारब्धं ततःप्रभृति चतुर्विधोऽपि सङ्घः श्रवणेऽधिकारी, वाचने तु विहितयोगानुष्ठानः साधुरेव ॥
अथ अस्मिन् वार्षिकपर्वणि कल्पश्रवणवत् इमान्यपि पञ्च कार्याणि अवश्यं कार्याणि तद्यथा - चैत्य परिपाटी १. समस्तसाधुवन्दनं २ सांवत्सरिकप्रतिक्रमणं ३, मिथः साधर्मिकक्षामणं ४ अष्टमं तपश्च ५, एषां अपि कल्पनवणवद् वाञ्छितदायकत्वं अवश्यकर्तव्यत्वं जिनानुज्ञातत्वं च ज्ञेयं, तत्र अष्टमं तप उपवासत्रयात्मकं महाफलकारणं रत्नत्रयवदान्यं शल्यत्रयोन्मूलनं जन्मत्रयपावनं कायवाङ्मान सदोषशोषकं विश्वत्रयाग्र्यपदप्रापकं निःश्रेयसपदाभिलाषुकैरवश्यं कर्त्तव्यं नागकेतुवत्, तथाहि —चन्द्रकान्ता नगरी, तत्र विजयसेनो नाम राजा, श्रीका. १ सर्व नदीनां यावत्यो भवेयुर्वालुकाः सर्वोदधीनां यद् उदकं । ततोऽनंतगुणितोऽर्थ एकस्य सूत्रस्य ॥ १॥ २ आधुनिकसंघश्रावणापेक्षया ३ नेदं कचित् ४ काले विणए बहुमाणे उवहाणेइत्युक्तेः

पूर्वमानं अधिकारी
कृत्य पंचकं
च
२०
॥ ७ ॥ २६
jainelibrary.org

Page #35

Jain Education
न्ताख्यश्च व्यवहारी, तस्य श्रीसखी भार्या, तया च बहुप्रार्थित एकः सुतः प्रसूतः, स च बालक आसन्ने पर्युषणापूर्वणि कुटुम्बकृतां अष्टमवात आकर्ण्य जातजातिस्मृतिः स्तन्यपोऽपि अष्टमं कृतवान्, ततस्तं स्तन्यपानमै कुर्वाणं पर्युषितमालती कुसुममिव म्लानं आलोक्य मातापितरौ अनेकान् उपायांश्चक्रतुः क्रमाच मूच्र्छा प्राप्तं तं बालं मृतं ज्ञात्वा खजना भूमौ निक्षिपन्ति स्म, ततश्च विजयसेनो राजा तं पुत्रं तद्दुःखेन तत्पितरं च मृतं विज्ञाय तद्धनग्रहणाय सुभटान् प्रेषयामास, इतश्च-अष्टमप्रभावात् प्रकम्पितासनो घरणेन्द्रः सकलं तत्स्वरूपं विज्ञाय भूमिस्थं तं बालकं अमृतच्छदया आश्वास्प विप्ररूपं कृत्वा धनं गृह्णतस्तान् निवारयामास तत् श्रुत्वा राजाऽपि त्वरितं तत्रागत्योवाच भो भूदेव ! परम्परागतं इदं अस्माकं अपुत्रधनग्रहणं कथं निवारयसि ?, धरणोऽवादीत्राजन् ! जीवर्त्यस्य पुत्रः, कथं कुत्रास्तीति राजादिभिरुक्ते भूमेस्तं जीवन्तं बालकं साक्षात्कृत्य निधानमिव दर्शयामास, ततः सर्वैरपि सविस्मयैः खामिन्! कस्त्वं कोऽयमिति पृष्ठे सोऽवदत्-अहं धरणेन्द्रो नागराजः कृताष्टमतपसोऽस्य महात्मनः साहाय्यार्थं आगतोऽस्मि, राजादिभिरुक्तं - खामिन् ! जातमात्रेण अनेन अष्टमतपः कथं कृतं?, धरणेन्द्र उवाच - राजन् ! अयं हि पूर्वभवे कश्चिदणिकपुत्रो बाल्येऽपि मृतमातृक आसीत्, स च अपरमात्राऽत्यन्तं पीड्यमानो मित्राय खदुःखं कथयामास, सोऽपि त्वया पूर्वजन्मनि तपः न कृतं तेनैवं पराभवं लभसे इत्युपदिष्टवान्, ततोऽसौ यथाशक्ति तपोनिरतः आगामिन्यां पर्युषणायां अवश्यं अष्टमं करिष्यामीति मनसि निश्चित्य तृणकुटीरे सुष्वाप, तदा च लब्धावसरया विमात्रा आसन्नप्रदीपनकाद्मिकणस्तंत्र
onal

१४

Page #36

जातः,
व्या० १
॥ ८ ॥
कल्प, सुबो- निक्षिप्तः तेन च कुटीरके ज्वलिते सोऽपि मृतः अष्टमध्यानाच अयं श्रीकान्तमभ्यनन्दनो ततोऽनेन पूर्वभवचिन्तितं अष्टमतपः साम्प्रतं कृतं तदसौ महापुरुषो लघुकर्माऽस्मिन् भवे मुक्तिगामी यत्नात् पालनीयो, भवतां अपि महते उपकाराय भविष्यतीति उक्त्वा नागराजः खहारं तत्कण्ठे निक्षिप्य स्वस्थानं जगाम, ततः खजनैः श्रीकान्तस्य मृतकार्यं विधाय तस्य नागकेतुरिति नाम कृतं क्रमाच्च स बाल्या- | दपि जितेन्द्रियः परमश्रावको बभूव, एकदा च विजयसेनराजेन कश्चिद् अचौरोऽपि चौरकलङ्केन हतो व्यन्तरो जातः समग्र नगरविघाताय शिलां रचितवान्, राजानं च पादप्रहारेण रुधिरं वमन्तं सिंहासनाद् भूमौ पातयामास तदा स नागकेतुः कथं इमं सङ्घप्रासादविध्वंसं जीवन् पश्यामीतिबुद्ध्या प्रासादशिखरमारुह्य शिलां पाणिना दध्रे, ततः स व्यन्तरोऽपि तत्तपःशक्ति असहमान: शिलां संहृत्य नागकेतुं नतवान्, तद्वचनेन भूपालं अपि निरुपद्रवं कृतवान् । अन्यदा च स नागकेतुर्जिनेन्द्रपूजां कुर्वन् पुष्पमध्यस्थितसर्पेण दष्टोऽपि तथैवाव्यग्रो भावनारूढः केवलज्ञानं आसादितवान् ततः शासनदेवताऽर्पितमुनिवेषश्चिरं विहरति स्म, एवं नागकेतुकथां श्रुत्वा अन्यैरपि अष्टमतपसि यतनीयं । इति नागकेतुकथा ॥
अथात्र श्रीकल्पसूत्रे त्रीणि वाच्यानि यथा -- 'पुरिमचरिमाण कप्पो, मंगलं वद्धमाणतित्थम्मि । इह परिकहिया जिणगणहराइथेरावली चरितं ॥ १ ॥' व्याख्या - 'पुरिमचरिमाण'त्ति ऋषभवीरजिनयोः 'कप्प'त्ति अयं कल्पः- आचारः यत् वृष्टिर्भवतु मा वा परं अवश्यं पर्युषणा कर्तव्या, उपलक्षणत्वात् कल्पसूत्रं वाचनीयं

अष्टमतपरि नागकेतु
कथा
२०
२५
112 11
२८

Page #37

च, मङ्गालमिति एकं अयं आचारः अपरं च मङ्गलं-मङ्गलकारणं भवति वर्धमानतीर्थे, कस्मादेवं इत्याह-यस्मादिह परिकथितानि 'जिण'त्ति-जिनानां चरितानि १'गणहराइथेरावली'ति गणधरादिस्थविरावली २'चरित्त'न्ति-सामाचारी ३ । तत्र प्रथमाधिकारे जिनचरितेषु आसन्नोपकारितया प्रथमं श्रीवीरचरित्रं वर्णयन्तः श्रीभद्रबाहुखामिनो जघन्यमध्यमवाचनात्मकं प्रथमं सूत्रं रचयन्ति
(तेणं कालेणं)तस्मिन् काले, अवसर्पिणीचतुर्थारकपर्यन्तलक्षणे, शंकारः सर्वत्र वाक्यालङ्कारार्थः (तेणं समएणं) निर्विभाज्यः कालविभागः समयस्तस्मिन् समये (समणे भगवं महावीरेत्ति) श्रमण:-तपोनिरतः 'भगवं' ति-भगवान् अर्कयोनिवर्जितद्वादशभगशब्दार्थवान्, यदाहुः-'भगोऽर्क १ ज्ञान २ माहात्म्य,३ यशो४ वैराग्य ५ मुक्तिषु ६। रूप ७ वीर्य ८ प्रयत्ने ९च्छा ,१० श्री ११'धमै १२ श्वर्य १३ योनिषु १४ ॥१॥' अत्र आयन्त्यिौ अर्थों वर्जनीयौ, ननु अन्त्योऽर्थस्तु वयं एव, परं अर्कः कथंः वयं?, सत्यं, उपमानतया अर्को भवति परं वत्प्रत्ययान्तत्वेन अर्कवान् इत्यर्थो न लगतीति वर्जितः, 'महावीरे'त्ति कर्मवैरिपराभवसमर्थः, श्रीवर्धमानखामीत्यर्थः (पञ्चहत्थुत्तरे होत्थत्ति) हस्तोत्तरा-उत्तराफाल्गुन्यः, गणनया ताभ्यो हस्तस्य उत्तरत्वात् , ताः पञ्चसु स्थानेषु यस्य स पञ्चहस्तोत्तरो भगवान् 'होत्थ'त्तिःअभवत्।। अथ षट्कल्याणकवादी आहननु 'पञ्चहत्थुत्तरे साइणा परिनिव्वुडे' इति वचनेन महावीरस्य षट्कल्याणकत्वं संपन्नमेव, मैवं, एवं उच्यमाने 'पश्चउत्तरासाढे.अभीइछठे होत्थ' त्ति जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिवचनात् श्रीऋषभस्यापि षट्र कल्याणकानि वक्तव्यानि
Jain Educatio
n
al
For Private & Personel Use Only

Page #38

स्युः, न च तानि त्वयाऽपि तथोच्यन्ते, तस्माद्यथा पञ्चउत्तरासाढे इत्यत्र नक्षत्रसाम्यात् राज्याभिषेको मध्ये | पटकल्या कल्प.सुबो-स्यूर
. व्या०
गणितः परं कल्याणकानि तु 'अभीइछट्टे' इत्यनेन सह पश्चैव तथाऽत्रापि 'पश्चहत्थुत्तरे' इय॑त्र नक्षत्रसा- कनिरासः म्यात् गर्भापहारोमध्ये गणितः, परं कल्याणकानि तु 'साइणा परिनिव्वुडे' इत्यनेन सह पश्चैव, तथा श्रीआचाराङ्गटीकाप्रभृतिषु 'पञ्चहत्थुत्तरे' इत्यत्र पञ्च वस्तून्येव व्याख्यातानि, न तु कल्याणकानि। किश्च-श्रीहरिभद्रसूरिकृ-19 तयात्रापश्चाशकस्य अभयदेवसूरिकृतायां टीकायां अपि-आषाढशुद्धषष्ठयां गर्भसंक्रमः १ चैत्रशुद्धत्रयोदश्यां जन्म २ मार्गासितदशम्यां दीक्षा ३ वैशाखशुद्धदशम्यां केवलं ४ कार्तिकामावास्यायां मोक्षः ५ एवं श्रीवीरस्य पञ्च कल्याणकानि उक्तानि, अथ यदि षष्ठं स्यात्तदा तस्यापि दिन उक्तं स्यात् । अन्यच्च नीचैर्गोत्रविपाकरूपस्य अतिनिन्धस्य आश्चर्यरूपस्य गर्भापहारस्थापि कल्याणकत्वकथनं अनुचितं ॥ अथ "पश्चहत्थुत्तरे' इत्यत्र गर्भा
१ ताश्च पञ्चसु स्थानेषु-गर्भाधानसंहरणजन्मदीक्षाज्ञानोत्पत्तिरूपेषु संवृत्ता इति प्रथमाङ्गे 'चवणाईणं छण्हं वत्थूण'ति कल्पचूणौ । मोच. नार्थत्वाभावादपहारस्यानेन संक्रमानर्थान्तरतामुक्त्वाऽप्यपहारस्य कल्याणकतया प्रथनं वक्तुः पृथुस्थूलबुद्धेरनुमापकं। कल्याणकानि वस्तुस्थानरूपाणि न तु वस्तुस्थानानि कल्याणकानीति तु सुबोधमेव २ महोत्सवार्थ वीरकल्याणकभणनप्रसंगे एतदुक्तेः षष्ठकल्याणकवर्णनमाकाशकुसुमकल्पं, जिनवल्लभात् प्राक् न केनापि च लेशतोऽपि तदुक्तं, जिनवल्लभश्च सूत्रोत्तीर्णवादीति जीवाभिगमप्रज्ञापनादौ मलयगिरयः, परेषामनु-II गतिरनाभोगिकी ३ गर्भापहारोऽशुभः गर्भसंक्रमस्तूत्तमकुले उत्तमः, विचार्यों भेदोऽनयोर्वावदूकैः, अपहारे हि आजन्ने वक्षो देवानन्दया, उत्तमकुलादुत्तमकुले संक्रमेऽपि पितृदयादिना स्पष्टैवाशुभता,
Jain Education insaal
For Private
Personel Use Only
Dainelibrary.org

Page #39

अणगारिअंपवायथः, (हत्युत्तराहिं जाएत्तिरपत्ति) उत्तराफाल्गुनीषु गीत
पहरणं कथं उक्तं इति चेत् सत्यं, अत्र हि भगवान् देवानन्दाकुक्षौ अवतीर्णः, प्रसूतवती च त्रिशलेति असंगतिः स्यात् तन्निवारणाय 'पञ्चहत्थुत्तरे'त्ति वचनं,इत्यलं प्रसङ्गेन, कल्याणकानि पञ्चैव (१)॥(तंजहत्ति) तद्यथापञ्चहस्तोत्तरत्वं भगवतो मध्यमवाचनया दर्शयति-(हत्युत्तराहिं चुएत्ति) उत्तराफल्गुनीषु च्युतो देवलोकात् (चइत्ता गम्भं वक्रतेत्ति) च्युत्वा गर्भे उत्पन्नः (हत्धुत्तराहिं गम्भाउ गब्भंसाहरिएत्ति)उत्तराफाल्गुनीषु गर्भात गर्भ संहृतः, देवानन्दाग त्रिशलागर्भे मुक्त इत्यर्थः, (हत्थुत्तराहिं जाएत्ति) उत्तरफाल्गुनीषु जातः(हत्युत्तराहिं मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारि पव्वइएत्ति) उत्तराफाल्गुनीषु मुण्डो भूत्वा,तत्र द्रव्यतो मुण्डाकेशलुश्चनेन, भावतो मुण्डः रागद्वेषाभावेन,अगारात्-गृहात् निष्क्रम्येति शेषः अनगारितां-साधुतां पव्वइए'त्ति प्रतिपन्नः, तथा (हत्थुत्तराहिति) उत्तराफाल्गुनीषु (अणन्तेत्ति) अनन्तं-अनन्तवस्तुविषयं (अणुत्तरेत्ति) अनुपम (निवाघाएत्ति) निर्व्याघातं-भित्तिकटादिभिरस्खलितं (निरावरणेत्ति) समस्तावरणरहितं (कसिणेत्ति) कृत्ल-सर्वप
योपेतवस्तुज्ञापक (पडिपुण्णेत्ति) परिपूर्ण-सर्वावयवसंपन्नं, एवंविधं यत् (केवलवरनाणदंसणे समुप्पन्नेत्ति) वरं-प्रधानं केवलज्ञानं केवलदर्शनं च तत् उत्तराफाल्गुनीषु प्राप्तः, (साइणा परिनिव्वुए भयवन्ति) खातिनक्षत्रे मोक्षं गतो भगवान् (२)॥ अथ विस्तरवाचनया श्रीवीरचरित्रम्-(तेणं कालेणंति) तस्मिन् काले १ बहुकल्याणकार्थ बहुवचनमिति प्रणेतारोबालिशा एव,यतः फाल्गुन्योर्द्विवचनान्तता स्वतः कोशादिसंगता,द्वित्वे च प्राकृते बहुत्वं स्वभावादेव, किंच ‘फल्गुनीप्रोष्ठपदस्य भे'(२-२-१२३) इत्यपि नेक्षितं तैराग्रहाकुलैः बहुकल्याणेत्याद्युपज्ञायमानैः, कथमन्यथा बहुत्र वाक्येषु बहुवचनं
Jain Education
H
a ll
For Private Personal use only
MMw.jainelibrary.org

Page #40

कल्प. सुबो व्या० १
॥ १० ॥
Jain Education
( तेणं समएणंति ) तस्मिन् समये (समणे भगवं महावीरेत्ति ) श्रमणो भगवान् महावीरः (जे से गिम्हाणंति) योऽसौ ग्रीष्मकालस्य (चउत्थे मासेत्ति) चतुर्थी मासः (अट्ठमे पक्खेत्ति ) अष्टमः पक्षः, कोऽर्थः ? - (आसा - ढसुद्धेत्ति ) आषाढशुक्लपक्षः (तस्स णं आसाढसुद्धस्सत्ति) तस्य आषाढशुक्लपक्षस्य (छट्ठीपक्खेणंति) षष्ठीरात्रौ ( महाविजय पुप्फुत्तरपवर पुंडरीआओ महाविमाणाओत्ति ) महान् विजयो यत्र तन्महाविजयं पुष्फुत्तरत्ति पुष्पोत्तरनामकं 'पवरपुंडरीआओ त्ति प्रवरेषु - अन्य श्रेष्ठविमानेषु पुण्डरीकमिव श्वेतकमलमिव अतिश्रेष्ठं इत्यर्थः तस्मात् 'महाविमाणाओ त्ति महाविमानात्, किंविशिष्टात् ? - (वीसंसागरोवमठिइआओत्ति) विंशतिसागरोपमस्थितिकात्, तत्र हि देवानां विंशतिः सागराणि उत्कृष्टा स्थितिर्भवति भगवतोऽपि एतावत्येव स्थितिरासीत्, अथ तस्माद्विमानात् ( आउखएणंति) देवायुःक्षयेण ( भवखरणंति ) देवगतिनामकर्मक्षयेण ( ठिइखएणंति ) स्थितिः - वैक्रियशरीरेऽवस्थानं तस्याः क्षयेण-पूर्णीकरणेन ( अणन्तरंति ) अन्तररहितं ( चयं चइत्तत्ति ) च्यवं - च्यवनं कृत्वा ( इहेव जम्बुद्दीवे दीवेत्ति ) अस्मिन्नेव जम्बूद्वीपनानि द्वीपे ( भारहे वासेत्ति ) भरतक्षेत्रे (दाहिणभरहेत्ति) दक्षिणार्ध भरते (इमी से ओसप्पिणीएत्ति) यत्र समये समये रूपरसादीनां हानिः स्यात् साऽवसर्पिणी, ततोऽस्यां अवसर्पिण्यां (सुसमसुसमाए समाए विक्कताएत्ति) सुषमसुषमानाम्नि चतुष्कोटाकोटिसागरप्रमाणे प्रथमारके अतिक्रान्ते (सुसमाए समाएत्ति) सुषमानान्नि त्रिकोटा कोटिसागरप्रमाणे द्वितीयारके ( विताए ) अतिक्रांते (मुसमदूसमाए समाएत्ति) सुषमदुष्षमानानि द्विकोटाकोदिसागरप्रमाणे

कल्याणकपंचकं सू. २ कुक्षाववतारः सू. ३
१५
२०
॥ १० ॥
२६

Page #41

तृतीयारके (विइकंताए) व्यतिक्रान्ते-अतीते (दूसमसुसमाए समाएत्ति) दुष्षमसुषमानानि चतुर्थारके (बहुविइक्वंताएत्ति) बहुव्यतिक्रान्ते किश्चिदूने, तदेवाह-(सागरोवमकोडाकोडीए बायालीसाए वाससहस्सेहिं ऊणियाएत्ति) द्विचत्वारिंशद्वर्षसहरूया ४२००० ऊना एका सागरकोटाकोटिश्चतुर्थारकप्रमाणं, तत्रापि चतुर्थारकस्य (पञ्चहत्तरीए वासेहिं अद्धनवमेहि अ मासेहिं सेसेहिति) पञ्चसप्तति७५ वर्षेषु सार्ड्सष्टमासाधिकेषु शेषेषु श्रीवीरावतारः, द्वासप्ततिवर्षाणि च श्रीवीरस्यायुः, श्रीवीरनिर्वाणान्न त्रिभिः सार्धाष्टमासैश्चतुर्थारकसमाप्तिः ततः, पूर्वोक्ता या द्विचत्वारिंशद्वर्षसहस्री सा एकविंशत्येकविंशतिवर्षसहस्रप्रमाणयोः पञ्चमारकषष्ठारकयोः सम्बन्धिनी ज्ञेया, (इक्कवीसाए तित्थयरेहिति) एकविंशतीतीर्थकरेषु (इक्खागकुलसमुप्पन्ने-16 हिंति) ईक्ष्वाकुकुलसमुत्पन्नेषु ( कासवगुत्तेहिति) काश्यपगोत्रेषु (दोहि अत्ति) द्वयोः मुनिसुव्रतनेम्योः। (हरिवंसकुलसमुप्पन्नेहिति) हरिवंशकुलसमुत्पन्नयोः (गोयमसगुत्तेहिति) गौतमगोत्रयोः, एवं च (तेवीसाए तित्थयरेहिं विइकंतहिंति)त्रयोविंशतौ तीर्थकरेषु अतीतेषु (समणे भगवं महावीरेत्ति) श्रमणो भगवान् महावीरः, किंविशिष्टः?-(चरमतित्थयरेत्ति) चरमतीर्थङ्करः, पुनः किंविशिष्टः?-(पुवतित्थयरनिद्दिवत्ति) | पूर्वतीर्थङ्करनिर्दिष्ट:-श्रीवीरो भविष्यतीत्येवं पूर्वजिनैः कथितः (माहणकुंडग्गामे नयरेत्ति) ब्राह्मणकुण्डग्राम
१ पूर्वतीर्थकरेत्यस्यादिजिननेत्यर्थ कथयित्वा भववर्णनं कृतं केनचित् तञ्चिन्त्य, सर्वजिनेश्चतुर्विंशतिस्तवोदितः, निर्गमसंबन्धेनावश्यकादौ भवक्रमसंबन्धेन च वीरचरित्रादौ पूर्व भववर्णनं दृष्ट्वाऽत्राप्यत्रैव भववर्णनं युक्तमित्याख्यानं अनाभोगमूलं

For Private & Personel Use Only

Page #42

कल्प.सुबोव्या०१ ॥११॥
नामके नगरे (उसभदत्तस्स माहणस्सत्ति) ऋषभदत्तस्य ब्राह्मणस्य, किंविशिष्टस्य?-(कोडालसगुत्तस्सत्ति)
१४खानदकोडालैः समानं गोत्रं यस्य स तथा तस्य, कोडालगोत्रस्येत्यर्थः (भारिआए देवाणंदाए माहणीएत्ति) तस्य शर्शनं सू. ४ भार्याया देवानन्दाया ब्राह्मण्याः (जालन्धरसगुत्ताएत्ति)जालन्धरसगोत्रायाः (पुव्वरत्तावरत्तकालसमयंसि) पूर्वरात्रापररात्रकालसमये मध्यरात्रे इत्यर्थः (हत्थुत्तराहिं नक्खत्तेणं) उत्तराफाल्गुनीनक्षत्रे (जोगमुवागएणंति) चन्द्रयोगं प्राप्ते सति, कया?-(आहारवऋतिएत्ति) आहागपक्रान्त्या-दिव्याहारत्यागेन (भववकंतिएत्ति)। दिव्यभवत्यागेन (सरीरवकंतिएत्ति) दिव्यशरीरत्यागेन (कुच्छिसि गब्भत्ताए वकंते) कुक्षौगर्भतया व्युक्रान्तः, अथ (समणे भगवं महावीरे ) यदा श्रमणो भगवान् महावीरः गर्भे उत्पन्नस्तदा (तिन्नाणोवगए आवि || होत्थत्ति) ज्ञानत्रयोपगत आसीत् (चइस्सामित्ति जाणइ ) ततः च्योष्ये इति जानाति, च्यवनभविष्यत्कालं जानातीत्यर्थः, (चयमाणे न याणइ ) च्यवमानो नो जानाति, एकसामयिकत्वात् (चुएमित्ति जाणइ)| च्युतोऽस्मीति च जानाति (३) तथा (जं रयणिं च णं समणे भगवं महावीरेत्ति) यस्यां रजन्यां श्रमणो भगवान् महावीरः (देवाणंदाए माहणीए) देवानन्दाया ब्राह्मण्याः(जालंधरसगुत्ताए)जालन्धरसगोत्रायाः (कुच्छिसि। गभत्ताए वक्रते) कुक्षी गर्भतया उत्पन्नः (तं रयणि च णं सा देवाणंदा माहणीति) तस्यां रजन्यां सा ॥११ ।। देवानन्दा ब्राह्मणी (सयणिज्जंसि)शयनीये-पल्यङ्के (सुत्तजागरत्ति)नातिनिद्रायन्ती नातिजाग्रती, अत एव | १ दशमदेवलोकाइक्षिणार्धभरतागतौ वक्रगतिमत्त्वेनानकसमयतायामपि देवलोकवियोगरूपं च्यवनमेकसामयिकमेव
२९
Jain Education
For Private & Personel Use Only
KMjainelibrary.org

Page #43

(ओहिरमाणि २ त्ति) अल्पां निद्रां कुर्वती (इमेत्ति) इमान् (एयाख्वेत्ति) एतद्रूपान्-वक्ष्यमाणखरूपान् | (उरालेत्ति) उदारान-प्रशस्तान (कल्लाणेत्ति) कल्याणहेतून् (सिवेत्ति) शिवान-उपद्रवहरान् (धन्नेत्ति) धन्यान्-धनहेतून् ( मंगल्लेत्ति) मङ्गलकारकान् (सस्सिरीएत्ति) सश्रीकान् (चउद्दस महासुमिणे) ईदृशान् चतुर्दश महास्वप्नान् (पासित्ता णं पडिबुद्धत्ति) दृष्ट्वा जागरिता, (तंजहत्ति) तद्यथा-(गय १ वसह २ सीह३ अभिसे४ दाम ५ ससि ६ दिणयरं ७ अयं ८ कुंभं । पउमसर १० सागर ११ विमाणभवण १२ रयणुचय १३ सिहिं च १४॥१॥) हस्ती १ वृषभः २सिंहः ३ अभिषेकः श्रियाः सम्बन्धी ४ पुष्पमाला५ चन्द्रः६सूर्यः16 ७ ध्वजः ८ पूर्णकुम्भः ९ पद्मोपलक्षितं सरः१० समुद्रः ११ विमानं देवसम्बन्धि भवनं-गृहं, तत्र यः स्वर्गादवतरति तन्माता विमानं पश्यति यस्तु नरकादायाति तन्माता भवनमिति द्वयोरेकतरदर्शनाचतुर्दशैव स्वप्नाः १२ रत्नानां उच्चयो-राशिः१३ शिखी-निर्धूमोऽग्निः१४ (४)। (तएणं सा देवानंदा माहणी) ततः सा देवानन्दा ब्राह्मणी (इमेति) इमान् (एयारूवेत्ति) एतद्रूपान् (उरालेत्ति) उदारान्-प्रशस्तान् (जावत्ति) यावत्शब्देन पूर्वपाठोऽनुसरणीयः, (चउद्दस महासुमिणेत्ति) यथोक्तान् चतुर्दश महास्वप्नान् (पासित्ता णं पडिबुद्धा समाणीति) दृष्ट्वा जागरिता सती ( हत्ति) हृष्टा-विस्मयं प्राप्ता (तुहत्ति) संतोषं प्राप्ता (चित्तमाणंदिअत्ति) चित्तेन आनन्दिता (पीइमणत्ति) प्रीतिर्मनसि यस्याः सा तथा प्रीतियुक्तचित्ता (परमसोमणस्सिआ) परमं सौमनस्य-सन्तुष्टचित्तत्वं जातं यस्याः सा तथा (हरिसवसत्ति) हर्षवशेन (विसप्पमाणत्ति) विस्तारवत्
Jain Education
For Private Personel Use Only
rww.jainelibrary.org

Page #44

तृतीयारके (विइकंताए ) व्यतिक्रान्ते-अतीते (दूसमसुसमाए समाएत्ति) दुष्षमसुषमानानि चतुर्थारके ( बहुविइकंताएत्ति) बहुव्यतिक्रान्ते किश्चिदूने, तदेवाह-(सागरोवमकोडाकोडीए बायालीसाए वाससहस्सेहि ऊणियाएत्ति) द्विचत्वारिंशद्वर्षसहरूया ४२००० ऊना.एका सागरकोटाकोटिश्चतुर्थारकप्रमाणं, तत्रापि चतुर्थारकस्य (पञ्चहत्तरीए वासेहिं अद्धनवमेहि अ मासेहिं सेसेहिति) पञ्चसप्तति७५ वर्षेषु साोष्टमासाधिकेषु शेषेषु श्रीवीरावतारः, द्वासप्ततिवर्षाणि च श्रीवीरस्यायुः, श्रीवीरनिर्वाणान त्रिभिः सार्धाष्टमासैश्चतुर्थारकसमाप्तिः ततः, पूर्वोक्ता या द्विचत्वारिंशद्वर्षसहस्री सा एकविंशत्येकविंशतिवर्षसहस्रप्रमाणयोः पञ्चमारकषष्टारकयोः सम्बन्धिनी ज्ञेया, (इक्कवीसाए तित्थयरेहिति) एकविंशतीतीर्थकरेषु (इक्खागकुलसमुप्पन्ने-16 हिंति) ईक्ष्वाकुकुलसमुत्पन्नेषु (कासवगुत्तेहिति) काश्यपगोत्रेषु (दोहि अत्ति) द्वयोः मुनिसुव्रतनेम्योः (हरिवंसकुलसमुप्पन्नेहिति) हरिवंशकुलसमुत्पन्नयोः (गोयमसगुत्तेहिंति) गौतमगोत्रयोः, एवं च (तेवीसाए तित्थयरेहिं विकतहिति)त्रयोविंशतौ तीर्थकरेषु अतीतेषु (समणे भगवं महावीरेत्ति) श्रमणो भगवान् महावीरः, किंविशिष्टः?-(चरमतित्थयरेत्ति) चरमतीर्थङ्करः, पुनः किंविशिष्टः१-(पुवतित्थयरनिद्दिवत्ति) पूर्वतीर्थङ्करनिर्दिष्ट:-श्रीवीरो भविष्यतीत्येवं पूर्वजिनैः कथितः (माहणकुंडग्गामे नयरेत्ति) ब्राह्मणकुण्डग्राम| १ पूर्वतीर्थकरेत्यस्यादिजिननेत्यर्थ कथयित्वा भववर्णनं कृतं केनचित् तच्चिन्त्यं, सर्वजिनेश्चतुर्विंशतिस्तवोदितः, निर्गमसंबन्धेनावश्यकादौ भवक्रमसंबन्धेन च वीरचरित्रादौ पूर्व भववर्णनं दृष्ट्वाऽत्राप्यत्रैव भववर्णनं युक्तमित्याख्यानं अनाभोगमूलं
in Education Intern a
For Private & Personel Use Only

Page #45

जागरा ओहीरमाणीरति) सुप्तजागरा-अल्पनिद्रां कुर्वती(इमेत्ति) इमान् (एयारूवेत्ति) एतद्रूपान् (उरालेत्ति) उदारान् (जाव सस्सिरीएत्ति) यावत् सश्रीकान् (चउद्दस महासुमिणेत्ति) चतुर्दश महाखमान् ( पासित्ता णं पडिबुद्धत्ति) दृष्ट्वा जागरिता (तंजहा) तद्यथा (गय जाव सिहि चत्ति) गय इत्या|दितः सिहिं चेति यावत् पूर्वोक्ताः स्वमा ज्ञेयाः (६)॥ (एएसि णं देवाणुप्पिअत्ति) एतेषां देवानुप्रिय! (उरालाणंति) प्रशस्तानां (जाव चउदसण्हं महासुमिणाणंति) यावत् चतुर्दशानां महाखमानां (के मण्णे कल्लाणे फलवित्तिविसेसे भविस्सइत्ति) मन्ये-विचारयामि कः कल्याणकारी फलवृत्तिविशेषो भविष्यति ?, तत्र फलं-पुत्रादि वृत्तिः-जीवनोपायादिः, (तए णं से उसभदत्ते माहणे ) ततः स ऋषभदत्तो ब्राह्मणः (देवाणंदाए माहणीएत्ति) देवानन्दायाः ब्राह्मण्याः (अंतिएत्ति) अन्तिके-पाचे (एअमटुं सुच्चा ) एतं अर्थ श्रुत्वा कर्णाभ्यां (निसम्मत्ति) निशम्य-चेतसा अवधार्य (हतुट्ठजावहियएत्ति) हृष्टः तुष्टः यावत् हर्षवशेन विसद्भुदयः (धाराहयकयंबपुप्फगंपिव समुस्ससिअरोमकूवेत्ति) मेघधारया सिक्तकदम्बवृक्षपुष्पवत् समुच्छसितानि रोमाणि कूपेषु यस्य सः, एवंविधः सन् (सुमिणुग्गहं करेइति) स्वामधारणं करोति (करित्तत्ति) कृत्वा च (ईहं अणुपविसइ) ईहां-अर्थविचारणां प्रविशति (ईहं अणुपविसित्ता) तां कृत्वा च (अप्पणो साहाविएणं मइपुत्वएणं बुद्धिविन्नाणेणंति ) आत्मन:-खात्मनः स्वाभाविकेन मतिपूर्वकेण बुद्धिविज्ञानेन, तत्र अनागतकालविषया मतिः, वर्तमानकालविषया बुद्धिः, विज्ञानं चातीतानागतवस्तुविषयं,
1) देवानन्दाया: तए णं से उसभदतल्याणकारी फलवृत्तिविशवमानां ( के मणे
कल्प. सु. ३
'वज्ञानेन, तत्र अनागतकालपूर्ण बुद्धिविन्नाणेति प्रविशति (हिं असम

For Private & Personel Use Only

Page #46

खनफले प्रश्नोत्तरी पुत्रखरूपं सू. ७-८
पोश(तेसिं सुमिणाणं अत्थुग्गहं करेइत्ति) तेषां स्वमानां अर्थनिश्चयं करोति (अत्थुग्गहं करित्ता ) कुवा व्या (देवाणंदं माहणिं) देवानन्दां ब्राह्मणी (एवं वयासीत्ति) एवं अवादीत् (७)॥ किं तदित्याह-(उराला णं तुमे
देवाणुप्पिए ! सुमिणा दिहा) उदारास्त्वया देवानुप्रिये ! खमा दृष्टाः ( कल्लाणा णं जाव सस्सिरीयत्ति ॥१३॥
कल्याणकारकाः यावत् सश्रीकाः (आरोग्गत्ति) आरोग्य-नीरोगत्वं ( तुहित्ति) तुष्टि:-संतोषः ( दीहा- उत्ति) दीर्घायु:-चिरजीवित्वं (कल्लाणत्ति) कल्याणं-उपद्रवाभावः ( मङ्गलकारगा गं तुमे देवाणुप्पिए । सुमिणा दिट्ठा) मङ्गलं-वाञ्छितावाप्तिः, एतेषां वस्तूनां कारकास्त्वया हे देवानुप्रिये ! स्वमा दृष्टाः (तंजहत्ति) तद्यथा ( अत्थलाभो देवाणुप्पिएत्ति) अर्थलाभो भविष्यति हे देवानुप्रिये! ( भोगलाभो देवाणुप्पिएत्ति) भोगानां लाभ: हे देवानुप्रिये ! (पुत्तलाभो देवाणुप्पिएत्ति) पुत्रस्य लाभः हे देवानुप्रिये! ( सुक्खलाभो| देवाणुप्पिएत्ति) सौख्यलाभो हे देवानुप्रिये ! भविष्यतीति सर्वत्र योज्यं, (एवं खलु तुम देवाणुप्पिएत्ति)। एवं खलु त्वं देवानुप्रिये ! (नवण्हं मासाणं बहुपडिपुन्नाणंति ) नवसु मासेषु बहुप्रतिपूर्णेषु ( अट्ठमाण राइंदिआणं विइक्कंताणं) सार्द्धसप्ताहोरात्राधिकेषु अतीतेषु, एतादृशं दारकं-पुत्रं (पयाहिसित्ति) प्रजनिष्यसीति सम्बन्धः, किंविशिष्टं दारक ? (सुकुमालपाणिपायंति ) सुकुमालं पाणिपादं यस्यैवंविधं, किंचि० (अहीणत्ति) अहीनानि-लक्षणोपेतानि ( पडिपुन्नपञ्चिन्दिअसरीरत्ति ) खरूपेण प्रतिपूर्णानि पञ्चेन्द्रियाणि| यत्र तादृशं शरीरं यस्य स तथा तं, तथा (लकखणवंजणगुणोववेअंति) लक्षणानि व्यञ्जनानि च लक्षणव्य
॥१३
Jain Education
For Private
Personal Use Only
Aw.jainelibrary.org

Page #47

अनानि तेषां गुणास्तैरुपपेतं, तत्र लक्षणानि छत्रचामरादीनि चक्रितीर्थकृतां अष्टोत्तरसहस्रं बलदेववासुदेवानां अष्टोत्तरशतं अन्येषांतु भाग्यवतां द्वात्रिंशत्, तानि चेमानि-'छत्रंतामरसं २धनू'३ रथवरो४ दम्भोलि ५कूर्मा ६ कुशा ७, वापी ८ स्वस्तिक ९ तोरणानि १० च सरः,११ पञ्चाननः१२ पादपः १३ । चक्रं १४ शङ्ख १५-18 गजौ १६ समुद्र १७ कलशौ,१८ प्रासाद १९ मत्स्या २० यवा २१, यूप २२ स्तूप २२ कमण्डलू २४ न्यवनिभृत् २५ सच्चामरो २६ दर्पणः २७ ॥१॥ उक्षा २८ पताका २९ कमलाभिषेकः ३०, सुदाम ३१ केकी ३२ घनपुण्यभाजाम् ॥ तथा 'इह भवति सतरक्तः,षड्डन्नतः पञ्चसूक्ष्मदीर्घश्च । त्रिविपुललघुगम्भीरो द्वात्रिंशल्लक्षणास पुमान् ॥१॥ तत्र सप्त रक्तानि-नख १ चरण २हस्त ३ जिह्वा ४ ओष्ठ ५ तालु ६ नेत्रान्ताः ७, षडुन्नतानि-कक्षा १ हृदयं २ ग्रीवा ३ नासा ४ नखा ५ मुखं च ६, पञ्च सूक्ष्माणि-दन्ताः१त्वक २ केशा ३ अङ्गलिपाणि ४ नखाश्च ५, तथा पश्च दीर्घाणि-नयने १ हृदयं २ नासिका ३ हनुः ४ भुजौ च ५, त्रीणि विस्तीर्णानि-भालं १ उरः२ वदनं च ३,त्रीणि लघूनि-ग्रीवा १ जङ्घा २ मेहनं च ३, त्रीणि गम्भीराणि-सत्त्वं १ स्वरः २ नाभिश्च ३, मुखमधं शरीरस्य, सर्व वा मुखमुच्यते।ततोऽपि नासिका श्रेष्ठा, नासिकायाश्च लोचने ॥१॥ यथा नेत्रे तथा शीलं, यथा नासा तथाऽऽर्जवम् । यथा रूपं तथा वित्तं, यथा शीलं तथा गुणाः॥२॥ अतिहखेऽतिदीर्धेऽतिस्थूले चाँतिकृशे तथा। अतिकृष्णेऽतिगौरे च, षट्सु सत्त्वं निगद्यते॥३॥ सद्धर्मः सुभगोनीरुक, सुखमः सुनयः18 कविः । सूचयत्यात्मनः श्रीमान्, नरः स्वर्गगर्मागमौ॥४॥ निर्दम्भः सदयो दानी, दान्तो दक्षः सदा ऋजुः।
Jain Education
in
For Private & Personel Use Only
Umww.jainelibrary.org

Page #48

कल्प.सुबोव्या०१
मर्त्ययोनेः समुद्भूतो, भविता च पुनस्तथा ॥५॥ मायालोभक्षुधालस्यवहाहारादिचेष्टितैः । तिर्यग्योनेः समु-18 लक्षणवर्णनं त्पत्ति, ख्यापयत्यात्मनः पुमान् ॥६॥ सरागः खजनद्वेषी, दुर्भाषो मूर्खसङ्गकृत् । शास्ति खस्य गतायातं, नरो नरकवर्त्मनि ॥७॥ आवतॊ दक्षिणे भागे, दक्षिणः शुभकृन्नृणाम् । वामो वामेतिनिन्द्यः स्याद्दिगन्यत्वे तु मध्यमः ॥८॥ अरेखं बहुरेखं वा, येषां पाणितलं नृणाम् । ते स्युरल्पायुषो निःखा, दु:खिता नात्र संशयः
९॥ अनामिकाऽन्त्यरेखायाः, कनिष्ठा स्याद्यदाधिका । धनवृद्धिस्तदा पुंसां, मातृपक्षो बहुस्तथा ॥१०॥ मणिबन्धात पितुर्लेखा, करभाद्विभवायुषोः । लेखे द्वे यान्ति तिस्रोऽपि, तर्जन्यङ्गष्ठकान्तरम् ॥११॥ येषां रेखा इमास्तिस्रः, सम्पूर्णा दोषवर्जिताः । तेषां गोत्रधनायूंषि, सम्पूर्णान्यन्यथा न तु ॥ १२॥ उल्लङ्यन्ते च यावत्योऽङ्गुल्यो जीवितरेखया । पञ्चविंशतयो ज्ञेयास्तावत्यः शरदां बुधैः ॥१३॥ यवै'रङ्गुष्ठमध्यस्थैर्विद्याख्यातिविभूतयः । शुक्लपक्षे तथा जन्म, दक्षिणाङ्गुष्ठगैश्च तैः॥१४॥ न स्त्री त्यजति रक्ताक्षं, नार्थः कनकपिङ्गलम् । दीर्घबाहुं न चैश्चयें, न मांसोपचितं सुखम् ॥१५॥ चक्षुःस्नेहेन सौभाग्यं, दन्तस्लेहेन भोजनम् । वपुःलेहेन सौख्यं स्यात्, पादनेहेन वाहनम् ॥ १६ ॥ उरोविशालो धनधान्यभोगी, शिरोविशालो नृपपुङ्गवश्च । कटीविशालो बहुपुत्रदारो, विशालपाद: सततं सुखी स्यात् ॥१७॥
॥१४॥ इमानि लक्षणानि, व्यञ्जनानि च-मषतिलकादीनि तेषां ये गुणास्तैरुपेतं, पुनः किंवि० (माणुम्माणपमाणपडिपुन्नसुजायसवंगसुंदरंगति) तत्र मानं-जलभृतकुण्डान्तः पुरुषे निवेशिते यजलं निस्सरति यदि तजलं
Jain Education s
eal
For Private & Personel Use Only
AIMw.jainelibrary.org

Page #49

द्रोणमानं भवेत् तदा स पुरुषो मानप्राप्तः, यदि च तुलारोपितोऽर्धभारमानः स्यात्तदा स उन्मानप्राप्तः, तत्र भारमानं-'षट्सर्षपैर्यवस्त्वेको, गुजैका च यवैस्त्रिभिः। गुञ्जात्रयेण वल्ल: स्याद, गयाणे ते च षोडश ॥१॥पले। च दश गयाणास्तेषां सार्धशतं मणे । मणैर्दशभिरेका च, धटिका कथिता बुधैः ॥२॥ धटिभिर्दशभिस्ताभिरेको भारः प्रकीर्तितः अत्र 'तेषां सार्द्धशतं मणे' इति तेषां गद्याणानां इति वाच्यं न तु पलानां, पलानां सार्धशतेन मणकथने हि भारे अष्टसप्ततिर्मणाः स्युस्तदर्धं च एकोनचत्वारिंशन्मणाः, एतावच शरीरमानं न सम्भवति, गद्याणानां सार्धशतेन मणकथने तु भारे चत्वारिंशत्शेरमानेन पादोना अष्ट मणाः किश्चिदधिका जायन्ते, सम्भवति च तदर्धमानं पञ्चशेराधिकपादोनचतुर्मणप्रमाणं शरीरमिति, संभवति च गद्याणकानां सार्धशतस्यापि मणत्वं, कचिद्देशे किञ्चिदूनशेरत्रयस्यापि मणत्वव्यवहारात्, तथा 'पमाण'त्ति स्वाङ्गुलेन अष्टोत्तरशताङ्गुलोच उत्तमपुरुषः, मध्यहीनपुरुषौ च षण्णवतिचतुरशीत्यङ्गुलोचौ स्यातां, अत्र उत्तमपुरुषोऽपि अन्य एव, तीर्थङ्करस्तु द्वादशाङ्गुलोष्णीषसद्भावेन विंशत्यधिकशताङ्गुलोचो भवति, ततश्च मानोन्मानप्रमाणैः प्रतिपूर्णानि सुजातानि सर्वाङ्गानि-शिरःप्रमुखाणि यत्र एवंविधं सुन्दरं अङ्गं यस्य तथा तं, पुनः किंवि०(ससिसोमागारेत्ति) शशिवत्सौम्याकारं (कन्तन्ति) कमनीयं (पियदंसणंति) वल्लभदर्शनं (सुरुवंति) शोभनरूपं (दारयं पयाहिसित्ति) दारकं प्रजनिष्यसीति ज्ञेयम् (८)॥ ॥ (सेवि अ णं दारएत्ति) सोऽपि दारक एवंविधो भविष्यति, किंवि०-13 (उम्मुक्कबालभावेत्ति) त्यक्तबाल्यो-जाताष्टवर्षः, पुनः किंवि०?-(विनायपरिणयमित्तेत्ति) विज्ञानं परिण-18
Jain Education in
real
For Private & Personel Use Only
Onew.jainelibrary.org

Page #50

कल्प.सुबोव्या०१
तमात्रं यस्य स तथा, क्रमाच किंवि० (जोवणगमणुपत्तेत्ति) यौवनं अनुप्राप्तः, पुनः किंवि०१-(रिउव्वे- पुत्रखरूपे जउव्वेअ-सामवेअ-अथव्वणवेअत्ति) अत्र षष्ठीबहुवचनलोपात् ऋग्वेद १ यजुर्वेद २ सामवेद ३- यौवनस्वअथर्वण ४ वेदानां, कीदृशानां ?-(इतिहासपञ्चमाणंति) इतिहासपुराणं पञ्चमं येषां ते तथा तेषां, पुनः रूपं मू.९ कीदृशानां? (निघंटुछहाणंति ) निघण्टुः-नामसङ्ग्रहः षष्ठो येषां ते तथा तेषां, पुनः कीदृशानां (संगो|वंगाणंति) अङ्गोपाङ्गसहितानां, तत्र अङ्गानि-शिक्षा १ कल्पो २ व्याकरण ३ छन्दो ४ ज्योति ५ निरुक्तयः ६, उपाङ्गानि-अङ्गार्थविस्तररूपाणि, पुनः कीदृशानां? (सरहस्साणंति) तात्पर्ययुक्तानां (चउण्हं वेयाणंति) ईदृशानां पूर्वोक्तानां चतुर्णा वेदानां (सारएत्ति) स्मारकः अन्येषां विस्मरणे (वारएत्ति) वारकः, अन्येषां अशुद्धपाठनिषेधात् (धारएत्ति) धारणसमर्थः, इदृशो दारको भावी, पुन: किंवि०१-(सडंगविसि) पूर्वोक्तानि षट् अङ्गानि वेत्ति-विचारयतीति षडङ्गवित, ज्ञानार्थत्वे तु पौनरुत्यं स्यात्, पुन: किंवि०१-(सहितंतविसारएत्ति) षष्टितनं-कापिलीयं शास्त्रं तत्र विशारदः-पण्डितः, पुनः किंवि०१-(संखाणेत्ति) गणितशास्त्रे, यथा-'अर्ध तोये कर्दमे द्वादशांशा, षष्ठो भागो वालुकायां निमग्नः सार्धा हस्तो दृश्यते यस्य तस्य, स्तम्भस्याशुब्रूहि मानं विचिन्त्य ॥१॥' स्तम्भो हस्ताः ६, कचित् (सिक्खाणेत्ति पाठः) तत्र सिक्खाणशब्देन आचार-IS|॥१५॥ ग्रन्थः, (सिक्खाकप्पेति) शिक्षा-अक्षराम्नायग्रन्थः कल्पश्च-यज्ञादिविधिशास्त्रं तत्र, तथा (वागरणेत्ति) व्याकरणे-शब्दशास्त्रे, तानि च विंशतिः-ऐन्द्र १ जैनेन्द्र र सिद्धहेमचन्द्र ३ चान्द्र ४ पाणिनीय ५ सारखत ६
तानि षट् अङ्गानिवेधारपत्ति ) धारणसमर्थःमारकः अन्येषां विस्मरणयुक्तानां ( चउण्हं वेयाणा
२८
बे, तानि चा अक्षरामायग्रन्ध कचित् (सिक्खामा सार्थो हस्तो खाणेत्ति) गणि
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
Naw.jainelibrary.org

Page #51

शाकटायन ७ वामन ८ विश्रान्त ९ बुद्धिसागर १० सरस्वतीकण्ठाभरण ११ विद्याधर १२ कलापक १३भीमसेन १४ शैव १५ गौड १६ नन्दि १७ जयोत्पल १८ मुष्टिव्याकरण १९ जयदेवाभिधानानि २०, (छंदेत्ति) छन्दःशास्त्रे (निरुत्तेत्ति ) पदभञ्जने व्युत्पत्तिरूपे टीकादौ इत्यर्थः (जोइसामयणेत्ति ) ज्योतिः-1 शास्त्रे ( अन्नेसु अ बहुमुत्ति) एषु पूर्वोक्तेषु अन्येषु च बहुषु (बंभण्णएसुत्ति) ब्राह्मणहितेषु शास्त्रेषु ( परिब्वायएसुत्ति) परिव्राजकसम्बन्धिषु (नएस) नयेषु-आचारशास्त्रेषु (सुपरिनिहिए यावि भविस्सइत्ति) अतिनिपुणो भविष्यतीति योगः (९)॥ (तं उराला णं तुमे देवाणुप्पिए ! सुमिणा दिहा) तस्मात् कारणात् उदाराः त्वया हे देवानुप्रिये! स्वमा दृष्टाः (जाव आरुग्गतुहिदीहाउमंगल्लकारगा मंति) यावत् आरो-II ग्यतुष्टिदीर्घायु:कल्याणमङ्गलानां कारकाः (तुमे देवाणुप्पिए सुमिणा दिहत्ति) त्वया हे देवानुप्रिये ! स्वमा दृष्टाः (इतिकट्ठत्ति) इतिकृत्वा ( भुजो भुजो अणुवूहइत्ति) भूयो भूयो-वारं वारं अनुहयति-अनु.| मोदयति (१०)॥ (तए णं सा देवाणंदा माहणीति) ततः सा देवानन्दा ब्राह्मणी (उसभदत्तस्स माहणस्स अंतिए) ऋषभदत्तस्य ब्राह्मणस्य पार्श्वे (एयमढे सुचत्ति) इमं अर्थं श्रुत्वा (निसम्मत्ति) चेतसा अवधार्य (हहतुट्ठजावहिययत्ति) हृष्टा तुष्टा यावत् हर्षपूर्णहृदया (करयलपरिग्गहियं दसनहं सिरसावत्तं मत्थए 8|अंजलिं कट्ठ) करतलाभ्यां कृतं दश नखा मिलिताः यत्र तं, शिरसि आवर्ती यत्र तं, इदृशं मस्तके करस-1
म्पुटं कृत्वा ( उसभदत्तं माहणं) ऋषभदत्तं ब्राह्मणं ( एवं वयासी) ततः सा देवानन्दा एवं अवादीत् (११)
Jain Education intela
For Private
Personel Use Only
neiorary.org

Page #52

कल्प. सुबो
व्या० १
॥ १६ ॥
Jain Education Int
किमित्याह - ( एवमेअं देवाणुप्पिअत्ति) एवमेतत् देवानुप्रिये ! ( तहमेअं देवाणुप्पियत्ति ) तथैतदेवानु प्रिय ! यथा यथा भवद्भिरुक्तं ( अवितहमेअं देवाणुप्पियत्ति ) यथास्थितं एतद्देवानुप्रिय ! ( असंदिद्धमेअं देवाणुप्पियत्ति ) सन्देहरहितं एतद्देवानुप्रिय ! (इच्छिअमेअ देवाणुप्पियत्ति ) ईप्सितं एतद्देवानुप्रिय ! ( पडिच्छिअमेअ देवाणुप्पियन्ति ) प्रतीष्टं - युष्मन्मुखात् पतदेव गृहीतं देवानुप्रिय ! ( इच्छियपडिच्छिअमेअ देवाणुप्पियन्ति ) उभयधर्मोपेतं देवानुप्रिय ! ( सच्चे णं एस अट्ठेत्ति) सत्यः स एषोऽर्थः (से) अथ ( जयंति ) येन प्रकारेण इमं अर्थ ( तुन्भे वयहत्ति ) यूयं वदध ( इति कट्टु ) इति कृत्वा - इति भणित्वा ( ते सुमिणे सम्मं | पडिच्छइत्ति ) तान् खप्नान् सम्यग् अङ्गीकरोति (पडिच्छित्तत्ति) अङ्गीकृत्य (उसभदन्तेणं माहणेणं सद्धिंति ) ऋषभदत्तब्राह्मणेन सार्धं ( उरालाई माणुस्सगाइंति) उदारान् मानुष्यकान् (भोग भोगाइंति) भोगार्हा भोगा भोगभोगास्तान् भोगाई भोगान् (भुंजमाणा विहरह) भुञ्जाना विहरति (१२) ॥ (तेणं कालेति) तस्मिन् काले ( तेणं समएणंति) तस्मिन् समये म शक्रो विहरतीति सम्बन्धः, किंविशिष्टः ? - (सक्केत्ति) शक्रनामसिंहासनाधिष्ठाता ( देविदेत्ति ) देवानां इन्द्रः ( देवरायान्ति ) देवेषु राजा - कान्त्यादिगुणैः राजमानः ( वज्जपाणित्ति ) करधृवज्रः ( पुरंदरेति) दैत्यनगर विदारकः ( सयक्क उत्ति) शतं क्रतवः - श्राद्धपश्चमप्रतिमारूपा नियमविशेषा यस्य स शतक्रतुः, इदं हि कार्तिकश्रेष्ठिभवापेक्षया, तथाहि - पृथिवीभूषणनगरे प्रजापालो नाम राजा, कार्त्तिकनामा श्रेष्ठी, तेन श्राद्धप्रतिमानां शतं कृतं, ततः शतक्रतुरितिख्यातिः, एकदा च गैरिकपरिव्राजको मासोपवासी

स्वप्नोपबृंहा विनयः प्रतीच्छा इ
न्द्रवर्णनं सू.
१०-१३
२०
२५
॥ १६ ॥
२८
jainelibrary.org

Page #53

तत्रागतः, एकं कार्तिकं विना सर्वोऽपि लोकस्तद्भक्तो जातः, तच ज्ञात्वा कार्तिकोपरि गैरिको रुष्टः, एकदा च राज्ञा निमन्त्रितोऽवदत्-यदि कार्तिकः परिवेषयति तदा तव गृहे पारणां करोमि, राज्ञा तथेति प्रतिपद्य कार्तिकायोंक्तं-यत्त्वं मद्गृहे गैरिकं भोजय, ततः कार्तिकेणोक्तं-राजन् ! भवदाज्ञया भोजयिष्यामि, ततः
श्रेष्ठिना भोज्यमानो गैरिको धृष्टोऽसीति अङ्गुलिना नासिकांस्पृशंश्चेष्टांचकार, श्रेष्ठी दध्यो-यदि मया पूर्व दीक्षा II गृहीताऽभविष्यत्तदाऽयं न पराभविष्यदिति विचिन्त्यष्टिाधिकसहस्रेण वणिकपुत्रैः सह श्रीमुनिसुव्रतखा
मिसमीपे चारित्रं गृहीत्वा द्वादशाङ्गी अधीत्य द्वादशवर्षपर्यायः सौधर्मेन्द्रोऽभूत्, गैरिकोऽपि निजधर्मतस्तद्वा॥ हनं ऐरावणोऽभवत्, ततः कार्तिकोऽयमिति ज्ञात्वा पलायमानं तं धृत्वा शक्रः शीर्ष आरूढः; स च शक्र-18 |भापनार्थ रूपद्वयं कृतवान्, शक्रोऽपि तथा, एवं रूपचतुष्टयं, शक्रोऽपि तथा, ततश्चावधिना ज्ञातवरूपस्तं
तर्जितवान् तर्जितश्च स्वाभाविक रूपं चक्रे, इति कार्तिकश्रेष्ठिकथा ॥ 8 (सहस्सक्खेत्ति) मन्त्रिदेवपञ्चशत्या लोचनानि इन्द्र कार्यकराणीति इन्द्रसम्बन्धीन्येवेति सहस्राक्षः (मघवंति)।
मघा-महामेघा वशे सन्त्यस्येति मघवान् ( पागसासणेत्ति ) पार्क-दैत्यं शास्ति-शिक्षयतीति पाकशासनः ( दाहिणड्डलोगाहिवइत्ति ) मेरोदक्षिणतो यल्लोकाध तस्याधिपतिः, उत्तरलोकार्धस्य ईशानस्वामिकत्वात् (एरावणवाहणेत्ति) ऐरावणवाहनः (सुरिंदेत्ति) सुराणां इन्द्रः-आहादकः ( बत्तीसविमाणसयसहस्साहिवइत्ति)द्वात्रिंशल्लक्षविमानाधिपतिः (अरयत्ति)अरजस्कानि-रजोरहितानि (अंबरवत्थधरेत्ति) स्वच्छतया
in Education in
For Private Personel Use Only

Page #54

कल्प.सुबो- अम्बरतुल्यानि वस्त्राणि अम्बरवस्त्राणि तानि धरतीति अरजोऽम्बरवस्त्रधरः ( आलइअमालमउडेत्ति इन्द्रवर्णने व्या०१ आलगितौ-यथास्थानं परिहितौ मालामुकुटौ येन स तथा (नवत्ति ) नवाभ्यां इव (हेमत्ति) हेमसत्काभ्यांश कार्तिक
(चारुत्ति) चारुभ्यां-मनोज्ञाभ्यां (चित्तत्ति ) चित्राभ्यां-चित्रकारिभ्यां (चवलकुंडलत्ति) चपलाभ्यां- कथा ॥१७॥
इतस्ततः कम्पमानाभ्यां, ईदृशाभ्यां कुण्डलाभ्यां (विलिहिजमाणगल्लेत्ति) विलिख्यमानौ गल्लौ यस्य स तथा ( महिड्डीएत्ति) महती ऋद्धि:-छत्रादिराजचिन्हरूपा यस्य स तथा (महज्जुइएत्ति) महती द्युतिःआभरणशरीरादिकान्तिर्यस्य स तथा (महब्बलेत्ति) महाबलः (महायसेत्ति) महायशाः (महाणुभावेत्ति) महान् अनुभावो-महिमा यस्य स तथा (महासुक्खेत्ति) महासुखः, पुनः किवि०१-(भासुरत्ति) भासुरंदेदीप्यमानं (बोंदित्ति) शरीरं यस्य स तथा, पुनः किंवि०१-(पलंबवणमालधरेत्ति) प्रलम्बा-आपादलम्बिनी वनमाला-पञ्चवर्णपुष्पमाला तां धरति यः स तथा, अथ स कुत्र वर्तते इत्याह-(सोहम्मे कप्पेत्ति)
सौधर्मे कल्पे (सोहम्मवडिसए विमाणेत्ति) सौधर्मावतंसके विमाने ( सुहम्माए सभाएत्ति ) सुधर्मायां शसभायां (सकसि सीहासणंसित्ति) शक्र इति नामके सिंहासने, अथ स किं कुर्वन् विहरतीत्याह- (से २५ शणं तत्थ बत्तीसाए विमाणावाससयसाहस्सीणंति) स-इन्द्रस्तत्र-देवलोके द्वात्रिंशद्विमानावासशतसहस्राणां ॥१७ द्वात्रिंशल्लक्षविमानानां इत्यर्थः (चउरासीए सामाणिअसाहस्सीणंति ) चतुरशीतिसामानिकसहस्राणां, ते हि इन्द्रसमानऋद्धयः (तायत्तीसाए तायत्तीसगाणंति) त्रयस्त्रिंशत् त्रायस्त्रिंशाः, ते हि महत्तराः इन्द्रपूज्या
२८
Jain Education
For Private & Personel Use Only
ww.jainelibrary.org

Page #55

मन्त्रिकल्पा वा तेषां (चउण्हं लोगपालाणंति) चतुर्णा लोकपालानां-सोम१यम २ वरुण ३ कुबेरा ४ भिधा-11 नानां (अट्ठण्हं अग्गमहिसीणं) अष्टानां अग्रमहिषीणां, ता हि पद्मा १शिवा २ शची ३ अञ्ज ४ अमला ५अप्सरो ६ नवमिका ७ रोहिणी ८ त्यभिधानाः, किंविशिष्टानां तासां?-(सपरिवाराणंति) सपरिवाराणां प्रत्येक षोडशसहस्रपरिवाराणां तथा (तिण्हं परिसाणंति) तिसृणां पर्षदां, बाह्य १ मध्यमा २ भ्यन्तराणां ३ (सत्तण्हं अणिआणंति) सप्तानां अनीकाना-सैन्यानां गन्धर्व १ नाटक २ अश्व ३गज ४ रथ५ सुभट ६वृषभ ७ संज्ञकानां, भवनपत्यादीनां वृषभस्थाने महिषा भवन्तीति ज्ञेयं, तथा (सत्तण्हं अणिआहिवईणंति) सप्तानां सेनापतीनां (चउण्हं चउरासीणं आयरक्खदेवसाहस्सीणंति) चतसृषु दिक्षु प्रत्येकं चतुरशीतिसहस्रमितानामात्मरक्षकदेवानां सर्वसङ्ख्यया च षत्रिंशत्सहस्राधिकलक्षत्रयमितानां (३३६०००) (अन्नसिं च बहणं सोहम्मकप्पवासीणं बेमाणिआणं देवाणं देवीण यत्ति) अन्येषांच बहूनां सौधर्मकल्पवासिनां वैमानिकानां देवानां देवीनां च (आहेवचंति ) अधिपतिकर्म-रक्षा इत्यर्थः (पोरेवचंति) अग्रगामित्वं (सामित्तंति ) नायकत्वं (भहितंति) भर्तृत्वं-पोषकत्वं (महत्तरगत्तंति ) गुरुतरत्वं (आणाईसरसेणावचंति) आज्ञया ईश्वरो यः सेनापतिः तत्त्वं, स्वसैन्यं प्रति अद्भुतं आज्ञाप्राधान्यं इत्यर्थः (कारेमाणेत्ति) कारयन् नियुक्तः (पालेमाणेत्ति ) पालयन स्वयमेव, पुनः किं कुर्वन् ?-( महयत्ति ) तत्र महतेति स्वेण इत्यनेन योज्यते, महता शब्देनेत्यर्थः, केषां इत्याह-(अहयत्ति) अविच्छिन्नं एवंविधं यत् (नगीअति ) नाटकं गीत-प्रसिद्धं ( वाइअत्ति) वादितानि
Cacheesesents&iseseeeeeeeeeeeeeee
Jain Educational
For Private
Personel Use Only
MHw.jainelibrary.org

Page #56

कल्प. सुबो व्या० १
॥ १८ ॥
Jain Education In
यानि तन्त्र्यादीनि तेषां तत्र (तंतीतलतालत्ति ) तत्री - वीणा तलतालाः - हस्तताला : ( तुडियत्ति ) त्रुटि - तानि - अन्यवादित्राणि ( घणमुगन्ति ) घनमृदङ्गो - मेघध्वनिमर्दलो, तथा (पडपडहवाइयरवेणंति) पटुपटहस्य यद्वादितं वादनं एतेषां महता शब्देन ( दिवाई भोग भोगाई भुञ्जमाणे विहरइ ) देवयोग्यान् भोगाई भोगान् भुञ्जानो विहरति ॥ ( १३ ) ॥
पुनः स किं कुर्वन्नित्याह - ( इमं च णंति ) इमं (केवलकप्पंति) सम्पूर्ण ( जंबुद्दीवं दीवंति ) जम्बूद्वीपं द्वीपं ( विउलेणंति) विपुलेन विस्तीर्णेन (ओहिणत्ति ) अवधिना (आभोएमाणे आभोएमाणे विहरइत्ति) अवलोकयन् अवलोकयन् विहरति आस्ते इति सम्बन्धः (तत्थ णं समणं भगवं महावीरेत्ति) तत्र समये श्रमणं भगवन्तं महावीरं (जंबुद्दीवे दीवेत्ति ) अस्मिन्नेव जम्बूद्वीपनानि द्वीपे ( भारहे वासेत्ति) भरतक्षेत्रे (दाहिणडभरहेत्ति ) दक्षिणार्धभरते ( माहणकुंडग्गामे नयरे ) ब्राह्मणकुण्डग्रामनामके नगरे ( उ सभदत्तस्सत्ति ) ऋषभदत्तस्य (माहणस्सत्ति) ब्राह्मणस्य, किंवि० : - ( कोडालसगुत्तस्सत्ति ) कोडालैः समानं गोत्रं यस्य स तथा, कोडालगोत्रस्येत्यर्थः ( भारिआए देवाणंदाए माहणीएत्ति) तस्य भार्याया देवानन्दाया ब्राह्मण्याः ( जालंधरसगुत्ताए) जालन्धरसगोत्रायाः ( कुच्छिसि गन्भत्ताए वतंति ) कुक्षौ गर्भतया उत्पन्नं ( पासइ पासित्ता ) | पश्यति दृष्ट्वा ( हट्ठतुट्ठचित्तमाणंदिए ) हृष्टः तुष्टः चित्तेन आनन्दितः ( दिएत्ति) हर्षधनेन समृद्धतां गतः ( परमाणदिएत्ति) अतीव समृद्धभावं गतः ( पीइमणे ) प्रीतिर्मनसि यस्य सः ( परमसोमणस्सिए ) परमं

वीरदर्शनं सू. १४
२०
२५
॥ १८ ॥
२८
jainelibrary.org

Page #57

सौमनस्य-तुष्टचित्तत्वं प्राप्तः (हरिसवसविसप्पमाणहिअए) हर्षवशेन विसर्पत् हृदयं यस्य सः, प्रमुदितचित्तप्रारभारेणैव (धाराहयकयंबसुरहिकुसुमत्ति) धाराहतं यत्कदम्बस्य सुरभिकुसुमं तद्वत् (चंचुमालइअत्ति) रोमाश्चितः, अत एव (ऊससिअरोमकूवेत्ति) उच्छितरोमकूपः, तथा (विअसिअवरकमलाणणनयणेत्ति) विकसितं वरं-प्रधानं यत्कमलं तद्वत् आननं-मुखं नयने च यस्य स तथा, प्रमोदपूरितत्वात् (पयलिअत्ति) प्रचलितानि-भगवद्दर्शनेन अधिकसम्भ्रमवत्त्वात् कम्पितानि (वरकडगत्ति) वराणि कटकानि-कङ्कणानि (तुडिअत्ति) त्रुटिताश्च-बाहुरक्षकाः 'बहिरखा' इति लोके (केऊरत्ति) केयूराणि च-अङ्गदानि 'बाजूबन्ध' इति लोके (मउडकुंडलत्ति) मुकुटं कुण्डले च प्रसिद्धे, एतानि प्रचलितानि यस्य स तथा, (हारविरायंतवच्छेत्ति) हारेण विराजमान हृदयं यस्य स तथा, ततो विशेषणसमासः, (पालंबपलंबमाणत्ति) प्रलम्बमानं यत्मालम्बो-| झुम्बनकं (घोलंतभूसणधरेत्ति) दोलायमानानि भूषणानि च तानि धरति यः स तथा (ससंभमंति) सादरं रतुरिअं चवलं सुरिंदे सीहासणाओ अब्भुढेइत्ति) त्वरितं-सौत्सुक्यं चपलं-कायचापल्योपेतं एवं यथा| स्यात् तथा सुरेन्द्रः सिंहासनादभ्युत्तिष्ठति (अन्भुद्वित्तत्ति) अभ्युत्थाय यावत् (पादपीढाओ पचोरुहइत्ति) यत्र पादौ स्थाप्यते तत्पादपीठं कथ्यते तस्मात्प्रत्यवतरति (पञ्चोरुहित्तत्ति) प्रत्यवतीर्य च पादुके अवमुश्चति, किंविशिष्टे ते ? (वेरुलिअत्ति) वैय-मरकतं नाम नीलरत्नं (वरिहरिदृअंजणत्ति) वरिष्ठे-प्रधाने रिष्ठअञ्जननानी श्यामरत्ने, एतै रत्नैः कृत्वा (निउणोवचिअत्ति) निपुणेन शिल्पिना रचिते इव, पुन: किंवि० ।
कल्प. सु. ४

now.iainelibrary.org

Page #58

कल्प.सुबोव्या०१
॥१९॥
(मिसिमिसिंतत्ति) देदीप्यमानानि (मणिरयणमंडिआउत्ति) मणयः-चन्द्रकान्तादयः रत्नानि-कर्केतनादीनि तैर्मण्डिते (पाउआओ ओमुअइत्ति) इदृश्यौ पादुके अवमुञ्चति (ओमुइत्तत्ति) अवमुच्य (एगसा-IST डिअं उत्तरासंगं करेइ, करित्तत्ति) एकपटं उत्तरासङ्गं करोति, तत् कृत्वा च (अञ्जलिमउलिअग्गहत्थेत्ति) अञ्जलिकरणेन मुकुलीकृतौ-योजितौ अग्रहस्तौ येन स तथाभूतः (तित्थयराभिमुहे सत्तट्ट पयाई अणुगच्छइत्ति) सप्ताष्ट पदानि तीर्थकराभिमुखोऽनुगच्छति (अणुगच्छित्तत्ति) तथा कृत्वा (वामं जाणुं अंचेइत्ति) वामं जानु उत्पाटयति-भूमौ अलग्नं स्थापयति (अंचित्तत्ति) तथा संस्थाप्य (दाहिणं जाणुं धरणितलंसित्ति) दक्षिणं जानुं धरणीतले (साहडत्ति) निवेश्य (तिक्खुत्तोत्ति) वारत्रयं (मुद्धाणं धरणितलंसि निवेसेइत्ति) मस्तकं धरणीतले निवेशयति (निवेसित्ता) तथा कृत्वा (इसिं पञ्चुन्नमइत्ति) इंषत् प्रत्युन्नमति-उत्तरार्धेन ऊों भवतीत्यर्थः (पसुन्नमित्तत्ति) ऊर्तीभूय (कडगतुडिअथंभिआओ भुआओ साहरइत्ति) कटकत्रुटिका:-कङ्कणबाहुरक्षकास्ताभिः स्तम्भिते भुजे वालयति (साहरित्तत्ति) वालयित्वा (करयलपरिग्गहिअं दसनहति) करतलपरिगृहीतं-हस्तसम्पुटघटितं दश नखाः समुदिता यत्र स तथा तं (सिरसावत्तंति) शिरसि-मस्तके आवत्ते:प्रदक्षिणभ्रमणं यस्य एवंविधं (मत्थए अंजलिं कडुत्ति) मस्तके अञ्जलिं कृत्वा (एवं वयासीत्ति) एवं अवादीत्,SI १९॥ (१४) किं तदित्याह-(नमुऽत्थु णंति) णङ्कारःसर्वत्र वाक्यालङ्कारार्थः, नमोऽस्तु, केभ्यः?-(अरहंताणंति) अर्हयात्रिभुवनकृतपूजायोग्येभ्यः, रागद्वेषरूपकर्मवैरिहननात् 'अरिहन्ताणं' इति पाठः, रागद्वेषरूपकर्मबीजाभावेन
Jain Education in
For Private Personel Use Only
ww.jainelibrary.org

Page #59

भवक्षेत्रे प्ररोहणाभावात् 'अरुहन्ताणं' इति पाठश्च (भगवंताणंति) भगवद्भयो-ज्ञानादिमयः (आइगराणंति) आदिकरेभ्यः आदिकरत्वं खखतीर्थापेक्षया धर्मस्येति ज्ञेयं (तित्थयराणंति) तीर्थकरेभ्यः, तत्र तीर्थ-सङ्घः प्रथम-| गणधरो वा तत्स्थापकेभ्यः (सयंसंबुद्धाणंति) खयंसम्बुद्धेभ्यो, न तु परोपदेशेन (पुरिसुत्तमाणंति) पुरुषेषु | उत्तमेभ्यः, अनन्तगुणनिधानत्वात् (पुरिससीहाणंति) पुरुषसिंहेभ्यः, कर्मवैरिषु निर्दयशूरत्वात् (पुरिसवरपुंडरीआणंति) पुरुषवरपुण्डरीकेभ्यः, पुरुषेषु वरं-प्रधानं यत्पुण्डरीकं-श्वेतपद्मं तत्तुल्येभ्यः, यथा पुण्डरीकं पङ्के जातं जलैर्वृद्धं जलपङ्को त्यक्त्वा उपरि तिष्ठति एवं भगवन्तोऽपि कर्मकईमे उत्पन्नाः भोगजलेन वृद्धाः कर्मभोगौ त्यक्त्वा पृथग तिष्ठन्ति (पुरिसवरगंधहत्थीणं) पुरुषवरगन्धहस्तिभ्यः, यथा गन्धहस्तिगन्धेन अन्ये गजाः पलायन्ते तथा भगवत्प्रभावेण दुर्भिक्षादयोऽपि (लोगुत्तमाणं) लोकेषु-भव्यसमूहेषु चतुस्त्रिंशदतिशययुक्तत्वात् उत्तमास्तेभ्यो लोकोत्तमेभ्यः (लोगनाहाणं) लोकानां-भव्यानां नाथेभ्यो-योगक्षेमकारिभ्यः, तत्र योग:-अप्राप्तज्ञानादिप्रापणं क्षेमं च-प्राप्तज्ञानादिरक्षणं (लोगहिआणं) लोकानां-सर्वजीवानां हितेभ्योहितकारकेभ्यो, दयाप्ररूपकत्वात् (लोगपईवाणं) लोकप्रदीपेभ्यः, मिथ्यात्वध्वान्तनाशकत्वात् (लोगप-18 जोअगराणं) लोकप्रद्योतकरेभ्यः, सूर्यवत् सर्ववस्तुप्रकाशकत्वात् (अभयदयाणं) भयानां अभावः अभयं तदायकेभ्यः, भयानि सप्त, तद्यथा-मनुष्यस्य मनुष्याद्भयं इहलोकभयं १ मनुष्यस्य देवादेर्भयं परलोकभयं २ धनादिग्रहणाद्भयं आदानभयं ३ बाह्यनिमित्तनिरपेक्ष भयं अकस्माद्भयं ४ आजीविकाभयं मरणभयं
भागवत्मभावेण दुर्भिक्षादयोगप पुरुषवरगन्धहस्तिभ्यः, या भोगजलेन वृद्धाः
Jain Educational
For Private & Personel Use Only
Hw.jainelibrary.org

Page #60

कल्प.सुबो.
व्या०१
॥२०॥
अपयशोभयं चेति (चक्खुदयाणं) चक्षुःसमानश्रुतज्ञानदायकेभ्यः (मग्गदयाणंति) मार्गस्य-सम्य
शक्रस्तवः ग्दर्शनादिमोक्षमार्गस्य दायकेभ्यः, यथा केचिजनाश्चौरैलण्टितधना लोचने पवन्धं कृत्वा उन्मार्गे
सू.१५मेघपातिताः स्युस्तेषां कोऽपि पट्टकापनयनेन धनार्पणेन मार्गदर्शनेन उपकारी भवति एवं भगवन्तोऽपि कुमारकथा कषायैलुण्टितधर्मधनानां मिथ्यात्वाच्छादितविवेकनयनानां श्रुतज्ञानसद्धर्ममुक्तिमार्गदानेन उपकारिणो भवन्ति, (सरणयाणति) भवभीतानां शरणदायकेभ्यः (जीवदयाणंति) जीवनं जीव:-सर्वथा मरणाभावस्तदायकेभ्यः, कचिद् बोहिदयाणंति पाठस्तत्र बोधिः-सम्यक्त्वं तद्दायकेभ्यः (धम्मदयाणंति) धर्म:-चारित्ररूपस्तदायकेभ्यः (धम्मदेसयाणंति) धर्मोपदेशदायकेभ्यः, धर्मदेशकत्वं च एतेषां धर्मस्वामित्वे सति न पुनर्नटवदिति दर्शयन्नाह-(धम्मनायगाणंति) धर्मनायकेभ्यः (धम्मसारहीणंति) धर्मस्य सारथय इव, यथा सारथिः उन्मार्गे गच्छन्तं रथं मागें आनयति एवं भगवन्तोऽपि मार्गभ्रष्टं जनं मार्गे आनयंति, अत्र च मेघकुमारदृष्टान्तो यथा-एकदा श्रीवीरखामी राजगृहे समवसृतः, तत्र श्रेणिकधारिण्योः सुतो मेघकुमारः प्रतिवुद्धः, कथमपि पितरौ आपृच्छयाष्टौ प्रियाः परित्यज्य दीक्षां गृहीतवान्, प्रभुणा च शिक्षार्थ स्थवि
२५ राणां अर्पितः, तत्र अनुक्रमेण संस्तारककरणे द्वारपार्श्वे मेघकुमारस्य संस्तारक आगतः, ततः प्रश्रवणाद्यर्थ
॥२०॥ गच्छदागच्छत्साधुपादरजोभिर्भरितः मेघकुमारः समग्रायां रजन्यां क्षणमपि निद्रां न प्राप्ता, चिन्तयामासक मे सुखशय्या क चेदं भूलुठनं १, कियत्कालं इदं दुःखं मया सोढव्यं, ततः प्रातः प्रभुमापृच्छय गृहं।।
२८
(धम्म
जन यो सूता
थवि
Jain Education Intemala
For Private Personel Use Only
ww.jainelibrary.org

Page #61

यास्यामीति प्रभाते प्रभुपार्श्वमागतः, प्रभुणाऽपि मधुरवचनेन आभाषितः-वत्स! त्वया निशि एवं दुर्ल्यानं कृतं, परं अविचारितं एतत् , नरकादिदुःखाग्रे कियदेतद् दुःखं ?, तान्यपि दुःखानि सागरोपमाणि अनेकानि यावत् प्राणिना बहुशः सोढानि, किञ्च-वरमग्गिम्मि पवेसो,वरं विसुद्धेण कम्मुणा मरणं । मा गहियत्वयभङ्गो मा जीअं खलिअसीलस्स ॥१॥ तथा इदं चारित्रादिकष्टानुष्ठानं महते फलाय भवति, यथा त्वयैव पूर्वभवे | अनुभूतं धर्मार्थ कष्टं एतावत्फलप्रापकं अभवत्, शृणु ततः पूर्वभवान् , यथा इतस्तृतीये भवे वैताख्यभूमौ षड्दन्तः शुभ्रो हस्तिनीसहस्रभा सुमेरुषभनामा त्वं गजराजोऽभूः, अन्यदा दावानलाद्रीतः पलायमानस्तृषितः पङ्कबहुलं एकं सरःप्रातस्तत्र चाज्ञातमार्गः पङ्के निमग्नो नीरात्तीराच भ्रष्टः पूर्ववैरिहस्तिना दन्तहन्यमानः सप्त दिनानि वेदनां अनुभूय सविंशं शतं आयुः समाप्य विन्ध्याचले रक्तवर्णश्चतुर्दन्तः सप्तहस्तिनीशतभा हस्ती जातः, क्रमेण च दावानलं दृष्ट्वा जातजातिस्मरणः पूर्वभवं स्मृतवान् , ततो दावानलपराभवरक्षणाय योजनपरिमितं मण्डलं कृतवान् , तत्र वर्षाणां आदौ मध्ये अन्ते च यत् किञ्चित् तृणवल्ल्यादि भवति तत् सर्व उन्मूलयति, अन्यदा च दावानलागीताः सर्वे वनजीवास्तन्मण्डलं व्याप्तवन्तः त्वमपि शीघ्र आगत्य तत्र मण्डले स्थितः, कदाचिद् देहकण्डूयनेच्छया एकं पादं उत्पादितवान् , उत्पाटिते च तस्मिन् पादे
१ वरमग्नौ प्रवेशो वरं विशुद्धेन कर्मणा मरणं । मा गृहीतव्रतभंगो मा जीवितं स्खलितशीलस्य ॥ १॥ २ अलब्धसम्यक्त्वेनाप्यनुक|म्पायै पादस्यामोचनेन ३ शशकरक्षणात् ४ विद्याधरैः कृतं नामेदमस्य ।
पक्के निमग्नो ना। अन्यदा दावानला भवे वैतात्यभूमी
Jan Education
For Private
Personal Use Only

Page #62

कल्प.सबो- अन्यत्र साङ्कीर्ण्यपीडितः शशकस्तत्र आगत्य स्थितः, गात्रं कण्डूयित्वा च पादं मुश्चन् शशकं दृष्ट्वा तद्दयया शक्रस्तवः व्यासाई दिनद्वयं तथैव पादं स्थापितवान् , उपशान्ते च दावानले सर्वेषु जीवेषु स्वस्थानं गतेषु विलगितपादो सू.१५मेघ
झदिति भूमौ पतितस्ततो दिनत्रयं क्षुधया तृषा च पीडितः कृपापरः शतवर्ष आयुः परिपाल्योत्र श्रेणिकधा-13 कुमारकथा ॥२१॥ रिण्योः पुत्रत्वेन जातस्त्वं, ततो भो मेघ! तदानी तिर्यग्भवेऽपि स्वया धर्मार्थ तत्कष्टं सोढं तर्हि जगद्वन्द्यसा
धूनां चरणैर्घट्यमानः किं दूयसे ?, इत्याद्युपदेशेन भगवता धर्मे स्थिरीकृतोऽवातजातिस्मरणो नेत्रे विमुच्यान्यत्सर्वे शरीरं मया व्युत्सृष्टं इमं भिग्रहं कृतवान्, क्रमात निरतिचारं चारित्रमाराध्यान्ते मासिकी संले-| खनां कृत्वा विजयविमाने सुरोऽभवत्, ततश्च्युतो महाविदेहे सेत्स्यति, इति श्रीमेघकुमारकथा ।
PRE
Neasesasrastrasexastsasterasnastananastraresaseasesastrasesasarastrashan इति महोपाध्यायश्रीकीर्तिविजयगणिशिष्योपाध्यायश्रीविनयविजयगणिविरचितायां
कल्पसुबोधिकायां प्रथमं व्याख्यानं समाप्तम् । RSERSTRASSERSERERSPARSERSenses RSREIRRRSURSS
PASLASN
।॥ २१ ॥
Jain Education intemeideal
For Private & Personel Use Only

Page #63

॥ अथ द्वितीयं व्याख्यानं प्रारभ्यते ॥
A (धम्मवरचाउरंतचक्कवहीणं) त्रयः समुद्राश्चतुर्थो हिमवानिति चत्वारोऽन्तास्तेषु प्रभुतया भवाश्चातुरन्ता:
चतुरन्तखामिनः एवंविधा ये चक्रवर्तिनस्ते चातुरन्तचक्रवर्तिनः धर्मस्य वरा:-श्रेष्ठाः चातुरन्तचक्रवर्तिनो धर्मवरचातुरन्तचक्रवर्तिनः, धर्मनायका इत्यर्थः, तेभ्यः (दीवो) समुद्रे मजतां द्वीप इव संसारसमुद्रे आधारः, श(ताणं) त्राणं-अनर्थप्रतिघातहेतुः, अत एव (सरणं) कर्मोपद्रवेभ्यो भीतानां शरणं (गई) गम्यते सौ-181 स्थ्याय दुःस्थैराश्रीयते गतिः (पइट्ठा) भवकूपपतत्प्राणिनां अवलम्बनं, वीवो ताणं इत्यादीनि पदानि प्रथमान्तान्यपि चतुर्थ्यर्थषष्ट्यन्ततया व्याख्येयानि (अप्पडिहयवरनाणदंसणधराणं) अप्रतिहते-कटकुट्यादिभिरस्खलिते वरे-प्रधाने ज्ञानदर्शने-केवलज्ञानदर्शने धरन्ति येते तथा तेभ्यः (विअदृछउमाणं) व्यावृत्तंगतं छद्म-घातिकर्माणि येभ्यस्ते व्यावृत्तच्छद्मानस्तेभ्यः (जिणाणं) रागद्वेषजेतृभ्यः (जावयाणं) उपदेशदानादिना भव्यसत्त्वै रागादिजापकास्तेभ्यः (तिन्नाणं) भवसमुद्रं तीर्णेभ्यः (तारयाणं) सेवकानां तारकेभ्यः (बुद्धाणं) सर्वतत्त्वबुद्धेभ्यः (बोहयाणं) अन्येषां बोधकेभ्यः (मुत्ताणं) मुक्तेभ्यः कर्मपञ्जरात् (मोअगाणं) |सेवकानां मोचकेभ्यः (सवन्नृणं) सर्वज्ञेभ्यः (सबदरिसीणं) सर्वदर्शिभ्यः (सिवं) निरुपद्रवं (अयलं)
Jan Education Intematon
For Private Personel Use Only
tjainelibrary.org

Page #64

शक्रस्तवः
अचलं (अरु) अरुज-रोगरहितं (अणंतं) अनन्तं अनन्तवस्तुविषयज्ञानखरूपत्वात् (अक्खयं) क्षयरव्या०२४ हितं, साद्यनन्तत्वात् (अवाबाहं) व्याबाधारहितं (अपुणरावित्ति) पुनरावृत्ति:-पुनरागमनं तेन रहितं,
एवंविधं (सिद्धिगइनामधेयं) सिद्धिगतिनामकं (ठाणं संपत्ताणं) यत्स्थानं तत्सम्प्राप्तेभ्यः (नमो जिणाणं) ॥२२॥
नमो जिनेभ्यो (जिअभयाणं) जितभयेभ्यः, एवं सर्वजिनान्नमस्कृत्याथ शक्रः श्रीवीरं नमस्करोति-(नमोऽत्थुणं समणस्स भगवओ महावीरस्स) नमोऽस्तु श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य (पुवतित्थयरनिहिस्स) पूर्वतीर्थङ्करैः निर्दिष्टस्य (जाव संपाविउकामस्स) यावत् सिद्धिगतिनामक स्थानं सम्प्राप्तुकामस्य, श्रीवीरो हि अथ मुक्तिं यास्यतीत्येवं विशेषणं, इमानि सर्वाण्यपि विशेषणानि चतुर्थ्यर्थषष्ट्येकवचनान्तानि ज्ञेयानि, (वंदामि णं भगवंतं तत्थगयं इहगए) वन्दे अहं भगवन्तं तत्रगतं-देवानन्दाकुक्षौ स्थितं इत्यर्थः, अत्र स्थितोऽहं (पासउ मे भगवं तत्थगए इहगयंति कट्ठ) पश्यतु मां भगवान् तत्र स्थित इह स्थितं इति
उक्त्वा (समणं भगवं महावीरं) श्रमणं भगवन्तं महावीरं (वंदइ नमसइ) वन्दते नमस्यति (वंदित्ता निमंसित्ता) वन्दित्वा नमस्थित्वा (सीहासणवरंसि पुरत्थाभिमुहे सन्निसण्णे) पूर्वाभिमुखः सिंहासने सन्नि
षण्ण-उपविष्ट इत्यर्थः (तए णं तस्स सक्कस्स देविंदस्स देवरन्नो) ततः तस्य शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवानां राज्ञः (अयमेआरूवे) अयं एतद्रूपः (अन्भत्थिए) आत्मविषय इत्यर्थः (चिंतिए) चिन्तात्मकः (पत्थिए) प्रार्थित:-अभिलाषरूपः (मणोगए) मनोगतो, न तु वचनेन प्रकाशितः, इदृशः (संकप्पे) संकल्पो-विचारः
॥२२॥ २५
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
jainelibrary.org

Page #65

(समुप्पजित्था ) समुत्पन्नः ॥ (१५) ॥ कोऽसौ इत्याह-(न खलु एअं भूअं) न निश्चयेन एतद् भूतं अतीत-12 काले (न भवं) न भवति एतत् , वर्तमानकाले (न भविस्सं) एतत् न भविष्यति आगामिनि काले, किं|| तदित्याह-(जन्नं अरहंता वा) यत् अर्हन्तो वा (चक्कवट्टी वा) चक्रवर्तिनो वा (बलदेवा वा) बलदेवा वा (वासुदेवा वा) वासुदेवा वा (अंतकुलेसु वा) अन्त्यकुलेषु शूद्रकुलेषु इत्यर्थः (पंतकुलेसु वा) प्रान्तकुलेषुअधमकुलेषु (तुच्छकुलेसु वा) तुच्छा:-अल्पकुटुम्बास्तेषां कुलेषु वा (दरिदकुलेसु वा) दरिद्रा-निर्धनास्तेषां कुलेषु वा (किविणकुलेसु वा) कृपणा:-अदातारस्तेषां कुलेषु वा (भिवखागकुलेसु वा) भिक्षाका:-तालाचरास्तेषां कुलेषु वा (माहणकुलेसु वा ब्राह्मणकुलेषु वा, तेषां भिक्षुकत्वात्, एतेषु (आयाइंसु वा) आगता अतीतकाले (आयाइंति वा) आगच्छन्ति वर्तमानकाले (आयाइस्संति वा) आगमिष्यन्ति अनागतकाले,8 |एतन्न भूतमित्यादियोगः॥ (१६)॥ तर्हि अहंदादयः४ केषु कुलेषु उत्पद्यन्ते ? इत्याह-(एवं खलु) एवं-अनेन | प्रकारेण खलु-निश्चये (अरहंता वा) अर्हन्तो वा (चक्कवही वा) चक्रवर्त्तिनो वा (बलदेवा वा) बलदेवा वा (वासुदेवा वा वासुदेवा वा (उग्गकुलेसु वा) उग्राः-श्रीआदिनाथेन आरक्षकतया स्थापिता जनाः तेषां कुलेषु (भोगकुलेसु वा) भोगा:-गुरुतया स्थापिताः तेषां कुलेषु (रायन्नकुलेसुवा) राजन्या:-श्रीऋषभदेवेन मित्रस्थाने स्थापिताः तेषां कुलेषु (इक्खागकुलेसु वा) इक्ष्वाका:-श्रीऋषभदेववंशोद्भवाः तेषां कुलेषु (खत्तियकुलेसु वा) क्षत्रियाः-श्रीआदिदेवेन प्रजालोकतया स्थापिताः तेषां कुलेषु (हरिवंसकुलेसु वा) तत्र 'हरिगा
Jain Education Intel
For Private & Personel Use Only
ww.jainelibrary.org

Page #66

अहंदाधु
त्पत्तिविचारः मू. १६-१८
कल्प.सुबो
त्ति पूर्वभववैरिसुरानीतहरिवर्षक्षेत्रयुगलं तस्य वंशो हरिवंशस्तत्कुलेषु (अन्नयरेसु वा) अन्यतरेषु वा (तहव्या०२प्पगारेसु विसुद्धजाइकुलवंसेसु) विशुद्ध जातिकुले यत्र एवंविधेषु वंशेषु, तत्र जाति:-मातृपक्षः कुलं-
पितृपक्षः, इदृशेषु कुलेषु (आयाइंसु वा) आगता अतीतकाले (आयाइंति वा) आगच्छन्ति वर्तमानकाले| ॥२३॥
(आयाइस्संति वा ) आगमिष्यन्ति अनागतकाले, न तु पूर्वोक्तेषु ॥ (१७)॥ तर्हि भगवान् कथं उत्पन्न ? | इत्याह-(अत्थि पुण एसेवि भावे) अस्ति पुनः एषोऽपि भावो-भवितव्यताख्यः (लोगच्छेरयभूए) लोके आश्चर्यभूतः (अणंताहिं उस्सप्पिणीओसप्पिणीहिं) अनन्तासु उत्सपिण्यवसप्पिणीषु (विइफताहिं समुप्पजह) व्यतिक्रान्तासु इदृशः कश्चित्पदार्थ उत्पद्यते, तत्रास्यां अवसपिण्यां इदृशानि दश आश्चर्याणि जातानि, यथा
उवसग्ग १ गम्भहरणं २ इत्थीतित्थं ३ अभाविआ परिसा ४ । कण्हस्स अवरकंका ५ अवयरणं चंदसूराणं ६॥१॥ हरिवंसकुलुप्पत्ती ७ चमरुप्पाओ ८ अ अट्ठसय सिद्धा ९ । अस्संजयाण पूआ १० दसवि अणतेण कालेणं ॥२॥ व्याख्या-उवसग्ग'त्ति उपसर्गा-उपद्रवाः, ते हि श्रीवीरवामिनः छमस्थावस्थायां अग्रे वक्ष्यमाणा बहवोऽभवन, किञ्च-अस्य भगवतः केवल्यवस्थायां अपि वप्रभावप्रशमितसर्वोपद्रवस्यापि खशिष्याभासेन गोशालकमात्रेणापि उपद्रवः कृतः, तथाहि एकदा श्रीवीरो विहरन् श्रावस्त्यां समवसृतः, गोशालकोऽपि जिनोऽहं इति लोके ख्यापयन् तत्रागतः, ततोद्वौ जिनौ श्रावस्त्यां वर्तेतेइति लोके प्रसिद्धिर्जाता, तां श्रुत्वा श्रीगौतमेन भगवान् पृष्टः-खामिन् ! कोऽसौ द्वितीयो जिन इति खं ख्यापयति, श्रीभगवानुवाच
PERSSESeeeeeeeeeeeee686080
॥२३॥
Jain Education in LOL
For Private & Personel Use Only
INISjainelibrary.org

Page #67

गौतम! नायं जिनः, किंतु शरवणग्रामवासी मङ्खलेः सुभद्राभार्यायां गोबहुलब्राह्मणगोशालायां जातत्वात् गोशालनामा अस्माकं एव शिष्यीभूतोऽस्मत्त एव किञ्चिद् बहुश्रुतीभूतो मुधा खं जिन इति ख्यापयति, ततः सर्वतः प्रसिद्धा इमां वार्ता आकर्ण्य रुष्टो गोशालो गोचरचर्यागतं आनन्दनामानं भगवच्छिष्यं जगाद-भो | आनन्द ! एकं दृष्टान्तं शृणु, यथा-केचिद्वणिजो धनोपार्जनाय विविधक्रयाणकपूर्णशकटाः परदेशं गच्छन्तोऽरण्यं प्रविष्टास्तत्र जलाभावेन तृषाकुला जलं गवेषयन्तः चत्वारि वल्मीकशिखराणि पश्यन्ति स्म, तत-| स्तरेकं शिखरं स्फोटितं, तस्माद्विपुलं जलं निर्गतं, तेन जलेन गतपिपासाः पयःपात्राणि पूरितवन्तः, तत एकेन वृद्धेनोक्तं-सिद्धं अस्माकं समीहितं अथ मा स्फोटयन्तु द्वितीयं शिखरं इति निवारिता अपि द्वितीयं स्फोटयामासुस्तस्माच सुवर्ण प्राप्तवन्तः तथैव वृद्धवारिता अपि तृतीयं स्फोटितवन्तस्तस्माद्रत्नानि प्राप्य तथैव बहुवारिता अपि लोभान्धाश्चतुर्थं अपि स्फोटयन्ति स्म, तस्माच प्रादुर्भूतेन दृष्टिविषसण सर्वेऽपि खदृष्टिपातेन पश्चत्वं प्रापिताः, स हितोपदेशको वणिक तु न्यायित्वात् आसन्नदेवतया स्वस्थाने मुक्तः, एवं तव धर्माचार्योऽपि एतावत्या स्वसम्पदा असन्तुष्टो यथातथाभाषणेन मां रोषयति, तेनाहं खतपस्तेजसा धक्ष्यामि, ततस्त्वं शीघ्रं तत्र गत्वा एनं अर्थ तस्मै निवेदय, त्वां च वृद्धवणिजमिव हितोपदेशकत्वात् जीवन्तं रक्षिष्यामीति श्रुत्वा भीतोऽसौ मुनिर्भगवदग्रे सर्व व्यतिकरं कथितवान्, ततो भगवता उक्तं-भो आनन्द ! शीघ्रं त्वं गौतमादीन् मुनीन् कथय यत् एष गोशाल आगच्छति न केनार्यस्य १४
Jain Education indbal
For Private
Personel Use Only

Page #68

किन्छ
कल्प.सुबो-
व्या०२
॥२४॥
संभाषणं कर्तव्यं इतस्ततः सर्वेऽपसरन्तु, ततस्तैस्तथाकृते गोशाल आगत्य भगवन्तं अवादीत्-भो काश्यप!
अहंदाधु|किमेवं वदसि यदयं गोशालो मङ्खलिपुत्र इत्यादि, स तव शिष्यस्तु मृतः अहं तु अन्य एव परीषहसहनस-15 त्पत्तिविक मर्थ तच्छरीरं ज्ञात्वा अधिष्ठाय स्थितोऽस्मि, एवं च भगवत्तिरस्कारं असहमानी सुनक्षत्रस्र्वानुमूली अन-18|| चारे आश्चगारौ मध्ये उत्तरं कुर्वाणौ तेन तेजोलेश्यया दग्धौ वर्ग गतौ, ततो भगवता उक्तं-भो गोशाल! स एव त्वं| यंदशक नान्यो, मुधा किं आत्मानं गोपायसि ?, न ह्येवं आत्मा गोपयितुं शक्यः, यथा कश्चिच्चौर आरक्षकैदृष्टोऽङ्गुल्या तृणेन वा आत्मानमाच्छादयति स किं आच्छादितो भवति !, एवं च प्रभुणा यथास्थितेऽभिहिते स दुरात्मा भगवदुपरि तेजोलेश्यां मुमोच, सा च भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य गोशालकशरीरं प्रविष्टा, तया च दग्धशरीरो विविधां वेदनां अनुभूय सप्तमरात्रौ मृतः, भगवानपि तस्यास्तापेन षण्मासी यावल्लोहितवक़बाधां अनुभूतवान् , तदेवं नामस्मरणशमितसकलदुःखस्य भगवतोऽप्येवं यदुपसर्गस्तदाश्चर्य (१) 'गन्भहरणं ति गर्भस्य हरणं-उदरान्तरमोचनं तत् कस्यापि जिनस्य न भूतपूर्व श्रीवीरस्य जातं इत्योश्चर्य २ 'इत्थीतित्यन्ति | १ कर्मोदयमात्रजन्येयं न गोशालकतेजोलेश्योद्भवेति तु सूत्रानवबोधत एव । २ यथा मल्लीजिनस्य स्त्रीत्वेन प्रतिमादि न क्रियते आश्चर्यरूपत्वात्तस्य तद्वदिदमपि न कल्याणकतामञ्चति, न च स्थानवस्तुप्रभृतिभिः स्पष्टे व्यापके व्याख्याने व्याप्यकल्याणकव्याख्यानस्य ग्रहणं ॥२४॥ बुद्धिमतामह, स्पष्टं चोक्तं कल्याणकपरिगणनायां वीरस्य च्युतिजन्मदीक्षाकेवलमोक्षरूपाणां पञ्चकमेव कल्याणानां पञ्चाशके | चान्द्रकुलीनाभयदेवसूरिभिः
Jain Education India
For Private & Personel Use Only

Page #69

तीर्थकरा हि भगवन्तः पुरुषोत्तमा एव भवंति, अत्रावसर्पिण्यां च मिथिलापतिकुम्भराजस्य पुत्री मल्लिनानी एकोनविंशतितमजिनत्वेनोत्पन्ना तीर्थ प्रवर्तितवतीति आश्चर्य (३) 'अभाविया परिस'त्ति अभाविता पर्षद भगवतो हि देशना कदापि निष्फला न भवति, अत्र च समुत्पन्नकेवलेन श्रीवर्धमानखामिना प्रथमसमवसरण एव देशना दत्ता, न च तया कस्यापि विरतिपरिणामोजात इत्याश्चर्य (४) 'कण्हस्स'त्ति कृष्णस्यनवमवासुदेवस्य द्रौपदीनिमित्तं अपरकङ्कागमनं आश्चर्य, तञ्चैवं-पुरा किल पाण्डवभार्यया द्रौपद्या असंयतत्वान्नारदस्य अभ्युत्थानादि न कृतं, तेन च रुष्टेन तस्याः कष्टे पातनार्थं धातकीखण्डभरते अपरक
राजधानीप्रभोः पयोत्तरस्य स्त्रीलुब्धस्य पुरतो रूपवर्णनं कृतं, तेनापि खमित्रदेवेन द्रौपदी खगृहं आना-19 यिता, इतश्च पाण्डवमात्रा कुन्त्या विज्ञपितेन कृष्णेन द्रौपदीगवेषणव्यग्रेण नारदमुखादेव स समाचारो |लब्धः, ततः सोऽपि आराधितसुस्थितदेवताप्रदत्तमार्गो द्विलक्षयोजनायाम लवणसमुद्रं अतिक्रम्य अपरकां गतः, तत्र च तर्जितपाण्डवं पद्मोत्तरं नरसिंहरूपकरणेन विजित्य द्रौपदीवचसा जीवन्तं मुक्त्वा च द्रौपद्या | सह पश्चादलितः, वलमानश्च शङ्ख आपूरितवान् , तच्छब्दं श्रुत्वा च तत्र विहरमानमुनिसुव्रतजिनवचनेन | कृष्णं आगतं ज्ञात्वा मिलनोत्सुकः कपिलवासुदेवोऽपि जलधितटमुपेत्य शडं आपूरितवान् , ततो मिथ:
शङ्खशब्दौ मिलितो, ततोऽस्यां अवसर्पिण्यां कृष्णस्य अपरकङ्कागमनं आश्चर्य (५)'अवयरणं चंदसूराणं'ति लायत् कौशाम्ब्यां भगवतः श्रीवर्धमानखामिनो वन्दनार्थ मलविमानेन सूर्याचन्द्रमसौ उत्तीर्णो तदाश्चर्य (६)
यिता, इतश्च मारुप आराधितस्थितदेवतमहरूपकरणेन विजित्य द्रौपदीवत्र बिहरमानमुनिसुत्रतता मिथः
900ROMOTOROGRA9900202929
कल्प
.सु.५

For Private & Personel Use Only

Page #70

कल्प. सुबो
व्या० १ ॥ २५ ॥
Jain Education
'हरिवंसकुलुप्पत्ति'ति सा चैवं कुत्रचिन्नगरे केनचिद्राज्ञा वीरकशालापतिभार्या वनमालानाम्नी सुरूपेति स्वान्तःपुरे क्षिप्ता, स च शालापतिस्तस्या वियोगेन विकलो जातो, यं कश्चन पश्यति तं वनमाला वनमालेति जल्पयति, एवं च कौतुकाक्षिसैरनेकैर्लोकैः परिवृतः पुरे भ्रमन् वनमालया समं क्रीडता राज्ञा दृष्टः, ततश्चास्माभिरनुचितं कृतं इति चिन्तयन्तौ तौ दम्पती तत्क्षणाद्विद्युत्पातेन मृतौ हरिवर्षक्षेत्रे युग लित्वेन समुत्पन्नौ, शालापतिश्च तो मृतौ श्रुत्वा आः पापिनोः पापं लग्नं इति सावधानोऽभूत्, ततोऽसौ वैराग्यात्तपस्तप्त्वा व्यन्तरोऽभूत्, विभङ्गज्ञानेन च तौ दृष्ट्वा चिन्तितवान्- अहो इमौ मद्वैरिणौ युगलसुखं अनुभूय देवौ भवि ष्यतस्तत इमौ दुर्गती पातयामीति विचिन्त्य स्वशक्त्या संक्षिप्तदेहौ तौ इहानीतवान्, आनीय च राज्यं दत्त्वा सप्त व्यसनानि शिक्षितौ ततस्तौ तथाभूतौ नरकं गतौ, अथ तस्य वंशो हरिवंशः, अत्र युगलिकस्यात्रानयनं शरीरायः संक्षेपणं नरकगमनं चेति सर्व आश्चर्य (७) 'चमरुप्पा ओत्ति चमरस्य - असुरकुमारराजस्य उत्पातः, स चैवं पूरणनामा ऋषिस्तपस्तप्त्वा चमरेन्द्रतया उत्पन्नः, स च नवोत्पन्नः शिरःस्थं सौधर्मेन्द्रं विलोक्य कोपाक्रान्तः परिघं गृहीत्वा श्रीवीरं शरणीकृत्य सौधर्मेन्द्रात्मरक्षकांस्त्रासयन् सौधर्मावतंसक विमानवेदिकायां पादं मुक्त्वा शक्रं आक्रोशयामास, ततो रुष्टेन शक्रेण जाज्वल्यमानं वज्रं तं प्रति मुक्तं, ततोऽसौ भीतो भगवत्पादयोलीनः, ततो ज्ञातव्यतिकरेण इन्द्रेण सहसाऽऽगत्य चतुरङ्गुर्लाप्राप्तं वज्रं गृहीतं, भगवत्प्रसादान्मुक्तोऽसीत्युक्त्वा चमरो मुक्तः, इयं चमरस्योर्ध्वगमनं आश्चर्य ( ८ ) 'अट्ठसय'त्ति

आश्चर्यदशकम्
२०
२५
॥ २५ ॥
२८

Page #71

एकस्मिन् समये उत्कृष्टावगाहनावन्तः अष्टाधिकशतमिता न सिध्यन्ति, ते च अस्यां अवसर्पिण्यां सिद्धाः, यत:-'वृषभो १ वृषभस्य सुता९९.भरतेन विवर्जिताच नवनवतिः। अष्टौ भरतस्य सुताः १०८ शिवं गता एकसमयेन ॥ १ ॥ (९) 'असंजयाणं ति असयंता:-असंयमवन्तः आरम्भपरिग्रहप्रसक्तास्तेषां पूजा, संयता एव सर्वदा पूज्यन्ते, अस्यां अवसर्पिण्यां तु नवमदशमजिनयोरन्तरे असंयतानां अपि ब्राह्मणादीनां पूजा प्रवृत्तेति आश्चर्य (१०)
इमानि दशापि आश्चर्याणि अनन्तकालातिक्रमे अस्यां अवसर्पिण्यां जातानि, एवं च कालसाम्यात् शेषेष्वपि चतुर्यु भरतेषु पञ्चसु ऐरवतेषु च प्रकारान्तरेण दश आश्चर्याणि ज्ञेयानि । अथ दशानां आश्चर्याणां तीर्थव्यक्ति:-अष्टाधिकशतसिद्धिगमनं श्रीऋषभतीर्थे १ हरिवंशोत्पत्तिः शीतलतीर्थे २ अपरकङ्कागमनं श्रीनेमितीर्थे ३ स्त्रीतीर्थकरी मल्लितीर्थे ४ असंयतपूजा सुविधिजिनतीर्थे ५, शेषाणि च उपसर्ग १ गर्भापहार
२ अभाविता पर्षत् ३ चमरोत्पात ४ चन्द्रसूर्यावतरणलक्षणानि ५ पञ्च आश्चर्याणि श्रीवीरतीर्थे, एकं तावत् IS आश्चर्य इदं, अपरञ्च-(नामगुत्तस्स वा कम्मस्स) नाम्ना गोत्रं इति प्रसिद्ध यत्कर्म गोत्राभिधानं कर्मे-11 त्यर्थः तस्य, किंविशिष्टस्य ? ( अक्खीणस्स) अक्षीणस्य, स्थितेः अक्षयेण ( अवेइअस्स) अवेदितस्य, रसस्य
अपरिभोगेन (अणिजिण्णस्स) अनिर्जीर्णस्य, जीवप्रदेशेभ्योऽपरिशटितस्य, इदृशस्य गोत्रस्य-नीचैर्गोत्रस्यI ( उदएणं) उदयेन भगवान् ब्राह्मणीकुक्षी उत्पन्न इति योगः।
Jain Education
a
l
For Private & Personel Use Only
Plaw.jainelibrary.org

Page #72

कल्प.सुबोतच नीचैर्गोत्रं भगवता स्थूलसप्तविंशतिभवापेक्षया तृतीयभवे बद्धं, तथाहि-प्रथमभये पश्चिममहाविदेहे
श्रीवीरस व्या०१ नयसारनामा ग्रामपतिः, स चैकदा काष्ठनिमित्तं वनं गतः, तत्र मध्याह्ने भोजनसमये सार्थभ्रष्टान् साधून् दृष्ट्वा | २७ भवा:
हृष्टश्चिन्तितवान्-अहो मे भाग्यं! यदस्मिन् समये अतिथिसमागमः, ततः परमप्रमोदेन साधवोऽशनपाना-18 ॥२६॥
दिभिः प्रतिलम्भिताः, पश्चाद्भोजनानन्तरं साधून नत्वा उवाच-चलन्तु महाभागा! मार्ग दर्शयामि, ततो मार्गे गच्छद्भिः साधुभिर्योग्योऽयमिति धर्मोपदेशेन सम्यक्त्वं प्रापितः, अन्ते च नमस्कारस्मरणपूर्व मृत्वा द्वितीयमचे सौधर्मदेवलोके पल्योपमायुर्देवो जातः, ततश्युत्वा तृतीयभवे मरीचिनामा भरतचक्रवर्तिपुत्रो| जातः, स च प्राप्तवैराग्यः श्रीऋषभदेवपाचे प्रव्रजितः स्थविरपाचे एकादशाङ्गी अधीतश्च, एकदा च ग्रीष्मकाले तापादिपीडितश्चिन्तितवान्-अतिदुष्करोऽयं संयमभारो मया निर्वोढुं न शक्यते गृहे गमनं च सर्वथा अनुचितं , इति ध्यात्वाऽभिनवं वेषं रचितवान् , तथाहि-श्रमणास्त्रिदण्डविरताः अहं तु न तथा इति मम त्रिदण्डं चिह्नमस्तु, श्रमणा द्रव्यभावाभ्यां मुण्डाः अहं तु न तथेति मम शिरसि चूडा क्षुरमुण्डन चास्तु, तथा श्रमणानां सर्वेभ्यः प्राणातिपातादिभ्यो विरतिर्मम तु स्थूलेभ्यः साऽस्तु, शीलसुगन्धाः साधवो नाहं तथेति मम चन्दनादिविलेपनमस्तु, तथा अपगतमोहाः श्रमणाः अहं तु मोहाच्छादित इति मे छन्त्रक ॥२६॥
अस्तु, श्रमणा अनुपानच्चरणा: मम तु चरणयोरुपानद अस्तु, श्रमणा निष्कषायाः अहं तु सकषाय इति I इति मम काषाय्यं वस्त्रं अस्तु, श्रमणाः स्नानाद्विरताः मम तु परिमितजलेन लानं पानं चांस्तु, एवं खबुद्ध्या
Jain Education Interational
For Private & Personel Use Only

Page #73

परिव्राजकधर्म विकल्पितवान्, ततस्तं विरूपवेषं विलोक्य सर्वे जना धर्म पृच्छन्ति तत्पुरश्च साधुधर्म प्ररूपयति देशनाशक्त्या च अनेकान् राजपुत्रादीन् प्रतिबोध्य भगवतः शिष्यतया ददाति भगवता सहैव च विहरति, एकदा भगवान् अयोध्यायां समवसृतस्तत्र वन्दनार्थ आगतेन भरतेन पृष्टं-खामिन् ! अस्यां पर्षदि कोऽपि भरतक्षेत्रेऽस्यां चतुर्विंशतिकायां भाविजिनोऽस्ति?, भगवानुवाच-भरत! तव पुत्रोऽयं मरीचिनामा | अस्यां अवसर्पिण्यां वीरनामा चतुर्विशस्तीर्थकृत् १ विदेहे मूकाराजधान्यां प्रियमित्रनामा चक्री २ अत्रैव भरते प्रथमो वासुदेवश्च ३ भविष्यतीति श्रुत्वा हर्षितो भरतो गत्वा त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य मरीचिं वन्दित्वा अवदत्-भो मरीचे! यावन्तो लाभास्ते त्वयैव लब्धाः, यतस्त्वं तीर्थकरो वासुदेवश्चक्री च भविष्यसि, अहं च तव पारिवाज्यं न वन्दे किंतु त्वं चरमतीर्थकरो भविष्यसीति वन्दे इति पुनः पुनः स्तुत्वा भरतः। स्वस्थानं गतः, मरीचिरपि तत् श्रुत्वा हर्षोद्रेकात्रिपदी आस्फोट्य नृत्यन्निदं अवोचत्-'प्रथमो वासुदेवोऽहं, मूकायां चक्रवत्यहम् । चरमस्तीर्थराजोऽहं, माहो उत्तम कुलम् ॥१॥ आद्योऽहं वासुदेवानां, पिता मे चक्रवर्तिनाम् । पितामहो जिनेन्द्राणां, ममाहो उत्तम कुलम् ॥ ॥२॥' इत्थं च मदकरणेन नीचैर्गोत्रं बद्धवान् , | यतः-'जाति १ लाभ २ कुलै, ३ श्वर्य;४ बल ५ रूप ६ तपः ७ श्रुतैः८ । कुर्वन् मदं पुनस्तानि, हीनानि लभते जनः॥३॥ ततो भगवति निवृते प्राग्वजनान् प्रतिबोध्य साधूनां शिष्यान् कुर्वन् तैः सह विहरति, एकदा च ग्लानीभूतस्य तस्य न कोऽपि वैयावृत्यं करोति, तदा स चिन्तितवान्-अहो एते बहुपरिचिता अपि पर
लब्धाः, यतस्त्वं गत्वा त्रिः प्रदक्षिणीकृयामा चक्री २ अत्रैव ।।
Jain Education in Goa
For Private & Personel Use Only
Anaw.jainelibrary.org

Page #74

व्या०
ङ्मुखः मोवाच-विरताः अहं तु विन। भवदर्शने एवोक्तो भो कपिल! याच नारोगोश्रीव
कल्प.सुबो- कीया एव निर्ग्रन्थाः, ततो यदि नीरोगो भवामि तदैकं वैयावृत्यकरं शिष्यं करोमीति, क्रमेण च नीरोगोश्रीवीरस्य
जातः, एकदा कपिलनामा राजपुत्रो देशनां निशम्य प्रतिबुद्धो मरीचिना प्रोक्तो-भो कपिल ! याहि साधुस-II २७ भवाः
समीपे चारित्रं गृहाण, तदा कपिलेन प्रोक्तं-खामिन् ! भवदर्शने एव व्रतं ग्रहिष्यामि, तदा मरीचिरुवाच-भो। ॥२७॥
कपिल! श्रमणास्त्रिदण्डविरताः अहं तु त्रिदण्डवानित्यादि सर्व खरूपं कथितं, तथापि स बहुलकमों चारि-1 पत्रपराङ्मुखः प्रोवाच-किं भवदर्शने सर्वथा धर्मो नास्ति ?, तदा मरीचिना एष मम योग्यः शिष्य इति | ISIविचिन्त्य उक्तं-कविला इत्थंपि इहयंपि' कपिल ! जैनमार्गेऽपि धर्मोऽस्ति मम मार्गेऽपि विद्यते, तत् श्रुत्वा च |
कपिलस्तत्पाबें प्रवजितः, मरीचिरपि अनेन उत्सूत्रवचनेन कोटाकोटिसागरप्रमाणं संसारं उपोजयामास, यत्तु किरणावलीकारेण प्रोक्तं 'कविला इत्थंपि इहयंपीति' वचनं उत्सूत्रमिश्रितमिति, तदुत्सूत्रभाषिणां नियमाद-1 नन्तः संसार इति खमतस्थापनरसिकतयेति ज्ञेयं, इदं हि तन्मतं-उत्सूत्रभाषिणस्तावनियमादनन्तः एव संसारः18 स्यात्, यदि च इदं मरीचिवचनमुत्सूत्रमित्युच्यते तदा अस्यापि अनन्तः संसारः प्रसज्यते न चासो सम्पनस्तदिदं उत्सूत्रमिश्रितमिति, तच्चायुक्तं, उत्सूत्रभाषिणां अनन्त एव संसार इति नियमाभावात्, श्रीभ-1 गवत्यादिबहुग्रन्थानुसारेण उत्सूत्रभाषिशिरोमणेजमालिनिलवस्थापि परिमितभवत्वदर्शनात्, न चोर
॥२७॥ मिश्रत्वकथनेऽपि अस्य मरीचिवचनस्य उत्सूत्रत्वं अपगच्छति, विषमिश्रितान्नस्यापि विषत्वमेवेत्यलं|
अजितः, मरीचिया' कपिल ! जना , तदा मरीचिना तथापि स बहुलकावाच भो ।
२५
Jan Education
For Private Personal use only
O
mjainelibrary.org

Page #75

प्रसङ्गेन, ततोऽनालोचिततत्कर्मा चतुरशीतिलक्षपूर्वाणि आयुः परिपाल्य मृत्वा चतुर्थे भवे ब्रह्मलोके दशसागरस्थितिः सुरः सञ्जातस्ततश्च्युतः पञ्चमे भवे कोल्लाकसन्निवेशे अशीतिलक्षपूर्वायुर्विप्रो भूत्वा विषयासक्तो निःशूकः प्रान्ते त्रिदण्डीभूत्वा बहुकालं संसारे भ्रान्तः, ते हि भवाः स्थूलभवमध्ये न गण्यन्ते, ततः बडे भवे स्थूणायां नगर्या द्वासप्ततिलक्षपूर्वायुः पुष्पनामा द्विजस्त्रिदण्डीभूत्वा मृतः ससमे भये सौधर्म कल्पे मध्यस्थितिः सूरोंऽभूत् , ततश्युतोष्टमे भवे चैत्यसन्निवेशे षष्टिलक्षपूर्वायुः अग्निद्योतो नाम विप्रस्त्रिदण्डीभूत्वा मृतो नवमे भवे ईशानदेवलोके मध्यस्थितिकः सुरः, ततश्च्युतो क्शने मचे मन्दरसन्निवेशे षट्पञ्चाशलक्षपूर्वायुरग्निभूतिनामा ब्राह्मणः अन्ते त्रिदण्डीभूत्वा एकादशे भवे तृतीयकल्पे मध्यस्थितिकः सुरः, ततच्युतो द्वादशे भवे श्वेताम्ब्यां नगर्यां चतुश्चत्वारिंशल्लक्षपूर्वायुर्भारद्वाजनामा विप्रंस्त्रिदण्डीभूत्वा मृत्वा अयोदो भवे माहेन्द्रकल्पे मध्यस्थितिः सुरः, ततश्युतः कियत्कालं संसारे भ्रान्त्वा चतुर्दशे भये राजगृहे चतुस्त्रिंशल्लक्षपूर्वायुः स्थावरो नाम विप्रस्त्रिदण्डीभूत्वा मृतः पञ्चदशे भवे ब्रह्मलोके मध्य स्थितिको देवः षोडशे भवे कोटिवर्षायुर्विश्वभूतिनामा युवराजपुत्रः सम्भूतिमुनिपादान्ते चारित्रं गृहीत्वा वर्षसहस्रं दुस्तपं तपस्तप्यमानो मासोपवासपारणायां मथुरायां गोचरचर्यार्थ गतः, तत्र एकया धेन्वा तपःकृशत्वाद्भुवि पातितः, तद् दृष्ट्वा च | १ दुर्भाषितेनैकेनेत्याधुपदेशमालायां, कविलेत्यादेः निरुपचरितो जैनधर्मे अत्र तु सोपचरित इति मलयगिरिपादाः, जमालेमतान्तरे-| णानन्ता भवा उक्ताः स्वयं लोकप्रकाशे
Jain Education lic
ea
For Private & Personel Use Only
(Pww.jainelibrary.org

Page #76

कल्प. सुबो
व्या० २
॥ २८ ॥
Jain Education In
| परिणयनार्थं तत्रागतेन विशाखनन्दिनाम्ना पितृव्यपुत्रेण हसितः सन् कुपितस्तां धेनुं शृङ्गयोर्गृहीत्वा आकाशे भ्रमितवान्, निदानं चैवं कृतवान्- यदनेन उग्रतपसा भवान्तरे भूयिष्ठवीर्यो भूयासं, ततो मृत्वा सप्तदशे भवे महाशु उत्कृष्टस्थितिः सुरः ततश्च्युतः अष्टादशे भवे पोतनपुरे स्वपुत्रीकामुकस्य प्रजापते राज्ञो मृगावत्याः पुत्र्याः पत्न्याश्च कुक्षौ चतुरशीतिलक्षवर्षायुस्त्रिष्पृष्टनामा वासुदेवः, तत्र वाल्येऽपि प्रतिवासुदेवशालिक्षेत्रविकारिणं सिंहं विमुक्तशस्त्रः कराभ्यां विदारितवान् क्रमेण च वासुदेवत्वं प्राप्तः, एकदा च शय्यापालकं आदिष्टवान्- पर्दस्मासु निद्राणेषु एते गायना गीतगानान्निवारणीयाः, तेन च गीतरसासक्तेन वासुदेवे निद्राणेऽपि ते न निवारिताः, ततः क्षणात् प्रतिबुद्धेन वासुदेवेन आः पाप ! मदाज्ञापालनादपि तव गीतश्रवणं प्रियं लभख तर्हि तत्फलं इत्युक्त्वा तत्कर्णयोस्तप्तं त्रपु क्षिप्तवान् तेन च कर्णयोः कीलकप्रक्षेपकारणं कर्मोपार्जितवान् एवं च कृतानेकदुष्कर्मा ततो मृत्वा एकोनविंशे भवे सप्तमनरके नारकतया उत्पन्नः, ततो निर्गत्य विंशतितमे भवे सिंहस्ततो मृत्वा एकविंशतितमे भवे चतुर्थनरके, ततो निर्गत्य बहून् भवान् भ्रान्त्वा द्वात्रिंशे भवे मनुष्यत्वं प्राप्योपार्जितशुभकर्मा त्रयोविंशे भवे मूकायां राजधान्यां धनञ्जयस्य राज्ञो धारिण्या देव्याः कुक्षौ चतुरशीतिलक्षपूर्वायुः प्रियमित्रनामा चक्रवर्त्ती बभूव, स च पोहिलाचार्यसमीपे दीक्षां गृहीत्वा वर्षकोटिं यावत् परि
१ जिनभवात् प्राक् षष्ठे भवे पोट्टिलकुमार : मृतश्च सहस्रारेऽभूदिति समवाये, उक्तभवग्रहणं विना हि नान्यद्भवग्रहणं षष्ठं श्रूयते भगवत इत्येतदेव षष्ठभवग्रह्णतया व्याख्यातमिति वाक्यार्थमनवबुध्य यथारुचि कथनं खाद्यानां न मतिमतां मान्यं, नहि भवद्वयेन कल्याणकालि संगतिरुचिता

श्रीवीरस्य
२७ भवाः
१५
२०
२४
॥ २८ ॥
Mw.jainelibrary.org

Page #77

पाल्य चतुर्विंशतितमे भवे महाशुक्रे देवः, ततश्च्युतः पञ्चविंशे भवे इहैव भरतक्षेत्रे छत्रिकायां नगर्यां जिसशत्रुनृपतेर्भद्रादेव्याः कुक्षौ पञ्चविंशतिवर्षलक्षायुर्नन्दनो नाम पुत्रः, स च पोहिलाचार्यपार्श्वे चारित्रं गृहीत्वा यावज्जीवं मासक्षपणैर्विशतिस्थानकाराधनेन च तीर्थकर नामकर्म निकाच्य वर्षलक्षं चारित्रपर्यायं परिपाल्य | मासिकया संलेखनया मृत्वा षड्विंशतितमे भवे प्राणतकल्पे पुष्पोत्तरावतंसकविमाने विंशतिसागरोपमस्थितिको देवो जातः, ततश्च्युत्वा तेन मरीचिभवबद्धेन नीचैर्गोत्रकर्मणा भुक्तशेषेण सप्तविंशे भवे ब्राह्मणकुण्ड| ग्रामे नगरे ऋषभदत्तस्य ब्राह्मणस्य देवानन्दायाः ब्राह्मण्याः कुक्षौ उत्पन्नः, ततः शक्र एवं चिन्तयति
(जन्नं अरहंता वा ) यत् एवं नीचैर्गोत्रोदयेन अर्हन्तो वा ( चक्कवटी वा ) चक्रवर्तिनो वा ( बलदेवा वा ) बलदेवा वा ( वासुदेवा वा ) वासुदेवा वा ( अन्तकुलेसु वा ) अन्त्याः शूद्रास्तेषां कुलेषु वा ( पन्तकुलेसु वा ) प्रान्ता - अधमाचाराः तेषां कुलेषु वा (तुच्छकुलेसु वा ) तुच्छा - अल्पकुटुम्बास्तेषां कुलेषु वा (दरिद्दकुलेसु वा ) दरिद्रा - निर्धनास्तेषां कुलेषु वा (किविणकुलेसु वा ) कृपणा :- अदातारस्तेषां कुलेषु वा (भिक्खागकुलेसु वा ) भिक्षाका :- चारणादयस्तेषां कुलेषु वा ( माहणकुलेसु वा ) ब्राह्मणानां कुलेषु वा ( आयाइंसु वा ) आगता अतीतकाले ( आयाइंति वा ) आगच्छन्ति वर्त्तमानकाले ( आयाइस्संति वा ) आगमिष्यन्ति अनागतकाले ( कुच्छिसि ) कुक्षौ (गन्भत्ताए ) गर्भतया ( वक्कमिंसु वा ) उत्पन्ना वा ( वक्कमंति वा ) उत्पद्यन्ते वा ( वक्कमिस्संति वा ) उत्पत्स्यन्ते वा परं ( नो चेव णं ) नैव ( जोणीजम्मणनिकखमणेणं ) योन्या यत्

१०
१४
w.jainelibrary.org

Page #78

२०
कल्प.सबो-IS जन्मार्थ निष्क्रमणं तेन (निकखमिंस वा) निष्क्रान्ता वा (निकखमंति वा) निष्कामन्ति वा (निकखमि-नीचगोत्रेव्या० २.स्संति वा ) निष्क्रमिष्यन्ति च, अयमर्थः यद्यपि कदाचित् कर्मोदयेन आश्चर्यभूतस्तुच्छादिकुलेषु अर्हदादीनां वजन्म वि. अवतारो भवति परं जन्म तु कदाचिन्न भूतं न भवति न भविष्यति च ॥ (१८)॥
नीचगोत्रो॥ २९॥
। (अयं च णं) अयं प्रत्यक्षः (समणे भगवं महावीरे) श्रमणो भगवान् महावीरः (जंबुद्दीवे दीवे) जंबूद्वीपे द्वीपे (भारहे वासे) भरतक्षेत्रे (माहणकुंडग्गामे नयरे ) ब्राह्मणकुण्डग्रामे नगरे (उसमदत्तस्स
रणविचारः
: |माहणस्स) ऋषभदत्तस्य ब्राह्मणस्य (कोडालसगुत्तस्स) कोडालसगोत्रस्य (भारियाए भार्यायाः (देवाण& दाए माहणीए ) देवानन्दायाः ब्राह्मण्याः (जालंधरसगुत्ताए ) जालन्धरसगोत्रायाः (कुञ्छिसि गम्भत्ताए ।
वक्रते ) कुक्षौ गर्भतया उत्पन्नः ॥ (१९)॥ (तं जीअमेयं ) तस्मात् हेतोः जीतं एतत्-आचार एष इत्यर्थः, केषां 8 इत्याह-(तीअपच्चुप्पन्नमणागयाणं) अतीतवर्तमानौनागतानां (सक्काणं देविंदाणं देवरायाणं) शक्राणां देवेन्द्राणां,देवराजानां, कोऽसौ? इत्याह-यत् (अरिहंते भगवंते) अर्हतो भगवतः (तहप्पगारेहितो.)
तथाप्रकारेभ्यः (अंतकुले हितो) अन्तकुलेभ्यः (पंतकुलेहितो) प्रान्तकुलेभ्यः (तुच्छकुलेहितो) तुच्छकु|| लेभ्यः (दरिद्दकुलेहितो) दरिद्रकुलेभ्यः (भिक्खागकुलेहिंतो) भिक्षाचरकुलेभ्यः (किविणकुलेहिंतकृपण-1॥२९॥
कुलेभ्यः (माहणकुलेहितो) ब्राह्मणकुलेभ्यश्चादाय (तहप्पगारेसु) तथाप्रकारेषु (उग्गकुलेसु वा.) उग्रकुलेषु वा ( भोगकुलेसु वा) भोगकुलेषु वा (रायन्नकुलेसु वा) राजन्यकुलेषु वा (नायकुलेसु वा) ज्ञातकुलेषु वा| २८
in Educatan Interna
For Private Personel Use Only

Page #79

(खत्तियकुलेसु वा) क्षत्रियकुलेषु वा (हरिवंसकुलेसु वा ) हरिवंशकुलेषु वा (अन्नयरेसु वा ) अन्यतरेषु वा (तहप्पगारेसु) तथाप्रकारेषु (विसुद्धजाइकुलवंसेसु) विशुद्ध जातिकुले यत्र इदृशेषु वंशेषु (जाव रज्ज-18 सिरिं) यावत् राज्यश्रियं (कारेमाणे ) कुर्वत्सु (पालेमाणे) पालयत्सु च ( साहरावित्तए.) मोचयितुं इन्द्राणां एषः आचारः, (तं सेयं खलु ममवि) ततः श्रेयः खलु युक्तमेतन्ममापि (समणं भगवं महावीरंका श्रमणं भगवन्तं महावीरं ( चरमतित्थयरं) चरमतीर्थकरं (पुव्वतित्थयरनिद्दिढ) पूर्वतीर्थकरैर्निर्दिष्टं
(माहणकुंडगामाओ नयराओ) ब्राह्मणकुण्डग्रामात् नगरात् ( उसभदत्तस्स माहणस्स) ऋषभदत्तस्य ब्राह्म-1 शाणस्य (भारियाए) भार्यायाः ( देवाणंदाए माहणीए) देवानन्दायाः ब्राह्मण्याः (जालंधरसगोत्ताए)
जालन्धरसगोत्रायाः (कुच्छिओ) कुक्षेमध्यात् (खत्तिअकुंडग्गामे नयरे) क्षत्रियकुण्डग्रामे नगरे (नायाशाणं खत्तिआणं) ज्ञातानां-श्रीऋषभस्वामिवंश्यानां क्षत्रियविशेषाणां मध्ये (सिद्धत्थस्स खत्तिअस्स) सिद्धाशर्थस्य क्षत्रियस्य (कासवगुत्तस्म) काश्यपगोत्रस्य (भारियाए)भार्यायाः (तिसलाए) त्रिशलायाः (खत्ति
| १ अत्राह कश्चित् यत् अनेन पूर्वतीर्थकरैर्महावीरस्य गर्भापहारः कल्याणकतया प्रतिपादित इति, तत् अभिनिवेशमहिमानमेव गमयति, । यतोऽत्र मोचनार्थकेन संहरणेनान्वयः श्रेयःशब्दस्य, पूर्वतीर्थकर इत्यादीनि तु श्रीवीरविभोर्विशेषणानि प्रागनेकशः प्रतिपादितानि, २ संहरणार्हताज्ञापनाय, सिद्धार्थस्य नृपत्वं नानेन हन्यते, 'रजेण रटेण' मित्याधुक्तेः 'चिच्चा रजं चिच्चा रद्ध'मित्याद्युक्तेः 'स्फीतमपहाय राज्य'मित्युक्तेश्च न कल्पिता नृपतिता
-
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
naw.jainelibrary.org

Page #80

कल्प.सुबो- आणीए) क्षत्रियाण्याः (वासिहसगुत्ताए) वाशिष्टसगोत्रायाः (कुञ्छिसि गम्भत्ताए) कुक्षौ गर्भतया संहरणादेव्या०२ (साहरावित्तए) मोचयितुं, तथा-(जेविअ णं से तिसलाए खत्तिआणीए गन्भे) योऽपि च तस्याः त्रिश-शःमू.२१
लायाः क्षत्रियाण्याः गर्भः पुत्रिकारूपः (तंपिअ णं देवाणंदाए माहणीए)तं अपि देवानन्दायाः ब्राह्मण्याः ॥३०॥
S(जालंधरसगुत्ताए) जालन्धरसगोत्रायाः (कुच्छिसि गम्भत्ताए) कुक्षौ गर्भतया (साहरावित्तए) मोचयितुं, (तिकट्ठ) इति कृत्वा (एवं संपेहेइ) एवं-पूर्वोक्तं विचारयति (संपेहित्ता) विचार्य च (हरिणेगमेसिं) हरिनैगमेषिनामकं (पाइत्ताणीआहिवई) पदातिकटकाधिपति (देवं सद्दावेइ) देवं आकारयति, (सद्दावित्ता) आकार्य (एवं वयासी) एवं इन्द्रः अवादीत् ॥ (२०)॥ किं तदित्याह-(एवं खलु देवाणुप्पिआ!) एवं निश्च | येन हे हरिनैगमेषिन् ! (न एअंभूअं) न एतद्भूतं (न एअं भव्वं ) न एतत् भवति (न एअं भविस्सं) न एतत् भविष्यति (जन्नं अरिहंता वा) यत् अर्हन्तो वा (चक्कवहि वा) चक्रधरा वा (बलदेवा वा) बलदेवा वा (वासुदेवा) वासुदेवा वा (अंतकुलेसु वा) अन्त्यकुलेषु वा (पंतकुलेसु चा) प्रान्ता:-अधमाचाराः तेषां कुलेषु वा (तुच्छकुलेसु वा) तुच्छा:-अल्पकुटुम्बास्तेषां कुलेषु वा (दरिद्दकुलेसु वा) दरिद्रा:निर्धनास्तेषां कुलेषु वा (किविणकुलेसु वा) कृपणा:-अदातारस्तेषां कुलेषु वा (भिक्खागकुलेसु वा)
॥३०॥ भिक्षाकाः-चारणादयः तेषां कुलेषु वा (माहणकुलेसु वा)ब्राह्मणानां कुलेषु वा (आयाइंसु वा) आगताः अतीतकाले (आयाइंति वा) आगच्छन्ति वर्तमानकाले (आयाइस्संति वा) आगमिष्यन्ति अनागतकाले,
Jan Education Intematon
For Private
Personel Use Only

Page #81

कल्प. सु. ६
( एवं खलु अरहंता वा) अनेन प्रकारेण निश्चयेन अर्हन्तो वा (चक्कवही वा) चक्रवर्तिनो वा (बलदेवा वा) बलदेवा वा (वासुदेवा वा वासुदेवा वा (उग्गकुलेसु वा) श्रीऋषभेण आरक्षकतया स्थापिताः उग्राः तेषां कुलेषु वा (भोगकुलेसु वा) गुरुतया स्थापिताः भोगाः तेषां कुलेषु वा ( राइण्णकुलेसु वा ) मित्रस्थाने स्थापिताः राजन्यास्तेषां कुलेषु वा (वत्तियकुलेसु वा ) प्रजालोकतया स्थापिताः क्षत्रियास्तेषां कुलेषु वा (हरिवंसकुलेसु वा) पूर्ववैरिसुरानीतहरिवर्षक्षेत्रयुगलस्य वंशो हरिवंशस्तस्य कुलेषु वा ( अण्णयरेसु वा ) अन्यतरेषु वा (तहप्पगारेसु ) तथाप्रकारेषु ( विसुद्धजाइकुलवंसेसु ) विशुद्धे जातिकुले यत्र इदृशेषु वंशेषु, मातृपक्षो जातिः पितृपक्षः कुलं ( आयाइंसु वा ) आगता वा ( आयाइंति वा ) आगच्छन्ति वा ( आयाइस्संति वा ) आगमिष्यन्ति वा, ॥ (२१) ॥ तर्हि भगवान् कथमुत्पन्न १ इत्याह- (अस्थि पुण एसेऽवि भावे) अस्ति पुनः एषोऽपि भवितव्यतानामपदार्थ: ( लोगच्छेरयभूए) लोके आश्चर्यभूतः ( अनंताहिं उस्सप्पिणीओसप्पिणीहिं ) अनन्तासु उत्सपिण्यवसर्पिणीषु (विइताहिं ) व्यतिक्रान्तासु सतीषु (समुप्पज्जइ ) इदृशः कश्चिद्भावः समुत्पद्यते ( नामगुत्तस्स वा ) नाम्ना कृत्वा गोत्रस्य, अर्थात् नीचैर्गोत्रनामकस्य वेति पक्षान्तरे (कम्मस्स ) कर्मणः, किंविशिटस्य ? ( अक्खीणस्स ) स्थिते: अक्षयेण अक्षीणस्य, पुनः किंवि० ? ( अवेइअस्स ) रसस्यापरिभोगेन अवेदितस्य, पुनः किंवि० १ ( अणिज्जिण्णस्स ) अत एव अनिर्जीर्णस्य- आत्मप्रदेशेभ्यः अपृथग्भूतस्य ( उदरणं ) उदयेन कृत्वा (जन्नं अरहंता वा ) यत् मीचैर्गोत्रोदयेन कृत्वा अर्हन्तो वा ( चक्कवही वा ) चक्रवर्तिनो वा
?

जिनाद्यागमनआश्चर्य
जन्मनोऽ
भावः सू. २१-२२
१०
१४

Page #82

कल्प.सुबो
व्या० १
॥३१॥
(बलदेवा वा) बलदेवा वा (वासुदेवा वा) वासुदेवा वा (अंतकुलेसु वा) अन्त्यकुलेषु वा (पंतकुलेसुवा) श्रीवीरागप्रान्तकुलेषु वा (तुच्छकुलेसु वा)तुच्छकुलेषु वा (दरिद्दकुलेसु वा) दरिद्रकुलेषु वा (भिक्खागकुलेसुवा) भिक्षा- मनं संहरचरकुलेषु वा (किविणकुलेसु वा) कृपणकुलेषु वा (माहणकुलेसु वा) ब्राह्मणकुलेषु वा (आयाइंसु वा) णाचार:मू. आगता वा (आयाइंति वा) आगच्छन्ति वा (आयाइस्संति वा) आगमिष्यन्ति वा ( कुञ्छिसि) कुक्षौ २३-२४ (गन्भत्ताए) गर्भतया ( वक्कमिंसु वा ) उत्पन्ना वा (वक्कमंति वा) उत्पद्यन्ते वा (वक्कमिस्संति वा) उत्पत्स्यन्ते वा (नो चेव णं) परं नैव (जोणीजम्मणनिक्खमणेणं) योनिमार्गेण जन्मनिमित्तं निष्क्रमणेन कृत्वा (निक्खमिंसु वा) निष्क्रान्ता वा (निक्खमंति वा) निष्क्रामन्ति वा (निक्खमिस्संति वा) निष्क्रमिष्यन्ति वा ॥(२२)। (अयं |च णं) अयं प्रत्यक्षः (समणे भगवं महावीरे) श्रमणो भगवान् महावीरः (जंबुद्दीवे दीवे) जंबूद्वीपे द्वीपे (भारहे। वासे) भरतक्षेत्रे (माहणकुंडग्गामे नयरे) ब्राह्मणकुण्डग्रामे नगरे (उसभदत्तस्स माहणस्स) ऋषभदत्तस्य ब्राह्मणस्य (कोडालसगुत्तस्स) कोडालसगोत्रस्य ( भारियाए) भार्यायाः (देवाणंदाए माहणीए) देवानन्दायाः ब्राह्मण्याः ( जालंधरसगुत्ताए ) जालन्धरसगोत्रायाः (कुञ्छिसि गम्भत्ताए वकंते ) कुक्षौ गर्भतया उत्पन्नः॥ (२३)॥ | (तं जीअमेयं) तस्मात् आचार एषः (तीअपच्चुप्पन्नमणागयाणं) अतीतवर्तमानानागतानां (सक्काणं देविंदाणं देवरायाणं) शक्राणां देवेन्द्राणां देवराजानां (अरिहंते भगवंते ) अहंतो भगवतः ( तहप्पगारे-18
॥३१॥
Jain Education
Mona
For Private & Personel Use Only

Page #83

गमस
णादशः
सू. २५
हिंतो) तथाप्रकारेभ्यः (अंतकुलेहितो) अन्तकुलेभ्यः ( पंतकुलेहितो ) प्रान्तकुलेभ्यः (तुच्छकुलेहितो ) तुच्छकुलेभ्यः ( दरिद्दकुलेहितो ) दरिद्रकुलेभ्यः ( किविणकुलेहितो ) कृपणकुलेभ्यः ( वणीमगकुलेहितो) भिक्षाचरकुलेभ्यः (माहणकुलेहितो) ब्राह्मणकुलेभ्यश्च (तहप्पगारेसु) तथाप्रकारेषु ( उग्गकुलेसु वा) उग्रकुलेषु वा (भोगकुलेसु वा) भोगकुलेषु वा ( रायन्नकुलेसु वा ) राजन्यकुलेषु वा (नायकुलेसु वा) ज्ञातकुलेषु वा (खत्तिअकुलेसु वा) क्षत्रियकुलेषु वा (इक्खागकुलेसु वा) इक्ष्वाककुलेषु वा ( हरिवंसकुलेसु वा) हरिवंशकुलेषु वा (अण्णयरेसु वा) अन्यतरेषु वा (तहप्पगारेषु) तथाप्रकारेषु (विसुद्धजाइकुल-| वंसेसु) विशुद्धजातिकुलवंशेषु (साहरावित्तए) मोचयितुं ॥ (२४)॥ (तं गच्छ णं देवाणुप्पिए) यस्मात् कारणात् इन्द्राणां एष आचारः तस्मात्कारणात् त्वं गच्छ देवानुप्रिय ! हे हरिणैगमेषिन् ! ( समणं भगवं महावीरं) श्रमणं भगवन्तं महावीरं (माहणकुंडग्गामाओ नयराओ) ब्राह्मणकुण्डग्रामात् नगरात् ( उसभदत्तस्स माहणस्स) ऋषभदत्तस्य ब्राह्मणस्य (कोडालसगुत्तस्स) कोडालसगोत्रस्य (भारियाए) भार्यायाः (देवाणंदाए माहणीए) देवानन्दायाः ब्राह्मण्याः (जालंधरसगुत्ताए) जालन्धरसगोत्रायाः ( कुच्छिओ कुक्षेः लात्वा (खत्तियकुडग्गामे नयरे) क्षत्रियकुण्डग्रामे नगरे (नायाणं खत्तिआणं) ज्ञातजातीयानां क्षत्रिं-18 याणां मध्ये (सिद्धत्थस्स खत्तिअस्स) सिद्धार्थस्य क्षत्रियस्य (कासवगुत्तस्स) काश्यपगोत्रस्य (भारियाए) भार्यायाः (तिसलाए खत्तिआणीए) त्रिशलायाः क्षत्रियाण्याः ( वासिट्ठसगुत्ताए) वाशिष्ठगोत्रायाः
१०
Jain Education
a
l
For Private & Personel Use Only
swimww.jainelibrary.org

Page #84

संहरणं मू.
२६
कल्प सबो-JI(कुञ्छिसि गम्भत्ताए) कुक्षौ गर्भतया ( साहराहि ) मुञ्च, (जेऽविय णं) योऽपि च ( से तिसलाए) तस्याः व्या. १ त्रिशलायाः (खत्तिआणीए)क्षत्रियाण्याः (गन्भे) गर्भः (तंपिय णं)तं अपि (देवाणंदाए माहणीए)
देवानन्दायाःब्राह्मण्याः (जालंधरसगुत्ताए)जालन्धरगोत्रायाः (कुच्छिसि) कुक्षौ (गन्भत्ताए) गर्भतया(साहराहि) ॥३२॥
मुञ्च (साहरिता) मुक्त्वा (मम एअमाणत्ति) मम एतां आज्ञप्ति-आज्ञा (खिप्पामेव) शीघ्रमेव (पचप्पिणाहि) प्रत्यर्पय, कार्य कृत्वाऽऽगत्य मयैतत् कार्ये कृतं इति शीघ्र निवेदय इत्यथैः। (२५)॥ । तए से हरिणेगमेसी) ततः स हरिणैगमेषी ( पायत्ताणियाहिवई देवे ) पदात्यनीकाधिपतिर्देवः। II ( सकेणं देविंदेणं) शक्रेण देवन्द्रेण (देवरन्ना) देवराजेन ( एवं वुत्ते समाणे ) एवं उक्तः सन् (हट्ट) (जाव)
यावत्करणात् तुट्ठचित्तमाणंदिए पीइमणे परमसोमणस्सिए हरिसवसविसप्पमाण इत्यादि सर्व वक्तव्यं (हियए) हर्षपूर्णहृदयः, अथैवंविधः सन् हरिणैगमेषी ( करयल) करतलाभ्यां (जाव) यावत्कारणात् परिग्गहियं दस-18 नहं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं इति प्राग्वत् वाच्यं ( क१) तथा मस्तके अञ्जलिं कृत्वा ( ज देवो आणवेइत्ति) यत् शक्रः आज्ञापयति इत्युत्तवा (आणाए विणएणं वयणं पडिसुणे ) आज्ञाया-उक्तरूपाया यदचनं तद्विनयेन प्रतिशृणोति-अङ्गीकरोति (पडिसुणित्ता) प्रतिश्रुत्य च-अङ्गीकृत्य च (उत्तरपुरच्छिमं दिसि-N | १ यदा संहरणस्य कल्याणकता तदा इन्द्रः स्वयमेव तदकरिष्यत् न पदात्यनीकाधिपेनाकारयिष्यत् , श्रेयःप्रकर्षाभिलाषयुक्तत्वात्तस्य, जन्मादिकल्याणकवत् , ऋषभराज्याभिषेकः स्वयं कृत इन्द्रेणेति तस्य विशेषेण खायेन कल्याणकता स्वीकार्या ।
॥३२॥ २६
2020
Jain Education in

ISOw.jainelibrary.org

Page #85

क्रियकरण
भागं ईशाणकोणनामके दिग्विभाग इत्यर्थः तत्र (अवकमइ ) अपक्रामति गच्छतीत्यर्थः (अवक्कमित्ता) अपक्रम्य-गत्वा च ( विउविअसमुग्घाएणं समोहणइ ) वैक्रियसमुद्घातेन समुद्धन्ति-वैक्रियशरीरकरणा) प्रयत्नविशेष करोतीत्यर्थः (समोहणित्ता) प्रयत्नविशेष कृत्वा (संखिज्जाई जोअणाई) संख्येययोजनप्रमाणं
दंड दण्डाकारं शरीरबाहल्यं ऊध्वोंधआयतं जीवप्रदेशकर्मपुद्गलसमूहं (निस्सिरह)शरीराबहिः निष्कास-1 यतीत्यर्थः, तत्कुर्वाणस्तु एवंविधान् पुद्गलान् आदत्ते, (तंजहा) तद्यथा-(रयणाणं) रत्नानां-कर्केतनादीनां १ यद्यपि रत्नपुद्गला औदारिका वैक्रियशरीरकरणे असमर्थाः तत्र वैक्रियवर्गणापुद्गला एव उपयुज्यन्ते तदपि रत्नानां इव सारपुद्गला इति ज्ञेयं (वयराणं) वज्राणां-हीरकाणां २ (वेरुलिआणं) वैडूर्याणां-नीलरत्नानां ३ (लोहिअक्खाणं) लोहिताक्षाणां ४ (मसारगल्लाणं) मसारगल्लानां ५ (हंसगम्भाणं) हंसगर्भाणां ६ (पुलयाणं) पुलकानां ७ (सोगंधिआणं) सौगन्धिकानां ८ (जोईरसाणं) ज्योतीरसानां ९ (अंजणाणं) अन्जनानां? १० (अंजणपुलयाणं) अचनपुलकानां ११ (जायरूवाणं) जातरूपाणां १२ (सुभगाणं)सुभगानां १३ ( अंकाणं) अङ्कानां १४ (फलिहाणं) स्फटिकानां १५ (रिहाणं) रिष्ठानां १६ एताः षोडश रत्नजातयस्तेषां च (अहा-14 बायरे) यथाबादरान्-अत्यन्तं असारान् स्थूलान् इत्यर्थः (पुग्गले)तान् पुद्गलान् (परिसाडेह) परित्यजति,
१ लब्ध्याऽन्यवर्गणापुरलानामन्यवर्गणात्वेन परिणतेसैदारिकाण्यपि वा सन्तु २ उदितवैक्रियनामकर्मपुद्गलानिति श्रीहरिभद्राद्या आचार्या

For Private & Personel Use Only

Page #86

मनादि सू.
88
(परिसाडित्ता) परित्यज्य (अहासुहमे) यथासूक्ष्मान्-अत्यन्तं सारान् इत्यर्थः, तान् (पुग्गले ) पुद्गलान् देवस्यागव्या.१ (परिआएइ) पर्यादत्ते-गृहातीत्यर्थः ।। (२६) ॥(परियाइत्ता) पर्यादाय-गृहीत्वा (दुचंपि) द्वितीयवार अपि
(वेउबियसमुग्घाएणं) वैक्रियसमुद्घातेन (समोहणइ) समुद्धन्ति-पूर्ववत् प्रयत्नविशेषं करोति, (समोहणित्ता) ॥३३॥
प्रयत्नविशेषं कृत्वा (उत्तरवेउविरूवं ) उत्तरवैक्रियं-भवधारणीयापेक्षया अन्यत् इत्यर्थः, ईदृशं रूपं (विउच्चा) विकुर्वति-करोति (विउवित्ता) तथा कृत्वा (ताए ) तया (उकिटाए) उत्कृष्टया-अन्येषां गतिभ्यो मनोहरया ( तुरिआए ) त्वरितया-चित्तौत्सुक्यवत्या (चवलाए) कायचापल्ययुक्तया (चंडाए) चण्डया-अत्यन्ततीव्रया (जयणाए) शेषगतिजयनशीलया (उद्भूआए) उद्भूतया-प्रचण्डपवनोद्भूतधू
मादेरिव (सिग्घाए) अत एव शीघ्रया, छेआएत्ति कुत्रचित् पाठः तत्र छेकया-विनपरिहारदक्षया, 18( दिवाए) देवयोग्यया, इदृश्या (देवगइए) देवगत्या ( वीइवयमाणे .वीइवयमाणे) अतिग|च्छन् २-अधस्तादुत्तरन् २ ( तिरिअमसंखिजाणं दीवसमुद्दाणं ) तिर्यग असंख्ययानां द्वीपसमुद्राणां (मज्झमज्झेणं) मध्यंमध्येन-मध्यभागेन (जेणेव जंबुद्दीवे दीवे) यत्रैव जम्बूद्वीपो द्वीपः (भारहे वासे) भरतक्षेत्रं (जेणेव माहणकुंडग्गामे नयरे) यत्रैव ब्राह्मणकुण्डग्रामनगरं (जेणेव उसभदत्तस्स माह- ॥३॥ णस्स गिहे ) यत्रैव ऋषभदत्तस्य ब्राह्मणस्य गृहं (जेणेव देवाणंदा माहणी) यत्रैव देवानन्दा ब्राह्मणी (तेणेव |
१ वैक्रियनिर्माणयोग्यान् । २ वैक्रियरूपनिर्माणाय ।
Sa030093979000000000000000

For Private & Personel Use Only

Page #87

उवागच्छह) तत्रैव उपागच्छति ( उवागच्छित्ता) उपागत्य च (आलोए) आलोके-दर्शनमात्रे (समणस्स गर्भसंक्राभगवओ महावीरस्स) श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य (पणामं करेइ) प्रणामं करोति ( पणामं करित्ता) मणं प्रणामं कृत्वा च ( देवाणंदाए माहणीए) देवानन्दायाः ब्राह्मण्याः ( सपरिजणाए) सपरिवारायाः (ओसोवणिं) अवखापिनीनिद्रां (दलइ) ददाति (दलित्ता) तां दत्त्वा च (असुभे पुग्गले ) अशुचीन पुद्गलान् अपवित्रानित्यर्थः (अवहरइ ) अपहरति-दूरीकरोति ( अवहरित्ता ) तथा कृत्वा च (सुभे पुग्गले) शुभान || पुद्गलान्, पवित्रपुद्गलानित्यर्थः (पक्खिवइ ) प्रक्षिपति, (पक्खिवित्ता) प्रक्षिप्य च ( अणुजाणउ मे भयवंअतिकट्ठ) अनुजानातु-आज्ञां ददातु मह्यं भगवान् इतिकृत्वा-इत्युक्त्वा (समणं भगवं महावीरं) श्रमणं भगवन्तं महावीरं ( अवाबाहं ) व्याबाधारहितं ( अवाबाहेणं) अव्याबाधेन-सुखेन (दिवेणं पहावेणं) दिव्येन प्रभावेण (करयलसंपुडेणं गिण्हइ) करतलसम्पुटे गृह्णाति, न च तेन गृह्यमाणस्यापि गर्भस्य काचित् पीडा स्यात्, यदुक्तं भगवत्यां-'प्रभू णं भंते ! हरिणेगमेसी सक्कदूए इत्थीगभं नहसिरंसि वा रोमकूवंसि वा साह
१ प्रणामक्रियादर्शनेन शक्रस्तवपाठाभ्युपगमकारिणां च्यवनयाभ्युपगमवता जडिममनानामत्रापि शक्रस्तवाभ्युपगमप्रसंगः 181२ रुहिरकलमलाणि य न हवन्तीति वाक्यं तु विशिष्टाशुचिपुद्गलनिषेधख्यापकं, प्रक्षेप्यदिव्यपुद्गलापेक्षया वाऽत्राशुचिपुद्गलाः । 18३ प्रभुः भदन्त ! हरिणैगमेषी शक्रदूतः स्त्रीगर्भ नखशिरसि वा रोमकूपे वा मोक्तं वा निष्कासयितुं वा ?, हन्त प्रभुः, नैव तस्य गर्भस्य |
आवाधां वा विबाधा वा उत्पादयेत्, छविच्छेदं पुनः कुर्यात् । २ (भग० सू० १८६)
Jain Education to
al
For Private & Personel Use Only

Page #88

वृत्तिः
कल्प.सुबो-रित्तए वा निहरित्तए वा?, हंता पभू, नो चेव णं तस्स गन्भस आबाहं वा विवाहं वा उप्पाएजा, छविच्छे गर्भपराव्या० २ पुण करिजा' छविच्छेदं-त्वक्छेदनं अकृत्वा गर्भस्य प्रवेशयितुं अशक्यत्वादिति ( करयलसंपुडेणं गिण्हित्ता)।
हस्ततलसम्पुटे गृहीत्वा च (जेणेव खत्तियकुण्डग्गामे नयरे) यत्रैव क्षत्रियकुण्डग्रामनगरं (जेणेव सिद्ध-I ॥३४॥
शत्थस्स खत्तियस्स गिहे) यत्रैव सिद्धार्थस्य क्षत्रियस्य गृह (जेणेव तिसला खत्तियाणी) यत्रैव त्रिशला
क्षत्रियाणी (तेणेव उवागच्छइ) तत्रैव उपागच्छति (तिसलाए खत्तिआणीए) त्रिशलायाः क्षत्रियाण्याः (सपरिअणाए) परिवारसहितायाः (ओसोवणिं) अवस्वापिनीं निद्रां ( दलइ ) ददाति ( दलित्ता ) तां दत्त्वा च ( असुभे पुग्गले अवहरइ) अशुभान् पुद्गलान् दूरीकरोति (अवहरित्ता)तथा कृत्वा (सुभे पुग्गले पक्खिवइ) शुमान् पुद्गलान् प्रक्षिपति, (पक्खिवित्ता) प्रक्षिप्य च (समणं भगवं महावीरं ) श्रमणं भग-1 वन्तं महावीरं ( अवाबाहं ) व्याबाधारहितं (अवाबाहेणं) अव्याबाधेन-सुखेन ( दिवेणं पहावेणं) दिव्येन प्रभावेण (तिसलाए खत्तिआणीए) त्रिशलायाः क्षत्रियाण्याः ( कुच्छिसि गब्भत्ताए ) कुक्षौ गर्भतया (साहरइ) मुञ्चति, अत्र गर्भाशयात् गर्भाशये,गर्भाशयात् योनौ,योनेगर्भाशये, योनेर्योनौ, इति गर्भसंहरणे चतुर्भङ्गी संभवति, तत्र योनिमार्गेण आदाय गर्भाशये मुश्चतीत्ययं तृतीयो भङ्गोऽनुज्ञातः शेषाश्च निषिद्धाः ॥३४॥ |श्रीभगवंतीसूत्रे (जेविअ णं से तिसलाए खत्तिआणीए गब्भे) योऽपि च तस्याः त्रिशलायाः क्षत्रियाण्याः।
१ गर्भसंक्रमस्यापि कल्याणकता चेत् जन्ममहादिवत् स्वयं स्यात् कर्त्तव्यमिदं, न नियुक्तैः कारणीयं, २-(भग० २१९ पत्रे सू० १८६)
दाय गर्भाशाशयात योनी,या छिसि गदिवेणं पहावेजमणं भग
२३
Jain Education in de
For Private & Personel Use Only
Amr.jainelibrary.org

Page #89

गर्भः पुत्रीरूपः (तंपिअ) गर्भ (देवाणंदाए माहणीए) देवानन्दायाः ब्राह्मण्याः (कुच्छिसि गन्भत्ताए) (कुक्षि-ISI आज्ञाप्रविषये गर्भतया (साहरइ ) मुञ्चति (साहरित्ता) मुक्त्वा च (जामेव दिसि पाउन्भूए) यस्याः एव दिशः त्यर्पणं सू. सकाशात् प्रादुर्भूतः-आगतः (तामेव दिसिं पडिगए) तस्यां एवं दिशि पश्चाद्गतः स देव इति ॥ (२७) ॥ (ताए उकिट्ठाए) तया अन्येषां गतिभ्यो मनोहरया (तुरिआए)चित्तौत्सुक्यवत्या (चवलाए ) कायचापल्ययुक्तया (चंडाए) अत्यन्ततीव्रया (जयणाए) सकलगतिजेच्या (उदुआए) ऊद्धतया (सिग्घाए) अत| एव शीघ्रया (दिवाए) देवयोग्यया (देवगइए) इदृश्या देवगत्या (तिरिअमसंखिजाणं) तिर्यग् असङ्ख्येयानां (दीवसमुदाणं मज्झंमज्झेणं) द्वीपसमुद्राणां मध्यंमध्येन-मध्यभागेन भूत्वा ( जोयणसयसाहस्सि-IS एहिं) योजनलक्षप्रमाणाभिः (विग्गहेहिं) वीखाभिः-विग्रह:-पदन्यासान्तःवींखाभिर्गतिभिरत्यर्थः (उप्पयमाणे) ऊर्ध्व उत्पतन् २(जेणामेव सोहम्मे कप्पे ) यत्र स्थाने सौधर्मे कल्पे (सोहम्मवडिंसए विमाणे) सौधर्माव
तंसकविमाने (सकंसि सीहासणंसि) शक्रनामनि सिंहासने (सके देविंदे देवराया) शक्रो देवेन्द्र देवराजोISऽस्ति (तेणामेव उवागच्छद) तत्रैव स्थाने उपागच्छति (उवागच्छित्ता) उपागत्य च (सकस्स देविंदस्स||
देवरन्नो) शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य (तमाणत्तिअंखिप्पामेव) तां पूर्वोक्तां आज्ञां शीघ्रमेव ( पचप्पि-18 ण) प्रत्यर्पयति-कृत्वा निवेदयति स देव इति ॥ (२८)॥
Jain Educational
For Private & Personel Use Only
aw.jainelibrary.org

Page #90

|संहरणकालादि सू.
२९
कल्प.सबो-IST (तेणं कालेणं) तस्मिन् काले ( तेणं समएणं) तस्मिन् समये (समणे भगवं महावीरे) श्रमणो भगवान् व्या०२महावीरः (जे से वासाणं तचे मासे) योऽसौ वर्षाणां-वर्षाकालसम्बन्धी तृतीयो मासः (पंचमे पक्खे) पञ्चमः
पक्षः, कोऽसौ ? इत्याह-(आसोअबहुले) आश्विनमासस्य कृष्णपक्षः (तस्स णं आसोअबहुलस्स) आश्विनकृष्ण-| ॥३५॥
पक्षस्य (तेरसीपक्खेणं) त्रयोदश्याः पक्षः पश्चार्धरात्रिरित्यर्थः, तस्यां (बासीइ राइंदिएहिं विइकंतेहि) व्यशीतौ
अहोरात्रेषु अतिक्रान्तेषु (तेसीइमस्स राइंदिअस्स)यशीतितमस्याहोरात्रस्य (अंतरा वट्टमाणस्स) अन्तसरकाले-रात्रिलक्षणे काले वर्तमाने (हिआणुकंपएणं) हितेन-खस्य इन्द्रस्य च हितकारिणा तथा अनुकम्प
केन-भगवतो भक्तेन, अनुकम्पायाश्च भक्तिवाचित्वं 'आयरिअअणुकंपाए गच्छो अणुकंपिओ महाभागो'। इति वचनात्, (हरिणेगमेसिणा देवेणं) इदृशेन हरिणैगमेषिनामकेन देवेन (सक्वयणसंदिट्टेणं)शक्रवचनसंदिष्टेन-प्रेषितेन (माहणकुंडग्गामाओ) ब्राह्मणकुण्डग्रामात् ( नयराओ) नगरात् ( उसभदत्तस्स माहणस्स) ऋषभदत्तस्य ब्राह्मणस्य (कोडालसगुत्तस्स)कोडालसगोत्रस्य (भारिआए देवाणंदाए माहणीए भायोया देवानन्दायाः ब्राह्मण्याः (जालंधरसगुत्ताए) जालन्धरसगोत्रायाः (कुच्छिओ) कुक्षित: (खत्ति
१ मासपक्षादिदर्शनेन कल्याणकताभिसन्धिः सत्यसन्धाशून्यानामेव, कुत्रापि तादृशस्तल्लक्षणस्याश्रुतेः, किंच-मेघकुमारादीनां दीक्षादावपि तच्छुतेः, इन्द्रादिमहोत्सवस्तु नात्र गन्धतोऽपि २ हितानुकम्पकदेवकृतत्वेन न कल्याणकताया लेशोऽपि, कल्याणकस्य भक्तिमात्रविहितत्वात् ३ आचार्यभक्त्या महामागो गच्छो भक्तः (ओघ० १२७ भाष्यं)
968993
॥३५॥
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
Mmjainelibrary.org

Page #91

अकुंडग्गामे नयरे) क्षत्रियकुण्डग्रामे नगरे (नायाणं खत्तिआणं) ज्ञातजातीयानां क्षत्रियाणां (सिद्धत्थस्स संहरणदखत्तियस्स) सिद्धार्थस्य क्षत्रियस्य ( कासवगुत्तस्स) काश्यपगोत्रस्य (भारिआए तिसलाए खत्तिआणीए || शायां ज्ञाभार्यायास्त्रिशलायाः क्षत्रियाण्याः (वासिट्ठसगुत्ताए) वाशिष्टगोत्रायाः (पुत्वरत्तावरत्तकालसमयंसि) मध्य- | नत्रयं मू. रात्रकालसमये (हत्थुत्तराहिं नक्खत्तेणं) उत्तराफाल्गुनीनक्षत्रे (जोगमुवागएणं) चन्द्रेण सम्बन्धं उपागते| (अवाबाह)पीडारहितं यथा स्यात्तथा(अवाबाहेणं दिवेणं पहावेणं)अव्याबाधेन दिव्यप्रभावेण(कुच्छिसि गब्भत्ताए साहरिए) कुक्षिविषये गर्भतया संहृतः-मुक्त इत्यर्थः। अत्र कवेरुत्प्रेक्षा-'सिद्धार्थपार्थिवकुलाप्तगृहप्रवेशे, मौहतमागमयमान इव क्षणं यः।रात्रिंदिवान्युषितवान् भगवान् ह्यशीति, विप्रालये स चरमो जिनराट् पुनातु ॥(२९)।
(तेणं कालेणं) तस्मिन् काले (तेणं समएणं)तस्मिन् समये च (समणे भगवं महावीरे) श्रमणो भगवान् महावीरः (तिन्नाणोवगए आवि हुत्था) त्रिभिमा॑नः उपगतः-सहितः अभवत्, (साहरिज्जिस्सामित्ति जाणइ) संहरिष्यमाण:-मां इतः संहरिष्यति इति जानाति, ( साहरिज्जमाणे नो जाणइ) संहियमाणः संहरणसमये न जानाति, (साहरिएमित्ति जाणइ) संहृतोऽस्मीति च जानाति, ननु संहियमाणो न जानातीति || कथं युक्तं?, संहरणस्य असङ्ख्यसामयिकत्वात् भगवतश्च संहरणकर्तृदेवापेक्षया विशिष्टज्ञानवत्त्वात् , उच्यते, इदं वाक्यं संहरणस्य कौशलज्ञापकं, तथा तेन संहरणं कृतं भगवतः यथा भगवता ज्ञातमपि अज्ञातमिवाभूत् पीडाऽभावात् , यथा कश्चिद्वदति त्वया मम पादात्तथा कण्टक उद्धृतो यथा मया ज्ञात एव नेति, सौख्यातिशये
काले ( तेणं समएणं ) तावान व्यशीति, विप्रालय माधवकुलाप्सगृहप्रवेशे, माता
१४
in Education
a
l

Page #92

सू.३१
कल्प.सबो- च सत्येवंविधो व्यपदेशः सिद्धान्तेऽपि दृश्यते, तथाहि-तहिं देवा वंतरिआ, वरतरुणीगीअवाइअरवेणं । व्या० २। निचं सुहिअपमुइआ, गयंपि कालं न याति ॥१॥ इत्यादि, तथा च 'साहरिज्जमाणेचि जाणई' (३९९ सू०)
IS इत्याचाराङ्गोक्तेन विरोधोऽपि न स्यात् , इति मन्तव्यम् ॥ (३०)॥ ॥३६॥
(जं रयणिं च णं) यस्यां च रात्री (समणे भगवं महावीरे ) श्रमणो भगवान् महावीरः ( देवाणदाए माहणीए) देवानन्दायाः ब्राह्मण्याः (जालंधरसगुत्ताए ) जालंधरसगोत्रायाः ( कुच्छिओ) कुक्षितः Ko (तिसलाए खत्तिआणीए) त्रिशलायाः क्षत्रियाण्याः (वासिहसगुत्ताए ) वाशिष्टगोत्रायाः (कुच्छिसि
गम्भत्साए साहरिए) कुक्षौ गर्भतया मुक्तः (तं रयणिं च णं) तस्यां एव रात्रौ (सा देवाणंदा माहणी) सा देवानन्दा ब्राह्मणी (सयणिजंसि) शय्यायां (सुत्तजागरा) सुसजागरा (ओहीरमाणी ओहीरमाणी) अल्पनिद्रां कुर्वती (इमे एयारूवे उराले) इमान् एतद्रूपान् प्रशस्तान् (जाव चउद्दस महासुमिणे) यावत् चतुर्दश महाखमान् (तिसलाए खत्तिआणीए हडे पासित्ता णं पडिबुद्धा) त्रिशलया क्षत्रियाण्या हृता इति दृष्ट्वा जागरिता, (तंजहा) तद्यथा (गयवसह गाहा) 'गयवसह' इति गाथाऽत्र वाच्या ॥ (३१)॥
(जं रयणिं च णं) यस्यां च रात्रौ (समणे भगवं महावीरे) श्रमणो भगवान् महावीरः (देवाणंदाए। माहणीए) देवानन्दायाःब्राह्मण्याः (जालंधरसगुत्ताए) जालन्धरसगोत्रायाः (कुच्छिओ) कुक्षितः (तिसलाए खत्तिआणीए) त्रिशलायाः क्षत्रियाण्याः (वासिहसगुत्ताए) वाशिष्टसगोत्रायाः (कुञ्छिसि गन्भ
ममत्ताए साहरिए) की विशलायाः क्षत्रियायत्ताए ) जालंधरसमा भगवान महावीरः (
२५
Jain Education in
For Private
Personal Use Only
N
ainelibrary.org

Page #93

कल्प. सु.
साए साहरिए ) कुक्षौ गर्भतया मुक्तः ( तं रयाणि च णं ) तस्यां रजन्यां ( सा तिसला खत्तिआणी ) सा त्रिशला क्षत्रियाणी ( तंसि ) तस्मिन् (तारिसगंसि ) तादृशे - वक्तुं अशक्यस्वरूपे महाभाग्यवतां योग्ये (वासघरंसि ) वासगृहे, शयनमन्दिरे इत्यर्थः, किंविशिष्टे वासगृहे ? - ( अभितरओ सचिन्तकम्मे ) मध्ये चित्रकर्मरमणीये, पुनः किंवि० ? ( बाहिरओ) बाह्यभागे (दुमिअ) सुधादिना धवलिते (घट्टे) कोमलपाषाणादिना घृष्टे, अत एव (महे) सुकोमले, पुनः किंवि० ? - ( विचित्तउल्लो अचिल्लिअतले ) विचित्रो - विविधचि - कलित उल्लोक - उपरिभागो यत्र तत्तथा ( चिल्लिअ ) देदीप्यमानः (तलः ) अधोभागो यत्र तत्तथा ततः कर्मधारये विचित्रोल्लोकचिल्लिअतले, पुनः किंवि० ? ( मणिरयणपणासिअंधयारे ) मणिरत्नप्रणाशितान्धकारे, पुनः किंवि० ? (बहुसमत्ति ) अत्यन्तं समः - अविष्मः पञ्चवर्णमणिनिबद्धत्वात् (सुविभत्तत्ति ) सुविभक्तः - विविधस्वस्तिका दिरचना मनोहरः एवंविधो (भूमिभागे ) भूमिभागो यत्र तस्मिन् पुनः किंवि० ? ( पंचवन्नसरससुरहिमुक्कपुष्फ पुंजोवयारकलिए ) पञ्चवर्णेन सरसेन सुरभिणा 'मुक्क'त्ति इतस्ततो विक्षिप्तेन ईदृशेन पुष्पपुञ्जलक्षणेन उपचारेण पूजया कलिते, पुनः किंबि० ? ( कालागुरुत्ति ) कृष्णागरु प्रसिद्धं (पवर कुंदुरुक्कत्ति ) विशिष्टश्रीडाभिधानो गन्धद्रव्यविशेष: (तुरुक्कत्ति ) तुरुष्कं - सिल्हकाभिधानं सुगन्धद्रव्यं (डज्झतधूवत्ति ) दह्यमानो धूपो- दशाङ्गादिरनेक सुगन्धद्रव्यसंयोगसमुद्भूतः एतेषां वस्तूनां सम्बन्धी यो (मघमवंतत्ति) मघमघायमानो ऽतिशयेन गन्धवान् (गंधुडु आभिरामे ) उद्भूतः - प्रकटीभूतः एवंविधो यो गन्धस्तेनाभिरामे, पुनः किंवि० ?

वासगृहश
यनीयवर्णनं
सू. ३३
५
१०
१४

Page #94

कल्प. सुबो
व्या० २
॥ ३७ ॥
Jain Education In
(सुगंधवरगंधिए ) सुगन्धाः - सुरभयो ये वरगन्धाः - प्रधानचूर्णानि तेषां गन्धो यत्र तत् तथा तस्मिन् पुनः किंवि० ? ( गंधवहिए ) गन्धवर्तिः - गन्धद्रव्यगुटिका तत्सदृशेऽतिसुगन्धे इत्यर्थः, एतादृशे वासभवने, अथ ( तंसि ) तस्मिन् (तारिसगंसि ) तादृशे - वक्तुं अशक्यस्वरूपे महाभाग्यवतां योग्ये ( सयणिज्जसि ) शयनीये, पल्यङ्के इत्यर्थः, इदं विशेष्यं, किंविशिष्टे :- ( सालिंगणवट्टिए ) सालिङ्गनवर्त्तिके - आलिङ्गनवर्त्तिका नाम शरीरप्रमाणं दीर्घ गण्डोपधानं तया सहिते, पुनः किंवि० ? ( उभओ ) उभयतः- शिरोऽन्त पादान्तयोः ( विव्वोअणे) उच्छीर्षके यत्र तत्तथा तस्मिन् पुनः किंवि० १ ( उभओ उन्नए ) यत उभयत उच्छीर्षकयुक्ते अत एव उभयत उन्नते, पुनः किंवि० ? ( मज्झे णयगंभीरे ) तत एव मध्ये नते गम्भीरे च, पुनः किंवि० १ (गंगापुलिनवालुआउद्दालसालिसए) तत्र 'उद्दाल'त्ति उद्दालेन - पादविन्यासे अधोगमनेन गङ्गातटवालुकासदृशे, अयमर्थ:-यथा गङ्गापुलिनवालुका पादे मुक्ते अधो व्रजति तथा अतिकोमलत्वात् स पल्यङ्कोऽपीति ज्ञेयं, पुनः किंवि० ? ( उवचि अत्ति) परिकर्मितं ( खोमिअत्ति) क्षौमं - अतसीमयं (दुगुल्लपट्टत्ति) दुकूलं - वस्त्रं तस्य यः पट्टो युगलापेक्षया एकपट्टः तेन (पच्छिन्ने ) आच्छादिते, पुनः किंवि० ? ( सुविरइअर यत्ताणे ) सुष्ठु विरचितं रजस्त्राणं- अपरिभोगावस्थायां आच्छादनं यत्र तस्मिन् पुनः किंवि० ? ( रत्तंसुअसंबुडे ) रक्तांशुकेन- मशकगृहाभिधानेन रक्तवस्त्रेणाच्छादिते तथा ( सुरम्मे ) अतिरमणीये, पुनः किंवि० ? ( आइणगरूअबूरनवणीअतूलतुल्लफासे ) आजिनकं - परिकर्मितं चर्म खतं - कर्पासपक्ष्म वूरो- वनस्पतिविशेषः नवनीतं - म्रक्षणं

वासगृहशयनीयवर्णनं
सू. ३३
२०
२५
॥ ३७ ॥
२८
v.jainelibrary.org

Page #95

गजस्वप्नवर्णनं सू.३३
५
॥३२॥
तूलं-अर्कतूलं एभिः तुल्यः-समानः स्पर्शो यस्य स तथा तस्मिन् , एतद्वस्तुवत्कोमले इत्यर्थः, पुनः किंवि. (सुगंधवरकुसुमचुन्नसयणोवयारकलिए) सुगन्धवरैः-अतिसुगन्धैः कुसुमैः चूर्णैः-वासादिभिश्च यः शयनोपचारः-शय्यासंस्क्रिया तेन कलिते, कुसुमैः चूर्णैश्च मनोहरे इत्यर्थः, (पुव्वरत्तावरत्तकालसमयंसि) मध्यरात्रकालप्रस्तावे (सुत्तजागरा ओहीरमाणी ओहीरमाणी) सुप्तजागरा-अल्पनिद्रां कुर्वती २ (इमे एयारूवे) इमान् एतद्रूपान् (उराले) प्रशस्तान् (जाव चउद्दस महासुमिणे) यावत् चतुर्दश महास्वमान् (पासित्ता णं पडिबुडा) दृष्ट्वा जागरिता, (तंजहा) तद्यथा-गय १ वसह २ सीह ३.अभिसेअ ४ दाम ५ ससि ६ दिण-12 यरं ७ झयं ८ कुंभ ९। पउमसर १० सागर ११ विमाण-भवण १२ रयणुच्चय १३ सिहिं च १४ ॥१॥ इयं गाथा| सुगमा ॥ (तए णं सा तिसला खत्तिआणी) ततः सा त्रिशला क्षत्रियाणी (तप्पढमयाए) तत्प्रथमतया प्रथमं इत्यर्थः इभं स्वप्ने पश्यतीति सम्बन्धः, अत्र प्रथमं इभं पश्यतीति यदुक्तं तत् बहीभिर्जिनजननीभिस्तथादृष्टत्वात् पाठानुक्रममैपेक्ष्योक्तं, अन्यथा ऋषभमाता प्रथमं वृषभ, वीरमाता च सिंहं ददर्शति, अथ कीदृशं इभं पश्यति ?-(चउइंतत्ति) चत्वारो दन्ता यस्य स चतुर्दन्तस्तं, कचित् 'तओअचउइंत' इति पाठस्तत्र ततोजसो-महाबलवन्तश्चत्वारो दन्तायस्येति व्याख्येयं, पुनः कीदृशं ?-( उसिअत्ति) उच्छ्रित-उत्तुङ्गस्तथा (गलिअ-1
१ एवं पञ्चकल्याणकपाठोऽपि बाहुल्यापेक्षयेति वचस्तु कल्पनोद्भवत्वेन न मानं, यथाऽऽवश्यकादौ स्वप्नदर्शनविषये स्पष्ट उल्लेखः न तथा षट्कल्याणकगन्धोऽपि जिनवल्लभात् प्राक्, प्रत्युत पञ्चाशके श्रीवीरस्यैव परिगणितानि पञ्च कल्याणकानि
Jain Educationixhanal
For Private & Personel Use Only
ww.jainelibrary.org

Page #96

मनोविपुलजलहर) गलितो-वर्षेणादनन्तरकालभावी, स हि दुग्धवर्णो भवति, एवंविधो यो विपुलजलधरो-महा- गजबनवव्या०२
मेघस्तथा (हारनिकरत्ति) पुञ्जीकृतो-मुक्ताहारः (खीरसागरत्ति) दुग्धसमुद्रः (ससंककिरणत्ति)चन्द्रकिरणाःणनं सू.३३
(दगरयत्ति) जलकणाः (रययमहासेलपंडुरं) रजतस्य-रूप्यस्य महाशैलो-महान् पर्वतो वैताख्यातद्वत्पाण्डुरः, ॥३८॥ ततश्च उच्छ्रितश्चासौ पूर्वोक्तसर्ववस्तुवत्पाण्डुरश्चेति कर्मधारयः ततस्तं, पुनः कीदृशं?-(समागयत्ति)समागता-1
गन्धलोभेन मिलिताः (महुअरत्ति) मधुकरा-भ्रमरा यत्र तादृशं यत् (सुगंधत्ति) विशिष्टगन्धाधिवासित (दाणत्ति ) मदवारि तेन (वासिअत्ति) सुरभीकृतं ( कवोलमूलं) कपोलयोर्मूलं यस्य स तथा तं, तस्य कपोलमूलं दानवासितं अस्ति तद्गन्धेन भ्रमरा अपि तत्र मिलिताः सन्तीति भावः, पुनः कीदृशं? (देवरायकुंजरवरप्पमाणं) देवराजो-देवेन्द्रस्तस्य कुञ्जरो-हस्ती तद्वत् वरं-शास्त्रोक्तं प्रमाणं-देहमानं यस्य स तथा तं (पिच्छह) प्रेक्षते-पश्यतीति, इदं क्रियापदं 'इभं' इत्यनेन पूर्व योजितं, पुनः कीदृशं ? (सजलघणविपुलजलहरगजिअगंभीरचारुघोसं) सजलो-जलपूर्णस्तस्य हि ध्वनिर्गम्भीरो भवति एवंविधो यो घनो-निविडो विपुलजलधरो-महामेघस्तस्य यद्गर्जितं तद्वत् गम्भीरश्चारु:-मनोहरश्च घोषः-शब्दो यस्य स तथा तं, महामेघवत् स गजो गर्जतीति भावः, (इभं) गजं, इदं विशेष्यं, पुनः कीदृशं? (सुभं) शुभं-प्रशस्यं, पुनः
कीदृशं? (सव्वलक्खणकयंबिअं) सर्वलक्षणानां कदम्बः-समूहस्तजातं यस्य स तथा तं, पुनः कीदृशं? Ma(वरोंसें) वर:-प्रधानः उरु:-विशालश्च, एवंविधं हस्तिवरं प्रथमे स्वप्ने त्रिशला पश्यतीति १॥ (३३)॥
३८॥
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
Naw.jainelibrary.org

Page #97

8
वृषभखानवर्णनं सू.
(तओ पुणो) ततः पुनः-गजदर्शनानन्तरं वृषभं पश्यतीति सम्बन्धः, अथ किंविशिष्टं वृषभं ? (धवलकमलपत्तत्ति) धवलानां-उज्वलानां कमलानांयानि पत्राणि तेषां (पयरत्ति) प्रकरः-समूहस्तस्मात् (अइरेगत्ति) अतिरेका-अधिकतरा (रूवप्पभं) रूपप्रभा-रूपकान्तिर्यस्य स तथा तं, पुनः किंवि०१ (पहासमुदओवहारेहिं प्रभा-कान्तिस्तस्याः समुदयः-समूहस्तस्य उपहारा-विस्तारणानि तैः (सव्वओ) सर्वतो-दशापि दिशः (चेव) निश्चयेन (दीवयंत) दीपयन्तं-शोभयन्तं, पुनः किंवि०१ (अइसिरिभरत्ति) अतिशयितः श्रीभर:-शोभासमूहस्तेन कृता या (पिल्लणा) प्रेरणा, उत्प्रेक्ष्यते तयैव (विसप्पंतत्ति) विसर्पत्-उल्लसत् अत एव (कंतत्ति) कान्तं-दीप्तिमत् तत एव (सोहंतत्ति) शोभमानं (चारु) मनोहरं (ककुहं ) ककुदं-स्कन्धो यस्य स तथा तं, अयमर्थ:-यद्यपि स्कन्ध उन्नतत्वात् खयमेव उल्लसति तथापि अतिश्रीभरप्रेरणयैव उल्लसतीत्युत्प्रेक्ष्यते, पुनः किंवि०१(तणुसुद्धसुकुमालत्ति) तनूनि-सूक्ष्माणि शुद्धानि-निर्मलानि सुकुमालानि ईदृशानि यानि (लोमत्ति) रोमाणि तेषां (णिद्धछविं) स्निग्धा-सस्नेहा न तु रूक्षा छवि:-कान्तिर्यस्य स तथा तं, पुनः किवि०१ (थिरसुबद्धत्ति) स्थिरं-दृढं अत एव सुबद्धं (मंसलोवचिअ)मांसयुक्तं अत एव उवचिय'त्ति पुष्टं (लहत्ति) लष्टं-प्रधानं (सुविभत्तत्ति) सुविभक्तं यथास्थानस्थितसर्वावयवं, ईदृशं (सुंदरंग) सुन्दरं अङ्गं यस्य स तथा तं, (पिच्छह) सा त्रिशला प्रेक्षते इदं क्रियापदं, पुन: किंवि०? (घणवद्दत्ति) घने-निचिते वृत्ते-घर्तुले (लट्ठउकिट्ठत्ति) लष्टात्प्रधानादपि उत्कृष्ट अतिप्रधाने इत्यर्थः (तुप्पग्गत्ति) म्रक्षिताग्रे(तिक्खसिंग) तीक्ष्णे ईदृशे शृङ्गे यस्य स तथा
Jain Educatio
n
For Private & Personel Use Only
ww.jainelibrary.org

Page #98

कल्प.सुबोव्या०२ ॥३९॥
तं, पुनः किंवि० ? (दंत) दान्तं-अक्रूर (सिवं ) उपद्रवहरं, पुनः किंवि० ? (समाणसोहंतसुद्धदंतं) समानाः- सिंहस्वप्नव|तुल्यप्रमाणाः अत एव शोभमानाः श्वेता निर्दोषा वा दन्ता यस्य स तथा तं, पुनः किवि०? (अमिअगुणमं- नं मू. ३५
गलमुहं ) अमिता गुणा येभ्य एवंविधानि यानि मङ्गलानि तेषां मुखं-द्वारं आगमनकारणमित्यर्थः २.॥ (३४)॥ I (तओ पुणो) ततः पुनर्वृषभदर्शनानन्तरं सा त्रिशला सिंहं पश्यति, अथ किंविशिष्टं सिंहं ? ( हारनि-| करखीरसागरससंककिरणदगरयरययमहासेलपंडुरतरं) हारनिकरक्षीरसागरशशाङ्ककिरणदकरजोरजतमहाशैला:-पूर्व व्याख्यातास्तद्वत्पाण्डुरं-उज्ज्वलं, पुनः किंवि०? (रमणिज्जपिच्छणिज्ज) रमणीयं-मनोहरं अत एव प्रेक्षणीयं-द्रष्टुं योग्यं, पुनः किंवि०? (थिरलट्ठत्ति) स्थिरौ-दृढौ-अत एव लष्टौ-प्रधानौ (पउद्दति ) प्रकोष्टौ-कलाचिके 'पउंचा' इति लोकप्रसिद्धौ हस्तावयवौ यस्य स तथा तं, पुनः किंवि०१(वत्ति) वृत्ताः-18 वर्तुलाः (पीवरत्ति) पीवरा:-पुष्टाः (सुसिलिट्ठत्ति) सुश्लिष्टा-अन्योऽन्यं अन्तररहिताः अत एव (विसित्ति) विशिष्टा:-प्रधानाः (तिक्खत्ति) तीक्ष्णा एवंविधा याः ( दाढा) दंष्ट्रास्ताभिः (विडंविअमुहं) विडम्बितं, कोऽर्थः ?-अलङ्कृतं, मुखं यस्य स तथा तं, ततो विशेषणकर्मधारयः, पुनः किंवि०१ (परिकम्मिअत्ति) परिकर्मि
२५ ताविव परिकर्मिती (जच्चकमलकोमलत्ति)जात्यं-उत्तमजातिसम्भवं यत्कमलं तद्वत् कोमलौ, तथा ( पमाण-15
॥३९॥ सोभंतत्ति) यथोक्तमानेन शोभमानौ तथा ( लट्ठउ8) लष्टौ-प्रधानौ एवंविधौ ओष्ठौ यस्य स तथा तं, पुनः किंवि०१ (रत्तुप्पलपत्तत्ति) रक्तोत्पलं-रक्तकमलं तस्य यत् पत्रं तद्वत् ( मउअसुकुमालतालुत्ति) मृदुसुकुमालं
Jain Educationa
l
hal
For Private & Personel Use Only
M
ainelibrary.org

Page #99

Jain Education
तालु, तथा (निल्लालिअग्गजीहं ) निर्ललिता - लपलपायमाना अय्या - प्रधाना जिह्वा यस्य, कोऽर्थः ? - उक्त स्वरूपं तालु उक्तरूपा जिह्वा च विद्यते यस्य स तथा तं पुनः किंवि० ? ( मूसागयपवरकणगताविअआवत्तायं तवदृत्ति) मूषा - मृन्मयभाजनं यत्र सुवर्णकारेण सुवर्णं प्रक्षिप्य गाल्यते, तस्यां स्थितं तापितं आवर्त्तायमानं- प्रदक्षिणं भ्रमत् एवंविधं यत् प्रवरकनकं तद्वत् वृत्ते (तडिविमलसरिसनयणं ) विमला या तडित-विद्युत् तत्सदृशे नयने- लोचने यस्य स तथा तं पुनः किंविशिष्टं ? ( विसालपीवर वरोरुं ) विशालौ - विस्तीर्णौ पीवरौ-पुष्टौ वरौ- प्रधानौ उरू यस्य स तथा तं पुनः किंवि० ? (पडिपुन्नविमलखंधं) प्रतिपूर्ण :- अन्यूनः विमलश्च स्कन्धों यस्य स तथा तं पुनः किंवि० ? (भिविसयत्ति) मृदूनि - सुकुमाराणि विशदानि धवलानि ( सहमत्ति) सूक्ष्माणि (लक्खणपसत्यत्ति) प्रशस्तलक्षणानि (विच्छिण्णत्ति) विस्तीर्णानि दीर्घाणि (केसराडोवसोहिअं) केसराणि - स्कन्धसम्बधिरोमाणि तेषां आटोप-उद्धतत्वं तेन शोभितं पुनः किंवि० ? ( उसिअसुनिम्मिअसुजायन्ति ) उच्छ्रितं - उन्नतं सुनिर्मितं कुण्डलीकृतं सुजातं - सशोभं यथा स्यात्तथा ( अप्फोडिअलंगूलं ) आस्फोटितं लाङ्गलं - पुच्छ येन स तथा तं, तेन पूर्व लाङ्गूलं आस्फोट्य पश्चात् कुण्डलीकृतमिति भावः पुनः किंवि० ? ( सोमं ) सौम्यं मनसा अक्रूरं ( सोमागारं ) सौम्याकारं - सुन्दराकृतिमित्यर्थः पुनः किंवि० ? ( लीलायंतं) सविलासगतिं, पुनः किंवि० ? ( नहयलाओ उवयमाणं ) आकाशतलात् अवपतन्तं - अधस्तादुत्तरन्तं, ततश्च (निय गवयणमइवयंतं) निजकवदनमै नुप्रविशन्तं (पिच्छइ सा) प्रेक्षते सा त्रिशला, पुनः किंवि० ? (गाढतिक्खग्ग

सिंहस्वप्नवर्णनं स. ३५
१०
१४

Page #100

लक्ष्मयभिषेकवर्णनं
कल्प.सुबो-नहं गाढं-अत्यन्तं तीक्ष्णानि अग्राणि येषां एवंविधा नखा यस्य स तथा तं (सीहं ) केसरिणं इति विशेष्य, व्या०२पुनः किंवि० ? (वयणसिरित्ति) वदनस्य श्रीः-शोभा तदर्थं (पल्लवपत्तत्ति) पल्लववत् प्रसारिता (चारुजीह) मनो-18
हरा जिह्वा येन स तथा तं ३॥ (३५)॥ ॥४०॥
| तओ पुणो) ततः पुन:-सिंहदर्शनानन्तरं (पुन्नचंदवयणा) पूर्णचन्द्रवदना त्रिशला भगवतीं श्रियं-श्रीदेवतां पश्यतीति योजना, अथ किंविशिष्टां तां? (उच्चागयठाणलहसंठिअं) उच्चो योगः-पर्वतो हिमवान् तत्र जातं उच्चागज एवंविधं लष्टं-प्रधानं यत् स्थानं-कमललक्षणं तत्र संस्थितां, तचैवं-एकशतयोजनो१००च्चो द्वादशकलाधिकद्विपञ्चाशद्योजनोत्तरयोजनसहस्र १०५२१२ पृथुलः वर्णमयो हिमवन्नामा पर्वतः, तदुपरि च दशयोजनावगाढः पञ्चशतयोजनपृथुलः सहस्र१०००योजनदी| वज्रमयतलभागः पद्माइदनामा हृदः, तस्य मध्यभागे जलात् क्रोशद्वयोचं एकयोजनपृथुलं,एकयोजनदीर्घ, नीलरत्नमयदशयोजननालं वज्रमयमूलं रिष्ठरत्नमयकन्दं रक्तकनकमयबाह्यपत्रं कनकमयमध्यपत्रं एवंविधं एक कमलं, तस्मिन् कमले च क्रोशद्रयपृथुला, क्रोशद्वयदीर्घा, एकक्रोशोचा रक्तसुवर्णमयकेसराविराजिता एवंविधा कनकमयी कर्णिका, तस्या मध्ये च अर्धक्रोशपृथुलं एकक्रोशदीर्घ किंचिदूनैकक्रोशोचं,श्रीदेवीभवनं, तस्य च त्रीणि द्वाराणि पश्चशतधनुरुच्चानि, तदधमानपृथुलानि पूर्वदक्षिणोत्तरदिस्थितानि, अथ तस्य भवनस्य मध्यभागे सार्धशतद्वयधनुर्मिता रत्नमयी वेदिका, तदुपरि च श्रीदेवीयोग्या शय्या, अथ तस्मान्मुख्यकमलापरितश्च श्रीदेव्या आभरणभृतानि वलया
॥४०॥
in Education
For Private & Personel Use Only
R
ainelibrary.org

Page #101

वलयपरि
वारवर्णनं
काराणि पूर्वोक्तमानादर्धमानोचत्वदीर्घत्वपृथुत्वानि अष्टोत्तरशतकमलानि, एवं सर्वेष्वपि वलयेषु क्रमेणार्धाधमानत्वं ज्ञेयं, इति प्रथमं वलयम् , द्वितीयवलये वायव्येशानोत्तरदिक्षु चतुःसहस्रसामानिकदेवानां चतुःसहस्री कमलानां, पूर्वदिशि चत्वारि महत्तराकमलानि, आग्नेय्यां गुरुस्थानीयाभ्यन्तरपर्षद्देवानां अष्टसहस्रकमलानि, दक्षिणदिशि मित्रस्थानीयमध्यमपर्षदेवानां दशसहस्रकमलानि, नैर्ऋत्यां किङ्करस्थानीयबाह्यपर्षद्देवानां द्वादशसहस्रकमलानि, पश्चिमायां च हस्ति १ तुरङ्गम २ रथ ३ पदाति ४ महिष ५ गन्धर्व ६ नाट्य ७ रूपसप्तकटकनायकानां सप्त कमलानि, इति द्वितीयं वलयम्, ततस्तृतीये वलये तावतां अङ्गरक्षकदेवानां षोडशसहस्रकमलानि, इति तृतीयम् वलयं, अथ चतुर्थे वलये अभ्यन्तराभियोगिकदेवानां द्वात्रिंशल्लक्षकमलानि, पञ्चमे वलये मध्यमाभियोगिकदेवानां चत्वारिंशल्लक्षकमलानि, षष्ठे वलये बाह्याभियोगिकदेवानां अष्टचत्वारिंशल्ल-18 क्षकमलानि, सर्वसंख्यया च मूलकमलेन सह एका कोटिविशतिर्लक्षाः पश्चाशत् सहस्राः शतमेकं विंशतिश्च १२०५०१२० कमलानामिति । अथ एवंविधं यत्कमललक्षणं स्थानं तत्र स्थितां, पुनः किंवि०१ (पसत्थरूवं) प्रशस्तरूपां-मनोहररूपां इत्यर्थः, पुनः किंवि०? (सुपइटिअत्ति) सुप्रतिष्ठितौ-सम्यक्तया स्थापितौ यौ(कणगमयकुम्मत्ति) कनकमयकच्छपौ तयोः (सरिसोवमाणचलणं) सदृशं-युक्तं उपमानं ययोः एवंविधौ चरणौ | यस्याः सा तथा तां, पुनः किंवि०१ (अच्चुन्नयत्ति) अत्युन्नतं तथा (पीणत्ति) पीनं-पुष्टं यत् अङ्गुष्ठादि अङ्गं तत्र स्थिताः (रइअ) रञ्जिता इव, अयमर्थ:-श्रीदेव्याः स्वयमेव नखास्तथा रक्ताः सन्ति यथा उत्प्रेक्ष्यन्ते
Jain Education
Boa
For Private & Personel Use Only
I
ww.jainelibrary.org

Page #102

कल्प, सुबो
व्या० २ ॥ ४१ ॥
Jain Education
लाक्षादिना रञ्जिता इव (मंसलउवचिअत्ति) मांसयुक्ताः तत एव उपचिताः - पुष्टाः (तणुतंबणिद्धनहं) तनव:सूक्ष्माः न तु स्थूलाः, ताम्रा - अरुणाः, स्निग्धाः - अरूक्षा, नखा यस्याः सा तथा तां पुनः किंवि० ? ( कमलपलाससुकुमार्लेकर चरणं) कमलस्य पलाशानि - पत्राणि तद्वत् सुकुमालं करचरणं यस्याः सा तथा तां (कोमलवरंगुलिं ) कोमला अत एव वराः - श्रेष्ठाः अङ्गुलयो यस्याः सा तथा तां, ततो विशेषणसमासः, पुनः किंवि० १ (कुरुविंदावत्तत्ति) कुरुविन्दावर्त - आवर्त्तविशेष आभरणविशेषो वा तेन शोभिते (वहाणुपुवत्ति ) वृत्तानुपूर्वे, कोऽर्थः - पूर्व बहुस्थूले ततः स्तोकं स्तोकं स्थूले करिकरवत् (जंघ ) ईदृशे जङ्घे यस्याः सा तथा तां, पुनः किंवि० १ ( निगूढजाणुं ) निगूढे-गुप्ते जानुनी यस्याः सा तथा तां, पुनः किंवि० ? ( गयवरकरसरिसपीवरोरुं ) गजवरोगजेन्द्रस्तस्य कर:- गुण्डा तत्सदृशे पीवरे- पुष्टे उरू यस्याः सा तथा तां, उरुशब्देन लोके 'साथल' इत्युच्यते, पुनः किंवि० ? ( चामीकररइ अमेहलाजुत्तं ) सुवर्णरचिता-सुवर्णमयी इत्यर्थः एवंविधा या मेखला तथा युक्तं, अत एव ( कंतविच्छिन्नसोणिचकं ) मनोहरं विस्तीर्ण श्रोणिचक्रं - कटितटं यस्याः सा तथा तां पुनः किंवि० १ जच्चंजणत्ति ) जात्याञ्जनं-मर्दितं तैलादिना अञ्जनं (भमरजलयपयरत्ति) भ्रमराणां प्रसिद्धानां जलदानां चमेघानां यः प्रकरः- समूहः तत्समानवर्णतया जात्यानभ्रमरजलदप्रकर इव ( उज्जुअसमसंहिअत्ति ) ऋजुकाप्रध्वरा अत एव समा-अविष्मा संहिता - निरन्तरा (तणुअआइज्जलडहत्ति ) तनुका - सूक्ष्मा, आदेया- सुभगा, लटभा - विलास मनोहरा (सुकुमालमउअत्ति) सुकुमालेभ्यः- शिरीषपुष्पादिवस्तुभ्योऽपि मृदुका तत एव ( रम

श्रीदेवीव र्णनं सू. ३६
२०
२५
॥ ४१॥
२८
v.jainelibrary.org

Page #103

क
श्रीदेवीव
चन्द्रकान्तीय एवावादीनि अङ्गुख्या
|णिज्जरोमराई) रमणीया रोमराजिर्यस्याः सा तथा तां, पुनः किंवि? (नाभिमंडलसुंदरविसालपसत्थजघणं नाभिमण्डलेन सुन्दरंविशालं-विस्तीर्ण प्रशस्तं-लक्षणोपेतं एवंविधं जघनं-अग्रेतनकव्यधोभागो यस्याः सातथा तां, पुनः किंवि०१ (करयलमाइअत्ति) करतलमेयो-मुष्टिग्राह्य इत्यर्थः (पसस्थतिवलिअत्ति) प्रशस्ता त्रिवलि:तिम्रो चल्यो रेखा यत्रैवंविधो (मज्झं) मध्यभाग-उदरलक्षणो यस्याः सातथा तां, पुनः किंवि० ? (नाणामणिकणगरयणत्ति) नानाजातीया मणय:-चन्द्रकान्तप्रभृतयः, कनकं-पीतवर्ण सुवर्ण,रत्नानि-वैडूर्यप्रभृतीनि (विमलमहातवणिजत्ति ) विमलं-निर्मलं. महत्-महाजातीयं एवंविधं तपनीयं-रक्तवर्ण सुवर्ण, एतत्सम्बन्धीनि यानि (आभरणभूसणत्ति) आभरणानि-अङ्गपरिधेयानि ग्रैवेयककङ्कणादीनि.भूषणानि-उपाङ्गपरिधेयानि मुद्रिकादीनि तैः (विराइअमंगुवंगिं) विराजितानि अङ्गानि-शिरःप्रभृतीनि उपाङ्गानि-अङ्गुल्यादीनि,यस्याःसा तथा तां, कोऽर्थः-आभरणैः श्रीदेव्या अङ्गानि भूषितानि सन्ति भूषणैश्च उपाङ्गानीति, पुनः किंवि०?(हारविरायंतत्तिाहारेण-मौक्तिकादिमालया विराजत्-शोभमानं (कुंदमालपरिणद्धत्ति) कुन्दादिपुष्पमालया परिणद्धं-व्याप्तं (जलजलिंतत्ति) जाज्वल्यमानं-देदीप्यमानं एवंविधं यत् (थणजुअलविमलकलसं) स्तनयुगलं, तदेव सदृशाकारतया विमलौ कलशौ यस्याः सा तथा तां, अनेन च अभेदरूपकालंकारेण कनककलशवत् पीनी-कठिनौ वृत्तौ श्रीदेव्याः स्तनौ वर्त्तते इत्यर्थः सूचितः, पुनः किंवि.?(आइअपत्तिअत्ति) आयुक्ताभिः-यथास्थानस्थापिताभिः, पत्रिकाभिः-मरकतपत्रैः'पानां' इतिलोकप्रसिद्धैः (विभूसिएणं) विभूषितेन-अलङ्कृतेन (सुभगजालुज्ज
म00000
Jain Educatio
n
al
For Private Personel Use Only
Vilww.jainelibrary.org

Page #104

कल्प.सुबो-लेणं ) सुभगानि-दृष्टिसुखकराणि यानि जालानि-मुक्तागुच्छानि,तैः उज्ज्वलेन, एवंविधेन ( मुत्ताकलावए-1 श्रीदेवीवव्या०२ ण) मुक्ताकलापकेन-मौक्तिकहारेण शोभितां, अत्र शोभितां इतिपदं सूत्रे अनुक्तं अपि अध्याहार्य, एवं अग्रे राणनं मू.३६
विशेषणदयेऽपि, पुनः किंवि०? (उरत्थदीणारमालविरइएणं) उरःस्थया-हृदयस्थितया, दीनारमालया-सौव॥४२॥
र्णिकमालया विराजितेन (कंठमणिसुत्तएणं) कण्ठमणिसूत्रकेन च-कण्ठस्थरत्नमयदवरकेण, शोभितां इति पूर्ववत्, पुनः किंवि०? (कुंडलजुअलुल्लसंतअंसोवसत्तसोभंतसप्पभेणं ) तत्र ईदृशेन शोभागुणसमुदयेन
कान्तिगुणप्रारभारेण शोभितां इति योजना, अथ कीदृशेन शोभागुणसमुदयेन ?, अत्र 'अंसोवसत्त' इति1 पदं प्राक् योज्यं ततः 'अंसोवसत्त'त्ति अंसयोः-स्कन्धयोः, उपसक्तं-लग्नं, यत् कुण्डलयोयुगलं तस्य 'उल्लसं
तत्ति-उल्लसन्ती 'सोभंत'त्ति-शोभमाना अत एव 'सत्ति सती-समीचीना 'पभ 'त्ति प्रभा-कान्तिर्यस्मिन् एवंविधेन (सोभागुणसमुदएणं) शोभागुणसमुदयेन, पुनः कीदृशेन शो ? ( आणणकुडुबिएणं) आननस्य-मुखस्य कौटुम्बिकेनेव, यथा राजा कौटुम्बिकैः-सेवकैः शोभते.एवं श्रीदेव्या आननं तेन शोभागुणसमुदयेनेति भावः, अत्र 'उल्लसंत'त्ति 'सोभन्ते'त्यादीनि शोभागुणसमुदयस्य विशेषणानि 'अंसोवसत्ते'ति च कुण्डलयुगलविशेषणं, ननु तर्हि प्रभागुणसमुदयविशेषणयोर्मध्ये कुण्डलयुगलविशेषणं कथं न्यस्तं? तथा ॥ ४२ ॥ 'अंसोवसत्ते' त्यस्य कुण्डलयुगलात् परनिपातश्च कथं? अंसोवसत्तकुंडलजुयलुल्लसंतेति पाठः कथं न कृत इति चेद्, उच्यते, प्राकृतत्वात् अन्यविशेषणमध्येऽप्यन्यविशेषणावतारो विशेषणस्य परनिपातश्च भवति, एवं
२५
Jain Education in

(PILainelibrary.org

Page #105

कल्प. सु. ८
सर्वत्र विशेषणपरनिपाते हेतुर्ज्ञेयः पुनः किंविशिष्टां श्रीदेवतां ? -( कमलामलविसालरमणिज्जलोअणि ) कमलवत् अमले- निर्मले विशाले - विस्तीर्णे, रमणीये-मनोहरे च लोचने, यस्याः सा तथा तां पुनः किंवि० :(कमलपज्जलंत करगहि अत्ति ) तत्र पूर्ववत् प्राकृतत्वात् विशेषणस्य परनिपातः, ततः प्रज्वलन्तौ - देदीप्यमानौ यौ करौ - हस्तौ ताभ्यां गृहीते ये कमले ताभ्यां (मुक्कतोयं) मुक्तं-क्षरत् तोयं - मकरन्दरूपं जलं यस्याः सा तथा तां, अयमर्थ:-श्रीदेव्या तावद् द्वयोः करयोः प्रत्येकं कमलं गृहीतमस्ति, तस्माच्च मकरन्दबिन्दवः श्रवन्तीति, | पुनः किंवि० ? - ( लीलावायत्ति ) लीलया न तु प्रखेदापनोदाय प्रखेदस्य दिव्यशरीरेष्वभावात्, लीलया वायन्ति वातोदीरणार्थं ( कयपक्खएणं ) कृन्तः - अवधूतो यः पक्षकः - तालवृन्तं तेन शोभितां, अत्रापि शोभितां इति पदं अध्याहार्यं, पुनः किंवि० १ ( सुविसदन्ति ) सुविशदः - सुविविक्तो न पुनर्जटाजूटवत् परस्परसंलग्न ः (कसिणत्ति ) कृष्णः -श्यामवर्ण: ( घणत्ति ) घनः - अविरलो न तु मध्ये मध्ये रिक्तः ( सण्हत्ति ) सूक्ष्मो न तु शूकररोमवत्स्थूलः (लंबतत्ति ) लम्बमानः (केसहत्थं ) केश हस्तो - वेणिर्यस्याः सा तथा तां, पुनः किंवि० ? - ( पउमद्दहकमलवासिणिं ) पद्मद्रहस्य यत्कमलं पूर्वोक्तस्वरूपं तत्र निवसन्ती (सिरिं) श्रियं - श्रीदेवतां, इदं विशेष्यं, पुनः किंवि० १- ( भगवई ) भगवतीं - ऐश्वर्यादियुतां ( पिच्छइ ) प्रेक्षते इदं क्रियापदं पुनः किंवि० ? -( हिमवंत सेलसिहरे ) हिमवन्नामा पर्वतस्तस्य शिखरे

४ श्रीदेव्यभिषेकः
सू. ३६
१०
१३

Page #106

कल्प, सुबोव्या० २
॥ ४३ ॥
Jain Education Inte
(दिसागइंदोरुपीवरत्ति) दिग्गजेन्द्राः - ऐरावणादयः तैः, उरुपीवरैः- दीघैः पुष्टैश्च, एवंविधैः (कराभिसिञ्चमाणिं ) करैः- शुण्डाभिः कृत्वा अभिषिच्यमानां लप्यमानाम् ४ ॥ ( ३६ ) ॥
ARAMAR
इति महोपाध्यायश्रीकीर्तिविजयगणि शिष्योपाध्यायश्री विनय विजयगणिविरचितायां कल्पसुबोधिकायां द्वितीयः क्षणः समाप्तः ।
ग्रन्थाग्रम् ॥ ७४१ । द्वयोर्व्याख्यानयोः ग्रन्थाग्रम् ॥ १४०६ ।।
ASPASERSEASERSEASPANARIASPASERSERSPASTASTAS

१५
॥ ४३ ॥
jainelibrary.org

Page #107

॥ अथ तृतीयं व्याख्यानं प्रारभ्यते ॥
५ पुष्पदाम सू, ३७
(तओ पुणो) ततः पुनर्नभस्तलादेवपतद् दाम-पुष्पमाल्यं त्रिशला पञ्चमे स्वप्ने पश्यति इति योजना, अथ किंविशिष्टं पुष्पदाम-(सरसत्ति) सरसानि-सद्यस्कानि(कुसुमत्ति) कुसुमानि-पुष्पाणि येषु एवंविधानि यानि (मंदारदामत्ति) मन्दारदामानि-कल्पवृक्षमाल्यानि तैः (रमणिजभूअं) रमणीयभूतं-अतिमनोहरमित्यर्थः, पुनः किंवि०१-(चंपगासोगत्ति) चम्पकः प्रतीतः,अशोकोऽपि प्रतीतः,तथा (पुन्नागनागपियंगुसिरिसत्ति) पुन्नागनागप्रियङ्गशिरीषाः वृक्षविशेषाः तथा (मुग्गरत्ति) मुद्गरः प्रतीतः(मल्लिआजाइजूहिअत्ति)मल्लिकाजातियूथिकावल्लीविशेषाः प्रतीताः (अंकोल्लत्ति) अङ्कोल्ल प्रतीतः (कोजकोरिंदत्ति) कोजकोरण्टौ अपि वृक्षविशेषौ (पत्तदमणयत्ति) दमनकपत्राणि तथा(नवमालिअत्ति)नवमालिका लताविशेषः(वउलत्ति) बउलसिरी इति नामा बकुलवृक्षविशेषः (तिलयत्ति) तिलकनामा वृक्षविशेषः (वासंतिअत्ति) वासन्तिकाऽपि लताविशेषः (पउम्मुप्पलत्ति) पद्मानि-सूर्यविकाशिकमलानि, उत्पलानि-चन्द्रविकाशिकमलानि, (पाडलकुंदाइमुत्तत्ति) पाटलकुन्दातिमुक्ताः वृक्षविशेषाः (सहकारत्ति) सहकारः प्रतीतः, एतेषां चम्पकाशोकादीनां.सहकारान्तानां कुसुमानां-पुष्पाणां (सुरभिगंधि) सुरभिः-घाणतर्पणो गन्धो यत्र तत्तथा, पुनः किंवि०१-(अणुवममणोहरेणं गंधेणं) अनुपमो
उत्पलानि चन्द्रपा (वासंतिअतिशेषा(वउलत्ति)
Jan Education
to
For Private
Personel Use Only

Page #108

कल्प. सुबो व्या० ३
॥ ४४ ॥
Jain Education Inte be
य उपमानरहितः अद्वितीय इतियावत् मनोहरश्च चित्ताह्लादकः एवंविधेन गन्धेन ( दस दिसाओवि वासयंतं) दशापि दिशः वासयत्-सुरभीकुर्वत्, पुनः किंवि० ? - ( सवोउअसुरभिकुसुममल्लधवलत्ति ) सर्वर्त्तुकं यत् सुरभि - सुगन्धं पुष्पमाल्यं तेन धवलं, अयमर्थः षण्णां अपि ऋतूनां सम्बन्धिन्यः पुष्पमालास्तत्र दामनि वर्त्तन्ते इति, तथा ( विलसंतत्ति) दीप्यमाना अत एवं (कंतत्ति) कान्ता - मनोहरा ये (बहुवन्नभत्तिचित्तं) बहवो वर्णा- रक्तपीतादयस्तेषां 'भत्ति' ति रचना तया चित्रं- आश्चर्यकारि अथवा चित्रयुक्तं इव, तत्तब्ध विशेषणद्वयस्य कर्मधारयः कर्त्तव्यः अनेन च विशेषणेन तत्र पुष्पदामनि भूयान् धवल एव वर्णो वर्त्तते स्तोकस्तोकाश्च अन्येऽपि वर्णा वर्त्तन्ते इत्यर्थः सूचितः पुनः किंवि० ? - ( छप्पयमहुअरि भमरगणगुमगुमायंतनिलिंतगुंजंतदेसभागं ) अत्रापि विशेषणस्य परनिपातो गुमगुमायमानो मधुरं शब्दं कुर्वन् अन्यस्थानात् आगत्य तत्र दामनि लयं प्राप्नुवन्- अव्यक्तं शब्दविशेषं कुर्वन् एवंविधो यः षट्पद १ मधुकरी भ्रमराणां भ्रमरजातिविशेषाणां यो गणः समूहः स देश भागेषु - शिखाग्रभागपार्श्वद्वयाऽधोभागादिकेषु देशभागेषु यत्र तत्तथा, कोऽर्थः ?तद्दाम सौरभ्यातिशयात् सर्वभागेषु भ्रमरैः सेवितमस्तीति भावः, अत्र षट्पदमधुकरीभ्रमराणां च वर्णादिभिर्भेदो ज्ञेयः (दामं ) पुष्पदाम, इदं विशेष्यं (पिच्छइ ) प्रेक्षते इति क्रियापदं पुनः किंवि० १ - ( नभंगणतणलाओ ) नभोऽङ्गणतलात् ( उवयंतं ) अवपतत् - उत्तरत् ५ ॥ (३७) ॥
( ससिंच) ततः पुनः सा त्रिशलादेवी षष्ठे खमे शशिनं पश्यति, अथ कीदृशं ? - ( गोखीरफेणदगरयर

५ पुष्पदाम सू. ३७
१५
२०
॥ ४४ ॥

Page #109

६ शशी
ययकलसपंडुरं) गोक्षीर-धेनुदुग्धं, फेनं प्रसिद्ध दकरजांसि-जलकणाः रजतकलशो-रूप्यघटः तद्वत् पाण्डुरंउज्ज्वलं, पुनः किंवि०१-(सुभं) शुभं-सौम्य, पुनः किंवि०१-(हिअयनयणकंतं) अत्र लोकानां इति शेषः, ततश्च लोकानां हृदयनयनयोः कान्तं-वल्लभं, पुनः किंवि०१-(पडिपुण्णं )प्रतिपूर्ण-पूर्णमासीसत्कं, पुनः किंवि.? (तिमिरनिकरत्ति) तिमिराणां-अन्धकाराणां निकरेण-समूहेन (घणगुहिरत्ति) घना-निबिडा गम्भीरा ये वनगहरादयस्तेषां (वितिमिरकर) अन्धकारांभावकर, वनगह्वरस्थितान्धकारनाशकं इत्यर्थः, यदुक्तं-विरम तिमिर ! साहसादमुष्मा-द्यदि रविरस्तमितःवतस्ततः किम् । कलयसि न पुरो महोमहोर्मिस्फुटतरकैरविता
न्तरिक्षमिन्दुम् ॥१॥' पुनः किंवि०१-(पमाणपक्खंतत्ति) प्रमाणपक्षी-वर्षमासादिमानकारिणी यौ पक्षी-शुलालकृष्णपक्षी तयोः अन्तः-मध्ये पूर्णिमायां इत्यर्थः तत्र (रायलेह) राजन्त्यः-शोभमानाः,लेखा:-कला यस्य |
सं तथा तं, पुनः किंवि०१-(कुमुअवणविवोहगं) कुमुदवनानां-चन्द्रविकाशिकमलवनानां विबोधक-विकाशकं, यतः-'दिनकरतापव्यापप्रपन्नमूछ नि कुमुदगहनानि । उत्तस्थुरमृतदीधितिकान्तिसुधासेकतस्त्वरितम् ॥१॥' पुनः किंवि०?-(निसासोहगं) निशाशोभकं-रात्रिशोभाकारकं, पुनः किंवि०१-(सुपरिमट्ठदप्पण तलोवमं) सुपरिमृष्टं-सम्यक्प्रकारेण रक्षादिना उज्ज्वलितं यत् दर्पणतलं तेन उपमा यस्य स तथा तं, पुनः किंवि०?-(हंसपडुवन्नं) हंसवत् पटुवर्ण-उज्ज्वलवर्ण इत्यर्थः, पुनः किंवि०१-(जोइसमुहमंडगं) ज्योतिषां मुखमण्डकं, पुनः किंवि०१-(तमरिपुं) अन्धकारवैरिणं, पुनः किंवि० ?-(मयणसरापूरगं) मदनस्य-कामस्य ।
89828030
Jain Education
l
a
For Private & Personel Use Only
B
w w.jainelibrary.org

Page #110

६ शशी
सु.३८
कल्प.सुबो-16
शरापूरमिव-तूणीरमिव, अयमर्थः-यथा धनुर्धरस्तूणीरं प्राप्य मुदितो निःशङ्क मृगादिकं शरैविध्यति एवं व्या०३ मदनोऽपि चन्द्रोदयं प्राप्य निःशङ्क जनान् बाणैाकुलीकरोति, पुन: किंवि०१-(समुद्ददगपूरगं) समुद्रोद-1
कपूरकं-जलधिवेलावर्धकं इत्यर्थः, पुनः किंवि०१-(दुम्मणं जणं दइअवज्जि) दुर्मनस्कं-व्यग्रं, ईदृशं दयिते॥४५॥
न-प्राणवल्लभेन रहितं जनं, विरहिणीलोकं इत्यर्थः, (पाएहिं सोसयंतं) पादैः-किरणैः शोषयन्तं, वियोगि-1 दुःखदं इत्यर्थः, यतः-रजनिनाथ ! निशाचर ! दुर्मते ! विरहिणां रुधिरं पिबसि ध्रुवम् । उदयतोऽरुणता कथमन्यथा, तव कथं च तके तनुताभृतः? ॥१॥ (पुणो) पुन:शब्दो धुरि योजितः, पुनः किंवि०?-(सोमचारुरुवं ) यःसौम्यः सन् चारुरूपो-मनोहररूपः तं, (पिच्छइ ) प्रेक्षते इति क्रियापदं (सा) सा, पुनः किंवि०१(गगणमंडलत्ति) गगनमण्डलस्य-आकाशतलस्य (विसालत्ति) विशालं-विस्तीर्ण (सोमत्ति) सौम्यं-सुन्दराकारं (चंकम्ममाणत्ति) चक्रम्यमाणं-चलनस्वभावं, एवंविधं (तिलयं) तिलकं, तिलकमिव शोभाकरत्वात्, पुनः किंवि०१-( रोहिणीमणत्ति) रोहिण्या:-चन्द्रवल्लभाया मन:-चित्तं तस्य (हिअयत्ति) हितदो-हितकारी, एकपाक्षिकप्रेमनिरासार्थ हितद इति विशेषणं, ईदृशो ( वल्लहं ) वल्लभो यस्तं, इदं कविसमयापेक्षया, अन्यथा रोहिणी किल नक्षत्र, चन्द्रनक्षत्रयोश्च स्वामिसेवकभाव एव सिद्धान्ते प्रसिहो न तु स्त्रीभर्तृभावः, (देवी)
देवी-त्रिशला (पुन्नचंदं) पूर्णचन्द्रं, इदं विशेष्यं (समुल्लसंतं) ज्योत्लया शोभमानम् ६॥ (३८)॥ 8 (तओ पुणो)ततः पुन:-चन्द्रदर्शनानन्तरं सप्तमे स्वप्ने सूर्य पश्यति अथ किंविशिष्टं सूर्य ? (तमपडलप-15
किम्ममाणत्ति) चलस्य आकाशतलस्य विपछडू ) पेक्षते इति प्रातः, पुनः किविता कथम-1
२५
॥४५॥
Jain Education inhemal
For Private & Personel Use Only
Harjainelibrary.org

Page #111

रिप्फुड)तमःपटलं-अन्धकारसमूहस्तस्य परिस्फोटक-नाशकं इत्यर्थः (चेव) निश्चयेन पुनः किंवि०१-ते-15 सूर्यखामः असा पजलतरूवं) तेजसैव प्रज्ज्वलत्-जाज्वल्यमानं रूपं यस्य स तथा तं, स्वभावतस्तु सूर्यबिम्बवर्तिनो
सू. ३९ बादरपृथ्वीकायिकाः शीतला एव, किन्वोतपनामकर्मोद्यात्तेजसैव एते जनं व्याकुलीकुर्वन्तीति ज्ञेयं, पुनः किंवि०-(रत्तासोगत्ति) रक्ताशोकः-अशोकवृक्षविशेषः (पगासकिंसुअत्ति) प्रकाशकिंशुका-पुष्पितपलाशः (सुअमुहगुंजद्धत्ति) शुकमुखं गुञ्जाधं च प्रसिद्धं (रागसरिसं) एतेषां वस्तूनां यो रागो-रक्तत्वं तेन सदृशं, पूर्वोक्तवस्तुवत् रक्तवर्णं इत्यर्थः, पुनः किंवि०१-(कमलवणालंकरणं) कमलवनानां अलङ्करणं-शोभाकारक विकाशकं इतियावत्, विकसितानि हि तानि अलकृतानीव विभान्ति, पुनः किंवि०१-(अंकणं जोइसस्स) ज्योतिषस्य-ज्योतिश्चक्रस्य अङ्कनं-मेषादिराशिसंक्रमणादिना लक्षणज्ञापकं, पुनः किंवि० -( अंबरतलपईवं) अम्बरतले प्रदीपं-आकाशतलप्रकाशकं, पुन: किंवि०१-(हिमपडलगलग्गहं) हिमपटलस्य-हिमसमूहस्य, गलग्रह-गलहस्तदायकं, हिमस्फोटकमित्यर्थः, पुनः किंवि०?-(गहगणोरुनायगं) ग्रहगणस्य-ग्रहसमूहस्य उरु:-महान् नायको यः स तथा तं, पुनः किंवि०?-( रत्तिविणासं) रात्रिविनाशं-रात्रिविनाशकारणं इत्यर्थः पुनः किंवि०१-( उद्यत्थमणेसु मुहुत्तं सुहदसणं) उदयास्तसमययोः-उदयवेलायां अस्तवेलायां च मुहूर्त यावत् सुखदर्शनं-सुखेन अवलोकनीयं इत्यर्थः, (दुन्निरिक्खरूवं) अन्यस्मिन् काले दुर्निरीक्ष्यरूपं-सम्मुखं विलोकयितुं न शक्यते इत्यर्थः, पुनः किंवि?-(रत्तिमुद्धंतत्ति) रात्री उद्धता:-स्वेच्छाचारिणः,मकारोऽत्र प्राकृ
9999998890882908
Jain Educaton Intematona
For Private Personel Use Only

Page #112

कल्प.सुबोव्या०३ ॥४६॥
तत्वात् , एवंविधाये (दुप्पयारप्पमद्दणं) दुष्प्रचाराः चौरादयोऽन्यायकारिणस्तान् प्रमईयति यस्तं, अन्यायकारि-12 सूर्यस्वनः प्रचारनिवारकं इत्यर्थः, पुनः किंवि०१-(सीअवेगमहणं) शीतवेगमथनं, आतपेन शीतवेगनिवारणात्, (पि- सू. ३९ च्छइ) प्रेक्षते इति क्रियापदं प्राग्योजितं, पुनः किंवि०१-(मेरुगिरिसययपरिवयं) मेरुगिरेः सततं परिवर्तक | मेरं आश्रित्य प्रदक्षिणया भ्रमन्तं इतियावत्, पुनः किंवि०१-(विसालं) विशालं-विस्तीर्णमण्डलं (सूरं) सूर्य इत्यपि विशेष्यं योजितं, पुनः किंवि०?-(रस्सीसहस्सपयलिअत्ति) रश्मिसहस्रेण-किरणदशशत्या कृत्वा प्रदलिता-प्रस्फोटिता (दित्तसोहं ) दीप्तानां-चन्द्रतारादीनां शोभा येन स तथा तं, येन स्वकिरणैः सर्वेषां, अपि प्रभा विलुप्ताऽस्तीति भावः, अत्र सहस्रकिरणाभिधानं तु लोकप्रसिद्धत्वात्, अन्यथा कालविशेष अधिका अपि तस्य किरणा भवन्ति, तथा चोक्तं लौकिकशास्त्रेषु-'ऋतुभेदात्पुनस्तस्यातिरिच्यन्तेऽपि रश्मयः। शतानि द्वादश १२०० मधौ, त्रयोदश १३०० तु माधवे ॥१॥चतुर्दश १४०० पुनज्येष्ठे, नभोनभस्ययोस्तथा १४००-१४००। पंचदशैव १५०० त्वापाढे, षोडशैव १६०० तथाऽऽश्विने ॥२॥ कार्तिके त्वेकादश च ११००, शतान्येवं ११०० तपस्यपि । मार्गे च दश सार्धानि १०५०, शतान्येवं १०५० च फाल्गुने ॥ ३॥ पौष एव परं मासि, सहस्रं १००० किरणा रवेः ७॥ (३९)॥
चैत्र | वैशाख | ज्येष्ठे | आषाढे | श्रावणे | भाद्रपदे आश्विने आर्तिके मार्गे । पौषे । माघे फाल्गुने ॥४६॥ १२०० १३००।१४०० १५००१४०० १४०० १६००।११०० १०५० १०००।११००१०५० ..
२८
Jain Education
For PrivatesPersonal use Only .
aw.jainelibrary.org

Page #113

क
(तओ पुणो) ततः पुनः सा त्रिशला अष्टमे खमे ध्वजं पश्यति, किंविशिष्टं ध्वज?-(जचकणगलद्विपाहा ट्ठि) जात्यं-उत्तमजातीयं यत् कनक-सुवर्ण.तस्य या यष्टिस्तत्र प्रतिष्ठितं, सुवर्णमयदण्डशिखरे स्थितं इत्य- मास १० र्थः, पुनः किंवि०?-(समूहनीलरत्तपीअसुकिल्लत्ति) समूहीभूतानि बहूनीत्यर्थः नीलरक्तपीतशुक्लानि कृष्णनीलयोरैक्यात् पञ्चवर्णमनोहराणीत्यर्थः (सुकुमालुल्लसिअत्ति) सुकुमालानि उल्लसन्ति-वातेन लहलहायमानानि इत्यर्थः एवंविधानि यानि (मोरपिच्छकयमुद्धयं) मयूरपिच्छानि तैः कृता मूर्धजा इव-केशा इव यस्य स तथा तं, अयमर्थः-यथा मनुष्यशिरसि वेणिर्भवति तथा तस्य ध्वजस्य बेणिस्थाने मयूरपिच्छसमूहः स्थापितोऽ स्तीति (धयं) ध्वजं इदं विशेष्यं, पुनः किंवि०१ ( अहिअसस्सिरीअं) अधिकसश्रीकं-अतिशोभितं इत्यर्थः,४॥ पुनः किंवि०१-एवंविधेन सिंहेन राजमानं इति विशेषणयोजना, अथ कीदृशेन सिंहेन ?(फलिअसंखंकत्ति) स्फटिकं-रत्नविशेषः शङ्ख:-प्रसिद्धः अङ्कोऽपि-रत्नविशेषः (कुंददगरयत्ति) कुन्दस्य-धवलपुष्पविशेषस्य माल्यं । दकरजांसि-जलकणाः (रययकलसत्ति) रजतकलशो-रूप्यघटः (पंडुरेण) उक्तसर्ववस्तुवत् उज्ज्वलवर्णेन, ( मत्थयत्थेण ) मस्तकस्थितेन चित्रतया ध्वजशिरसि आलेखितेनेत्यर्थः ( सीहेण ) सिंहेन इति। विशेष्यं, पुनः कीदृशेन सिंहेन ?-(रायमाणेण) राजमानेन सुन्दरत्वात् शोभमानेनेत्यर्थः (रायमाणं) राजमानं इति तु योजितं, पुनः कीदृशेन सिंहेन ?-(भित्तुं) भेत्तुं-द्विधाकर्तु, किं ?-(गगणतलमंडलं) आकाशतलमण्डलं (चेव) उत्प्रेक्षायां (बवसिएणं) सोद्यमेनेव, अयमर्थः-ध्वजस्तावद्वायुतरङ्गेण कम्पते, कम्पमाने च ध्वजे सिंहोऽपि
१४
Jain Educatio
n

ww.jainelibrary.org

Page #114

ese
म.४१
कल्प.सुबो- गगनं प्रति उच्छलति, तथा च उत्प्रेक्ष्यते-अयं सिहः किंगगनतलं भेत्तुं उद्यमं करोतीति?, (पिच्छइ) प्रेक्षते इति व्या०३ क्रियापदं, अथ पुनः किंविशिष्टं ध्वज-(सिवत्ति)शिवः-सौम्यःसुखकारी अत एव (मउअत्ति) मृदुको-मन्द- ॥४७॥
IS मन्द इतियावत् एवंविधो यो (मारुअत्ति) मारुतो-वायुस्तस्य (लयत्ति) लयः-आश्लेषो मिलनमितियावत् तेन IS (आहयत्ति) आहत-आन्दोलितो यः, तत एव ( कंपमाणं) चलनखभावो यः स तथा तं, पुनः किंवि०१-1।
( अइप्पमाणं) अतिप्रमाणं-महान्तं इत्यर्थः, पुनः किंवि०१-(जणपिच्छणिजरूवं) जनानां प्रेक्षणीयं-द्रष्टुं योग्य, रूपं-खरूपं यस्य स तथा तं ८॥ (४०)॥ | (तओ पुणो) ततःपुनः सा त्रिशला क्षत्रियाणी नवमे स्वप्ने रजतपूर्णकलशं-रूप्यमयं पूर्णकुम्भं पश्यति, अथ किंविशिष्टं रजतपूर्णकलशं?-(जच्चकंचणुज्जलंतरूवं) जात्यकाञ्चनवत्-उत्तमसुवर्णवत् उत्-प्राबल्येन दीप्यमानं रूपं यस्य स तथातं, यथा किल जात्यकाश्चनस्य रूपं अतिनिर्मलं भवति तथा तस्य कलशस्यापि रूपं इति तात्पर्य, पुनः किंवि०१-(निम्मलजलपुन्नमुत्तम) निर्मलेन जलेन पूर्ण अत एव उत्तम-शुभसूचक, पुन: किंवि०१-(दिप्पमाणसोह)दीप्यमाना शोभा यस्य स तथा तं, पुनः किंवि०१-(कमलकलावपरिरायमाणं) कमलकलापेन-कमलसमूहेन,परिराजमान-सर्वतः शोभमानं, पुनः किंवि०?-(पडिपुन्नत्ति)प्रतिपूर्णा न तु न्यूना एवंविधा ये (सव्वमगलभेअत्ति) सर्वमङ्गलभेदा-मङ्गलप्रकारास्तेषां (समागम) समागमः-सङ्केतस्थानमिव, यथा सङ्केतकारिणो जनाः सङ्केतस्थाने अवश्यं प्राप्यन्ते तथा तस्मिन् कलशे दृष्टे अवश्यं सर्वे मङ्गलभेदाः प्राप्यन्ते इति भावः, पुन:
॥४७॥
Bा २८
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
B
w.jainelibrary.org

Page #115

किंवि०१-(पवररयणपरिरायंतकमलहिअं) प्रवररत्नैः परिराजमानं यत् कमलं तत्र स्थितं, रत्नमयविकसित- १०पद्मसरः कमलोपरि स कलशो मुक्तोऽस्तीति भावः, पुनः किंवि०?-(नयणभूसणकरं) नयनानां भूषणकर-आनन्द
खप्नः मू. IS करमित्यर्थः, नयनयोहि आनन्द एव भूषणं यथा पद्मस्य विकाशः पुनः किंवि०१-(पभासमाणं) प्रभासमानं-18॥ ४२
दीप्यमानं.प्रभया वाऽसमान-निरुपम, पुन: किंवि० ? (सवओ चेव दीवयंतं) सर्वतः-सर्वदिशं निश्चयेन दीपयन्तं, पुनः किंवि०?-(सोमलच्छित्ति) सौम्या-प्रशस्ता या लक्ष्मीस्तस्याः (निभेलणं) गृहं, अयं देश्यः शब्दः, पुनः किंवि०१-(सव्वपावपरिवजिअं) सर्वैः पापैः-अमङ्गलैः परिवर्जितं-रहितं, अत एव (सुभ भासुरं) शुभं भासुरं-दीप्यमानं (सिरिवरं ) श्रिया-शोभया प्रधान, पुनः किंवि० ? (सब्वोउअसुरभिकुसुमत्ति) सर्वतुकानां-सर्वऋतुजातानां, सुरभिकुसुमानां-सुगन्धिपुष्पाणां सम्बन्धीनि (आसत्तमल्लदाम) आसक्तानि-कण्ठे स्थापितानि माल्यदामानि यस्मिन् कलशे स तथा तं, (पिच्छइ) प्रेक्षते इति क्रियापदं (सा)सा त्रिशला (रययपुन्नकलसं) रजतस्य पूर्णकलशं इदं विशेष्यम् ॥९॥४१॥
(तओ पुणो) ततः पुनः सा त्रिशला दशमे खने पद्मसरः पश्यति, अथ किंविशिष्टं पद्मसरः?-( रविकिरणतरुणबोहिअत्ति) प्राकृतत्वाद्विशेषणस्य परनिपालात् तरुणो-नूतनो यो रविस्तस्य ये किरणास्तैर्बोधितानि यानि (सहस्सपत्तत्ति) सहस्रपत्राणि-महापद्मानि तैः (सुरभितरत्ति) अत्यन्तं सुगन्धि (पिंजरजलं) पीतं रक्तं च जलं यस्य तत्तथा, पुनः किंवि०१-(जलचरपहकरत्ति) जलचरा-जलजीवास्तेषां 'पहकर'त्ति समूहस्तेन
POPO2020000000000002020
in Education
For Private 3 Personal Use Only

Page #116

कल्प.सुबो- व्या०३
४२
॥४८
भिमानत्वं एव स्यात् न तामिति, पुनः कि०चित्त येषां ते प्रमुदितान्तर विशेषगणा
(परिहत्थगत्ति) परिपूर्ण-सर्वतो व्याप्त इत्यर्थः, तथा (मच्छपरिभुजमाणजलसंचयं) मत्स्यैः परिभुज्य-१० पद्मसरः |मानो-व्याप्रियमाणो जलसञ्चयो यस्य तत्तथा, ततः कर्मधारयः, पुन: किंवि०१-(जलंतमिव) ज्वल-श खनः म. दिव-देदीप्यमानं इव, केन ?-(कमलत्ति ) कमलानि-सूर्यविकाशीनि अम्बुजानि (कुवलयत्ति) कुव. लयानि च-चन्द्रविकाशीनि कमलानि (उप्पलत्ति) उत्पलानि-रक्तकमलानि (तामरसत्ति) तामरसानिमहापद्मानि (पुंडरीयत्ति) पुंडरीकानि-उज्ज्वलकमलानि, एतेषां नानाजातीयकमलानां यः (उरु) उरु:-विस्तीणः (सप्पमाणत्ति) सर्पन्-प्रसरन् , एवंविधो यः (सिरिसमुदएणं) श्रीसमुदय:-शोभासमूहस्तेन, कमलानां शोभाप्रकरण हि शोभमानत्वं एव स्यात् न तु सूर्यबिम्बादिवद्देदीप्यमानत्वं अत उत्प्रेक्ष्यते-एतेषां विविधकमलानां शोभाप्राग्भारेण ज्वलदिव-देदीप्यमानमिवेति, पुनः किं०१-(रमणिजरूबसोहं) रमणीया-मनोरमा रूपशोभा यस्य तत्तथा, पुनः किंवि०१-(पमुइअंत) प्रमुदितं अन्तः-चित्तं येषांते प्रमुदितान्तरः एवंविधा ये (भमरगणत्ति) भ्रमरगणाः (मत्तमहअरिंगणुकरोलिजमाणकमलं) मत्तमधुकरीगणाश्च-भ्रमरजातिविशेषगणास्तेषां उत्करा:-समूहाः, भ्रमरमधुकरीणां बहूनि वृन्दानि इत्यर्थः, तैः अवलिह्यमानानि-आस्वायमानानि कमलानि यत्र तत्तथा,पुनः किंवि०१-(कार्यबगबलाहयचक्कत्ति)कादम्बा:-कलहंसाः बलाहका-बलाकाः चक्रा:- ॥४८॥ चक्रवाकाः (कलहंससारसत्ति) कला-मधुरशन्दा ये हंसाः कलहंसा राजहंसा इत्यर्थः सारसा-दीघेजानुका जीवविशेषाः इत्यादयो ये (गबिअत्ति) गर्विताः-तादृस्थानप्राप्त्याऽभिमानिनो ये (सउणगणमिहुणसेविज-13
Jain Education Intem
For Private & Personel Use Only

Page #117

SASTRO
माणसलिलं) शकुनिगणा:-पक्षिसमूहास्तेषां मिथुनैः-द्वन्द्वैः सेव्यमानं सलिलं यस्य तत् तथा, पुनः किंवि०?
पद्मसरःख(पमिणिपत्तोवलग्गजलबिंदुनिचयचित्तं) पद्मिन्यः-कमलिन्यस्तासां पत्राणि तत्र उपलग्ना ये जलबिन्दुनि
मासू.४२ चियास्तश्चित्रं-मण्डितमिव, इन्द्रनीलरत्नमयानीव पद्मिनीपत्राणि मुक्ताफलानुकारिभिर्जलबिन्दुभिरतीव क्षीरोदसा
शोभन्ते, तैश्च पत्रैस्तत् सरः कृतचित्रं इव भातीति भावः, (पिच्छइ ) प्रेक्षते इति क्रियापदं (सा) सा गरःसू.४३ त्रिशला, पुनः किंवि०-(हिअयनयणकंतं) हृदयनयनयोः कान्तं-वल्लभं (पउमसरं नाम सरं) पद्मसर इति नाम्ना सर:-सरोवरं, इदं विशेष्यं, किंवि०१-(सररुहाभिरामं) सरस्सु अर्ह-पूज्यं अत एव अभिरामरमणीयम् १०॥ (४२)॥
(तओ पुणो) ततः पुनरेकादशे खमे शरद्रजनिकरसौम्यवदना सा त्रिशला क्षीरोदसागरं पश्यति, अथ लाकिंविशिष्टं क्षीरोदसागरं ?-(चंद किरणरासित्ति) चन्द्रस्य किरणराशि:-किरणसमूहस्तेन (सरिससिरिवच्छ-16
सोई) सदृशा श्रीः-शोभा यस्याः एवंविधा वक्ष शोभा यस्य स तथा तं, बक्षाशब्देन हि हृदयं उच्यते, तत्तु प्राणिनो भवति न तु समुद्स्य, ततो हृदयशब्देनात्र मध्यभागः प्रोच्यते इति, ततोऽत्युज्ज्वलो मध्य-II भागो यस्येति ज्ञेयं, पुनः किंवि०१-(चउग्गमणपवद्धमाणजलसंचयं) चतुर्यु गमनेषु-दिग्मार्गेषु प्रकर्षण वर्धमानो जलसञ्चयो-जलसमूहो यस्य स तथा तं, चतसृष्वपि दिक्षु तत्र अगाध एव जलप्रवाहोऽस्तीति भावः, पुनः किंवि०?-(चवलचंचलुचायप्पमाणकल्लोललोलंततोयं ) चपलचञ्चला-चपलेभ्योऽपि चपला
कल्प. सु.

For Private Personel Use Only

Page #118

कल्प. सुबो
व्या० ३
॥ ४९ ॥
Jain Education In
अतिचपला इतियावत् तथा उच्चं आत्मप्रमाणं येषामेवंविधा ये कल्लोलास्तैर्लोलत्-पुनः पुनरेकीभूय पृथग्भवत् एवंविधं तोयं - पानीयं यस्य स तथा तं पुनः किंवि० ? - ( पडुपवणाहयत्ति ) पटुना -अमन्देन पवनेन आहताआस्फोटिताः सन्तः अत एव ( चलिअत्ति) चलिता - धावितुं प्रवृत्ताः तत एव (चवलत्ति) चपलाः (पागडत्ति ) प्रकटाः (तरंगत्ति) एवंविधास्तरङ्गाः- कल्लोलाः तथा ( रंगतभंगति) रङ्गत- इतस्ततो नृत्यन्तः एवंविधा 'भंग'त्ति | कल्लोलविशेषाः तथा (खोखुग्भमाणत्ति) अतिक्षुभ्यन्तः - भयभ्रान्ता इव भ्रमन्तः ( सोमंतत्ति ) शोभमानाः ( निम्मलत्ति ) निर्मला :- खच्छाः (उक्कडत्ति) उत्कटाः - उद्धताः (उम्मीत्ति) ऊर्मयो - विच्छित्तिमन्तः कल्लोलाः, ततः एतैः सर्वैः पूर्वोक्तैः कल्लोलप्रकारैः (सहसंबंधत्ति ) सह यः सम्बन्धो - मिलनं तेन ( धावमाणावनियत्तभासुरतराभिरामं ) धावमान:- त्वरितं तीराभिमुखं प्रसर्पन्, अपनिवर्त्तमानः - तटात् पञ्चाद्वलमानः सन् भासुरतरः- अत्यन्तं दीप्रोत एव अभिरामो-मनोहरो यः स तथा तं पुनः किंवि० ? - ( महामगरमच्छत्ति) महान्तो मकरा मत्स्याश्च प्रसिद्धाः तथा ( तिमितिमिंगिल निरुद्धतिलि तिलियाभिघायत्ति ) तिमयः १ तिमिङ्गिलाः २ निरुद्धाः ३ तिलितिलिका ४ च जलचरजीवविशेषाः, अथैतेषां अभिघातेन पुच्छाच्छोदनेन उत्पन्न: ( कप्पूर फेणपसरं ) कर्पूरवदुज्ज्वलः फेनप्रसरो यस्य स तथा तं पुनः किंवि० ? - ( महानईतुरियवेगसमागय्भूमत्ति) महत्यो नद्यो महानयो- गङ्गायास्तासां ये त्वरितवेगाः शीघ्रं आगमनानि तैः आगतभ्रम - उत्पन्नभ्रमणो यो ( गंगावत्तत्ति ) गङ्गावर्त्तनामा आवर्त्तविशेषस्तंत्र ( गुप्पमाणुचलंतत्ति) व्याकुलीभवत् अत एव उच्छलत्

क्षीरसागरः सू. ४३
२०
२५
॥ ४९ ॥
२८

Page #119

|विमानखमः सू.४४
आवर्तपतितत्वेन अन्यत्र निर्गमावकाशाभावात् ऊर्ध्व उच्छलत् (पच्चोनियत्तत्ति)प्रत्यवनिवृत्तं-ऊध्र्व उच्छल्य तत्रैव पुनः पतितं, अत एव (भममाणलोलसलिलं ) तत्र आवर्ते एव भ्रमत् तत एव च लोलं-खभावतश्चञ्चलं, एवंविधं सलिलं-पानीयं यत्र स तथा तं, (पिच्छइ) प्रेक्षते इति क्रियापदं (खीरोअसायरं)क्षीरोदसागरं इदं विशेष्यं (सरयरयणिकरसोमवयणा) शरत्कालीनः रजनीकर:-चन्द्रस्तद्वत् सौम्यं वदनं यस्याः , एवंविधा त्रिशला ११॥ (४३)॥ | (तओ पुणो)ततः सा त्रिशला द्वादशे स्वप्ने विमानवरपुण्डरीकं प्रेक्षते, अथ किंविशिष्टं विमानवरपुंडशरीकं ?-(तरुणसूरमंडलसमप्पहं ) तरुणो-नूतनो यः सूर्यस्तस्य मण्डलं-बिम्बं तेन समा प्रभा-कांतिर्यस्य
तत्तथा, पुनः किंवि०? (दिप्पमाणसोहं ) दीप्यमाना शोभा यस्य तत्तथा, पुनः किंवि०१ ( उत्तमकंचणमहामणिसमूहपवरतेअअट्टसहस्सत्ति) उत्तमैः काञ्चनमहामणिसमूहै:-सुवर्णरत्नप्रकरैः प्रवरा ये अष्टाधिकसहस्रसंख्याःतेका:-स्तम्भाःतैः (दिपंतनहपईवं ) दीप्यमानं सत् नभ-आकाशं प्रदीपयति यत् तत् तथा, पुनः किंवि०१-(कणगपयरलंबमाणमुत्तासमुज्जलंति) कनकमतरेषु-सुवर्णपत्रेषु लम्बमानाभिभुक्ताभिः समुज्ज्वलं-प्राबल्येन दीप्तिमत्, पुनः किंवि०१(जलंतदिव्वदामंति)ज्वलन्ति-दीप्यमानानि देवसम्बन्धीनि अर्थाल्लम्बितानि दामानि-पुष्पमाल्यानि यत्र तत्तथा, पुनः किंवि०१-(इहामिगउसभतुरगत्ति) इहामृगा-वृका 'वरगडा जीव इति लोके' ऋषभा-वृषभाः तुरगा-अश्वाः (नरमगरविहगत्ति) नरा-मनुष्याः मकरा विहगा:
१४
Jain Education
a
l
For Private & Personel Use Only
Silww.jainelibrary.org

Page #120

कल्प. सुबो व्या० ३
॥ ५० ॥
. पक्षिणः ( वालग किन्नर रुरुसरभ चमरसंसत्तत्ति ) व्यालका :- सर्पाः किन्नरा-देवजातिविशेषाः, रुरवो - मृगभेदाः शरभा - अष्टापदाः, चमर्यो -धेनवः, संसक्ताः- श्वापदविशेषाः (कुंजरवणलयप उमलयत्ति ) कुञ्जरा - हस्तिन:, बनलता - अशोकलताद्याः, पद्मलताः - पद्मिन्यः एतेषां सर्वेषां या (भत्तिचित्तं ) भक्ती - रचना चित्राणि इतियावत् तैः चित्र - आश्चर्यकारि, पुनः किंवि० ? - ( गंधव्योपवज्ज माणसं पुन्नघोसं ) गान्धर्वशब्देन इह गीतं उच्यते उपवाद्यमानशब्देन वादित्राण्युच्यन्ते, ततो गान्धर्वोपवाद्यमानानां - गीतवादित्राणां सम्पूर्णो घोष:शब्दो यत्र तत्तथा पुनः किंवि० १- ( निचं सजलघणविउलजलहरत्ति ) नित्यं - निरन्तरं सजलो - जलसम्पूर्णः घनो - निबिडो विपुल:- पृथुलः एवंविधो यो जलधरो - मेघस्तस्य यत् ( गजिअसद्दाणुणाइणा ) गर्जितशब्दोगर्जारव इत्यर्थः तस्य अनुनादिना - सदृशेन एवंविधेन ( देवदुंदुहिम हारवेति ) देवसम्बन्धिदुन्दुभिमहाशब्देन (सयलमवि जीवलोअं पूरयंतं) सकलमपि जीवलोकं पूरयत् शब्दव्याप्तं कुर्वत् इत्यर्थः पुनः किंवि० ? - (कालागुरुपवर कुंदुरुक्कतुरुक्कत्ति ) कृष्णागुरु १ प्रवरकुन्दुरुष्क २ तुरुष्काः ३ प्राख्याख्याताः तथा (उज्झतमाणधूववासंगत्ति) दह्यमानधूपो - दशाङ्गादिर्धूपो, वासाङ्गानि - सुगन्धद्रव्याणि एतेषां सर्वेषां यो (मघमतत्ति) मघमघायमानो (गन्धुभिरामं ) उद्भुत इतस्ततः प्रसृतश्च यो गन्धस्तेन अभिरामं, पुनः किंवि० ? - ( निच्चालोअं) नित्यं आलोक:- उद्योतो यत्र तत्तथा पुनः किंवि० ? - ( सेअं ) श्वेतं - उज्ज्वलं अत एव ( सेअप्पनं ) | श्वेता- उज्ज्वला प्रभा - कान्तिर्यस्य तत्तथा पुनः किंवि० ? - ( सुरवराभिरामं ) सुरवरैः प्रधानं शोभितं, न तु

विमानखमः सू. ४४
. २०
२५
॥ ५० ॥
२८

Page #121

रिक्त, (पिच्छह ) प्रेक्षते इति क्रियापद (सा) सा त्रिशला इति प्राग्योजितं, पुनः किंवि०१-(साओवभोग) रनोचयख
सातस्य-सातवेदनीयस्य कर्मण उपभोगो यत्र तत् सातोपभोगं, ईदृशं (विमाणवरपुंडरीयं) विमालवरपुण्ड-मासू.४५ Sरीकं-विमानवरेषु पुण्डरीकमिव अत्युत्तमत्वात्, इदं विशेष्यं १२॥ (४४)॥ SH (तो पुणो) ततः पुनः सा त्रिशला त्रयोदशे स्वप्ने रत्ननिकरराशिं पश्यति, अथ किंविशिष्टं रत्ननिकहारराशि?-(पुलगवेरिंदनीलत्ति) पुलकं १ वज्र २ इन्द्रनीलं-नीलरत्नं ३ (सासगत्ति) सस्यकं-रत्नविशेषः ४
(ककेअणत्ति) कर्केतनं ५ (लोहियक्खत्ति) लोहिताक्षं ६ (मरगयत्ति) मरकतं ७ (मसारगल्लत्ति) मसारगल्लं८ (पवालत्ति) प्रवालं ९ (फलिहत्ति) स्फदिकं १०(सोगंधियत्ति) सौगन्धिकं ११ (हंसगम्भत्ति) हंसगर्भ १२ (अंजणत्ति) अञ्जनं-अञ्जनप्रभंश्यामरत्नं १३ (चंदप्पहत्ति) चन्द्रप्रभ:-चन्द्रकान्तरत्नं १४ (वररयणेहिं) एभी रत्नप्रकारैः (महिअलपइदिअं) महीतलप्रतिष्ठितं (गगणमंडलंतं पभासयंतं) महीतले स्थितमपि गगनमण्डलस्यान्तं यावत् प्रभासयन्तं, लोकप्रसिद्धस्य आकाशस्यापि शिखरं स्वकान्त्या शोभयन्तं इत्यर्थः, पुनः किंवि०१-12 (तुंगं) उच्चं, किंप्रमाणं ? इत्याह-(मेरुगिरिसन्निगासं) मेरुगिरिसदृशं, (पिच्छद) प्रेक्षते इति क्रियापदं (सा) सा त्रिशला (रयणनिकररासिं) रत्ननिकराणां राशि:-उच्छूितः समूहस्तं, इदं विशेष्यम् १३॥(४५)
(सिहिं च) सिंहिं चेति पदं प्रागुक्तगाथागतं 'तओ पुणो' इत्यर्थसूचकं, (सा)ततः सा त्रिशला चतुदेशे खप्ने ईदृशं शिखिनं-अग्निं पश्यति, अथ किविशिष्टं शिखिनं ?-(विउलुजलपिंगलमहुघयपरिसिचमाणत्ति)
Jain Education
M
ana
For Private & Personel Use Only
ww.jainelibrary.org

Page #122

7ASA
कल्प.सुबो
लाविपुला-विस्तीर्णा तथा उज्ज्वलपिंगलेन मधुघृतेन परिषिच्यमाना-उज्ज्वलेन घृतेन पिङ्गलेन च मधुना अनिवतः सिच्यमाना अत एव (निमत्ति) निधूमा (धगधगाइअत्ति) धगधगितिकुर्वत्यो (जलंतजालुज्जलाभिरामं) .४६
ज्वलन्त्यो-दीप्यमाना या ज्वालास्ताभिः उज्ज्वलं अत एव अभिरामं, पुनः किंवि०-(तरतमजोगजुत्तेहिं जिनजननी॥५१॥
तरतमयोगयुक्तैः (जालपयरेहिं ) ज्वालाप्रकरैः (अन्नुन्नमिव अणुपइन्नं ) अन्योऽन्यं अनुप्रकीर्ण इव, तस्य दृश्यता सर्वा अपि ज्वाला अन्योऽन्यं प्रविष्टा इव सन्तीति भावः, (पिच्छइ) प्रेक्षते इति क्रियापदं, पुनः किंवि०१-16 (जालुज्जलणगत्ति) ज्वालानां ऊर्ध्व ज्वलनं ज्वालोज्ज्वलनं, स्वार्थिककप्रत्यये च ज्वालोज्ज्वलनकं, अत्र तृतीयैकवचनलोपः तेन ज्वालोज्ज्वलनकेन (अंबरं व कत्थइ पयंत) कचित्प्रदेशे अम्बरं-आकाशं पचन्तं इव, अभ्रंलिहत्वेन आकाशपचनसमर्थ इवेत्यर्थः, पुनः किंवि०१-(अइवेगचंचलं) अतिवेगेन चञ्चलं (सिहिं) शिखिनं-अग्निं, इदं विशेष्यम् १४॥ (४६)॥ | (इमे एयारिसे) इमान् एतादृशान् (सुभे) शुभान-कल्याणहेतून् (सोमे) उमया-कीर्त्या सहितान् (पियदंसणे) प्रियदर्शनान-दर्शनमात्रेण प्रीतिकरान (सुरूवे) सुरूपान् (सुविणे) खमान् (दह्रण सयण-18 मज्झे पडिवुद्धा) शयनमध्ये-निद्रामध्ये दृष्ट्रा प्रतिबुद्धा-जागरिता सती (अरविंदलोयणा) अरविन्दलोचना त्रिशला (हरिसपुलइअंगी) हर्षपुलकिताङ्गी-प्रमोदभररोमाञ्चितगात्री ॥ अत्र प्रसङ्गेन एतेषां स्वप्नानां गर्भकाले सकलजिनराजजननीविलोकनीयत्वं दर्शयन्नाह-(एए चउदस सुविणे) एतान् चतुर्दश स्वमान्
Jain Education
WTanal
For Private & Personel Use Only
Cow.jainelibrary.org,

Page #123

( सव्वा पासेइ तित्थयरमाया।) सर्वोः पश्यन्ति तीर्थकरमातरः (जं रयणि वक्कमह) यस्यां रजन्यांश्रीसिद्धार्थउत्पद्यन्ते (कुञ्छिसि महायसो अरिहा ॥१॥) कुक्षौ महायशसः अहन्तः॥ (४७)॥
जागरणं (तएणं सा तिसला खत्तिआणी) ततः सा त्रिशला क्षत्रियाणी (इमे एयारूवे) इमान् एतदुरूपान् (चउद्दस महासुमिणे) चतुर्दश महास्वप्नान् (पासित्ता णं पडिवुद्धा समाणी) दृष्ट्वा जागरिता सती (हहतुजावहिअया ) हृष्टा तुष्टा यावत् हर्षपूर्णहृदया (धाराहयकयंबपुष्फगंपिव) मेघधाराभिः सिक्तं यत् कदंबपुष्पं-कदंबतरुकुसुमं तद्वत् (समुस्ससिअरोमकूवा) उल्लसितानि रोमाणि कूपेषु यस्याः सा (सुमिगुग्गहं करेइ ) स्वप्नानां अवग्रहं-स्मरणं करोति (करित्ता) कृत्वा च (सयणिज्जाओ अब्भुढेइ ) शय्यायाः अभ्युत्तिष्ठति ( अन्भुद्वित्ता) अभ्युत्थाय (पायपीढाओ पच्चोरुहइ) पादपीठात् प्रत्यवतरति ( पचोरुहित्ता) प्रत्यवतीयं च ( अतुरियं) अत्वरितया-चित्तौत्सुक्यरहितया ( अचवलं) अचपलया-कायचापल्यरहितया | (असंभताए ) असम्भ्रान्तया-कुत्रापि स्खलनारहितया (अविलम्बियाए) विलम्बरहितया (रायहंससरिसीए) राजहंसगतिसदृशया (गइए ) एवंविधया गत्या (जेणेव सयणिजे) यत्रैव शयनीयं (जेणेव सिद्धत्थे खत्तिए) यत्रैव सिद्धार्थनामा क्षत्रियः (तेणेव उवागच्छइ ) तत्रैव उपागच्छति ( उवागच्छित्ता) उपागत्य च (सिद्धत्थं खत्तियं ) सिद्धार्थ क्षत्रियं ताभिर्गीर्भि:-वाणीभिः संलपन्ती २ प्रतिबोधयतीति सम्बन्धः । अथ कीदृशीभिर्वाणीभिरित्याह-(ताहिं )ताभिर्विशिष्टगुणसंयुक्ताभिः, पुन: किंवि०१-(इटाहिं ) इष्टाभिः
Jain Education
H
o a
For Private & Personel Use Only
(OTww.jainelibrary.org

Page #124

कल्प. सुबो व्या० ३
॥ ५२ ॥
Jain Education In
तस्य वल्लभाभिः पुनः किंवि० ? - ( कंताहिं ) कान्ताभिः सर्वदा वाञ्छिताभिः अत एव ( पियाहिं ) प्रियाभि:- अद्वेष्याभिः पुनः किंवि० ? - ( मणुष्णाहिं ) मनोज्ञाभि: - मनो विनोदकारिणीभिः, अत एव (मणामाहिं) मनोऽमाभिः - मनसा अम्यन्ते - पुनः पुनर्गम्यन्ते न तु कदापि विस्मार्यन्ते एवंविधाभिः पुनः किंवि० ? - उरालाहिं ) उदाराभिः - सुन्दरध्वनिवर्णसंयुताभिः पुनः किंवि० ? ( कल्लाणाहिं ) कल्याणानि - समृद्धयस्तत्कारिणीभिः पुनः किंवि० ? - ( सिवाहिं ) शिवाभिः - उपद्रवहरीभिः तथाविधवर्णसंयुक्तत्वात्, अत एव ( धन्नाहिं ) धन्याभिः - धनप्रापिकाभिः पुनः किंवि० ? - ( मंगल्लाहिं ) मङ्गलकरणे प्रवीणाभिः पुनः किंवि० १ ( सस्सिरीआहिं ) सश्रीकाभिः - अलङ्कारविराजिताभिः पुनः किंवि० ? - ( हिअयगमणिजाहिं ) कोमलतया सुबोधतया च हृदयङ्गमाभिः पुनः किंवि० ? - ( हिअयपल्हायणिज्जाहिं ) हृदयप्रह्लादनीयाभिः - हृद्गतशोकाद्युच्छेदिकाभिः, पुनः किंवि० ? - ( मिअमहुरमंजुलाहिं ) मिताः - अल्पशब्दाः बह्नर्थाच मधुराः - श्रोत्रसुखकारिण्यः, मञ्जुलाः- सुललितवर्णमनोहराः ततः पदत्रयस्य कर्मधारये मितमधुरमञ्जुलाभिरिति ( गिराहिं ) एवंविधाभिः वाणीभिः (संलवमाणी २ ) संलपन्ती - वदन्ती ( पडिबोहेइ ) जागरयति ॥ ( ४८ ) ॥
(तए णं ) ततोऽनन्तरं जागरणानन्तरं ( सा तिसला खत्तिआणी ) सा त्रिशला क्षत्रियाणी ( सिद्धत्थेणं रन्ना) सिद्धार्थेन राज्ञा ( अन्भणुण्णाया समाणी ) अभ्यनुज्ञाता सती ( नाणामणिकणगरयणभत्तिचित्तंसि ) नानामणिकनकरत्नानां भक्तिभिः रचनाभिः चित्रे - आश्चर्यकारिणि ( भद्दासणंसि निसीयइ ) भद्रासने

श्री सिद्धार्थजागरणं
सू. ४८
२०
२५
॥ ५२ ॥
२५
jainelibrary.org

Page #125

निषीदति (निसीइत्ता) निषद्य च (आसत्था) मार्गजनितश्रमापगमेन आश्वस्ततां उपगता, अत एव स्वप्ननिवेद(वीसत्था) विश्वस्ता क्षोभाभावेन (सुहासणवरगया) सुखासनवरं गता, सुखेन उपविष्टा सती (सिद्ध- नं सू. ४९ त्थं खत्तियं) सिद्धार्थ क्षत्रियं (ताहिं इवाहिं ) ताभिः इष्टाभिः (जाव संलवमाणी २) यावत् पूर्वोक्तस्वरू- फलपृच्छा |पाभिर्वाणीभिः ( एवं वासी) एवं अवादीत् ॥ (४९)॥ तत् किमित्याह। (एवं खलु अहं सामी) एवं निश्चयेन अहं हे स्वामिन् ! (अज तंसि तारिसगंसि) अद्य तस्मिन् तादृशे (सयणिज्जसि) पल्यङ्के (वण्णओ) वर्णकः पूर्वोक्तः (जाव पडिबुद्धा) यावत् जागरिता तावद्वाच्या, (तंजहा) तद्यथा (गयवसहगाहा) 'गयवसह' इति गाथाप्यत्र वाच्या (तं एएसिं सामी) तस्मात् एतेषां । हे स्वामिन् ! (उरालाणं) प्रशस्तानां (चउदसण्हं महासुमिणाणं) चतुर्दशानां महास्वमानां (के मन्ने ) मन्ये इति वितर्कार्थो निपातः, ततः कः? अहं विचारथामि (कल्लाणे) कल्याणकारी (फलवित्तिविसेसे भविस्सइ) फल वृत्तिविशेषो भविष्यतीति ॥ (५०)॥
(तए णं से सिद्धत्थे राया) ततः स सिद्धार्थो राजा (तिसलाए खत्तिआणीए) त्रिशलायाः क्षत्रियाण्याः (अंतिए) अन्तिके-पार्थात् ( एअमटुं) एनमर्थ (सुच्चा) श्रुत्वा श्रोत्रेण (निसम्मत्ति) निशम्य-हृदयेनौवधार्य (हहतुजावहियए) हृष्टस्तुष्टः यावत् हर्षपूर्णहृदयः (धाराहयनीवसुरहिकुसुमत्ति) धारासिक्तो यो नीपवृक्षः तस्य सुगन्धि पुष्पं तद्बत् (चंचुमालइयरोमकूवे) उल्लसितानि रोमाणि कूपेषु यस्य स तथा, एवं
989098290Saee
in Education in m
asa
For Private & Personel Use Only

Page #126

Scene
कल्प.सुबो
विधः सन् (ते सुमिणे ओगिण्हइ ) तान् स्वमान् अवगृह्णाति-चेतसि धरति (ओगिण्हित्ता) अवगृह्य च मत्यादिव्या०३ (ईहं अणुपविसइ) ईहां-सदर्थविचारणालक्षणां अनुप्रविशति (अणुपविसित्ता) अनुप्रविश्य च (अप्पणो भिरर्थनिश्च
साहाविएणं) आत्मनः स्वभावतः उत्पन्नेन तथा ( मइपुव्वएणं) मतिपूर्वकेण एवंविधेन (बुद्धिविण्णाणेणं) यःमू. ५१ ॥५३॥ बुद्धिविज्ञानेन कृत्वा (तेसिं सुमिणाणं) तेषां स्वप्नानां (अत्थुग्गहं करेइ) अर्थावग्रहं-अर्थनिश्चयं करोतिफलकथनम्
18 सू. ५२ (करित्ता) अर्थनिश्चयं कृत्वा च (तिसलं खत्तियाणिं) त्रिशलां क्षत्रियाणी प्रति (ताहिं इटाहिं ) ताभिः इष्टाभिः (जाव सस्सिरीयाहिं) यावत् सश्रीकाभिः ( वग्गूहिं संलवमाणे २) एवंविधाभिः वाग्भिः संलपन् सन् (एवं वयासी) एवं अवादीत् ॥ (५१)॥ | किमित्याह-(उराला णं तुमे देवाणुप्पिए सुमिणा दिट्ठा) उदारा:-प्रशस्ताः त्वया हे देवानुप्रिये!-सरल-| || स्वभावे खानाः दृष्टाः (कल्लाणा णं तुमे देवाणुप्पिए सुमिणा दिहा) तथा कल्याणकारिणः त्वया हे देवानु-| प्रिये स्वमा दृष्टाः (एवं) अनेनाभिलापेन (सिवा धन्ना मंगल्ला) उपद्रवहराः धनप्रापकाः मङ्गलकारकाः
(सस्सिरिया) शोभया सहिताः (आरुग्गतुढिदीहाउत्ति) नीरोगत्वं चित्तानन्दः चिरजीवित्वं (कल्लाणमंग-1| ISIल्लकारगाणं) कल्याणं-समृद्धिः मङ्गलं-वाञ्छितप्राप्तिः एतेषां वस्तूनां कारकाः (तुमे देवाणुप्पिए ! सुमिणा |॥५३॥
दिट्ठा) त्वया हे देवानुप्रिये ! स्खमाः दृष्टाः। अथ तेषां स्वप्नानां महिना किं भविष्यतीत्याह-(अत्थलाभो देवाणुप्पिए) अर्थो-मणिकनकादिः तस्य लाभः हे देवानुप्रिये ! (भोगलाभो देवाणुप्पिए) भोगा:-शब्दादय
Jain Education triplinal
For Private & Personel Use Only
Amlaw.jainelibrary.org

Page #127

स्तेषां लाभः हे देवानुप्रिये ! (पुत्तलाभो देवाणुप्पिए) पुत्रस्य लाभः हे देवानुप्रिये ! (सुक्खलामोश भाविपुत्र देवाणुप्पिए) सौख्यं-मनसो निवृत्तिस्तस्य लाभ: हे देवानुप्रिये ! (रजलाभो देवाणुप्पिए) राज्य- वर्णनं मू. स्वाम्यमात्यमुहृत्कोशराष्ट्रदुर्गसैन्यलक्षणं सप्ताङ्गं तस्य लाभो भविष्यतीति ॥ अथ सामान्येन फलान्युक्त्वा | विशेषतो मुख्यं फलमाह-(एवं खलु तुमे देवाणुप्पिए!) अनेन प्रकारेण निश्चयेन त्वं हे देवानुप्रिये ! हे 8 त्रिशले ! ( नवण्हं मासाणं ) नवसु मासेषु ( बहुपडिपुन्नाणं ) बहुप्रतिपूर्णेषु सत्सु ( अट्ठमाण राईदियाणं) अर्धाष्टमरात्रिदिवसाधिकेषु (विइक्वंताणं) व्यतिक्रान्तेषु सुरूपं दारकं-पुत्रं प्रजनिष्यसीति सम्बन्धः, किंविशिष्टं ?-(अम्हं कुलके) अस्माकं कुले केतुरिव केतु:-चिन्हं ध्वजस्तत्सदृशं अत्यद्भुतं इत्यर्थः (अम्हं कुलदीवं) अस्माकं कुले दीप इव दीपस्तं प्रकाशकं मङ्गलकारकं च ( कुलपब्वयं) कुले पर्वत इव पर्वतः अपराभवनीयः स्थिरश्च, कुलस्य आधार इत्यर्थः, (कुलवडिंसयं) कुले अवतंसक इव-मुकुट इव || यस्तं, शोभाकरत्वात् , अत एव (कुलतिलयं) कुलतिलकं मस्तकधार्यत्वात् (कुलकित्तिकरं) कुलकीर्तिकरं शुभाचारित्वात् (कुलवित्तिकरं) कुलस्य वृत्तिः-निर्वाहस्तस्य कारक (कुलदिणयरं) प्रकाशकत्वात् । कुले दिनकरसमानं (कुलआधारं ) कुलाधार:-पृथ्वीवत् कुलस्याधारं (कुलनंदिकर) कुलस्य नन्दिः-वृद्धिस्तस्याः कर-कारकं (कुलजसकरं) कुलस्य यश:-सर्वदिग्गामिनी ख्यातिः तस्य कारकं, 'एकदिग्मामिनी कीर्तिः, सर्वदिग्गामुकं यशः' इति वचनात् (कुलपायवं) छायाकरत्वात् आश्रयणीयत्वाच कुले पादपसमानं,
Jain Education
For Private
Personel Use Only
Nirw.jainelibrary.org

Page #128

कल्प.सुबो- न्या०३ ॥५४॥
पादप:-वृक्षः (कुलविवद्धणकरं) कुलस्य विवर्धनं-सर्वतो वृद्धिस्तस्य कर-कारकं (सुकुमालपाणिपायं)शौर्यादिवसुकुमालं पाणिपादं यस्य स तथा तं (अहीणपडिपुन्नपचिंदियसरीरं) लक्षणोपेतानि तथा स्वरूपेणापि पूर्णानिर्णनं सू.५३ एवंविधानि पञ्चेन्द्रियाणि यत्र एवंविधं शरीरं यस्य स तथा तं (लक्खणवंजणगुणोववेयं) लक्षणानां व्यञ्जनानां च ये गुणाः तैः उपपेतं-सहितं ( माणुम्माणपमाणपडिपुन्नसुजायसव्वंगसुंदरंग) मानेन उन्मानेन प्रमाणेन । च प्रतिपूर्णानि तथा सुजातानि-शोभायुक्तानि एवंविधानि सर्वाणि अङ्गानि यन्न एवंविधं सुन्दरं अझं-शरीरं यस्य स तथा तं (ससिसोमागारं) चन्द्रवत् सौम्याकारं (कंतं ) वल्लभं (पियदंसणं) प्रियं दर्शनं यस्य स तथा तं (सुरूपं) शोभनरूपं (दारयं) एवंभूतं पुत्रं (पयाहिसि ) प्रजनिष्यसि ॥ (५२)॥
(सेविय णं दारए ) सोऽपि च बालकः ( उम्मुक्कबालभावे) उन्मुक्तो बालभावो येन सः (बिनायपरिणयमित्ते) विज्ञातं-विज्ञानं तत् परिणतमात्रं यस्य स तथा, परिपक्वविज्ञान इत्यर्थः (जुब्वणमणुपत्ते ) यौवनं | अनुप्राप्तः सन् (सूरे) शूरः-दाने अङ्गीकृतनिर्वाहे च.समर्थ इत्यर्थः (वीरे) वीरः संग्रामे समर्थः (विकते) |विक्रान्तः-परमण्डलाक्रमणसमर्थः पराक्रमवानित्यर्थः (विच्छिपणविउलबलवाहणे ) विस्तीर्णादपि विपुले २५
अतिविस्तीर्णे इत्यर्थः एवंविधे बलवाहने यस्य स तथा, तत्र बलं-सेना वाहनं-गवादिकं ( रजवई राया भवि-1 ॥५४॥ स्सइ) राज्यस्य खामी एवंविधो राजा भविष्यति ।। (५३)॥ (तं उराला णं जाव सुमिणा दिहा) तस्मात् प्रशस्ताः यावत् त्वया स्वमाः दृष्टाः (दुचंपि तचंपि अणुवू- २८
Jain Education Inter
For Private & Personel Use Only

Page #129

हइ ) एवं वारद्वयं वारत्रयं प्रशंसति (तए णं सा त्रिसला खत्तियाणी) ततोऽनन्तरं सा त्रिशला क्षत्रिया- तथाकृतिः णी (सिद्धस्थस्स रनो) सिद्धार्थस्य राज्ञः (अंतिए एयमढे सुच्चा) पार्थे एतं अर्थं श्रुत्वा (निसम्म) प्रतिजागरनिशम्य-अवधार्य (हतुजाव हिअया) हृष्टा तुष्टा यावत् हर्षपूर्णहृदया (करयलपरिग्गहियं) करतलाभ्यां ।। णं च सू. कृतं (जाव मत्थए अंजलिं कट्ठ) यावत् मस्तके अञ्जलिं कृत्वा ( एवं वयासी) एवं अवादीत् ॥ (५४)॥ - (एवमेयं सामी!) एवं एतत् हे स्वामिन् ! (तहमेयं सामी) तथैतत् हे स्वामिन् ! ( अवितहमेयं सामी) यथास्थितं एतत् हे स्वामिन् ! ( असंदिद्धमेयं सामी) संदेहरहितं एतत् हे स्वामिन् ! (इच्छियमेयं सामी) वाञ्छितं एतत् हे स्वामिन् ! (पडिच्छियमेयं सामी) युष्मन्मुखात्पतदेव गृहीतं एतत् हे स्वामिन् ! (इच्छियपडिच्छियमेयं सामी) वाञ्छितं सत् पुनः पुनः वाञ्छितं एतत् हे स्वामिन् !(सच्चे णं एस अहे)सत्यः एषोऽर्थः (से जहेयं तुम्भे वयहत्ति क१) स यथा-येन प्रकारेण इमं अर्थ यूयं वदथ इति उक्त्वा (ते सुमिणे सम्म पडिच्छह)तान् स्वमान् सम्यक् प्रतीच्छति-अङ्गीकरोति (पडिच्छित्ता) अङ्गीकृत्य च (सिद्धत्थेणं रन्ना) सिद्धार्थेन राज्ञा (अब्भणुनाया समाणी) अभ्यनुज्ञाता-स्वस्थानं गन्तुमनुमता (नाणामणिरयणभत्तिचित्ताओ भासणाओ) नानामणिरत्नभक्तिभिश्चित्रात भद्रासनात (अन्भुट्टेड) अभ्युत्तिष्ठति, (अब्भुट्टित्ता)IR अभ्युत्थाय च (अतुरियमचवलमसंभंताए) अत्वरितया अचपलया असम्भ्रान्तया (अविलंबियाए) विलम्बरहितया (रायहंससरिसीए गइए) राजहंससदृशया गत्या (जेणेव सए सयणिज्जे) यत्रैव स्वकं शयनीय
50802992898922038920
कल्प.मु.१०

For Private & Personel Use Only

Page #130

कल्प.सुबो- व्या०३
काकारण
२०
(तेणेव उवागच्छइ) तत्रैव उपागच्छति ( उवागच्छित्ता) उपागत्य च (एवं वयासी) एवं अवादीत्-(५५) (मा मे एए उत्तमा) मा इति निषेधे लोके 'रखे' इति, मम एते उत्तमाः-स्वरूपतः सुन्दराः (पहाणा) सत्फलदायकत्वात् प्रधानाः अत एव (मंगल्ला) मङ्गलकारिणः (सुमिणा दिहा) स्वप्नाः दृष्टाः ( अन्नेहि पावसुमिणेहिं ) अन्यैः पापस्वप्नैः (पडिहम्मिस्संतित्तिकट्ठ) मा प्रतिहन्यन्तां-विफलीक्रियन्तां इतिकृत्वा (देवयगुरुजणसंबध्धाहिं ) देवगुरुजनसम्बध्धाभिः अत एव (पसत्थाहिं ) प्रशस्ताभिः (मंगल्लाहिं ) मङ्गलकारिणीभिः (धम्मियाहिं ) धार्मिकाभिः (कहाहिं) कथाभिः (सुमिणजागरियं जागरमाणी) स्वप्नजागरिकां-स्वमसंरक्षणार्थ जागरिका स्वप्नजागरिका तां जाग्रती (पडिजागरमाणी विहरइ) तान् स्वमानेव स्वापनिवारणेन प्रतिचरन्ती आस्ते इत्यर्थः॥ (५६)॥ | (तए णं सिद्धत्थे खत्तिए)ततः सिद्धार्थः क्षत्रियः (पच्चूसकालसमयंसि ) प्रभातकालसमये (कोडुबियपुरिसे सद्दावेइ ) कौटुम्बिकपुरुषान्-सेवकान् आकारयति (सद्दावित्ता) आकार्य च ( एवं वयासी) एवं अवादीत् ॥ (५७)॥ किमित्याहI (खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया!) क्षिप्रमेव-शीघ्रमेव अरे सेवकाः! (अन्ज सविसेस) अद्य उत्सवदिनत्वात् विशेषप्रकारेण ( बाहिरियं उवट्ठाणसालं) बाह्यां उपस्थानशालां' कचेरी' इति लोके, किंविशिष्टां ? ( गंधो|दयसित्तं) सुगन्धोदकेन सिक्तां (सुइसंमजिओवलितं) शुचिं-पवित्रां, संमार्जितां कचवरापनयनेन उप
Cateeeeeeeeeee
। २५
Jain Education iraK
For Private & Personel Use Only

Page #131

Jain Educatio
लिप्सां छगणादिना, तत्तः पदत्रयस्य कर्मधारयः, (सुगंधवरपंचवण्णपुष्फोवयारकलियं ) सुगन्धानां वराणां पञ्चवर्णानां च पुष्पाणां य उपचारस्तेन कलितां (कालागुरुपवर कुंदुरुक्कतुरुक्क डज्झतधूवमघमघंतगंधुद्धूयाभिरामं) तथा दह्यमाना ये कृष्णागुरुप्रवर कुन्दुरुष्क तुरुष्कधूपास्तेषां मघमघायमानो यो गन्धस्तेन उद्धताभिरामां (सुगंधवरगंधियं ) तथा सुगन्धवराणां चूर्णादीनां गन्धो यत्र तथा तां ( गंधवहिभूयं ) गन्धद्रव्यगुटिकासमानां ( करेह ) एवंविधां उपस्थानशालां कुरुत स्वयं ( कारवेह ) अन्यैः कारयत ( करिता कारवित्ता य ) कृत्वा कारयित्वा च तत्र ( सीहासणं रयावेह रयावित्ता ) सिंहासनं रचयत रचयित्वा ( मम एयमाणन्तियं खिप्पा| मेव पचप्पिणह ) मम एतां आज्ञां शीघ्रमेव प्रत्यर्पयत ॥ ( ५८ ) ॥
(तए णं ते कोडुंबियपुरिसा) ततोऽनन्तरं ते कौटुम्बिकपुरुषाः (सिद्धत्थेणं रन्ना ) सिद्धार्थेन राज्ञा ( एवंवृत्ता समाणा ) एवं उक्ताः सन्तः ( हट्ठतुट्ठजावहिअया ) हृष्टास्तुष्टा इत्यादि पूर्ववत् हर्षपूर्ण हृदया: (जावअंजलिं कट्टु ) यावत् अञ्जलिं कृत्वा ( एवं सामित्ति) हे स्वामिन् ! यथा यूयं आदिशध तत्तथैव अस्माभिरवश्यं कर्त्तव्यं इत्युक्त्वा ( आणाए विणणं वयणं पडिसुणंति ) आज्ञया विनयेन वचनं प्रतिशृण्वन्ति ( पडिणित्ता) प्रतिश्रुत्य च ( सिद्धत्थस्स खत्तियस्स अंतिआओ ) सिद्धार्थस्य क्षत्रियस्य पार्श्वात् (पडिनिक्खमंति) बहिस्तान्निष्क्रामन्ति ( पडिनिक्खमित्ता) तथा कृत्वा ( जेणेव बहिरिआ उवट्ठाणसाला ) यत्रैव बाह्या उपस्थानशाला ( तेणेव उवागच्छंति ) तत्रैव उपागच्छन्ति ( उवागच्छित्ता ) उपागत्य ( खिप्पामेव ) शीघ्रं एव
ational

सिंहासनरचनादि
देश: सू.
५८
१०
१४

Page #132

कल्प.सुबो
सविसेसं बाहिरियं उवट्ठाणसालं) विशेषप्रकारेण बाह्यां उपस्थानशाला (गंधोदयसित्तं सुई) गन्धोदकेन सिंहासनरव्या३सिक्तां तथा शुचिं च कृत्वा (जाव सीहासणं रयाविंति ) यावत् तत्र सिंहासनं रचयन्ति (रयावित्ता )रच-चनादि स.
यित्वा(जेणेव सिद्धत्थे खत्तिए) यत्रैव सिद्धार्थः क्षत्रियः (तेणेव उवागच्छंति) तत्रैव उपागच्छन्ति ( उवाग-५९उत्थानं ॥५६॥ च्छित्ता) उपागत्य ( करयल जाव मत्थए अंजलिं कट्ट) करतलाभ्यां यावत् मस्तके अञ्जलिं कृत्वा (सिद्ध- पू. ६०
स्थस्स खत्तियस्स) सिद्धार्थस्य क्षत्रियस्य (तमाणत्तियं पञ्चप्पिणंति )तां आज्ञां प्रत्यर्पयन्ति, तत्तथैव सर्व कृत्वा अस्माभिर्भवदादेशः कृत इति निवेदयन्तीत्यर्थः॥ (५९)॥
(तए णं सिद्धत्थे खत्तिए) ततः स सिद्धार्थः क्षत्रियः (कल्लं पाउप्पभाए रयणीए) कल्ये-आगामिनि दिने 'प्रादुरित्यव्ययं प्रकाशे' ततःप्रकटप्रभातायां एवंविधायां रजन्यां जातायां सत्यां (फुल्लुप्पलकमलकोमलुम्मिलियंमि) फुलं-विकसितं यत् उत्पलं-पद्मं कमलश्च-हरिणविशेषस्तयोः सुकुमालं उन्मिलितंविकसनं दलानां नयनयोश्च यस्मिन्नेवंविधे (अहापंडुरे पभाए) अथ-रजनीविभातानन्तरं पाण्डुरे-उज्ज्वले| प्रभाते, अयमर्थ:-यस्मिन्प्रभाते पद्माना दलविकासेन विकसनं जातं हरिणानां च नयनविकासेनेति, तस्मिन् २५ प्रभाते जाते, पूर्व रजनी विभाता तत ईषत्प्रकाशो जातः ततश्च पाण्डुरं-उज्ज्वलं प्रभातं जातं ततश्च क्रमेण सूर्य उगते सति, अथ किंविशिष्टे सूर्ये ( रत्तासोगप्पगासत्ति) रक्तस्य अशोकस्य यः प्रकाश:-प्रभासमूहः। (किंसुअत्ति) किंशुकं च-पलाशपुष्पं (सुअमुहत्ति) शुकमुख-शुकचन्चुपुटं (गुंजद्धरागत्ति) गुञ्जाया अर्धे कृष्णभा
Jain Education
I
deal
For Private & Personel Use Only
Saw.jainelibrary.org

Page #133

गार्दन्यभागलक्षणं एतेषां यो रागो-रक्तत्वं तथा (बंधुजीवगत्ति) बन्धुजीवकं-पुष्पविशेषः 'बपोहरीआ फुल' नृपस्योत्थाइति लोकप्रसिद्धं (पारावयचलणनयणत्ति) पारापतस्य चरणनयनं (परहुअसुरत्तलोअणत्ति) परभृतस्य-कोकि- नं सू.६० लस्य,सुरक्ते-कोपादिना रक्तीकृते ये लोचने (जासुअणकुसुमरासित्ति) जपापुष्पस्य 'जासूद' इति लोकप्रसिद्धस्य यो राशि:-समूहस्तथा (हिंगुलनिअराइरेगरेहंतसरिसे) हिंगुलनिकरश्च प्रसिद्धः, एतेभ्यः सर्ववस्तुभ्यः अतिरेकेण राजमानः सन् सदृशः, अत्र यः अतिरेकेण राजमानः स सदृशः कथं भवतीत्याशङ्कायां रक्तत्वमात्रेण सदृशः कान्त्या तु अतिरेकेण राजमान इति वृद्धाः, अथवा रक्ताशोकप्रकाशादीनां हिङ्गुलनिकरान्तानां यो राजमानोऽतिरेक:-प्रकर्षस्तत्सदृश इति, पुनः किंविशिष्टे सूर्ये ? (कमलायरसंडविबोहए) कमलानां आकरा-उत्पत्तिस्थानानि ये पद्माइदादयस्तेषु यानि खण्डानि कमलवनानि तेषां विकाशके (उट्ठियंमि सूरे) एवंविधे अभ्युदिते सूर्ये सति, पुनः किंवि०१ (सहस्सरस्सिमि) सहस्ररश्मी, पुन: किंवि०? (दिणयरे) दिनकरे-दिनकरणशीले, पुनः किंवि०? ( तेअसा जलंते) तेजसा देदीप्यमाने ( तस्स य करपहरापरळूमि अंधयारे) तस्य च-श्रीसूर्यस्य करमहारैः-किरणाभिघातैः अन्धकारे अपराद्धे-विनाशिते सति, अथ च (बालायवकुंकुमेणं खचियव्व जीवलोए) बालातपः प्रसिद्धः स कुङ्कुममिव तेन जीवलोके-मनुष्यलोके || खचिते-व्यासे सति, कोऽर्थः ?-यथा कुकुमेन किञ्चिद्वस्तु पिञ्जरीक्रियते तथा बालातपेन जीवलोके पिञ्जरीकृते सति (सयणिज्जाओ अब्भुटेइ ) शयनीयात् अभ्युत्तिष्ठति ॥ (६०)॥
Jain Education UTILOR
For Private & Personel Use Only
Aww.jainelibrary.org

Page #134

कल्प.सुबोव्या०३
॥५७॥
(सयणिज्जाओ अब्भुद्वित्ता) स सिद्धार्थः शयनीयादभ्युत्थाय ( पायपीढाओ पच्चोरुहइ) पादपीठात्र अट्टनशाप्रत्यवतरति ( पच्चोरहित्ता) प्रत्यवतीर्य (जेणेव अदृणसाला) यत्रैव अट्टनशाला-परिश्रमशाला (तेणेव लागमादि उवागच्छद) तत्रैव उपागच्छति (उवागच्छित्ता) उपागत्य च ( अदृणसालं अणुपविसइ) अहनशाला अनुप्रविशति (अणुपविसित्ता) अनुप्रविश्य च (अणेगवायामत्ति) अनेकानि व्यायामाय-परिश्रमाय (जोग्गवग्गणत्ति) योग्या-अभ्यासः 'खुरली तु श्रमो योग्याऽभ्यास' इति वचनात् वल्गन-अन्योऽन्यं उपर्युपरि पतनं (वामद्दणत्ति) व्यामर्दनं-परस्परेण बाहाद्यङ्गमोटनं (मल्लजुद्धकरणेहिं) मल्लयुद्धानि प्रतीतानि, करणानि च-अङ्गगभङ्गविशेषाः मल्लशास्त्रोक्ताः एतैः कृत्वा (संते परिस्संते) श्रान्तः-सामान्येन श्रमं उपगतः, परिश्रान्तः-| सर्वाङ्गीणश्रमं प्राप्तः, एवंविधः सन् (सयपागसहस्सपागेहिं ) शतवारं नवनवौषधरसेन पक्कानि, अथवा यस्य |पाके शतं सौवर्णा लगन्ति तानि शतपाकानि.एवं सहस्रपाकानि एवंविधैः (सुगंधवरतिल्लमाइएहिं ) सुगन्धवरतैलादिभिः, आदिशब्दात् कर्पूरपानीयादीनि ग्राह्याणि, अथ कीदृशैः तैलादिभिः ? (पीणणिज्जेहिं ) प्रीणनीयैः-रसरुधिरादिधातुसमताकारिभिः (दीवणिज्जेहिं) दीपनीयः-अग्निदीप्तिकरैः (मयणिज्जहि । मदनीयैः-कामवृद्धिकरैः। विहणिज्जेहिं ) बृहणीयैः-मांसपुष्टिकरैः (दप्पणिज्जेहिं ) दर्पणीयैः-बलकारिभिः ॥५७॥ (सविदियगायपल्हायणिज्जेहिं ) सर्वाणि इन्द्रियाणि गात्राणि च तेषां प्रह्लादनीयैः-आप्यायनाकारिभिः। एतादृशैः तैलादिभिः(अभंगिए समाणे) अभ्यङ्गितः सन् (तिल्लचम्मंसि ) तैलचर्मणि, तैलाभ्यङ्गानन्तरं
२५
seroesce
Jain Education into

Page #135

सू. ६१
एवंविधैः पुरुषैः संवाहितः सन् अपगतपरिश्रमो जात इति योगः, अथ किंविशिष्टैः पुरुषैः? (निउणेहिं)। अट्टनशानिपुणैः-उपायविचक्षणैः, पुनः किंवि०?(पडिपुन्नपाणिपायसुकुमालकोमलतलेहिं) प्रतिपूर्णस्य पाणिपादस्य लागमादि सुकुमालकोमलानि-अत्यन्तकोमलानि तलानि येषां ते तथा तैः अत्र किरणावलीकारेण दीपिकाकारेण च प्रतिपूर्णानां पाणिपादानां इति प्रयोगो लिखितः स तु चिन्यः 'प्राणितूर्यांगाणा' मितिसूत्रेणावश्यं हैमव्याकरणमते एकवद्भावभवनात्, पुनः किंवि०? (अभंगणपरिमद्दणुव्वलणकरणगुणनिम्माएहिं) अभ्यङ्गनं-तैलादिना म्रक्षणं परिमर्दनं-तस्य तैलस्य मईनं उद्वलनं-तस्य तैलस्य बहिःकर्षणं उद्वर्तनं वा, एतेषां करणे ये गुणविशेषास्तेषु निर्मातैः-विशिष्टाभ्यासवद्भिः पुनः किंवि० ? (छेएहिं ) छेकैः-अवसर ः पुनः किंवि. ?? (दक्खेहिं ) दक्षैः-त्वरितत्वरितकार्यकारिभिः, पुनः किंवि.? (पढेहिं ) प्रष्टैः-मईनकारिणां अग्रेसरैः पुनः किंवि०१ (कुसलेहिं) कुशलैः-विवेकिभिः, पुनः किंवि.? ( महाविहिं) मेधाविभि:-अपूर्वविज्ञानग्रहणसमर्थैः, पुनः किंवि.? ( जिअपरिस्समोहिं ) जितपरिश्रमैः-बहुपरिश्रमकरणेऽपि श्रममनाप्नुवद्भिः (पुरिसेहिं) एवंविधैः पुरुषैः (अद्विसुहाए) अस्थ्नां सुखकारिण्या ( मंससुहाए) मांसस्य सुखकारिण्या (तयासुहाए ) त्वचः सुखकारिण्या (रोमसुहाए) रोम्णां सुखकारिण्या (चउविहाए ) इत्येवंरूपया चतुष्पकारया (सुहपरिकम्मणाए )सुखा-सुखकारिणी परिकर्मणा-अङ्गशुश्रूषा यस्यां सा तथा एवंविधया (संवाहणाए) सम्बाधनया-विश्रामणया (संवाहिए समाणे) संवाहितः-कृतविश्रामणः सन् ( अवगयपरि-18| १४
Jain Education
a
l

HOWww.jainelibrary.org

Page #136

कल्प.सबो-स्समे) अपगतपरिश्रमः (अणसालाओ पडिनिक्खमइ) अहनशालायाः प्रतिनिष्क्रामति । (६१) मज्जनादि च्या० ३ (अट्टणसालाओ पडिनिक्खमित्ता) अहनशालायाः प्रतिनिष्क्रम्य (जेणेव मजणघरे) यत्रैव मज्जनगृहंसू. ६२
तेणेव उवागच्छह) तत्रैव उपागच्छति (उवागच्छित्ता) उपागत्य (मज्जणघरं अणुपविसइ) मज्जनगृहं ॥५८॥
अनुप्रविशति (अणुपविसित्ता) अनुप्रविश्य (समुत्तजालाकुलाभिरामे) समुक्तं-मुक्ताफलयुक्तं यत् जालंगवाक्षस्तेन आकुलो-व्याप्तोऽभिरामश्च तस्मिन् (विचित्तमणिरयणकुहिमतले) विचित्राणां मणिरत्नानां बद्धभूभागो यस्य स तथा तस्मिन् ( रमणिज्जे) रमणीये (पहाणमंडसि) एवंविधे स्वानमण्डपे (नाणामणिरयणभत्तिचिसंसि ) तथा नानामणिरत्नभक्तिभिः चित्रे (हाणपीढंसि) एवंविधे स्लानपीठे (सुहनि-1|| सन्ने) सुखेन निषण्णः-उपविष्टः सुखनिषण्णः सन् (पुप्फोदएहि य) पुष्पोदकैः-पुष्परसमिर्जलैः (गंधोदएहि य ) गन्धोदकैः- श्रीखण्डादिरसमित्रैर्जलैः (उण्होदएहि य) उष्णोदकैः (सुहोदएहि य) शुभोदकैःतीर्थजलैः (सुद्धोदएहि य) शुद्धोदकैः-खभावनिर्मलोदकैः एवंप्रकारैर्विविधपानीयैः कृत्वा (कल्लाणकरणपवरमज्जणविहियमजिए) कल्याणकरणे प्रवर:-प्रवीण, एवंविधो यो मज्जम विधिस्तेन मज्जितस्तादृशैः पुरुषै-18 रिति शेषः (तत्थ कोउअसएहिं बहुविहेहिं) तत्र-स्लानावसरे कौतुकशतैः- रक्षादीनां शतैः बहुविधैः संयुक्ते, अथ कीदृशो राजा?(कल्लाणगपवरमज्जणावसाणे) कल्याणकारि एवंविधं यत् प्रवरमजनं तस्यावसाने-प्रान्ते । (पम्हलसुकुमालगंधकासाइअलूहियंगे) पक्ष्मला अत एव सुकुमाला गन्धप्रधाना काषायिका-कषायरक्ता
Jain Education intera
For Private & Personel Use Only
INMw.jainelibrary.org

Page #137

Reस
मज्जनादि सू.६२
शाटिका तया लूक्षितं-निर्जलीकृतं अङ्ग-शरीरं यस्य स तथा, पुनः कीदृशो राजा? (अयसुमहग्घदूसरयणसुसंवुडे) अहतं-अव्यङ्गं सुमहार्घ-बहुमूल्यं ईदृशं यत् दृष्यरत्नं- वस्त्ररत्नं तेन सुष्टु संवृतः, परिहितदूष्यरत्न इत्यर्थः, पुनः किंवि०१ (सरससुरभिगोसीसचंदणाणुलित्तगत्ते) सरसेन सुरभिणा च गोशीर्षचन्दनेन अनुलिप्तं गात्रं यस्य स तथा, पुनः किंवि०१ (सुइमालावन्नगविलेवणे ) तत्र माला-पुष्पमाला वर्णकविलेपनं च-19 मण्डनकारि कुङ्कुमादिविलेपनं तत् उभयं शुचि-पवित्रं यस्य स तथा, पुनः किंवि० ? (आविद्धमणिसुवन्ने)। आविद्धानि-परिहितानि,मणिसुवर्णानि-लक्षणया मणिसुवर्णमयानि भूषणानि येन स तथा, पुनः किंवि० ? (कप्पियहारद्धहारतिसरयत्ति) कल्पिता-विन्यस्ता ये हारादयः, तत्र हार:-अष्टादशसरिकः अर्धहारो-नवस-1 रिकस्त्रिसरिकं च प्रतीतं तथा (पालंबपलंबमाणत्ति) प्रलम्बमानःप्रालम्बो-झुम्बनकं (कडिसुत्तत्ति) कटिसूत्रं च-| कव्यामरणं एतैः कृत्वा (सुकयसोहे) सुष्ठ कृता शोभा यस्य स तथा, पुनः किंवि०? (पिणद्धगेबिजे) पिनद्धानि-परिहितानि ग्रैवेयानि-ग्रीवाभरणानि येन स तथा, पुनः किंवि०१ ( अंगुलिज्जगललियकयाभरणे) अङ्गुलीयकानि-अडल्याभरणानि ललितानि यानि कचाभरणानि केशमण्डनानि पुष्पादीनि यस्य स तथा, पुनः किंवि०१ (वरकडगतुडिअथंभिअभुए) वरैः-प्रधानः कटकैः-वलयः त्रुटिकैश्च-बाह्वाभरणैः स्तम्भितौ इव भुजौ यस्य स तथा, पुन: किंवि०१६ अहिअरुवसस्सिरीए) अथिकरूपेण सश्रीको यः स तथा, पुनः किंवि० | (कुंडलुज्जोहआणणे) कुण्डलाभ्यामुद्योतितमाननं-मुखं यस्य स तथा, पुनः किंवि०१ ( मउडदित्तसिरए)
Jain Education B
log
For Private & Personel Use Only
Naw.jainelibrary.org

Page #138

कल्प.सुबोव्या०३
ecene seeeeeeeeeeeeeee
मुकुटेन दीप्तं शिरो यस्य स तथा, पुनः किंवि०? (हारुच्छ्यसुकयरइयवच्छे) हारेण अवस्तृत-आच्छादितं मन्जनादि अत एव सुष्ठ कृतरतिकं-द्रष्टणां प्रमोददायि एवंविधं वक्षो-हृदयं यस्य स तथा, पुनः किंवि०? (मुद्दिया-1 सू. ६२ पिंगलंगुलिए) मुद्रिकाभिः पिङ्गला:-पीतवर्णा अङ्गुलयो,यस्य स तथा, पुनः किंवि०१ (पालंबपलंबमाणसुकयपडउत्तरिज्जे) प्रलम्बेन-दीर्घेण अत एव प्रलम्बमानेन ईदृशेन पटेन सुष्ठ कृतः उत्तरासङ्गो येन स तथा, पुनः किंवि०? (नाणामणिकणगरयणविमलत्ति) नानाप्रकारैर्मणिकनकरत्नैर्विमलानि-दीसिमन्ति अत एव (महरिहत्ति) महाहाणि (निउणोवचियत्ति) निपुणेन शिल्पिना उपचितानि-परिकर्मितानि (मिसिमिसिंतत्ति) देदीप्यमानानि एवंविधानि (विरइयत्ति) विरचितानि (सुसिलिट्टत्ति) सुश्लिष्टानि-सुयोजितसन्धीनि अत एव (विसिट्ठत्ति) विशिष्टानि-अन्येभ्योऽतिरमणीयानि (लट्टत्ति) लष्टानि-मनोहराणि एवंविधानि (आविद्धवीरव|लए) आविद्धानि-परिहितानि वीरवलयानि-वीरत्वगर्वसूचकानि वलयानि येन स तथा, यः कश्चिद्वीरंमन्यः |स मां विजित्य इमानि मोचयतु इतिवुद्ध्या धृतवीरवलय इत्यर्थः, उपसंहरति-- किंबहुणा) बहुना वर्णकवाक्येन किं ? (कप्परुक्खए विव अलंकियविभूसिए) कल्पवृक्ष इव अलङ्कृतविभूषितः, तत्र कल्पवृक्षः अलङ्कृतः पत्रादिभिः विभूषितश्च पुष्पादिभिः राजा तु अलङ्कृतो मुकुटादिभिः, विभूषितो वस्त्रादिभिः, ईदृशो (नरिंदे) नरेन्द्रः (सकोरिंटमल्लदामेणं छत्तेणं धरिजमाणेणं) कोरिंटवृक्षसम्बन्धीनि माल्यानि-पुष्पा-1 णि मालायै हितानीति व्युत्पत्तेस्तेषां दामभिः सहितेन छत्रेण ध्रियमाणेन (सेयवरचामराहिं उद्धवमाणीहिं)| २८
Jain Education ILIY
For Private & Personel Use Only

Page #139

श्वेतवरचामरैरुद्धूयमानैश्च शोभित इति शेषः, पुनः किंवि० ? (मंगलजयसद्दकयालोए) मङ्गलभूतो जय-1|| शब्दः कृत आलोके-दर्शने यस्य स तथा, यस्य दर्शने लोकैर्जयजयशब्दः क्रियमाणोऽस्तीति ज्ञेयं, पुनः किंवि०१(अणेगगणनायगत्ति) अनेके ये गणनायकाः-खखसमुदायस्वामिनः (दंडनायगत्ति) दण्डनायकाः तन्त्रपालाः स्वराष्ट्रचिन्ताकर्तारः इत्यर्थः (रायत्ति) राजानो-माण्डलिकाः (ईसरत्ति) ईश्वरा:-युवराजाः 'पाटवीकुंवर' इति लोके, अत्र किरणावलीकारेण दीपिकाकारेण च ईश्वरा युवराजान इति प्रयोगो लिखितः, स तु चिन्त्यः, अट्समासान्तागमनेन युवराजा इति प्रयोगभवनात् (तलवरत्ति) तलवरा:-तुष्टभूपालप्रदत्तपट्ट|बन्धविभूषिता राजस्थानीयाः (माडंबियत्ति) माडम्बिका-मडम्बवामिनः (कोडुबियत्ति) कौटुम्बिका:-कति-18 पयकुटुम्बखामिनः (मंतित्ति) मन्त्रिणो-राज्याधिष्ठायकाः सचिवाः (महामंतित्ति) महामन्त्रिणः त एव विशे-18 षाधिकारवन्तः (गणगत्ति) गणकाः-ज्योतिषिकाः दोवारियत्ति) दौवारिकाः-प्रतिहारा (अमञ्चत्ति)अमात्याःसहजन्मानो मन्त्रिणः (चेडत्ति) चेटा-दासाः (पीढमद्दत्ति)पीठमईका:-पीठं-आसनं मर्दयन्तीति पीठमर्दकाःआसन्नसेवकाः वयस्या इत्यर्थः (नगरत्ति) नागरा-नगरवासिनो लोका: (निगमत्ति) निगमा-वणिजः (सिट्ठित्ति) |श्रेष्ठिनो-नगरमुख्यव्यवहारिणः (सेणावइत्ति) सेनापतयः चतुरङ्गसेनाधिकारिणः (सत्थवाहत्ति)सार्थवाहा:-11 सार्थनायकाः (दूअत्ति) दूता:-अन्येषां गत्वा राजादेशनिवेदकाः(संधिवालत्ति) सन्धिपाला:-सन्धिरक्षकाः (सद्धिं संपरिवुडे ) एतैः सर्वैः साधं संपरिवृतः, ईदृशो नरपतिमंजनगृहात् प्रतिनिष्क्रामतीति योगः, अथ
१४
For Private Personal Use Only
Misow.jainelibrary.org
Jain Education UQL

Page #140

सिंहासने उपवेशः
कल्प.सुबो-शामजनगृहान्निष्क्रमणे उपमां आह-धवलमहामेहनिग्गए इव) धवलमहामेघनिर्गत इव-यथा (गहगणव्या०३ दिपंतरिक्खतारागणाण मज्झे ससिव्व) ग्रहसमूहदीप्यमानऋक्षतारागणानां मध्ये वर्तमानः शशीव,
अत्र ग्रहगणऋक्षतारागणतुल्यः पूर्वोक्तः परिवारः शशितुल्यस्तु राजेंति, कीदृशो नृपः ? (पियदंसणे) प्रियं ॥६०॥
दर्शनं यस्य स तथा, यथा हि वार्दलोनिर्गतो नक्षत्रादिपरिवृतश्च शशी प्रियदर्शनो भवति तथा सोऽपि नरपतिरिति भावः, पुनः कीदृशोनृपः ? (नरवइत्ति) नरपतिः-प्रजापालकः (नरिंदे) नरेन्द्र:-नरेषु इन्द्रसमानः (नरवसहे) नरवृषभ:-धरांभारधुरन्धरत्वान्नरेषु वृषभसमानः (नरसीहे) नरसिंहो-दुस्सहपराक्रमत्वात् नरेषु सिंहसमानः, पुनः किंवि०१ ( अभहियरायतेयलच्छीए दिप्पमाणे) दीप्यमानः, कया?-अभ्यधिकराजतेजोलक्ष्म्या, एवंविधो नृपतिः ( मज्जणघराओ पडिनिक्खमइ ) मज्जनगृहात्-स्नानमन्दिरात् प्रतिनिष्कामति ॥ (६२)॥
(मजणघराओ पडिनिक्खमित्ता) लानमन्दिरात् प्रतिनिष्क्रम्य ( जेणेव बहिरिया उवट्ठाणसाला) यत्रैव बाह्या उपस्थानशाला ( तेणेव उवागच्छद) तत्रैव उपागच्छति ( उवांगच्छित्ता) उपागत्य (सीहासणंसि पुरस्थाभिमुहे निसीअइ) सिंहासने पूर्वाभिमुखो निषीदति-उपविशति ॥ (६३)॥
(सीहासणंसि पुरत्थाभिमुहे निसीहत्ता) सिंहासने पूर्वाभिमुखो. निषद्य-उपविश्य (अप्पणो) आत्मनः सकाशात् उत्तरपुरच्छिमे दिसीभाए) ईशानकोणे दिग्भागे (अह भद्दासणाई) अष्ट भद्रासनानि, अथ
NON
॥६०॥
२८
Jain Education Intel
For Private & Personel Use Only
Jainelibrary.org

Page #141

सिंहासने उपवेशः सू. ६३
कीदृशानि ? (सेयवत्थपच्चुत्थयाई) श्वेतवस्त्रेण आच्छादितानि, पुनः किंवि०? (सिद्धत्थकयमंगलोवया-| राई) सिद्धार्थैः-श्वेतसर्षपैः कृतो मङ्गलनिमित्तं उपचार:-पूजा येषु तानि (रयावेइ ) रचयति (रयावित्ता) रचयित्वा च ( अप्पणो अदूरसामंते) आत्मनो नातिदूरे नातिसमीपे इत्यर्थः यवनिकां रचयतीति योजना, अथ किंविशिष्टां यवनिकां? (नाणामणिरयणमंडियं) नानाप्रकारैर्मणिरत्नैर्मण्डितां-शोभमानां अत एव (अहियपिच्छणिज्ज) अधिकं प्रेक्षणीयां-द्रष्टुं योग्यां, पुनः किंवि०? (महग्यवरपट्टणुग्गयं) महा_-बहु-1 मूल्या वरे-प्रधाने पत्तने-वस्त्ररत्नोत्पत्तिस्थाने उद्गता-निष्पन्ना.ततो विशेषणसमासस्ता, पुनःकिंवि० (सण्ह|पहभत्तिसयचित्तताणं) श्लक्ष्णं यत्पदृसूत्रं तन्मयः भक्तीनां-रचनानां शतानि ते चित्रस्तानको यस्यां सा तथा तां, पुनः किंवि०? (इहामियउसमतुरगनरमगरविहगवालगकिन्नररुरुसरभचमरकुंजरवणलयपउमलय | भत्तिचित्त) इहामृगा-वृकाः वृषभाः तुरगाः नराः मकराः विहङ्गा व्यालका:-सपोः किन्नराः रुरवा-मृगर्भदाः शरभा-अष्टापदाः महाकायाः अटवीपशवः चमर्यो-गावः कुञ्जरा:-हस्तिन: वनलता:-चम्पकलतादयः। पद्मलता:-प्रतीताः एतेषां या भक्तयो-रचनाः ताभिः चित्रां, एवंविधां (अभितरिअं जवणिअं) अभ्य-| न्तरां यवनिका (अंछावेइ) रचयति (अंछावित्ता) रचयित्वा भद्रासनं रचयति, अथ किविशिष्टं भद्रासनं? (नाणामणिरयणभत्तिचित्तं ) विविधजातीयमणिरत्नानां भक्तिभी-रचनाभिश्चित्रं, पुनः किंवि० | ( अत्थरयमिउमसूरगोत्थयं) आस्तरक:-प्रतीतः मृदयों मसूरक-आस्तरणविशेषस्ताभ्यां अवस्तृत-आच्छा
029200202010002020020
Jain Education Intemational

sw.jainelibrary.org

Page #142

सिंहासने उपवेशः
कल्प.सबो-दितं यद्वा अस्तरजसा-निर्मलेन मृदुना-कोमलेन मसूरकेण-चाकलो गादी इति जनप्रसिद्धेन आच्छादित व्या०३ पुनः किंवि०१ (सेअवस्थपच्चुत्थयं) श्वेतेन वस्त्रेण प्रत्यवस्तृतं-उपरि आच्छादितं, पुनः किंवि०१ (सुमउअं)
सुतरां मृदुकं-अतिकोमलं, पुनः किंवि० ? (अंगसुहफरिसगं) अङ्गस्य सुखः-सुखकारी स्पर्शो यस्य स तथा, ॥६१॥
अत एव (विसिट्ठ) विशिष्टं-शोभनं (तिसलाए खत्तिआणीए) त्रिशलायै क्षत्रियाण्यै तद्योग्य इत्यर्थः, ईदृशं (भहासणं रयावह ) भद्रासनं रचयति (रयावित्ता) रचयित्वा च ( कोटुंबिअपुरिसे सद्दावेइ ) कौद्धम्बिक-11 पुरुषान् शब्दयति (सद्दाविता) शब्दयित्वा च ( एवं वयासी) एवं अवादीत् ॥ ६४॥ किमित्याह| (खिल्पामेव भो देवाणुप्पिआ!) शीघ्रमेव भो देवानुप्रियाः-सेवकाः! खालक्षणपाठकान् शब्दयत, अथ 18 किंविशिष्टान खानलक्षणपाठकान् ? ( अटुंगमहानिमित्तसुत्तत्थधारए ) अष्ट अङ्गानि यत्र एवंविधं यत् महा-18 |निमित्तं-निमित्तशास्त्रं भाविपदार्थसूचकखमादिफलव्युत्पादको ग्रन्थस्तस्य सूत्रार्थों धारयन्ति येते तथा तान्, तत्र निमित्तस्य अष्ट अङ्गानि इमानि-अॉ१ खमं २ खरं ३ चैव, भौमं ४ व्यजन ५ लक्षणे ६ । उत्पाद ७. मन्तरिक्षं च ८, निमित्तं स्मृतमष्टधा ॥१॥ तत्र पुंसां दक्षिणाङ्गे, स्त्रीणां वामाने स्फुरणं सुन्दरमित्याद्यङ्ग
विद्या १ खमानां उत्तममध्यमांधमविचारः खमविद्या २ दुर्गादीनां खरपरिज्ञानं स्वरविद्या ३ भौम-भूमिकसम्पादिविज्ञानं ४ व्यञ्जनं-मषीतिलकादि ५ लक्षणं-करचरणरेखादि सामुद्रिकोक्तं ६ उत्पात-उल्कापातादिः
७ अन्तरिक्ष-ग्रहाणां उदयास्तादिपरिज्ञानम् ८ पुन: किंवि०? (विविहसत्थकुसले) विविधानि यानि
टटटटटटटटर
Jan Education
For Private
Personel Use Only
SHw.jainelibrary.org

Page #143

Jain Education I
शास्त्राणि तत्र कुशलाः तान् ( सुविणलक्खणपाढए ) एवंविधान् खलक्षणपाठकान् ( सद्दावेह ) आकारयत ॥ ( तए णं ते कोडुंबियपुरिसा) ततः ते कौटुम्बिकाः पुरुषाः ( सिद्धत्थेणं रन्ना एवं वृत्ता समाणा ) सिद्धार्थेन राज्ञा एवं उक्ताः सन्तः ( हट्टतुट्ठ जाव हिअया) हृष्टतुष्टाः यावत् हर्षपूर्णहृदयाः ( करयल जाव | पडिसुगंति ) करतलाभ्यां यावत् प्रतिशृण्वन्ति, यावत्करणात् " करयलपरिग्गहिअं दसनहं सिरसावत्तं मत्थए अञ्जलिं कट्टु, एवं देवो तहत्ति आणाए विणएणं वयणं पडिसुणंति " इति वाच्यं, आज्ञया विनयेन वचनं प्रतिशृण्वन्ति ॥ ( ६५ ) ॥
( पडिणित्ता) प्रतिश्रुत्य ( सिद्धत्थस्स खत्तियस्स अंतिआओ ) सिद्धार्थस्य क्षत्रियस्य पार्श्वात् (पडिनिक्खमंति) बहि: निस्सरन्ति ( पडिनिक्खिमित्ता) प्रतिनिष्क्रम्य ( कुंडग्गामं नयरं ) क्षत्रियकुंडग्रामस्य नगरस्य (मज्झमझेणं) मध्यभागेन ( जेणेव सुमिणलक्खणपाढगाणं गेहाई ) यत्रैव स्वमलक्षणपाठकानां गृहाणि सन्ति ( तेणेव उवागच्छंति ) तत्रैव उपागच्छन्ति (उवागच्छित्ता ) उपागत्य ( सुविणलक्खणपाढए सद्दाविंति ) खमलक्षणपाठकान् शब्दयन्ति ॥ ( ३६ ) ॥
(are ते सुविणलक्खणपाढगा) ततः-अनन्तरं ते खमलक्षणपाठकाः (सिद्धत्थस्स खत्तियस्स) सिद्धार्थस्य क्षत्रियस्य (कोडुंबियपुरिसेहिं ) कौटुम्बिकपुरुषैः (सद्दाविया समाणा) आकारिताः सन्तः (हट्ठतुट्ठजावहिअया ) हृष्टाः तुष्टाः यावत् हृदयाः, पुनः किंविशिष्टास्ते ? (व्हाया ) लाताः पुनः किंवि० १ ( कयबलिकम्मा ) कृतं

स्वप्नपाठकाकारणागमने सू.
| ६६-६७
५
१०
१४

Page #144

कल्प. सुबो
व्या० ३
॥ ६२ ॥
Jain Education
बलिकर्म-पूजा यैस्ते, पुनः किंवि० १ ( कपकोउयमंगलपायच्छित्ता) कौतुकानि - तिलकादीनि मङ्गलानि-दधिदूर्वाक्षतानि तान्येव प्रायश्चित्तानि - दुःखमादिविध्वंसकानि कृतानि यैस्ते तथा पुनः किंवि० ? ( सुद्धप्पवेसाईं मंगलाई वत्थाई पवराई परिहिया ) शुद्धानि - उज्ज्वलानि प्रवेश्यानि - राजसभाप्रवेशयोग्यानि उत्सवा दिमङ्गलसूचकानि एवंविधानि प्रवरवस्त्राणि परिहितानि यैस्ते तथा पुनः किंवि० ? ( अप्पमहग्घाभरणालंकिय सरीरा ) अल्पानि - स्तोकानि अथ च महार्घाणि - बहुमूल्यानि एवंविधानि यानि आभरणानि तैः अलकृतं शरीरं येषां ते तथा पुनः किंवि० ? (सिद्धत्थय हरियालियाकयमंगलमुद्धाणा) सिद्धार्थाः श्वेतसर्षपाः हरितालिका- दूर्वा तद् उभयं कृतं मङ्गलनिमित्तं मूर्धनि यैस्ते तथा, एवंविधाः सन्तः (सएहिं सएहिं गेहेहिंतो निग्गच्छंति ) स्वकेभ्यः स्वकेभ्यो गेहेभ्यः निर्गच्छन्ति ( निग्गच्छित्ता ) निर्गत्य च ( खत्तिय कुंडग्गामं नयरं मज्झंमज्झेणं) क्षत्रियकुंडस्य ग्रामस्य नगरस्य मध्यंमध्येन ( जेणेव सिद्धत्थस्स रनो ) यत्रैव सिद्धार्थस्य राज्ञः ( भवणवरवडिंसगपडिदुवारे) भवनवरावतंसकप्रतिद्वारं, भवनवरेषु भवनश्रेष्ठेषु अवतंसक इव-मुकुट इव भवनवरावतंसकस्तस्य प्रतिद्वारं - मूलद्वारं ( तेणेव उवागच्छंति ) तत्रैव उपागच्छन्ति (उवागच्छित्ता ) उपागत्य च ( भवणवरवाडेंसगपडिदुवारे) भवनवरावतंसकप्रतिद्वारे (एगओ मिलंति) एकत्र मिलन्ति-सम्म तीभवन्ति, सर्वसम्मतमेकं पुरस्कृत्य अन्ये तदनुयायिनो भवन्तीति तत्त्वं ॥ यतः - सर्वेऽपि यत्र नेतारः, सर्वे | पण्डितमानिनः । सर्वे महत्त्वमिच्छन्ति, तद्वृन्दमवसीदति ॥ १ ॥ दृष्टान्तश्च अत्र पञ्चशतसुभटानां, तथथा -

स्वप्न पाठ
कागमः
सू. ६७
१५
२०
२५
॥ ६२ ॥
२८
ww.jainelibrary.org

Page #145

॥६३॥
repsepsURead
PRANA strannerAAMARAARA
ARAAsrama इति महोपाध्यायश्रीकीर्तिविजयगणिशिष्योपाध्यायश्रीविनयविजयगणिविरचितायां
कल्पसुबोधिकायां तृतीयः क्षणः समाप्तः । ग्रन्थाग्रम् ॥ ७०० । त्रयाणामपि व्याख्यानानां ग्रन्थानम् ॥ २१०६ ॥ श्रीरस्तु BERSERSRSRSRSRSRSRSRSERVIRSDRSensessenger Taste
Ganeradias
Jan Education Inteman
For Private Personel Use Only

Page #146

काचित्सुभटानां पञ्चशती परस्परमसम्बद्धा सेवानिमित्तं कस्यचिद्राज्ञः पुरो ययौ, राज्ञा च मन्त्रिवचसा परि
चमान्त्रवचसा पारखानपाठक्षार्थ एकैव शय्या प्रेषिता, ते च सर्वेऽपि अहमिन्द्रा लघुवृद्धव्यवहाररहिताः परस्परं विवदमानाः सर्वैरपि
कागमः एषा शय्या व्यापार्या इति बुद्ध्या शय्यां मध्ये मुक्त्वा तदभिमुखपादाः शयितवन्तः, प्रातश्च प्रच्छन्नमुक्तपुरुयथावयतिकरे निवेदिते.कथं एते स्थितिरहिताः परस्परं असम्बद्धाः युद्धादि करिष्यन्तीति राज्ञा निर्भस्यै निष्कासिता इति । ततस्ते स्वप्नपाठकाः (एगओ मिलित्ता) एकत्र मिलित्वा (जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला) यत्रैव बाह्या उपस्थानशाला (जेणेव सिद्धत्थे खत्तिए) यत्रैव सिद्धार्थःक्षत्रियः (तेणेव उवागच्छन्ति) तत्रैवोपागच्छन्ति (उवागच्छित्ता) उपागत्य (करयलजाव अंजलिं कट्ठ) करतलाभ्यां यावत् अञ्जलिं कृत्वा (सिद्धत्थं खत्तियं) सिद्धार्थ क्षत्रियं प्रति (जएणं विजएणं वद्धाविति) जयेन विजयेन त्वं वर्धस्व इत्याशीर्वाद दत्तवन्तः, स चैवं-दीर्घायुभव वृत्तवान् भव भव श्रीमान् यशस्वी भव, प्रज्ञावान् भव भूरिसत्त्वकरुणादानैकशौण्डो भव । भोगाढ्यो भव भाग्यवान् भव महासौभाग्यशाली भव, प्रौढश्रीव कीर्तिमान् भव सदा विश्वोपजीव्यो भव ॥१॥ अत्र किरणावलिदीपिकाकाराभ्यां कोर्टिभरस्त्वं भवेति पाठो लिखितस्तत्र कोर्टिभर इति प्रयोगश्चिन्त्यः । कल्याणमस्तु शिवमस्तु धनागमोऽस्तु, दीर्घायुरस्तु सुतजन्मसमृद्धिरस्तु । वैरिक्षयो ऽस्तु नरनाथ ! सदा जयोऽस्तु, युष्मत्कुले च सततं जिनभक्तिरस्तु॥२॥ (६७)॥
Jain Education Hotel
For Private & Personel Use Only
H
oww.jainelibrary.org

Page #147

10.
॥ अथ चतुर्थ व्याख्यानं प्रारभ्यते ॥
खानपाठकानामुपवेशनं सकार:सू. ६८-६९
। (तए णं ते सुविणलक्खणपाढगा)ततस्ते स्वप्नलक्षणपाठकाः (सिद्धत्थेणं रन्ना वंदिअत्ति) सिद्धार्थेन राज्ञा वन्दिताः गुणस्तुतिकरणेन (पूइअत्ति) पूजिताः पुष्पादिभिः (सकारिअत्ति) सत्कारिताः फलवस्त्रादिदानेन (सम्माणिआ समाणा) सन्मानिता: अभ्युत्थानादिभिः, एवंविधाः सन्तः (पत्तेयं पत्तेयं पुवनत्थेसु भद्दासणेसु निसीअंति) प्रत्येकं प्रत्येकं पूर्वन्यस्तेषु भद्रासनेषु निषीदन्ति ॥ (६८)॥ - (तए णं सिद्धत्थे खत्तिए) ततः सिद्धार्थः क्षत्रियः (तिसलं खत्तिआणिं) त्रिशलां क्षत्रियाणी (जवणिअंतरियं ठावेइ) यवनिकान्तरितां स्थापयति (ठावित्ता) स्थापयित्वा (पुप्फफलपडिपुन्नहत्थे) पुष्पैःप्रतीतैः फलैः-नालिकेरादिभिः प्रतिपूर्णी हस्तौ यस्य स तथा, यतः-रिक्तपाणि पश्येच, राजानं दैवतं गुरुम् । निमित्तज्ञं विशेषेण, फलेन फलमादिशेत् ॥१॥ ततः पुष्पफलप्रतिपूर्णहस्तः सन् (परेणं विणएणं) उत्कृष्टेन विनयेन (ते सुविणलक्खणपाढए) तान् खमलक्षणपाठकान् (एवं वयासी) एवमवादीत्॥ (६९) किमित्याह(एवं खलु देवाणुप्पिया!) एवं निश्चयेन भो देवानुप्रियाः! (अज तिसला खत्तिआणी) अद्य त्रिशला

For Private & Personel Use Only

Page #148

मोक्षत्रियाणी (तंसि तारिसगंसि) तस्मिन् तादृशे शयनीये (जाव सुत्तजागरा ओहीरमाणी) यावत् सुप्तजागरा!
खप्नानां व्याअ ल्पनिद्रां कुर्वती (इमे एयारूवे) इमान् एतद्रूपान् (उराले चउद्दस महासुमिणे) प्रशस्तान् चतुर्दश महा-कथनं फलस्वमान् ( पासित्ता णं पडिबुद्धा) दृष्ट्वा जागरिता ॥ (७०)॥
|प्रश्नो विI (तंजहा) तद्यथा (गयवसहगाहा)'गयवसह ' इति गाथा चात्र वाच्या (तं एएसिं) तस्मात् एतेषां। चार: मू. (चउदसण्हं महासुमिणाणं) चतुर्दशानां महास्वप्नानां (देवाणुप्पिया) हे देवानुप्रिया:!(उरालाणं)
७०-७१-७२ प्रशस्तानां (के मन्ने) का विचार्यामि (कल्लाणे) कल्याणकारी (फलवित्तिविसेसे भविस्सइ) फलवृत्तिविशेषः भविष्यति?॥ (७१)॥ | (तए णं ते सुमिणलक्खणपाढगा) ततः ते स्वप्नलक्षणपाठकाः(सिद्धत्थस्स खत्तियस्स) सिद्धार्थस्य क्षत्रियस्य (अंतिए एयमढे सुच्चा) पार्श्वे एनं अर्थ श्रुत्वा (निसम्म ) निशम्य च ( हहतुट्ठ जाव हिअया) हृष्टाः तुष्टाः यावत् हर्षपूर्णहृदयाः (ते सुमिणे सम्मं ओगिण्हंति) तान् स्खमान् सम्यग् हृदि धरन्ति (ओगिणिहत्ता) हृदि धृत्वा (ईहं अणुपविसंति) अर्थविचारणां अनुपविशन्ति (अणुपविसित्ता) अनुप्रविश्य च ( अन्नमन्नेणं सद्धिं संचालिंति) अन्योऽन्येन-परस्परेण सह सञ्चालयन्ति-संवादयन्ति पर्यालोचयन्तीत्यर्थः
॥६ ॥ (संचालित्ता) सञ्चाल्य च (तेसिं सुमिणाणं ) तेषां स्वमानां (लट्ठा ) लब्धोऽर्थों यैस्ते लब्धार्थाः-खबुज्याऽवगतार्थाः (गहियट्ठा) परस्परतो गृहीतार्थाः (पुच्छियट्ठा) संशये सति परस्परं पृष्टार्थाः, तत एव (वि
Resceneeeeeeeeeeee
Jain Education inatharamal
For Private & Personel Use Only
HOurjainelibrary.org

Page #149

चारः
शाणिच्छियट्ठा) विनिश्चितार्थाः, अत एव ( अहिगयट्ठा) अभिगतार्थाः-अवधारितार्थाः सन्तः (सिद्धत्थस्स|| खप्नविIS रन्नो पुरओ) सिद्धार्थस्य राज्ञः पुरतः (सुमिणसत्थाई उच्चारेमाणा उच्चारेमाणा) खामशास्त्राण्युच्चारयन्तः
(सिद्धत्थं खत्तियं ) सिद्धार्थ क्षत्रियं (एवं वयासी) एवमेवादिषुः, स्वप्नशास्त्राणि पुनरेवं-अनुभूतः१ श्रुतो २ दृष्टः ३, प्रकृतेश्च विकारजः ४ । स्वभावतः समुद्भूत ५श्चिन्तासन्ततिसम्भवः ६॥१॥ देवताद्युपदेशोत्थो ७, धर्मकर्मप्रभावजः ८। पापोद्रेकसमुत्थश्च -९, स्वप्नः स्यान्नवधा नृणाम् ॥२॥ प्रकारैरादिमैः षड्भिरशुभश्च शुभोऽपि वा । दृष्टो निरर्थकः स्वनः, सत्यस्तु त्रिभिरुत्तरैः॥३॥रात्रेश्चतुषु यामेषु, दृष्टः खमः फलप्रदः। मासै दशभिः षडिस्त्रिभिरेकेन च क्रमात् ॥४॥ निशाऽन्त्यघटिकायुग्मे, दशाहात्फलति ध्रुवम् । दृष्टः सूर्योदये स्वप्नः, सद्यः फलति निश्चितम् ॥ ५॥ मालास्वप्नोऽहि दृष्टश्च, तथाऽऽधिव्याधिसम्भवः । मलमूत्रादिपीडोत्था, स्वमः सर्यो निरर्थकः॥६॥ धर्मरतः समधातुर्यः स्थिरचित्तो जितेन्द्रियः सदयः। प्रायस्तस्य प्रार्थितम) स्वनः प्रसाधयति ॥७॥न श्राव्यः कुस्वमो.गुर्वादेस्तदितरः पुनः श्राव्यः । योग्यश्राव्याभावे, गोरपि कर्णे प्रविश्य वदेत् ॥८॥ इष्टं दृष्ट्वा स्वप्नं न सुप्यते नाप्यते फलं तस्य । नेया निशाऽपि सुधिया जिनराजस्तवनसंस्तवतः॥९॥ खप्नमनिष्टं दृष्ट्वा, सुप्यात्पुनरपि निशामवाप्यापि । नायं कथ्यः कथमपि केषांचित् फलति न
स यस्मात् ॥ १०॥ पूर्वमनिष्टं दृष्ट्वा स्वमं यः प्रेक्षते शुभं पश्चात्। स तु फलदस्तस्य.भवेद् द्रष्टव्यं तददिष्टेऽपि K॥ ११॥ स्वमे मानवमृगपतितुरङ्गमातङ्गवृषभसिंहीभिः।युक्तं रथमारूढो यो गच्छति भूपतिः स भवेत् ॥१२॥
9823929239
५
80SO902
Jain Education
a
l
For Private & Personel Use Only
ww.jainelibrary.org

Page #150

कल्प. सुबो
व्या० ४ शस्त्र
॥ ६५ ॥
Jain Education In
अपहारो हयवारणयानासनसद्ननिवसनादीनाम् । नृपशङ्का शोक करो, बन्धुविरोधार्थहानिकरः ॥१३॥ यः सूर्याचन्द्रमसोर्बिम्बं ग्रसते समग्रमपि पुरुषः । कलयति दीनोऽपि महीं ससुवर्णा सार्णवां नियतम् ॥ १४ ॥ हरणं प्रहरणभूषणमणिमौक्तिक कनकरूप्यकुप्यानाम् । धनमानम्लानिकरं दारुणमरणावहं बहुशः ॥ १५ ॥ आरूढः शुभ्रमिभं, नदीतटे शालिभोजनं कुरुते । भुङ्क्ते भूमीमखिलां स जातिहीनोऽपि धर्मधनः ॥ १६ ॥ निजभार्याया हरणे, वसुनाशः परिभवे च संक्लेशः । गोत्रस्त्रीणां तु नृणां जायेते बन्धुवधबन्धौ ॥ १७ ॥ शुभ्रेण दक्षिणस्यां यः फणिना दश्यते निजभुजायाम् । आसादयति सहस्रं कनकस्य स पञ्चरात्रेण ॥ १८ ॥ जायेत यस्य हरणं निजशयनोपानहां पुनः स्वमे । तस्य म्रियते दयिता, निविडा स्वशरीरपीडा च ॥ १९ ॥ यो मानुषस्य मस्तक चरणभुजानां च भक्षणं कुरुते । राज्यं कनकसहस्रं तदर्धमाप्नोत्यसौ क्रमशः ॥ २० ॥ द्वारपरिघस्य शयनप्रेङ्खोलनपादुका निकेतानाम् । भञ्जनमपि यः पश्यति तस्यापि कलत्रनाशः स्यात् ॥ २१ ॥ कमलाकररत्नाकरजलस|म्पूर्णापगाः सुहृन्मरणम् । यः पश्यति लभतेऽसावनिमित्तं वित्तमतिविपुलम् ॥ २२ ॥ अतितप्तं पानीयं, सगोमयं गड्डुलमौषधेन युतम् । यः पिबति सोऽपि नियतं म्रियतेऽतीसाररोगेण ॥ २३ ॥ देवस्य प्रतिमाया यात्रास्पोपहारपूजादीन् । यो विदधाति स्वप्ने, तस्य भवेत् सर्वतो वृद्धिः ॥ २४ ॥ स्वप्ने हृदयसरस्यां यस्य प्रादुर्भ वन्ति पद्मानि । कुष्ठविनष्टशरीरो, यमवसतिं याति स त्वरितम् ॥ २५ ॥ आज्यं प्राज्यं स्वमे यो विन्दति वीक्षते यशस्तस्य । तस्याभ्यवहरणं वा क्षीरान्नेनैव सह शस्तम् ॥ २६ ॥ हसने शोचनमचिरात् प्रवर्त्तने नर्त्तने च वध

स्वप्नवि
चारः
१५
२०
२५
॥ ६५ ॥
२८
w.jainelibrary.org

Page #151

वापुरिसोवासुपाडअमिति अप्पा महन्तं हिरण
बन्धौ । पठने कलहश्च, नृणामेतत् प्राज्ञेन विज्ञेयम् ॥२७॥ कृष्णं कृत्स्नमशस्तं मुक्त्वा गोवाजिराजगजदेवान्। स्वप्नवि
सकलं शुक्लं च शुभं त्यक्त्वा कर्पासलवणादीन् ॥ २८ ॥ दृष्टाः स्वप्ना ये स्वं प्रति तेऽत्र शुभाशुभा नृणां चारः IS| स्वस्य । ये प्रत्यपरं तस्य ज्ञेयास्ते स्वस्य नो किश्चित् ॥२९॥ दुःस्वप्ने देवगुरून पूजयति करोति शक्तितश्च तपः।।
सततं धर्मरतानां.दुःस्वमो भवति सुस्वप्नः ॥ ३०॥ | तथा सिद्धान्तेऽपि "इत्थी वापुरिसोवासुविणन्ते एगं महन्तं खीरकुम्भं वादहिकुंभ वा घयकुम्भं वामहुकुम्भ
वा पासमाणे पासइ उप्पाडेमाणे उप्पाडेइ उप्पाडिअमिति अप्पाणं मन्नइ तक्खणामेव वुज्झइ तेणेव भवग्गहणेणं |सिज्झइ जाव अन्तं करेइ॥ इत्थी वा पुरिसो वा सुमिणन्ते एगं महन्तं हिरण्णरासिं वा रयणरासिंवा सुवण्ण-10 रासिं वा वयररासिं वा पासमाणे पासइ दुरूहमाणे दुरूहइ दुरूढमिति अप्पाणं मन्नइ तक्खणामेव बुज्झइ तेणेव भवग्गहणेणं जाव अन्तं करेइ, एवमेव अयरासिं तउअरासिं तम्बरासिं सीसगरासिंति सूत्राणि वाच्यानि, नवरं दुच्चेणं सिज्झइ (भ०५८१इति वाच्यम् ॥ (७२)॥ | (एवं खलु देवाणुप्पिया) एवं निश्चयेन हे देवानुप्रिय !-हे सिद्धार्थराजन् ! ( अम्हं सुमिणसत्थे) अस्माकं स्वमशास्त्रे (बायालीसं सुमिणा) द्विचत्वारिंशत् स्वमा:-सामान्यफलाः (तीसं महासुमिणा) त्रिंशत् महास्वमा:-उत्तमफलदायकाः ( बावत्तार सवसुमिणा दिट्ठा) द्वासप्ततिः सर्वे स्वमाः कथिताः (तत्थ णं देवाणुप्पिया)तत्र च हे देवानुप्रिय ! (अरहतमायरो वा) अहन्मातरो वा (चक्कवहिमायरो वा) चक्रवर्ति
Bee
Jain Education
a
l
For Private Personel Use Only
Hriw.jainelibrary.org

Page #152

॥६६॥
कल्प.सुबो-मातरो वा (अरहंतसि वा) अर्हति वा (चकहरंसि वा) चक्रधरे वा (गभं वक्कममाणंसि) गर्भ व्युत्क्रा- काखमफलाव्या०४मति-प्रविशति सति (एएंसिं तीसाए महासुमिणाणं) एतेषां त्रिंशतः महास्वमानां मध्ये (इमे चउद्दस
नि सू. ७३ महासुमिणे) इमान् चतुर्दश महास्वप्नान् (पासित्ता णं पडिबुज्झंति ) दृष्ट्वा प्रतिबुध्यन्ते-जाग्रति ॥ (७३)
७४-७५
७६-७७ (तंजहा) तद्यथा-(गयवसहगाहा)'गयवसह' इति गाथा वाच्या ॥ (७४)॥ I (वासुदेवमायरो वा) वासुदेवमातरो वा (वासुदेवंसि) वासुदेवे (गभं वक्कममाणंसि) गर्भ व्युत्क्रामति सति (एएसिं चउद्दसण्हं महासुमिणाणं) एतेषां चतुर्दशानां महास्वप्नानां मध्ये (अण्णयरे सत्त
सुमिणे) अन्यतरान् सप्त स्वप्नान् (पासित्ता णं पडिबुज्झंति) दृष्ट्वा प्रतिबुध्यन्ते ॥ (७५)॥ Ma (बलदेवमायरोवा) बलदेवमातरो वा (बलदेवसि) बलदेवे (गन्भं वक्कममाणंसि) गर्भ व्युत्क्रामति सति
(एएसिं चउद्दसण्हं महासुमिणाणं) एतेषां चतुर्दशानां महास्वप्नानां मध्ये (अण्णयरे चत्तारि महासुमिणे)
अन्यतरान् चतुरः महास्वमान् (पासित्ताणं पडिबुझंति) दृष्ट्वा प्रतिवुध्यन्ते ॥ (७६)॥ I (मंडलियमायरो वा) माण्डलिको-देशाधिपतिः तस्य मातरो वा (मण्डलियंसि) माण्डलिके (गम्भं वकमिमाणंसि) गर्भव्युत्क्रामति (एएसिं चउद्दसण्हं महासुमिणाणं) एतेषां चतुर्दशानां महास्वप्नानां मध्ये (अण्णयरं ॥६६॥ एग महासुमिणं) अन्यतरं एक महास्वप्नं ( पासित्ताणं पडिबुझंति) दृष्ट्वा प्रतिबुध्यन्ते ॥ (७७)। (इमे य णं देवाणुप्पिया) इमे च हे देवानुप्रिय!(तिसलाए खत्तियाणीए) त्रिशलया क्षत्रियाण्या
Jain Education
a
l
For Private & Personel Use Only

Page #153

R( चउद्दस महासुमिणा दिहा) चतुर्दश महास्वमाः दृष्टाः (तं उराला णं) तस्मात् प्रशस्ताः (देवाणुप्पिया) महास्वप्नफ
हे देवानुप्रिय! (तिसलाए खत्तियाणीए) त्रिशलया क्षत्रियाण्या(सुमिणा दिट्ठा) स्वप्ना दृष्टाः (जाव मंग- लम् मू.७८ शल्लकारगाणं) यावत् माङ्गल्यकारकाः (देवाणुप्पिया) हे देवानुप्रिय ! (तिसलाए खत्तियाणीए सुमिणा ||
दिहा) त्रिशलया क्षत्रियाण्या स्वमा दृष्टाः, महास्वप्नत्वात् महाफलत्वं दर्शयति-(तं०अत्थलाभो देवाणुकापिया)तस्मात् अर्थलाभो भविष्यति हे देवानुप्रिय! (भोगलाभो देवाणुप्पिया) भोगलाभो हे देवानुप्रिय! (पुत्तलाभो देवाणुप्पिया) पुत्रलाभो हे देवानुप्रिय! (सुक्खलाभो देवाणुप्पिया) सुखलाभो हे| देवानुप्रिया (रजलाभो देवाणुप्पिया)राज्यलाभो हे देवानप्रिय! (एवं खलु देवाणुप्पिया) अनेन प्रकारेण निश्चयेन हे देवानुप्रिय!(तिसला खत्तियाणी)त्रिशला क्षत्रियाणी (नवण्हं मासाणं) नवसुमासेषु (बहुपडिपुन्नाणं) बहुप्रतिपूर्णेषु (अद्धहमाण राइंदियाणं) सार्द्धसप्तसु च अहोरात्रेषु (विइकंताणं) व्यतिक्रान्तेषु सत्सु (तुम्हें | कुलके) युष्माकं कुले केतुसमानं (कुलदीव)कुले दीपसमानं (कुलवडिंसयं) कुले मुकुटसमानं (कुलपवयं)कुलस्य पर्वतसमानं (कुलतिलयं) कुलस्य तिलकसमानं (कुलकित्तिकरं) कुलस्य कीर्तिकारकं (कुलवित्तिकर) कुलस्य। निवाहकारकं (कुलदियणरं ) कुले सूर्यसमानं (कुलाधारं ) कुलस्याधारं (कुलजसकरं) कुलस्य यशाकारक
कुलपायवं) कुले वृक्षसमानं (कुलतंतुसंताणविवद्धणकरं) कुलस्य तन्तुसन्तान:-परम्परा तस्य विवधनकास्क(सुकुमालपाणिपायं).सुकुमालं पाणिपादं यस्य तं (अहींणपडिपन्नपंचिंदियसरीरं) अहीनानि प्रति
2009ORONSOO28330002020
कल्प..
TA.-
in Education
EN
For Private & Personel Use Only
aw.jainelibrary.org

Page #154

कल्प.सुबो- व्या०४ ॥६७॥
सू. ७९
पूर्णानि च पञ्चेन्द्रियाणि यत्र एवंविधं शरीरं यस्य स तथा तं (लक्खणवंजणगुणोववेयं) लक्षणव्यञ्जनानां चतुर्दशस्त्रगुणैरुपपेतं (माणुम्माणपमाणपडिपुन्नसुजायसवंगसुंदरंग) मानोन्मानप्रमाणैः प्रतिपूर्णानि सुजातानि च मालम् सर्वाङ्गानि यत्र एवंविधं सुन्दरं अङ्गं यस्य स तथा तं (ससिसोमागारं) चन्द्रवत् सौम्याकारं (कंतं) वल्लभं (पियदसणं) प्रियं दर्शनं यस्य स तथा तं (सुरुवं ) सुरूपं (दारयं पयाहिसि) एवंविधं दारक-पुत्रं प्रजनिष्यति ॥ (७८)॥ । (सेवि य णं दारए) सोऽपि च दारकः ( उम्मुक्कबालभावे) उन्मुक्तबालभावः (विष्णायपरिणयमित्ते) विज्ञानं परिपक्वं यस्य स तथा तं (जोवणगमणुप्पत्ते) यौवनावस्थामनुप्राप्तः सन् ( सूरे वीरे विकंते) दानादिषु शूरः सङ्ग्रामे वीरः परमण्डलाक्रमणसमर्थः (विच्छिण्णविपुलबलवाहणे) विस्तीर्णविपुले बलवाहने यस्य स तथा तं (चाउरंतचक्कवट्टी रजवई राया भविस्सइ) चतुरन्तखामी एवंविधश्चक्रवर्ती राज्यखामी % राजा भविष्यति (जिणे वा तिलुकनायगे धम्मवरचाउरंतचक्कवट्टी) जिनो वा त्रैलोक्यनायको धर्मवरचातुरन्तचक्रवर्ती, तत्र जिनत्वे चतुर्दशानां अपि स्वप्नानां पृथक् पृथक् फलानि इमानि-चतुईन्तहस्तिदर्शनाचतुर्धा धर्म कथयिष्यति १ वृषभदर्शनाद् भरतक्षेत्रे बोधिबीजं वपस्यति २ सिंहदर्शनात् मदनादिदुर्गजभज्यमानं भव्यवनं रक्षिष्यति ३ लक्ष्मीदर्शनाद् वार्षिकदानं दत्त्वा तीर्थकरलक्ष्मी भोक्ष्यते ४ दामदर्शनात् त्रिभुवनस्य मस्तकधार्यो भविष्यति ५ चन्द्रदर्शनात् कुवलये मुदं दास्यति ६ सूर्यदर्शनाद्भामण्डलभूषितो भविष्यति ।
२८
Jain Education
a
l

Svw.jainelibrary.org

Page #155

ध्वजदर्शनाद्धर्मध्वजभूषितो भविष्यति ८ कलशदर्शनात् धर्मप्रासादशिखरे स्थास्यति ९ पद्मसरोदर्शनात सुरसञ्चारितकमलस्थापितचरणो भविष्यति १० रत्नाकरदर्शनात् कैवल्यरत्नस्थानं भविष्यति ११ विमानदर्श- हर्षः फलतनाद् वैमानिकानामपि पूज्यो भविष्यति १२ रत्नराशिदर्शनाद् रत्नप्राकारभूषितो भविष्यति १३ निधूमाग्नि- थाकारःस.
20-८१-८२ दर्शनाद् भव्यकनकशुद्धिकारी भविष्यति १४ चतुर्दशानामपि समुदितफलं तु चतुर्दशरज्वात्मकलोकाग्रस्थायी भविष्यतीति ॥ (७९)॥
(तं उराला णं देवाणुप्पिआ) तस्मात् उदाराः हे देवानुप्रिय ! (तिसलाए खत्तिआणीए सुमिणा दिट्ठा) त्रिशलया क्षत्रियाण्या स्वप्नाः दृष्टाः (जाव मंगल्लकारगाणं) यावत् माङ्गल्यकारकाः ( देवाणुप्पिआ) हे | देवानुप्रिय ! (तिसलाए खत्तिआणीए सुमिणा दिट्ठा) त्रिशलया क्षत्रियाण्या स्वमाः दृष्टाः ॥ (८०)॥ |
(तए णं सिद्धत्थे राया) ततोऽनन्तरं सिद्धार्थो राजा (तेसिं सुमिणलक्खणपाढगाणं) तेषां स्खमलक्षणपाठकानां (अंतिए एयमह सुच्चा निसम्म) पार्श्वे एनं अर्थ श्रुत्वा निशम्य च (हतुट्ट जाव हियए) हृष्टः १० तुष्टः यावत् हर्षपूर्णहृदयः (करयल जाव) करतलाभ्यां यावत् अञ्जलिं कृत्वा (ते सुमिणलक्खणपाढए) तान् स्वप्नलक्षणपाठकान् ( एवं वयासी) एवं अवादीत् ॥ (८१)॥
(एवमेयं देवाणुप्पिआ) एवं एतत् हे देवानुप्रियाः! हे पाठकाः ! (तहमेयं देवाणुप्पिआ) तथैतत् हे| पाठकाः! ( अवितहमेयं देवाणुप्पिआ) यथास्थितं एतत् भो पाठकाः! (इच्छियमेअंदेवाणुप्पिा) वाञ्छितं
SR9828899298990008
Jain Education
na
For Private & Personel Use Only
Niww.jainelibrary.org

Page #156

कल्प. सुबो
व्या०४
॥ ६८ ॥
Jain Education In
एतत् भोः पाठकाः ! ( पडिच्छियमेयं देवाणुप्पि ) युष्मन्मुखात् पतदेव गृहीतं एतद् भोः पाठकाः ! ( इच्छियपडिच्छियमेयं देवाणुप्पिया ) वाञ्छितं सत् पुनः पुनर्वाञ्छितं एतद् भोः पाठकाः ! ( सच्चेणं एस अट्ठे ) सत्यः एषोऽर्थः ( से जहेयं तुन्भे वयहत्ति कट्टु ) येन प्रकारेण इमं अर्थे यूयं वदथ इति उक्त्वा (ते सुमिणे सम्मं पडिच्छ ) तान् खमान् सम्यक प्रतीच्छति - ( पडिच्छित्ता ) तथा कृत्वा ( ते सुमिणलक्खणपाढए) तान् खलक्षणपाठकान् ( विउलेणं असणेणं) विपुलेन अशनेन - शाल्यादिना ( पुप्फवत्थगंधमल्लालंकारेणं) पुष्पैः - अग्रथितैर्जात्यादिपुष्पैः वस्त्रैः प्रतीतैः गन्धैः- वासचूर्णैः माल्यैः - ग्रथितपुष्पैः अलङ्कारैः - मुकु दादिभिः (सक्कारेइ सम्माणेइ ) सत्कारयति सन्मानयति च विनयवचनप्रतिपत्त्या ( सकारिता सम्माणित्ता) सत्कार्य सन्मान्य च (विउलं जीवियारिहं पीइदाणं दलइ ) विपुलं जीविका - आजन्म निर्वाहयोग्यं प्रीतिदानं ददाति ( दलित्ता पडिविसज्जेइ ) प्रीतिदानं दत्त्वा च प्रतिविसर्जयति ॥ ( ८२ ) ॥
(तए णं सिद्धत्थे वत्तिए) ततः सिद्धार्थः क्षत्रियः ( सीहासणाओ अन्भुट्ठेइ ) सिंहासनात् अभ्युत्तिष्ठति ( अन्मुट्ठित्ता) अभ्युत्थाय ( जेणेव तिसला खत्तियाणी ) यत्रैव त्रिशला क्षत्रियाणी ( जवणियंतरिया ) यवनिकान्तरिता ( तेणेव उवागच्छइ ) तत्रैव उपागच्छति (उवागच्छित्ता) उपागत्य च (तिसलं खत्तियाणिं ) त्रिशलां क्षत्रियाणीं ( एवं वयासी) एवं अवादीत् ॥ (८३)|| ( एवं खलु देवाणुप्पिए) एवं खलु हे त्रिशले ! (सुमिणसत्यंसि वायालीसं सुमिणा ) स्वप्नशास्त्रे द्विचत्वारिंशत् खमाः (तीसं महासुमिणा ) त्रिंशत् महा

गमनं स्वप्नतत्कलश्रावर्णं प्रतीच्छनं सू. ८२-८७
२०
२५
॥ ६८ ॥
२८.

Page #157

खमा इत्यत आरभ्य (जाव एगं महासुमिणं पासित्ता णं पडिघुझंति) यावत् एकं महावनं दृष्ट्वा प्रति- गमनं खानबुद्धयन्ते इति पूर्वपाठः उक्तः॥ (८४)॥ (इमे य णं तुमे देवाणुप्पिए) इमे च त्वया हे त्रिशले ! (चउद्दस तत्फल श्रामहासुमिणा दिट्ठा) चतुर्दश महास्वप्नाः दृष्टाः (तं उराला णं तुमे देवाणुप्पिए) तस्मात् उदाराः त्वया हे | वणं प्रतीत्रिशले ! (मुमिणा दिट्ठा) स्वमाः दृष्टाः (जाव जिणे वा तेलुकनायगे) यावत् तीर्थकरो वा त्रैलोक्यना- च्छनं मू. यकः (धम्मवरचाउरंतचक्कवट्टी) धर्मवरचातुरन्तचक्रवर्ती भविष्यति ।। (८५) ॥ (तए णं सा तिसला खत्ति
८२-८७ याणी) ततः सा त्रिशला क्षत्रियाणी (एयमढें सोचा निसम्म ) एनं अर्थ श्रुत्वा निशम्य (हतुट्ठ जावहियया) हृष्टा तुष्टा यावत् हर्षपूर्णहृदया (करयल जाव) करतलाभ्यां यावत् अञ्जलिं कृत्वा (ते सुमिणे| सम्म पडिच्छइ ) तान् स्वप्नान् सम्यक प्रतीच्छति-हृदि धत्ते ॥ (८६)॥ (पडिच्छित्ता) प्रतीच्छथ च (सिद्धत्थेणं रन्ना) सिद्धार्थेन राज्ञा (अन्भणुन्नाया समाणी) अभ्यनुज्ञाता सती (नाणामणिरयणभत्तिचित्ताओ)। नानामणिरत्नभक्तिचित्रात् (भद्दासणाओ अन्भुटेइ) भद्रासनात् अभ्युत्तिष्ठति (अब्भुट्टित्ता) अभ्युत्थाय | (अतुरियमचवलं) अत्वरितया अचपलया (जाव रायहंससरिसीए गइए) यावत् राजहंससदृशया गत्या (जेणेव सए भवणे) यत्रैव स्वकं मन्दिरं (तेणेव उवागच्छद) तत्रैव उपागच्छति ( उवागच्छित्ता) उपागत्य (सयं भवणमणुपविट्ठा) स्वकं मन्दिरं अनुप्रविष्टा ॥ (८७)॥ (जप्पभिई च णं समणे भगवं महावीरे) यतः प्रभृति-यस्मादिनात् आरभ्य श्रमणो भगवान् महावीरः
Jain Educat
i onal
For Private & Personel Use Only
W
w w.jainelibrary.org

Page #158

eseae
कल्प.सुबो-तिंसि रायकुलंसि साहरिए) तस्मिन् राजकुले संहृतः (तप्पभिइं च णं) ततः प्रभृति-तस्माद्दिनादारभ्य निधानसंव्या० ४ (बहवे वेसमणकुंडघारिणो) बहवः वैश्रमणो-धनदः तस्य कुण्डः-आयत्तता तस्य धारिणः अर्थात् वैश्रमणा-क्रमासू.८८ ॥६९॥
यत्ताः (तिरियजंभगा देवा) तिर्यग्लोकवासिनो जृम्भकजातीयाः तिर्यगजृम्भकाः उच्यन्ते, एवंविधाः देवाः। (सक्कवयणणं) शक्रवचनेन, शक्रेण वैश्रमणाय उक्तं वैश्रमणेन तिर्यगजृम्भकेभ्य इति भावः ( से जाई इमाई)'से'त्ति अथशब्दार्थे, अथ ते तिर्यगज़म्भका देवाः यानि इमानि वक्ष्यमाणवरूपाणि (पुरा पोरा-1 णाई) पुरा-पूर्व निक्षिप्तानि अत एव पुराणानि-चिरन्तनानि (महानिहाणाई भवंति) महानिधानानि २० भवन्ति (तंजहा) तद्यथा, तानि कीदृशानि?-(पहीणसामिआई) प्रहीणस्वामिकानि-अल्पीभूतखामिकानीत्यर्थः, अत एव (पहीणसेउआइं) प्रहीणसेक्तृकानि, सेक्ता- हि उपरि धनक्षेसा स तु स्वाम्येव भवति, पुनः किंवि०१ (पहीणगोत्तागाराइं) येषां महानिधानानां धनिकसम्बन्धीनि गोत्राणि अगाराणि च प्रही-18 णानि-विरलीभूतानि भवन्ति तानि प्रहीणगोत्रागाराणि एवं ( उच्छिन्नसामिआई) उच्छिन्नः-सर्वथा अभावं|8| प्राप्तः स्वामी येषां तानि उच्छिन्नस्वामिकानि (उच्छिन्नसेउआई) उच्छिन्नसेक्तृकाणि (उच्छिन्नगोत्तागा- २५ राई) उच्छिन्नगोत्रागाराणि, अथ केषु केषु स्थानेषु तानि वर्तन्ते ? इत्याह-(गामागरनगरखेडकब्बडमडंव-1 दोणमुहपट्टणासमसंवाहसंनिवेसेसु) ग्रामा:-करवन्तः आकरा:-लोहाद्युत्पत्तिभूमयः नगराणि-कररहितानि खेटानि-धूलिमाकारोपेतानि, कबटानि-कुनगराणि, मडम्बानि-सर्वतोऽर्धयोजनात्परतोऽवस्थितग्रामाणि, द्रोण- २८
था, तानि कीदृशामिणानि-चिरन्तनानि (महानिहापश्यमाणस्वरूपाणि ( पुरा पोत
९
॥

For Private & Personel Use Only

Page #159

तीर्थस्थानानि ताटकादीनां उत्तरणस्थामा) त्रिकेषु-मागेत्रयामलनस्थानेषु वा (चाणसु वा ) ग्राम
मुखानि-यत्र जलस्थलपथावुभावपि भवतः,पत्तनानि-जलस्थलमार्गयोरन्यतरेण मार्गेण युक्तानि आश्रमाः- निधानसंतीर्थस्थानानि तापसस्थानानि वा,संबाहा:-समभूमौ कृषि कृत्वा कृषीवला यत्र धान्यं रक्षार्थ स्थापयन्ति सन्निवेशा:-सार्थकटकादीनां उत्तरणस्थानानि एतेषां द्वन्द्वः तेषु, तथा (सिंघाडएसु वा) शृङ्गाटकेषु-शृङ्गा-1 टकफलाकारत्रिकोणस्थानेषु वा (तिएसुवा) त्रिकेषु-मार्गत्रयमिलनस्थानेषु वा (चउक्केसु वा) चतुष्के-1 षु-मार्गचतुष्टयमिलनस्थानेषु वा ( चचरेसु वा ) चत्वरेषु-बहुमार्गमिलनस्थानेषु वा (चउम्मुहेसु वा) चतुर्मुखे- ५ घु-देवकुलच्छत्रिकादिषु वा (महापहेसु वा) महापथेषु-राजमार्गेषु वा, तथा (गामट्ठाणेसु वा ) ग्रामस्था-16 नानि-उद्बसग्रामस्थानानि तेषु वा (नगरहाणेसु वा) उद्वसनगरस्थानानि तेषु वा (गामनिद्धमणेसु वा)18 ग्रामसम्बन्धीनि निर्धमनानि-जलनिर्गमाः 'खाल' इति प्रसिद्धास्तेषु (नगरनिद्धमणेसु वा) एवं नगरनिर्धम-18 नेषु वा (आवणेसु वा) आपणा-हट्टास्तेषु (देवकुलेसु वा) देवकुलानि-यक्षाद्यायतनानि तेषु ( सभासुर वा) सभासु-जनोपवेशनंस्थानेषु (पवासु वा ) प्रपासु-पानीयशालासु (आरामेसु वा ) आरामेषु-कदल्याद्याच्छादितेषु स्त्रीपुंसयोः क्रीडास्थानेषु ( उजाणेसु वा) उद्यानेषु-पुष्पफलोपेतवृक्षशोभितेषु बहुजनभोग्येषु उद्यानिकास्थानेषु इत्यर्थः (वणेसु वा) वनेषु-एकजातीयवृक्षसमुदायेषु (वणसंडेसु वा) वनखण्डेषु-अनेकजातीयोत्तमवृक्षसमुदायेषु (सुसाणसुन्नागारगिरिकंदरत्ति) श्मशानं,शून्यागारं-शून्यगृहं गिरिकन्दरा-प्रतीताS पर्वतगुहेत्यर्थः (संतिसेलोवट्ठाणभवणगिहेसु वा ) अत्र गृहशब्दः प्रत्येकं योज्यः, ततः शान्तिगृहाः-शान्ति- १४
Jain Educatio
n
al
For Private & Personel Use Only
NT

Page #160

कल्प.सुबो- कर्मस्थानानि, शैलगृहाः-पर्वतगृहाः पर्वतं उत्कीर्य कृता गृहा इत्यर्थः उपस्थानगृहा:-आस्थानसभाः भवनगृ- नामसंकव्या०४ हा:-कुटुम्बिवसनस्थानानि, ततः श्मशानादीनां द्वन्द्वः, अथ एतेषु ग्रामादिषु शृङ्गाटकादिषु च यानि महा- ल्पोद्भव:
निधानानि (संनिक्खित्ताई चिट्ठति) पूर्व कृपणपुरुषैः संनिक्षिप्तानि तिष्ठन्ति (ताई सिद्धत्थरायभवणंसिसू. ८९ साहरंति ) तानि तिर्यगजृम्भका देवाः सिद्धार्थराजभवने संहरन्ति-मुंचन्तीति योजना ॥ (८८)॥ | (जं रयणिं च णं समणे भगवं महावीरे ) तत्र णमिति वाक्यालङ्कारे यस्यां च रात्रौ श्रमणो भगवान् महावीरः (नायकुलंसि साहरिए) ज्ञातकुले संहृतः (तं रयणिं च णं तं नायकुलं) तस्यां रात्रौ-ततः प्रभृति इत्यर्थः तत् ज्ञातकुलं (हिरण्णेणं वड्डित्था)हिरण्यं-रूप्यं अघटितं सुवर्ण वा (सुवण्णेणं) सुवर्णेन-प्रतीतेन अवर्धत, एवं (धणेणं) धनेन, गणिम धरिम २ मेय ३ पारिच्छेद्य ४ भेदाचतुर्विधेन, तदुक्तं-गणिमं जाइफलपुप्फलाइं १ धरिमंतु कुंकुमगुडाइं २। मिजं चोप्पडलोणाइं३रयणवत्थाइ परिच्छिज्जे ४॥१॥ (धन्नेणं)धान्येन चतुर्विशतिभेदेन, तद्यथा-धन्नाइं चउवीसं,जव१गोहुम २सालि ३ वीहि ४ सट्ठी अ५। कुद्दव ६ अणुआ (जुवार] ७ कंगू ८रालय९ (चीना] तिल १० मुग्ग ११ मासाय १२॥१॥अयसि १३ हरिमंथ (चणा] १४ तिउडा (लांग] |१५ निप्फाव (वाल ] १६ सिलिंद (मठ] १७ रायमासा (चोळा ] य १८ । उच्छू (बरटी] १९ मसूर २० तुवरी २१ कुलत्थ २२ तह धन्नय (धाणा] २३ कलाया ( वटाणा ] २४ ॥२॥ (रजेणं) राज्येन सप्ताङ्गेन । (रटेणं) राष्ट्रण-देशेन (बलेणं) बलं-चतुरङ्गसैन्यं तेन (वाहणेणं) वाहनेन-औष्ट्रप्रमुखेण (कोसेणं)
।
Jain Education intermedeal
For Private & Personel Use Only
(V
w.jainelibrary.org

Page #161

CE
ल्पोद्भव:
सू. ८९
कोशेन-भाण्डागारेण (कोहागारेणं) कोष्ठागारेण-धान्यगृहेण (पुरेणं ) नगरेण ( अंतेउरेणं) अन्तःपुरेणप्रतीतेन (जणवएणं) जानपदेन-देशवासिलोकेन (जसवाएणं वड्डित्था) यशोवादेन-साधुवादेन च अवर्धत (विपुलधणकणगरयणमणिमोत्तियसंखसिलप्पवालरत्तरयणमाइएणं) विपुलं-विस्तीर्ण धनं-गवादिकं, कनकं घटितांघटितप्रकाराभ्यां द्विविधं.रत्नानि-कर्केतनादीनि मणय:-चन्द्रकान्ताद्याः,मौक्तिकानि-प्रतीतानि शङ्खा-दक्षिणावर्ताः, शिला-राजपट्टादिकाः, प्रवालानि-विद्रुमाणि रक्तरत्नानि-पद्मरागादीनि,आदिशब्दारस्त्रकम्बलादिपरिग्रहस्तेन, तथा (संतसारसावइज्जेणं) सत्-विद्यमानं न विन्द्रजालादिवत्खरूपतोऽविद्यमानं, एवंविधं यत् सारस्वापतेयं-प्रधानद्रव्यं तेन, तथा (पीइसकारसमुदएणं) प्रीतिः-मानसी तुष्टिः सत्कारोवस्त्रादिभिः स्वजनकृता भक्तिस्तत्समुदयेन च तद् ज्ञातकुलं (अईव अईव अभिवड्डित्था) अतीव अतीव अभ्यवर्द्धत, (तए णं समणस्स भगवओ महावीरस्स) ततः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य ( अम्मापिऊणं) मातापित्रोः (अयमेयारूवे अब्भथिए जाव संकप्पे समुप्पजित्था) अयं एतद्रूपः आत्मविषयः यावत् संकल्पः समुदपद्यत ॥(८९)॥ कोऽसौ ? इत्याह-(जप्पभिई च णं) यतः प्रभृति (अम्हं एस दारए कुच्छिसि गम्भत्ताए वकंते) अस्माकं एष दारकः कुक्षौ गर्भतया उत्पन्नः (तप्पभिई च णं) ततः प्रभृति ( अम्हे हिरअण्णणं वड्डामो) वयं हिरण्येन वर्धामहे (सुवण्णेणं वड्डामो) सुवर्णेन वर्धामहे (धणेणं धन्नेणं जाव संतसारसावइजेणं) धनेन धान्यन यावत् विद्यमानसारस्वापतेयेन (पीइसक्कारेणं अईव अईव अभिवड्डामो) प्रीतिः
Jain Education
a
l

©
ww.jainelibrary.org

Page #162

कल्प.सबो- सत्कारेण च अतीव अतीव अभिवर्धामहे (जया णं अम्हं एस दारए भविस्सइ) तस्मात् यदा अस्माकं एष गर्भनिश्चल
दारकः जातो भविष्यति ( तया णं अम्हे एयरस ) तदा वयं एतस्य दारकस्य (एयाणुरूवं ) एतदनुरूपं- ता सू. ९१ |धनादिवृद्धेरैनुरूपं अत एव (गुण्णं गुणनिप्फन्नं नामधिजं करिस्सामो) गुणेभ्य आगतं तत एव गुणनिष्पन्न
नामधेयं करिष्यामः, किं तदित्याह-(वद्धमाणत्ति ) वर्धमान इति ॥ (९०)॥ - (तए णं समणे भगवं महावीरे) ततः श्रमणो भगवान् महावीरः (माउअणुकंपणहाए ) मयि परिस्पन्दमाने मातुः कष्टं मा भूदिति मातुः अनुकम्पनार्थ-भातुर्भक्त्यर्थं अन्येनापि मातुर्भक्तिरेवं कर्त्तव्या इति
दर्शनार्थं च (निचले) निश्चल: (निप्फंदे) निष्पन्द: किंचिदपि चलनाभावात् अत एव (निरयणे) II निरेजनो-निष्कम्पः (अल्लीणत्ति) आ ईषल्लीनः अङ्गगोपनात् (पल्लीणत्ति) प्रकर्षेण लीनः उपाङ्गगोपनात् अत ||
एव (गुत्ते वावि होत्था) गुप्तः, ततः पदत्रयस्य कर्मधारयः, 'वावित्ति' विशेषणसमुच्चये अभवत्, अत्र कविः-एकान्ते किमु मोहराजविजय मन्त्रं प्रकुर्वन्निव, ध्यानं किञ्चिदंगोचरं विरचयत्येकः परब्रह्मणे । किं | कल्याणरसं प्रसाधयति वा देवो विलुप्यात्मकं, रूपं कामविनिग्रहाय जननीकुक्षावसौ वः श्रिये ॥१॥ (९१)॥ | (तए णं से तिसलाए खत्तियाणीए) ततो-भगवतो निश्चलावस्थानानन्तरं तस्यास्त्रिशलाक्षत्रियाण्याः
॥७१ ( अयमेयारूवे जाव संकप्पे समुप्पजित्था ) अयं एतद्रूपः यावत् अध्यवसायः समुत्पन्नः, कोऽसौ ? इत्याह(हडे मे से गन्भे) हृतः मे-मदीयः स गर्भः किं केनचिद्देवादिना हृतः? (मडे मे से गन्भे) अथवा स मे
HOU
I Jain Education Internationa
For Private & Personel Use Only

Page #163

गर्भः किं मृतः? (चुए मे से गन्भे) अथवा स मे गर्भः किं च्युतो? गर्भखभावात् परिभ्रष्टः (गलिए मे से|| त्रिशलाशोगन्भे) अथवा स मे गर्भः किं गलितः ?-द्रवीभूय क्षरितः यस्मात्कारणात् (एस मे गम्भे पुब्धि एयइ) एष का सू.९२ मे गर्भः पूर्व एजते-पूर्व कम्पमानोऽभूत् (इयाणि नोएयइत्ति कट्ट) इदानीं नैजते-न कम्पते इतिकृत्वा-इतिहेतोः। (ओहयमणसंकप्पा) उपहतः-कलुषीभूतो मनःसंकल्पो यस्याः सा तथा (चिंतासोगसागरं पविहा) चिन्ता-गर्भहरणादिविकल्पसम्भवा अतिस्तया यः शोकः स एव सागरः-समुद्रस्तत्र प्रविष्टा-ब्रूडिता अत एव (करयलपल्हत्थमुही) करतले पर्यस्तं-स्थापितं मुखं यया सा तथा (अदृज्झाणोवगया) आर्तध्यानोपगता (भूमीगयदिट्ठिया झियाअइ) भूमिगतदृष्टिका ध्यायति, अथ सा त्रिशला तदानीं यद् ध्यायति स्म तल्लिख्यते-सत्यमिदं यदि भविता.मदीयगर्भस्य कथमपीह तदा । निष्पुण्यकजीवानामवधिरिति ख्यातिमत्यंभवम् ॥१॥ यद्वा चिन्तारत्नं, न हि नन्दति भाग्यहीनजनसदने । नापि च रत्ननिधानं दरिद्रगृहसङ्गतीभवति ॥२॥ कल्पतरुमरुभूमौ.न प्रादुर्भवति भूम्यभाग्यवशात् । न हि निष्पुण्यपिपासितनृणां पीयूषसामग्री ॥३॥ हा धिर धिम् दैवं.प्रति किं चक्रे तेन सततवक्रेण ?। यन्मम मनोरथतरुर्मूला-15 दुन्मूलितोऽनेन ॥४॥ आत्तं दत्त्वापि च मे. लोचनयुगलं कलङ्कविकलमलम् । दत्त्वा पुनरुदालितमधमेनानेन निधिरत्नम् ॥५॥ आरोप्य मेरुशिखरं,प्रपातिता पापिनाऽमुनाऽहमियम् । परिवेष्याप्याकृष्टं भोजनभाजनमलज्जेन ॥६॥ यद्वा मयाऽपराद्धं भवान्तरेऽस्मिन् भवेऽपि किं धातः। यस्मादेवं कुर्वन्नुचितानुचितं न चिन्तयसि॥णा
570209000000000002020
Jan Education
a
l
For Private Personel Use Only

Page #164

कल्प. सुबो व्या० ४
॥ ७२ ॥
Jain Education
अथ किं कुर्वे च वा गच्छामि वदामि कस्य वा पुरतः । दुर्दैवेन च दग्धा, मुग्धा जग्धाऽधमेन पुनः ॥ ८ ॥ किं राज्येनाप्यमुना, किं वा कृत्रिमसुखैर्विषयजन्यैः । किं वा दुकूलशय्याशयनोद्भवशर्महर्म्येण ? ॥ ९ ॥ गजषभादिस्वमैः सूचितमुचितं शुचिं त्रिजगदम् । त्रिभुवनजनासपत्नं विना जनानन्दि सुतरत्नम् ॥ १० ॥ युग्मम् ॥ धिक् संसारमसारं, घिग् दुःखव्याप्तविषयमुखले शान् । मधुलिप्तखङ्गधारालेहनतुलितानहो लुलितान् ॥ ११ ॥ यद्वा मयका किञ्चित्तथाविधं दुष्कृतं कृतं कर्म । पूर्वभवे यद् ऋषिभिः प्रोक्तमिदं धर्मशास्त्रेषु ॥ १२ ॥ सुपक्खिमाणुसणं, बाले जोऽवि हु विओअए पावो । सो अणवञ्चो जायइ, अह जायइ तो विवज्जिज्जा ॥ १३॥ तत् पटुका मया किं, त्यक्ता वा त्याजिता अधमबुद्ध्या ? । लघुवत्सानां मात्रा, समं वियोगः कृतः किं वा ? ॥१४॥ तेषां दुग्धपायोऽकारि, मया कारितोऽथवा लोके । किं वा सबालकोन्दुरबिलानि परिपूरितानि जलैः १ ॥ १५ ॥ किं वा सांण्डशिशून्यपि खगनीडानि प्रपातितानि भुवि । पिकशुककुर्कुटकादेर्मालवियोगोऽथवा विहितः ॥ १६ ॥ किं वा बालकहत्यांऽकारि सपत्नीसुताद्युपरि दुष्टम् । चिन्तितमचिन्त्यमपि वा कृतानि किं कार्मणादीनि ? ॥ १७ ॥ किं वा गर्भस्तम्भनशातनपातनमुखं मया चक्रे । तन्मन्त्रभेषजान्यपि किं वा मयका प्रयुक्तानि ? ॥ १८ ॥ अथवा भवान्तरे किं मया कृतं शीलखण्डनं बहुशः । यदिदं दुःखं तस्माद्विना न सम्भवति
१ पशुपक्षिमानुषाणां बालान् योऽपि च वियोजयति पापः । सोऽनपत्यो जायते अथ जायते ततो विपद्येत ॥ १३॥

त्रिशला
विलापः
२०
२५
॥ ७२ ॥

Page #165

18जीवानाम् ॥ १९॥ यत:-कुरंडरंडत्तणदुब्भगाई, वंझत्तनिंदूविसकन्नगाई। लहंति जम्मतरभग्गसीला, नाऊण ||
त्रिशलाकुज्जा दढसीलभावं॥२०॥ एवं चिन्ताऽऽक्रान्ता,ध्यायन्ती म्लानकमलसमवदना । दृष्टा शिष्टेन सखीज़नेन
विलाप: तत्कारणं पृष्टा ॥ २१ ॥ प्रोवाच साथुलोचनरचना निःश्वासकलितवचनेन । किं मन्दभागधेया वदामि? यज्जी-IISM वितं मेऽगात्॥२२॥ सख्यो जगुरथ रे सखि ! शान्तममङ्गलमशेषमन्यदिह । गर्भस्य तेऽस्ति कुशलं नवेति वद कोविदे। सत्यम् ॥२३॥ सा प्रोचे गर्भस्य च कुशले किमकुशलमस्ति मे? सख्यः । इत्याद्युक्त्वा मूच्र्छामापन्ना पतति भूपीठे ॥ २४ ॥ शीतलवातप्रभृतिभिरुपचारैबहुतः सखीभिः सा । संप्रापितचैतन्योत्तिष्ठति विलपति च पुनरेवम् ॥ २५॥ गरुए अणोरपारे रयणनिहाणे असायरे पत्तो। छिद्दघडो न भरिजइ.ता किं दोसो जलनिहिस्स॥२६॥ पत्ते वसन्तमासे, रिद्धिं पावन्ति सयलवणराई । जंन करीरे पत्तं ता किं दोसो वसंतस्स? ॥ २७॥ उत्तुंगो सरलतरू,बहुफलभारेण नमिअसवंगो । कुज्जो फलं न पावइ.ता किं दोसो तरुव
१ कुरण्डत्वरण्डत्वदुर्भगत्वानि वन्ध्यात्वनिन्दु( मृतापत्यप्रसूः )विषकन्यकत्वादि । लभन्ते जन्मान्तरभन्नशीला ज्ञात्वा कुर्यात् दृढं शीलभाव ॥ २० ॥ २ गुरुकेऽनर्वापारे रत्ननिधाने च सागरे प्राप्तः । छिद्रघटो न भ्रियते तर्हि किं दोषो जलनिधेः ॥ २६ ॥ प्राप्ते वसन्तमासे ऋद्धिं प्राप्नोति सकलवनराजी । यन्न करीरे पत्रं तर्हि किं दोषो वसन्तस्य ? ॥ २७ ॥ उत्तुङ्गः सरलतरुर्बहुफलभारणनतसर्वाङ्गः । कुब्जः फलं न प्राप्नोति तर्हि किं दोषस्तरुवरस्य ? ॥ २८ ॥
803030
कल्प.मु. १३

For Private & Personel Use Only

Page #166

शालदेव्यः क गताः ख्यादिः सकलपरिवा॥ २९ ॥ अथ दोषस्तव कर्मी
सासमीहितं यन्न लभामहे वयं, प्रभो।न दोषस्तव कर्मणो मम । दिवाऽप्यलको यदि नौवलो-त्रिशलाविव्या०४
कते, तदा स दोषः कथमेशुमालिनः ॥ २९॥ अथ मे मरणं शरणं, किं करणं विफलजीवितव्येन ।ततालापः वीरश्रवेति व्यलपत,सख्यादिः सकलपरिवार। ॥ ३०॥ हा किमुपस्थितमेतत् निष्कारणवैरिविधिनियोगेन । हा
| विचार ॥७३॥
कुलदेव्यः क गताः?,यदुदासीनाः स्थिता यूयम् ॥ ३१ ॥ अथ तत्र प्रत्यूहे विचक्षणाः कारयन्ति कुलवृद्धाः । शान्तिकपौष्टिकमन्त्रोपयाचितादीनि कृत्यानि ॥ ३२॥ पृच्छन्ति च दैवज्ञान् निषेधयन्त्यपि च नाटकादीनि । |अतिगाढशब्दविरचितवचनानि निवारयन्त्यपि च ॥३३॥राजाऽपि लोककलितः,शोकाकुलितोऽजनिष्ट शिष्टमतिः । किंकर्तव्यविमूढाः.संजाता मन्त्रिणः सर्वे ॥ ३४॥ अस्मिन्नवसरे च तत्सिद्धार्थराजभवनं यादृशं जातं तत् सूत्रकृत् खयं आह-(तंपि य सिद्धत्थरायवरभवणं) तदपि सिद्धार्थराजवरभवनं ( उवरयमुहंग
तंतीतलतालनाडइजजणमणुन्नं ) मृदङ्गो-मईलस्तन्त्री-वीणा तलताला-हस्ततालाः यद्वा तला-हस्ताः, ताला:शिकंसिका नाटकीया-नाटकहिता जनाः पात्राणीति भावः एतेषां यत् मनोज्ञत्वं तत् उपरतं-निवृत्तं यस्मिन्
एवंविधं अत एव (दीणविमणं विहरइ) दीनं सत् विमनस्कं-व्यग्रचेतस्कं विहरति-आस्ते ॥ (९२)॥(तए णं| से समणे भगवं महावीरे)तं तथाविधं पूर्वोदितं व्यतिकरं अवधिना अवधार्य भगवान् चिन्तयति-किं कुर्मः ॥७३॥ कस्य वा ब्रूमो?, मोहस्य गतिरीदृशी । दुषेर्धातोरिवास्माकं, दोषनिष्पत्तये गुणः॥१॥ मया मातुः प्रमोदाय, कृतं जातं तु खेदकृत् । भाविनः कलिकालस्य, सूचकं लक्षणं ह्यदः ॥२॥ पश्चमारे गुणो यस्माद, भावी ||
जजणमणुन्नं ) मदापात्राणीति भावः एतेषां यत् मनावहरति-आस्ते ॥(९२)॥ तए ण.
in Education into
a
For Private Personel Use Only
i

Page #167

हर्षचेष्टा
दोषकरो नृणाम् । नालिकेराम्भसि न्यस्तः, कपूरो मृतये यथा ॥३॥ इत्येवंप्रकारेण स श्रमणो भगवान् महावीरो (माऊअ अयमेयारूवं) मातुरिमं एतद्रूपं (अब्भत्थियं पत्थियं मणोगयं) आत्मविषयं प्रार्थित मनोगतं ( संकप्पं समुप्पन्नं विजाणित्ता) संकल्पं समुत्पन्नं अवधिना विज्ञाय ( एगदेसेणं एयइ ) एकदेशेन-अङ्गुल्यादिना एजते-कम्पते ( तए णं सा तिसला खत्तिआणी ) ततः सा त्रिशला क्षत्रि-18 याणी (हह तुट्ठ जाव हिअया) हृष्टतुष्टादिविशेषणविशिष्टायावत् हर्षपूर्णहृदया (एवं वयासी) एवं अवादीत् ॥ (९३)॥ ___ अथ किं अवादीत् ? इत्याह-(नो खलु मे गम्भे हडे ) नैव निश्चयेन मे गर्भो हृतोऽस्ति (जाव नो गलिए) यावत् नैव गलितः (एस मे गन्भे पुब्विं नो एयह ) एष मे गर्भः पूर्व न कम्पमानोऽभूत् (इयाणि एयइत्तिकट्ठ) इदानी कम्पते इतिकृत्वा (हहतुट्ठ जाव हियया एवं विहरइ) हृष्टा तुष्टा यावत् हर्षपूर्णहृदया, इंदृशी सती विहरति, अथ हर्षिता त्रिशलादेवी यथाऽचेष्टत तथा लिख्यते-मोल्लसितनयनयुगला,स्मेरकपोला प्रफुल्लमुखकमला । विज्ञातगर्भकुशला.रोमाञ्चितकञ्चुका त्रिशला ॥१॥ प्रोवाच मधुरवाचा.गर्भे मे विद्यतेऽथ कल्याणम् । हा धिग मयकानुचितं चिन्तितमतिमोहमतिकतया ॥२॥ सन्त्यथ मम भाग्यानि.त्रिभुवनमान्या तथा च धन्याऽहं । श्लाघ्यं च जीवितं मे कृतार्थतामाप मे जन्म ॥३॥ श्रीजिनपदाः प्रसेदुः कृताः प्रसादाच गोत्रदेवीभिः। जिनधर्मकल्पवृक्षस्त्वाजन्माराधितः फलितः॥४॥ एवं सहर्षचित्तां देवीमालोक्य
Jain Education
a
l
For Private & Personel Use Only
Xww.jainelibrary.org

Page #168

कल्प सबो-18 वृद्धनारीणाम् । जयजयनन्दैत्याद्याशिषः प्रवृत्ता मुखकजेभ्यः ॥५॥ हर्षात् प्रवर्तितान्यथ कुलनारीभिश्च श्रीवीरस्याव्या०४ ललितधवलानि । उत्तम्भिताः पताका,मुक्तानां स्वस्तिका न्यस्ताः ॥ ६॥ आनन्दादैतमयं राजकुलं तद्वभूव भिग्रहः
सकलमपि । आतोद्यगीतनृत्यैः,सुरलोकसमं महाशोभम् ॥७॥ वर्धापनागता धनकोटीगृह्णन् ददच्च धनकोटी। सू. ९४ ॥७४॥
सुरतरुरिव सिद्धार्थः, संजातः परमहर्षभरः॥८॥
(तए णं समणे भगवं महावीरे) ततः श्रमणो भगवान् महावीरः (गम्भत्थे चेव ) गर्भस्थ एव, पक्षा|धिके मासषट्के व्यतिक्रान्ते (इमेयारूवं अभिग्गहं अभिगिण्हइ) इमं एतद्रूपं अभिग्रहं अभिगृह्णाति, कं? इत्याह-(नो खलु-मे कप्पइ) खलु-निश्चयेन नो मम कल्पते (अम्मापिउहिं जीवंतेहिं) मातापितृषु जीवत्सु (मुंडे भवित्ता, अगाराओ अणगारिअं पवइत्तए) मुण्डो भूत्वा अगारात्-गृहान्निष्क्रम्य अनगारिता-साधुतां. प्रत्रजितुं-दीक्षा ग्रहीतुं इत्यर्थः । इदं अभिग्रहग्रहणं च उदरस्थेऽपि मयि मातुः ईदृशः स्नेहो वर्तते तर्हि जाते तु मयि कीदृशो भविष्यतीति धिया. अन्येषां मातरि बहुमानप्रदर्शनार्थं च, यदुक्तं-आस्तन्यपानाजननी पशूनामादारलाभाच नराधमानाम् । आगेहकृत्याच विमध्यमानामाजीवितात्तीर्थमिवोत्तमानाम् ॥१॥ (९४)
२५ | (तए णं सा तिसला खत्तियाणी) ततः सा त्रिशला क्षत्रियाणी (पहाया कयबलिकम्मा) स्नाता कृतं
बलिकर्म-पूजा यया सा तथा (कयकोउयमंगलपायच्छित्ता) कृतानि कौतुकमङ्गलान्येव प्रायश्चित्तानि यया |सा तथा ( सवालंकारविभूसिया) सर्वालङ्कारः विभूषिता सती (तं गन्भं नाइसीएहिं )तं गर्भ नातिशीतैः
॥ ७४॥
Jain Education Inter nal
For Private & Personel Use Only
ww.jainelibrary.org

Page #169

(नाइउण्हेहिं) नात्युष्णैः (नाइतित्तेहिं ) नातितिक्तैः (नाइकडएहिं) नातिकटुकैः (नाइकसाएहिं ) गर्भपोषनातिकषायैः (नाइअंबिलेहिं ) नात्यम्लैः (नाइमहुरेहिं ) नातिमधुरैः (नाइनिद्धेहिं) नातिस्निग्धैः (नाइणम्.९५ लुक्खेहिं ) नातिरूः (नाइउल्लेहिं ) नात्याः (नाइसुक्केहिं ) नातिशुष्कः ( सवत्तुभयमाणसुहेहिं ) सर्वर्तुषुऋतौ ऋतौ भज्यमानाः-सेव्यमाना ये सुखहेतवो-गुणकारिणस्तैः, तदुक्तं-वर्षासु लवणममृतं. शरदि जलं गोपयश्च हेमन्ते । शिशिरे चाऽऽमलकरसो,घृतं वसन्ते गुडश्चान्ते ॥१॥ एवंविधैः (भोयणाच्छायणगंधमलेहिं ) भोजनाच्छादनगन्धमाल्यैः, तत्र भोजन-प्रतीतं आच्छादनं-वस्त्रं गन्धाः-पुटवासादयः माल्यानि-16 पुष्पमालास्तैगर्भ पोषयतीति शेषः, तत्र नातिशीतलादय एव आहारादयो गर्भस्य हिताः, न तु अतिशीतलादयः, ते हि केचिद्वातिकाः केचित् पैत्तिकाः केचित् श्लेष्मकराश्च, तेच अहिताः, यदुक्तं वाग्भट्टे-वातलैश्च भवेद् गर्भः, कुब्जान्धजडवामनः। पित्तलैः स्खलतिः पिङ्गः, श्वित्री पाण्डुः कफात्मभिः॥१॥ तथा-अति-IN लवणं नेत्रहरं अतिशीतं मारुतं प्रकोपयति । अत्युष्णं हरति बलं, अतिकामं जीवितं हरति ॥२॥ अन्यच्च'मैथुन १ यान २ वाहन ३ मार्गगमन ४ प्रस्खलन ५ प्रपातन ६ प्रपीडन ७ प्रधावना ८ ऽभिघात ९विषमशयन १०विषासनो-११ पवास १२ वेगविघाता १३ ऽतिरक्षा १४ तितिक्ता १५ तिकटुका १६तिभोजना १७ तिरोगा १८ तिशोका १९ तिक्षारसेवा २० तिसार २१ वमन २२ विरचेन २३ प्रेखोलना २४-15 जीर्ण २५ प्रभृतिभिर्गों बन्धनान्मुच्यते, ततो नातिशीतलाचैराहाराचैस्तं गर्भ सा पोषयतीति युक्तम् ॥
Jain Education
For Private & Personel Use Only

Page #170

कल्प-सुषोव्या०
॥७५॥
अथ सा त्रिशला कथंभूता ?-( ववगयरोगसोगमोहभयपरिस्समा) रोगा-ज्वराद्याः, शोक-इष्टवियोगादिज-गर्भपोषणम् नितः मोहो-मूर्छा,भयं-भीतिः परिश्रमो-व्यायामः एते व्यपगता यस्याः सा तथा, रोगादिरहिता इति भावः॥ यत एते गर्भस्य अहितकारिणः, तदुक्तं सुश्रुते-'दिवा खपत्याः स्त्रियाः खापशीलो गर्भः अञ्जनादन्धः रोदनाद्विकृतदृष्टिः स्नानानुलेपनाद् दुःशीलः तैलाभ्यङ्गात् कुष्टी,नखापकर्तनात् कुनखी, प्रधावनाचश्चल: हसनात् श्यामदन्तोष्ठतालुजिह्वः अतिकथनाच्च प्रलापी अतिशब्दश्रवणाधिरः अवलेखनात् स्खलतिः व्यञ्जनक्षेपणादिमारुतायाससेवनादुन्मत्तः स्यात्, तथा च कुलवृद्धास्त्रिशला शिक्षयन्ति-मन्दं सश्चर मन्दमेव निगद व्यामुश्च कोपक्रम, पथ्यं भुक्ष्व बधान नीविमनघांमा माऽदृहासं कृथाः। आकाशे भव मा सुशेष्व शयने,नीचैबहिर्गच्छ मा, देवी गभरालसा निजसखीवर्गेण सा शिक्ष्यते ॥१॥ अथ सा त्रिशला पुन: किं| कुर्वती? (जं तस्स गन्भस्स हि मिअं पत्थं गन्भपोसणं) यत्तस्य गर्भस्य हितं तदपि मितं न तु न्यूनं अधिकं वा,पथ्यं-आरोग्यकारणं अत एव गर्भपोषकं (तं देसे य काले य आहारमाहारेमाणी) तदपि देशेउचितस्थाने न तु आकाशादौ तदपि काले-भोजनसमये न तु अकाले, आहारं आहारयन्ती (विवित्तमउ-1 एहिं सयणासणेहिं ) विविक्तानि-दोषरहितानि मृदुकानि-कोमलानि यानि शयनासनानि तैः, तथा (पइरिक्कसुहाए) प्रतिरिक्ता-अन्यजनापेक्षया निर्जना अत एव सुखा-सुखकारिणी तया (मणाणुकूलाए विहार
॥ ७५॥
ecenese
JainEducation in
For Private Personal use only
www.jainelorary.org

Page #171

भूमीए) मनोऽनुकूलया-मन:प्रमोददायिन्या एवंविधया विहारभूम्या-चङ्क्रमणासनादिभूम्या कृत्वा, अथ
18 गर्भपोषणम् सा त्रिशला किंविशिष्टा सती तं गर्भ परिवहति ? ( पसत्थदोहला) प्रशस्ता दोहदा-गर्भप्रभावोद्भूता मनो
सू. ९५ रथा यस्याः सा तथा, ते चैवं-जानात्यमारिपटहं पटु घोषयामि, दानं ददामि सुगुरून् परिपूजयामि । तीर्थेश्वरार्चनमहं रचयामि सङ्घ, वात्सल्यमुत्सवभृतं बहुधा करोमि ॥१॥ सिंहासने समुपविश्य वरातपत्रा, संवीज्यमानकरणा सितचामराभ्यां । आज्ञेश्वरत्वमुदिताऽनुभवामि सम्यग , भूपालमौलिमणिलालितपादपीठा ॥२॥ आरुह्य कुञ्जरशिरः प्रचलत्पताका, वादिननादपरिपूरितदिग्विभागा। लोकैः स्तुता जयजयेतिरवैः प्रमोदादुद्यानकेलिमनघां कलयामि जाने ॥ ३ ॥ इत्यादि, पुन: सा किंवि० ? (संपुन्नदोहला) सम्पू
दोहदा, सिद्धार्थराजेन सर्वमनोरथपूरणात् , अत एव (सम्माणियदोहला) सन्मानितदोहदा, पूर्णीकृत्य तेषां निवर्तितत्वात् , तत एव (अविमाणिअदोहला) अविमानितदोहदा, कस्यापि दोहदस्य अवगणना-18 भावात्, पुनः किंवि०? (वुच्छिन्नदोहला) व्युच्छिन्नदोहदा पूर्णवाञ्छितत्वात् , अत एव (ववणीयदोहला) व्यपनीतदोहदा, सर्वथा असदोहदा (सुहंसुहेणं) सुखसुखेन-गर्भानाबाधया (आसइ) आश्रयति-आश्र-18 यणीयं स्तम्भादिकं अवलम्बते (सयइ) शेते-निद्रां करोति (चिट्ठा) तिष्ठति-ऊर्ध्व तिष्ठति (निसीय) निषीदति-आसने उपविशति (तुअदृइ) त्वगवर्त्तयति-निद्रां विना शय्यायां शेते इत्यर्थः (विहरह) विह-|
Jain Educati
on
For Private Personel Use Only

Page #172

कल्प. सुबोव्या० ४
॥ ७६ ॥
Jain Education In
| रति-कुट्टिमतले विचरति, अनेन प्रकारेण ( सुहंसुहेणं तं गर्भं परिवहह ) सुखसुखेन तं गर्भं परिवहतीति भावः ॥ ॥ (९५) ॥
( तेणं काले ) तस्मिन् काले ( तेणं समएणं) तस्मिन् समये ( समणे भगवं महावीरे ) श्रमणो भगवान् महावीरः (जे से गिम्हाणं पढमे मासे) योऽसौ उष्णकालस्य प्रथमो मासः (दुचे पक्खे ) द्वितीयः पक्षः ( चित्तसुद्धे ) चैत्रमासस्य शुक्लपक्षः ( तस्स णं चित्तमुद्धस्स ) तस्य चैत्रशुद्धस्य ( तेरसीदिवसेणं ) त्रयोदशीदिवसे ( नवहं मासाणं बहुपडिपुन्नाणं ) नवसु मासेषु बहुप्रतिपूर्णेषु (अट्टमाणं राइंदिआणं विकंताणं ) अर्धाष्टमरात्रिंदिवाधिकेषु, सार्धसप्तदिनाधिकेषु नवसु मासेषु व्यतिक्रान्तेषु इति भावः, तदुक्तं - "हं वरमहिलाणं गन्भे वसिकण गन्भसुकुमालो । नवमासे पडिपुण्णे सत्त य दिवसे समइरेगे ॥ १ ॥ इदं च गर्भस्थितिमानं न सर्वेषां तुल्यं, तथा चोक्तं - "दु १ चउत्थ २ नवम ३ बारस ४ तेरस ५ पन्नरस ६, सेस (१८ गन्भठिई । मासा अड, नव तदुवरि उसहाउ कमेणिमे दिवसा ॥ १ ॥ च १ पणवीसं २ छद्दिण ३ अडवीसं ४ छच्च ५ छचि ६ गुणवीसं ७ । सग ८ छवीसं ९ छ १० च्छय ११ वीस १२ गवीसं १३ छ १४ छवीसं १५ ॥ २ ॥ छ १६ पण १७ अड १८ सत्त १९ द्वय २० अड २१ द्वय २२ छ २३ सत्त २४ होन्ति गन्भदिण - " ति ॥ सप्ततिशतस्थानके श्रीसोमतिलकसूरिकृते ॥
१ द्वयोर्वर महिलयोर्गर्भे उषित्वा गर्भसुकुमालः । नव मासान् प्रतिपूर्णान् सप्त च दिवसान् समतिरेकान् ॥ १ ॥

श्रीवीरस्य
जन्म सू.
९६
२०
11 10 11 २५
ww

Page #173

सुखावबोधाय चास्य यंत्रम्
श्रीवीरख | जन्म सू.
९||९||९|९|९|९
|शबा९//९/९/९/९/९/९/९/९/२मा.
(उच्चट्ठाणगएसु गहेसु) तदानीं ग्रहेषु उच्चस्थानस्थितेषु, ग्रहाणां उच्चत्वं चैवम्-अर्कााच्चान्यज १ वृष २-1 मृग ३ कन्या ४ कर्क ५ मीन ६ वणिजो शैः। दिग १० दहना ३ष्टाविंशति २८ तिथी १५ षु५ नक्षत्र २७-18 विंशतिभिः २०॥१॥ अयं भाव: मेषादिराशिस्थाः सूर्यादय उच्चास्तत्रापि दशादीनंशान् यावत् परमोचा। म एषां फलं तु-सुखी १ भोगी २ धनी ३ नेता ४, जायते मण्डलाधिपः ५। नृपति ६
- चक्रवर्ती च ७, क्रमादुच्चग्रहे फलम् ॥ १॥ तिहिं उच्चेहिं नरिंदो पञ्चहिं तह होइ अद्ध-13५
चक्की अ । छहिं होइ चक्कवट्टी सत्तहिं तित्थङ्करो होइ॥२॥ (पढमे चंदजोए) प्रथमे-प्रधाने |
| चन्द्रयोगे सति (सोमासु दिसासु) सौम्यासु-रजोवृष्ट्यादिरहितासु दिक्षु वर्तमानासु, पुनः किंविशिष्टासु दिक्षु ? (वितिमिरासु) अन्धकाररहितासु, भगवजन्मसमये सर्वत्र उद्योतसद्भावात्, पुनः
१ त्रिभिरुथैर्नरेन्द्रः पञ्चभिस्तथा भवत्यर्धचक्री । षडिर्भवति चक्रवर्ती सप्तभिस्तीर्थकरो भवति ॥१॥
Jain Education
For Private Personel Use Only
w.jainelibrary.org

Page #174

१०
कल्प.सुबो-किंवि० १ (विसुद्धासु ) विशुद्धासु, दिग्दाहायभावात् , ( जइएसु सबसउणेसु ) सर्वेषु शकुनेषु-काकोलूक-II श्रीवीरस्य व्या०४ादुर्गादिषु जयिकेषु-जयकारकेषु सत्सु (पयाहिणाणुकूलंसि) प्रदक्षिणे प्रदक्षिणावर्त्तत्वात् अनुकूले सुरभि-11 जन्म सू.
शीतत्वात् सुखप्रदे (भूमिसप्पंसि) मृदुत्वात् भूमिसर्पिणि, प्रचण्डो हि वायुः उच्चैः सर्पति, एवंविधे (मारु-1|| ॥७७॥
अंसि) मारुते-वायौ (पवायंसि) प्रवातुं आरब्धे सति (निप्फण्णमेइणीयंसि कालंसि) निष्पन्ना, कोऽर्थः?-16 निष्पन्नसर्वशस्या मेदिनी यत्र एवंविधे काले सति (पमुइअपक्की लिएसु जणवएस) प्रमुदितेषु सुभिक्षादिना प्रक्रीडितेषु-प्रक्रीडितुं आरब्धेषु वसन्तोत्सवादिना, एवंविधेषु जनपदेषु-जनपदवासिषु लोकेषु सत्सु (पुवरसावरत्तकालसमयंसि) पूर्वरात्रापररात्रकालसमये (हत्थुत्तराहिं नकखत्तेणं चंदेणं जोगमुवागएणं) उत्तरफाल्गुनीभिः समं योगं उपागते चन्द्रे सति (आरोग्गाऽऽरोग्गं) आरोग्या-आबाधारहितासा त्रिशला आरोग्यंआवाधारहितं (दारयं पयाया) दारकं-पुत्रं प्रजाता-सुषुवे इति भावः ॥ (९६) ॥ rastasiasmastarasewanvastareasantastsastarastraastasesastrastra इति महोपाध्यायश्रीकीर्तिविजयगणिशिष्यभुजिष्योपाध्यायश्रीविनयविजयगणिविरचितायां ... कल्पसुबोधिकायां चतुर्थः क्षणः समाप्तः ।
॥७७॥ ग्रन्थानम् ४६९ । चतुर्णामपि व्याख्यानानां ग्रन्थानम् ॥ २५७५ ॥ श्रीरस्तु HasaSeRstastaserasiassassensvaserserseroasa RSK
ReaserGrRss
weepSBIAGERS
Jain Education Intera
For Private & Personel Use Only
Alwjainelibrary.org,

Page #175

॥ अथ पञ्चमं व्याख्यानं प्रारभ्यते ॥
श्रीवीरज
न्मोत्सव (जं रयणिं च णं) यस्यां च रात्रौ (समणे भगवं महावीरे जाए) श्रमणो भगवान् महावीरः जातः
मू.९७ 8(सा णं रयणी यहूहिं देवेहिं देवीहि य) सा रजनी बहुभिर्देवैः-शक्रादिभिवतीभिर्देवीभिः दिक्कुमा18
योदिभिश्च (ओवयंतेहिं) अवपतद्भिः-जन्मोत्सवार्थ खर्गाद्धवमोगच्छद्भिः (उप्पयंतेहिं ) उत्पतद्भिः-ऊवं गच्छद्भिर्मेरुशिखरगमनाय, तैः कृत्वा (उपिंजलमाणभूआ) भृशं आकुला इव (कहकहगभूया यावि हुत्था) हर्षाहहासादिना कहकहकभूतेष-अव्यक्तवर्णकोलाहलमयीव, एवंविधा सा रात्रिः अभवत् (९७) अनेन च सूत्रेण सुरकृतः सविस्तरो जन्मोत्सवः सूचितः। स चायं-अचेतना अपि दिशा, प्रसेदुमुदिता इव । वायवोऽपि सुखस्पर्शा, मन्दं मन्दं वस्तदा ॥१॥ उद्योतस्त्रिजगत्यासीहध्वान दिवि दुन्दुभिः । नारका अप्यमोदन्त, भूरप्युच्छासमासदत् ॥२॥ तत्र तीर्थकृतां जन्मनः सूतिकर्मणि प्रथमतः षट्पञ्चाशदिक्कुमाये: समागत्य शाश्वतिकं वाचारं कुर्वन्ति, तद्यथा-दिक्कुमार्योऽष्टाधोलोकवासिन्यः कम्पितासनाः । अहंजन्मावधेज्ञात्वाऽभ्येयुस्तत्सूतिवेश्मनि ॥३॥ भोगङ्करा १ भोगवती २, सुभोगा ३ भोगमालिनी ४ । सुवत्सा ५ वत्समित्रा च ६, पुष्पमाला ७ त्वनिन्दिता ८॥४॥ नत्वा प्रभुं तदम्बां चेशाने सूतिगृहं व्यधुः। संवर्तेनाशोधयन् क्ष्मामायोजनमितो गृहात् ॥५॥ मेघङ्करा १ मेघवती २, सुमेघा ३ मेघमालिनी ४। तोयधारा
३
Jain Education RAPE

Page #176

॥.७८॥
लशान
शीतति डरीका जान वीजयार ॥ रुचकमाल, कि
कम्प.सुबो- ५ विचित्रा च ६, वारिषेणा ७ बलाहका ८॥६॥ अष्टो+लोकादेत्यैता, नत्वाऽर्हन्तं समातृकम् । तत्र गन्धा- श्रीबीजच्या०५ शम्बुपुष्पौघवर्ष हर्षाद्वितेनिरे ॥७॥ अथ नन्दोत्तरानन्दे २, आनन्दा ३ नन्दिवर्धने ४ । विजया,५ वैजयन्ती
न्मोत्सवः शाच ६, जयन्ती ७ चौपराजिता ८॥८॥ एताः पूर्वरुचकादेत्य विलोकनार्थ दर्पणं अग्रे धरन्ति । समाहारा १३ स. ९७
सुप्रदत्ता २, सुप्रबुद्धा ३ यशोधरा ४ । लक्ष्मीवती ५ शेषवती ६, चित्रगुप्ता ७ वसुन्धरा ८॥९॥ एता दक्षिणरुचकादेत्य लानार्थ करे पूर्णकलशान् धृत्वा गीतगानं विद्धति । इलादेवी १ सुरादेवी २, पृथिवी ३ पद्मवत्यपि ४ । एकनासा ५ नवमिका ६, भद्रा ७ शीतेति ८ नामतः॥१०॥ एताः पश्चिमरुचकादेत्य वातार्थ व्यजनपाणयोऽग्रे तिष्ठन्ति । अलम्बुसा १ मितकेशी २, पुण्डरीका च ३ वारुणी ४।हासा ५ सर्वप्रभा ६ श्री७हीं, ८ रष्टोदगुरुचकाद्रितः॥११॥ एता उत्तररुचकादेत्य चामराणि वीजयन्ति । चित्रा च १ चित्रकनका २, शतोरा ३ वसुदामिनी ४ । दीपहस्ता विदिश्वेत्यास्थुर्विदिगरुचकाद्रितः॥१२॥ रुचकद्वीपतोऽभ्येयुश्चतस्रो दिक्कुमारिकाः। रूपा १ रूपासिका २ चापि, सुरूपा ३ रूपकावती ॥ १३॥ चतुरङ्गलतो नालं, छित्त्वा खातोदरेऽक्षिपत् । समापूर्य च वैडूर्यस्तस्योवं पीठमादधुः ॥१४॥ बद्धा तहूर्वया जन्मगेहाद्रम्भागृहत्रयम् । ताः पूर्वस्यां दक्षिणस्यामुत्तरस्यां व्यधुस्ततः॥ १५॥ याम्यरम्भागृहे नीत्वाऽभ्यङ्गं तेनुस्तु तास्तयोः । स्नानच
२५ चर्चाशुकालङ्कारादि पूर्वगृहे ततः ॥१६॥ उत्तरेऽरणिकाष्ठाभ्यामुत्पाद्याग्निं सुचन्दनैः। होमं कृत्वा बबन्धुस्ता, ॥ ७८॥ रक्षापोहलिका द्वयोः॥१७॥ पर्वतायुर्भवेत्युक्त्वाऽऽस्फालयन्त्योऽश्मगोलको। जन्मस्थाने च तौ नीत्वा, वस्त्र
२७

For Private & Personel Use Only

Page #177

त्सवः
दिक्षु स्थिता जगुः॥१८॥ एताच-सामानिकानां प्रत्येकं, चत्वारिंशच्छतैर्युताः । महत्तराभिः प्रत्येकं, तथा दिकुमारीचतमृमियुताः॥१९॥ अङ्गरः षोडशभिः, सहस्रः सप्तभिस्तथा । कटकैस्तदधीशैश्च, सुरैश्चान्यमहर्द्धिभिः कृतीजन्मो॥ २०॥ आभियोगिकदेवकृतैर्योजनप्रमाणैर्विमानैः अत्रायान्तीति दिक्कुमारिकामहोत्सवः ॥ ततः सिंहासनं । शाकं, चचालाचलनिश्चलम् । प्रयुज्याथावधि ज्ञात्वा, जन्मान्तिमजिनेशितुः ॥१॥ वयेकयोजनां घण्टा, सुघोषां नैगमेषिणा । अवादयत्ततो घण्टारेणुः सर्वविमानगाः॥२॥शक्रादेशं ततः सोच्चैः, सुरेभ्योऽज्ञापयत्खयम् । तेन प्रमुदिता देवाश्चलनोपक्रमं व्यधुः ॥३॥ पालकाामरकृतं, लक्षयोजनसंमितम् । विमानं पालकं नामाऽध्यारोहत्रिदशेश्वरः॥४॥ पालकविमाने इन्द्रसिंहासनस्य अग्रे अग्रमहिषीणां अष्टौ भद्रासनानि, वामतश्चतुरशीतिसहस्रसामानिकसुराणां तावन्ति भद्रासनानि , दक्षिणतो द्वादशसहस्राभ्यन्तरपाषेदान तावन्ति भद्रासनानि, चतुर्दशसहस्रमध्यमपार्षदानां तावन्त्येव भद्रासमानि, एवं षोडशसहस्रबाह्यपादामामपि षोडशसहस्रभद्रासनानि.पृष्ठतः सप्तानीकाधिपतीनां सप्त भद्रासनानि चतसृषु दिक्षु प्रत्येकं चतुरशीतिसहस्रात्मरक्षकदेवानां चतुरशीतिसहस्रभद्रासनानि, तथा अन्यैरपि घनैर्देवेवृतःसिंहासनस्थितः।गीयमामगुणोऽचालीदपरेऽपि सुरास्ततः ॥५॥ देवेन्द्रशासनात् केचित् , केचिन्मित्रानुवर्त्तनात्। पत्नीभिः प्रेरिताः केचित्, केचिदात्मीयभावतः॥३॥ केपि कौतुकतः केपि, विस्मयात केपि भक्तितः। चेलुरेवं सुराः सर्वे, विविधैवाहनयुतामा॥विविधैस्तूर्यनिर्घोषैण्टानांकणितैरपि।कोलाहलेन देवानां, शब्दाद्वैतं तदाऽजनियासिंहस्थो वक्ति
काप.मु.१४
Jain Education Intematonal
For Private Personel Use Only
ww.jainelibrary.org

Page #178

गोऽपिणामस्थ चित्रकस्थोऽथ, वदत्यवान, दुईरो मम केसरी॥९॥वाजिक
यकोपमाः कः स्थित वासराः । ययुः । महावस्ती
कल्प.सुबो- हस्तिस्थं, दूरेखीयं गजंकुरु।हनिष्यत्यन्यथा नूनं, दुर्द्धरोमम केसरी॥९॥वाजिस्थं कासरारूढो,गरुडस्थो हि सर्प- देवकतो व्या०५गम् । छागस्थं चित्रकस्थोऽथ, वदत्येवं तदादरात् ॥१०॥ सुराणां कोटिकोटीभिर्विमानैर्वाहनैर्घनैः। विस्ती-जन्मोत्सव
ोऽपि नभोमार्गोऽतिसंकीर्णोऽभवत्तदा ॥११॥ मित्रं केऽपि परित्यज्य, दक्षत्वेनाग्रतो ययुः। प्रतीक्षस्त्र | ॥७९ ॥
क्षणं भ्रातामोत्यपरोऽवदत् ॥ १२॥ केचिद्वदन्ति भो देवाः, संकीर्णाः पर्ववासराः । भवन्त्येवंविधा नूनं, तस्मान्मौनं विधत्त भोः॥१३॥ नभस्यागच्छतां तेषां, शीर्षे चन्द्रकरैः स्थितैः । शोभन्ते निर्जरास्तत्र, सजरा इव केवलम् ॥ १४ ॥ मस्तके घटिकाकाराः, कंठे ग्रैवेयकोपमाः। स्वेदबिन्दुसमा देहे, सुराणां तारका बभुः
॥१५॥ नन्दीश्वरे विमानानि, संक्षिप्याऽऽगात् सुराधिपः । जिनेन्द्रं च जिनाम्बां च, त्रिःप्रादक्षिणयत्ततः ४॥१६॥ वन्दित्वा च नमस्यित्वेत्येवं देवेश्वरोऽवदत् । नमोऽस्तु ते रत्नकुक्षिधारिके! विश्वदीपिके! ॥१७॥
अहं शक्रोऽस्मि देवेन्द्रः, कल्पादाद्यादिहागमम् । प्रभोरन्तिमदेवस्य, करिष्ये जननोत्सवम् ॥ १८॥॥ भेतव्यं देवि! तन्नैवेत्युक्त्वाऽवस्तापिनीं ददौ कृत्वा जिनप्रतिबिम्बं, जिनाम्बासन्निधौ न्यधात् ॥ १९॥ भगवन्तं तीर्थकरं, गृहीत्वा करसम्पुटे । विचक्रे पञ्चधा रूपं, सर्वश्रेयोऽर्थिकः स्वयम् ॥ २०॥ एको गृहीततीर्थेशः, पार्श्वे द्वौ २५ चात्तचामरौ । एको गृहीतातपत्रः, एको वज्रधरः पुनः॥२१॥ अग्रगः पृष्ठगं स्तौति, पृष्ठस्थोऽप्यग्रगं पुनः। ॥७९॥ नेत्रे पश्चात् समीहन्ते, केचनातनाः सुराः॥ २२॥ शक्रः सुमेरुशृङ्गस्थं, गत्वाऽथो पाण्डुकं वनम् । मेरुचूला
पाण्डुकम्बलासने ॥ २३ ॥ कृत्वोत्सङ्गे जिनं पूर्वाभिमुखोऽसौ निषीदति । समस्ता अपि देवेन्द्राः,
सापिनी ददौ। कृत्वा जिमयोऽधिकः स्वयम् ॥ २९. स्तौति, पृष्ठस्थोऽप्यसमा
Jain Education Intel
For Private & Personel Use Only

Page #179

Jain Education
वामपादान्तमैयरुः ॥ २४ ॥ दश वैमानिकाः विंशतिर्भवन पतयः द्वात्रिंशद्वयंन्तराः द्वौ ज्योतिष्कौ इति चतुःषष्टिरिन्द्राणां ॥ सौवर्णा राजता रात्नाः, स्वर्णरूप्यमया अपि । खर्णरत्नमयाचापि रूप्यरत्नमया अपि ॥ २५ ॥ स्वर्णरूप्यरत्नमया, अपि मृत्स्नामया अपि । कुम्भाः प्रत्येकमष्टाख्यं, सहस्रं योजनाऽऽननाः ॥ २६ ॥ यतः - पेणविसजोअण तुङ्गो, बारस य जोअणाई वित्थारो । जोअणमेगं नालुअ. इगकोडिअ सहिलक्खाई ॥ २७ ॥ एवं भृङ्गारदपणरत्नकरण्डक सुप्रतिष्टकस्थालपात्रिकापुष्पचङ्गेरिकादिपूजोपकरणानि कुम्भवदंष्टप्रकाराणि प्रत्येकमंष्टोत्तरसहसमानानि, तथा मागधादितीर्थानां मृदं जलं च गङ्गादीनां पद्मानि च जलं च पद्महदादीनां क्षुल्लहिमवद्वर्षधर वैताढ्यविजयवक्षस्कारादिपर्वतेभ्यः सिद्धार्थपुष्पगन्धान् सर्वौषधीश्च आभियोगिक सुरैरच्युतेन्द्र आनाययत्, क्षीरनीरघदैर्वक्ष स्थल स्थैस्त्रिदशा बभुः । संसारौघं तरीतुं द्वारा, घृतकुम्भा इव स्फुटम् ॥ २८ ॥ सिञ्चन्त इव भावदुं क्षिपन्तो वा निजं मलम् । कलशं स्थापयन्तो वा धर्मचैत्ये सुरा बभुः ॥ २९ ॥ संशयं त्रिदशेशस्य, मत्वा वीरोऽमराचलम् । वामाङ्गुष्ठाङ्गसम्पर्कात् समन्तादप्यचीचलत् ॥ ३० ॥ कम्पमाने गिरौ तत्र, चकम्पेऽथ वसुन्धरा । शृङ्गाणि सर्वतः पेतुश्चक्षुभुः सागरा अपि ॥ ३१ ॥ ब्रह्माण्डस्फोटसदृशे, शब्दाद्वैते प्रसर्पति । रुष्टः
१ नवमदशमयोरेकादश द्वादशयोश्च कै केन्द्र स्वामिकत्वात् २ किन्नराद्या अष्ट अणपण्णीप्रभृतयोऽष्टेतिषोडशभेदानां तेषां द्विद्वीन्द्रस्वामिकत्वात् ३ पञ्चविंशतिं योजनान्युच्च त्वं द्वादश योजनानि विस्तारः योजनमेकं नालं कोट्येका पष्टिर्लक्षाः ||२१|| कलशाः सौवर्णाद्याः प्रत्येकं सहस्रं तथाच ८००० अष्टवारा ६४००० अभिषेकाः २५० तथा च १६००००००। सार्धं शतद्वयमभिषेकाणामेवं ६२ इन्द्राः १३२ चन्द्रसूर्याः १ सामानिक: ३३ त्रयस्त्रिंशाः ३ पार्षद्याः १ आत्मरक्षकः ४ लोकपालाः ७ अनीकाधिपाः १ प्रकीर्णकः ५ इन्द्राण्यः १ आभियोगिक :
alonal

देवकृतो जन्मोत्सवः
५
११
ww.jainelibrary.org

Page #180

कल्प.सुबोव्या०५
॥८
॥
शक्रोऽवधेात्या, क्षमयामास तीर्थपम् ॥ ३२॥ संख्यास्तीतोहतां मध्ये, स्पृष्ठः केनापि नौहिणा। मेहः देवकृतो कम्पमिषादियानन्दादिव मनत सः ॥ ३३ ॥ शैलेषु राजता मेऽभूत्, लावनीराभिषेकतः । तेनामी जन्मोत्सवः निर्जरा हारा, वर्णापीडो जिनस्तथा ॥३४॥ तत्र पूर्वमच्युतेन्द्रो, विधात्यभिषेचनम् । ततोऽनु परिपाटीतो, यावचन्द्रार्यमादयः॥ ३५॥ जलस्त्रात्रे कविघटना-श्वेतच्छन्त्रायमाणं शिरसि मुखशशिन्यशुपूरायमानं, कण्ठे हारायमाणं वपुषि च निखिले, चीनचोलायमामम् । श्रीमजम्माभिषेकप्रगुरिणहंगणोदस्तकुम्भौघगोद, भ्रश्यहुग्धाब्धिपाथश्चरमजिनपतेरङ्गसनि श्रिये वः॥ ३६॥ चतुर्वृषभरूपाणि, शक्रः कृत्वा ततः खयम् । शृङ्गाष्टकक्षरत्क्षीररकरोदभिषेचनम् ॥ ३७॥ सत्यं ते विवुधा देवाः, पैरन्तिमजिनेशितुः । सृजद्भिः सलिलैः स्नानं, स्वयं नैर्मल्यमाददे ॥ ३८॥ समङ्गलप्रदीपं ते, विधायाऽऽरात्रिकं पुनः। सनृत्यगीतवाद्यादि, व्यधुर्विविधमुत्सवम् ॥ ३९॥ उन्मृज्य गन्धकाषाय्या, दिव्ययाऽङ्ग हरिविभोः। विलिप्य चन्दनायैश्च, पुष्पाचैस्तमैपूजयत् ॥४०॥ दर्पणो १ वर्धमानश्च २, कलशो३ मीनयोयुगम् ४ श्रीवत्सः५ स्वस्तिको ६ नन्द्यावत७ भद्रासने ८ इति ॥४१॥ शक्रः स्वामिपुरो रनपट्टके रूप्यतण्डुलैः । आलिख्य मङ्गलान्यष्टाविति स्तोतुं प्रचक्रमे ॥४२॥ (अट्ठसयविसुद्धगंधजुत्तेहिं महावित्तेहिं अपुणरुत्तेहिं अस्थजुत्तेहिं संथुणइ २त्ता वाम जाणुं जाव एवं वयासी-णमोऽत्थुते सिद्धबुद्धणीरय समण सामाहिअ समत्स समजोगि सल्लगत्तण णिन्मय णीरागदोस.णिम्मम णीसंग निस्सल्ल माणमूरण गुणरयण सीलसागरमणन्तमप्पमेय भविअधम्मवरचाउरन्तचक
Join Education Inte
For Private Personel Use Only
Jainelibrary.org

Page #181

हजन्मोत्सवं सुराः । नन्दा, दासी नाम्ना प्रियंवदामोद्गमदन्तुरभूधनः ॥
वही! मोऽत्थु ते अरहओ) शक्रोऽथ जिनमानीय, विमुच्याम्बान्तिके सतः। संजहार प्रतीविम्यावस्था-हिरण्यादिपिन्यो स्वशक्तितः ॥४३॥ कुण्डले क्षोमयुग्मं चोच्छीर्षे मुत्तवा हरिय॑धात् । श्रीदामरत्नदामाख्यमुल्लोचे वृष्टिःसू.९८ | स्वर्णकन्दुकम् ॥ ४४ ॥ द्वात्रिंशद्रत्नरैरूप्यकोटिवृष्टिं विरच्य सः । बाढमाघोषयामासे, सुरैरित्याभियोगिकैः
४५. स्वामिनः स्वामिमातुश्च, करिष्यत्येशुभं मनः। सप्तधाऽऽयमञ्जरीव, शिरस्तस्य स्फुटिष्यति ॥ ४६॥ खाम्यङ्गुष्ठेऽमृतं न्यस्येत्यर्हजन्मोत्सव सुराः । नन्दीश्वरेऽष्टाहिकां च, कृत्वा जग्मुर्यथाऽऽगतम् ॥४७॥ इति देवकृतः श्रीमहावीरजन्मोत्सवः । अस्मिन्नवसरे राज्ञे, दासी नाना प्रियंवदा । तं पुत्रजननोदन्तं, गवा| शीघ्रं न्यवेदयत् ॥१॥ सिद्धार्थोऽपि तदाकर्ण्य, प्रमोदभरमेदुरः । हर्षगद्गदगी रोमोद्गमदन्तुरभूघनः ॥२॥ विना किरीटं तस्यै खां, सर्वाङ्गालकृतिं ददौ । तां धौतमस्तकां चक्रे, दासत्वापगमाय सः॥३॥ | (जं रयणिं च णं समणे भगवं महावीरे जाए) यस्यां च रजन्यां श्रमणो भगवान् महावीरः जातः(त रयर्णि च णं) तस्यां रजन्यां (बहवे वेसमणकुंडधारी) बहवः वैश्रमणस्य आज्ञाधारिणः (तिरियजंभगा देवा) एवंविधाः तिर्यगजृम्भकाः देवाः (सिद्धत्थरायभवणंसि) सिद्धार्थराजमन्दिरे (हिरण्णवासं थ) रूष्यवृष्टिं च (सुवण्णबासं च ) सुवर्णवृष्टिं च (वयरवासंच) वज्राणि-हीरकाः तेषां वृष्टिं च (वत्थवासं च) वस्त्राणां वृष्टिं च (आभरणवासंच) आभरणवृष्टिं च ( पत्तवासंच) पत्राणि नागवल्लीप्रमुखाणां तेषां वृष्टिं च (पुष्फवासंच) पुष्पाणां वृष्टिं च (फलवासं च ) फलानि-नालिकेरादीनि तेषां वृष्टिं च (बीयवासं
Jain Educalan H
OS
For Private & Personel Use Only
Saw.jainelibrary.org

Page #182

कल्प.सुबो- व्या० ॥८१॥
च) बीजानि-शाल्यादीनि तेषां वृष्टिं च (मल्लवासं च ) मालयानां वृष्टिं च (गंधवासं च) गन्धा:-कोष्ठ-उत्सवादेशः |पुटादयस्तेषां वृष्टिं च (चुपणवासं च) चूर्णानि-वासयोगास्तेषां वृष्टिं च (वपणवासं च ) वर्णाः-हिङ्गलाद-15 मानादिवृयस्तेषां वृष्टिं च (वसुहारवासं च) वसुधारा-निरन्तरा द्रव्यश्रेणिस्तस्याः वृष्टिं च (वासिंसु) अवर्षयन् (२८) द्धिः सू. | (तए णं से सिद्धत्थे खत्तिए) ततोऽनन्तरं स सिद्धार्थः क्षत्रियः (भवणवइवाणमंतरजोइसवेमाणिएहिं
९९-१०० देवेहिं ) भवनपतयः व्यन्तराः ज्योतिष्काः वैमानिकाः ततः समासस्तैः एवंविधैः देवैः (तित्थयरजम्मणासेयमहिमाए कयाए समाणीए)तीर्थङ्करस्य यो जन्माभिषेकस्तस्य महिम्नि-उत्सवे कृते सति ( पच्चूसकालसमयंसि ) प्रभातकालसमये (नगरगुत्तिए सद्दावेइ ) नगरगोप्तृकान्-आरक्षकान् शब्दयति, आकारयतीत्यर्थः (सहावित्ता) शब्दयित्वा च ( एवं वयासी) एवं अवादीत् ॥ (९९)॥ | (खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया) क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः! (खत्तियकुंडग्गामे नयरे )क्षत्रियकुण्डग्रामे नगरे (चारगसोहणं करेह) चारकशब्देन कारागारं उच्यते तस्य शोधनं-शुद्धिं कुरुत, बन्दिमोचनं कुरुत इत्यर्थः, यत उक्तं-"युवराजाभिषेके च, परराष्ट्रापमईने । पुत्रजन्मनि वा मोक्षो, बद्धानां प्रविधीयते ॥१॥" किश्च-(माणुम्माणवद्धणं करेह ) तत्र मान-रसंधान्यविषयं उन्मानं-तुलारूपं तयोर्वर्द्धनं कुरुत (करित्ता) कृत्वा च (कुंडपुरं नयरं सभितरबाहिरिअं) अभ्यन्तरे बहिश्च यथोक्तविशेषणविशिष्टं कुण्डपुरनगरं कुरुत कारयत, अथ किंविशिष्टं ? (आसिअत्ति) आसिक्तं सुगन्धजलच्छटादानेन ( संमजिओवलितं) संमार्जितं
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
IOSjainelibrary.org

Page #183

कचवरापनयनेन, उपलिप्तं छगणादिना ततः कर्मधारयः, पुनः किंवि० ? (सिंघाडगतिअचउक्कचच्चरचउम्मुह- मानवृष्यामहापहपहेस) शृङ्गाटक-त्रिकोणं स्थानं, त्रिक-मार्गत्रयसंगमः, चतुष्क-मार्गचतुष्टयसङ्गमः चत्वरं-अनेकमा-दिसू.१०० गसङ्गमः, चतुर्मुख-देवकुलादि. महापन्था-राजमार्गः, पन्थान:-सामान्यमार्गाः एतेषु स्थानेषु (सित्तत्ति) |सिक्तानि जलेन अत एव (सुइत्ति) शुचीनि-पवित्राणि (संमट्टत्ति) संमृष्टानि-कचवरापनयनेन समीकृतानि (रत्थंतरावणवीहियं) रथ्यान्तराणि-मार्गमध्यानि तथा आपणवीथयश्च-हट्टमार्गा यस्मिन् तत्तथा, पुनः किंवि०? ( मंचाइमंचकलिअं) मञ्चा-महोत्सवविलोककजनानां उपवेशननिमित्तं मालकाः अतिमञ्चका:-तेषां
अपि उपरि कृता मालकास्तैः कलितं, पुनः किंवि० ? (नाणाविहरागभूसिअझयपडागमंडिअं) नानाविधै Sरागैर्विभूषिता ये ध्वजा:-सिंहादिरूपोपलक्षिता बृहत्पटाः, पताकाश्च-लध्व्यस्ताभिर्मण्डितं-विभूषितं, पुनः
किंवि०? (लाउल्लोइअमहियं) छगणादिना भूमौ लेपन सेढिकादिना भित्त्यादी धवलीकरणं ताभ्यां महितं इव-पूजितं इव, पुनः किंवि०? (गोसीससरसरत्तचंदणदद्दरदिन्नपंचंगुलितलं) गोशीर्ष-चंदनविशेषः तथा सरसं यत् रक्तचन्दनं तथा दर्दरनामपर्वतजातं चन्दनं तैः दत्ताः पञ्चाङ्गुलितला-हस्तकाः कुड्यादिषु यत्र तत्तथा, पुनः किंवि०? (उवचियचंदणकलसं) उपनिहिता गृहान्तश्चतुष्केषु चन्दनकलशाः यत्र तत्तथा (चंदणघडसुकयतोरणपडिदुवारदेसभागं) चन्दनघटैः सुकृतानि-रमणीयानि तोरणानि च प्रतिद्वारदेशभाग-द्वारस्य द्वारस्य देशभागे यस्मिन् तत्तथा, पुनः किंवि०१ (आसत्तोसत्तविपुलववग्घारियमल्लदामक
389209088easo900me
Jain Education
a
l
For Private Personel Use Only
teliww.jainelibrary.org

Page #184

कल्प.सुबोव्या०५
१५
॥८२॥
लावं) आसक्तो-भूमिलमा, उत्सत्तश्च-उपरिलग्नो, विपुलो-विस्तीर्णो वर्तुलः प्रलम्बितो माल्यदामकलाप:
मानवृधापुष्पमालासमूहो यस्मिन् तत्तथा, पुनः किंवि०१ (पंचवण्णसरससुरहिमुक्कपुप्फपुंजोवयारकलियं) पञ्चवर्णाः दिसू.१०० सरसाः सुरभयो ये मुक्ताः पुष्पपुञ्जास्तैर्य उपचारो-भूमेः पूजा तया कलितं, पुनः किंवि०१ (कालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुकडझंतधूवमघमघंतगंधुदुआभिरामं) दह्यमानाः ये कृष्णागरूपवरकुन्दुरुक्कतुरुष्कधूपाः तेषां मघमघायमानो यो गन्धः तेन 'उद्धृयाभिरामन्ति-अत्यन्तमनोहरं, पुनः किंवि०? (सुगंधवरगंधियं) सुगन्धवरा:-चूर्णानि तेषां गन्धो यत्र तत्तथा तं, पुनः किंवि०? (गंधवहिभूयं) गन्धवृत्तिभूतं-गन्धद्रव्यगुटिकासमानं, पुनः किंवि०१ (नडनदृगजल्लमल्लमुट्टियत्ति) नटा-नाटयितारः, नर्सका:-स्वयं नृत्यकार:जल्ला-चरत्राखे. लकाः मल्ला:-प्रतीताः मौष्टिका-ये मुष्टिभिः प्रहरन्ति ते मल्लजातीयाः (वेलंबगत्ति) विडम्बका-विदूषका, जनानां हास्यकारिणः,ये समुखविकारमुत्प्लुत्यरनृत्यन्ति ते वा (पवगत्ति) प्लवका-ये उत्प्लवनेन गादिकमुलवयन्ति नद्यादिकं वा तरन्ति (कहगत्ति) सरसकथावतारः (पाढगत्ति) सूक्तादीनां पाठकाः (लासगत्ति लासका ये रासकान् ददति (आरक्खगसि) आरक्षका:-तलवरा: (लंखत्सि) लडा-वंशानखेलकाः (मखसि) मङ्खा:-चित्रफलकहस्ता भिक्षुका'गौरीपुत्रा' इति प्रसिद्धाः (तुणइल्लत्ति) तुणाभिधानवादिश्रवादकाः भिक्षुवि- ॥८२॥ शेषाः (तुंबवीणियत्ति)तुम्बवीणिका-वीणावादकाः तथा (अणेगतालायराणुचरियं) अनेके ये तालाचरा:तालादानेन प्रेक्षाकारिणस्तालान् कुट्टयन्तो धा ये कयां कथयन्ति तैः अनुचरितं-संयुक्तं, एवंविघं क्षत्रियकुण्ड
Seectersecticese
Jain Education Interna
For Private & Personel Use Only
Hijainelibrary.org

Page #185

ग्राम नगरं (करेह कारकेह) कुरुत खयं, कारयत अन्यैः (करिता कारवित्ता य) कृत्वा कारयित्वा च बन्टिमोच(असहस्सं मुसलसहस्सं च उस्सवेह) खूपाः-युगानि तेषां सहस्रं तथा मुशलानि-प्रतीतानि तेषां सहस्रं नसू.१०१ ऊ-कुरुत, युगमुसलोवीकरणेन च तत्रोत्सवे प्रवर्तमाने शकटखेटनकण्डनादिनिषेधः प्रतीयते इति वृद्धाः (उस्सवित्ता) तथा कृत्वा च (मम एयमाणत्तियं पचप्पिणह) मम एतां आज्ञा प्रत्यर्पयत, कार्यं कृत्वा कृतं इति मम कथयतेत्यर्थः ।। (१००)॥
(तए णं ते कोडुंबियपुरिसा)ततः ते कौटुम्बिकपुरुषाः (सिद्धत्थेणं रना) सिद्धार्थेन राज्ञा (एवं बुत्ता समाणा) एवं उक्ताः सन्तः (हहतुट जाव हिअया) हृष्टाः तुष्टाः यावत् हर्षपूर्णहृदयाः (करयल जाय। पडिसुणिता) करतलाभ्यां यावत् अञ्जलिं कृत्वा प्रतिश्रुत्य-अङ्गीकृत्य (खिप्पामेव कुंडपुरे नपरे) शीघ्रमेव क्षत्रियकुण्डग्रामे नगरे (चारगसोहणं जाव उस्सवित्ता) बन्दिगृहशोधनं-बन्दिमोचनं यावत् मुशलसहलं चोर्नीकृत्य (जेणेक सिद्धत्थे खत्तिए ) यत्रैव सिद्धार्थः क्षत्रियः (तेणेव उवागच्छति)तत्रैव उपागच्छन्ति (उवामच्छित्ता) उपागत्य च (सिद्धत्थस्स खत्तिअस्स) सिद्धार्थस्य क्षत्रियस्य (समाणत्तियं पञ्चप्पिषंति)
तां आज्ञा प्रत्यर्पयन्ति-कृत्वा निवेदयन्ति ।। (१०१)। . AI (तए सिद्धस्थे राया ) ततोऽनन्तरं सिद्धार्थो राजा (जेणेक अणसाला) यत्रैव अहनशाला-परिश्रम-11
स्थानं (तेणेव उवागच्छद)तत्रैव उपागच्छति (उबामच्छिता) उपागत्य (जाव सघोरोहेणं) अब यावत्
Jain Education
INDww.jainelibrary.org

Page #186

कल्प.सुबो- शब्दात् 'सचिड्डीए सवजुइए सबबलेणं सववाहणेणं सबसमुदएणं' इत्येतानि पदानि वाच्यानि, तेषां चायमर्थ:-11
करशुल्काव्या०५। 'सविड्डीए'त्ति सर्वया ऋद्ध्या युक्त इति गम्यं, एवं सर्वेष्वपि विशेषणेषु वाच्यं, सर्वया युक्त्या-उचितवस्तुसंयोगेनदिवर्जनम्
आभरणादिद्युत्या वा, सर्वेण बलेन-सैन्येन.सर्वेण वाहनेन-शिविकातुरगादिना सर्वेण समुदयेन-परिवारादि- सू. १०२ ॥८३॥18
समूहेन,एवं यावत्शब्दसूचितं अभिधाय ततः 'सबोरोहेणं' इत्यादि वाच्यं, तत्र 'सहोरोहेणंति' सर्वावरोधेन, सर्वेण अन्तःपुरेणेत्यर्थः ( सवपुप्फगंधवत्थमल्लालंकारविभूसाए) सर्वया पुष्पगन्धवस्त्रमाालङ्काराणां विभूषया युक्तः (सच्चतुडियसद्दनिनाएणं) सर्ववादित्राणि तेषां शब्दो निनादः-प्रतिरवश्च तेन युक्तः (महया इड्डीए) महत्या ऋद्ध्या-छत्रादिरूपया युक्तः (महया जुईए) महत्या युक्त्या-उचिताड़म्बरेण युक्तः (महया बलेणं ) महता बलेन-चतुरङ्गसैन्येन युक्तः (महया वाहणेणं) महता वाहनेन-शिविकादिना युक्तः (महया समुदएणं) महता समुदयेन-खकीयपरिवारादिसमूहेन युक्तः (महया वरतुडियजमगसमगप्पवाइएणं) महत्-विस्तीर्ण यत् वराणां-प्रधानानां त्रुटितानां-वादित्राणां जमगसमगं-युगपत् प्रवादितं-शब्दस्तेन, तथा (संखपणवभेरिझल्लरिखरमुहिहुडुकमुरजमुइंगदुदुंहिनिग्घोसनाइयरवेणं) शङ्ख:-प्रतीतः पणवो-मृत्पटहः भेरीढक्का झल्लरी-प्रतीता.खरमुखी-काहला हुडुक्का-तिवलितुल्यो वाद्यविशेषः मुरुजो-मईल: मृदंगः-मृन्मयः स
॥८३॥ एव.दुन्दुभिः-देववाद्यं एतेषां यो निर्घोषो-महाशब्दो नादितं च-प्रतिशब्दस्तद्रूपो यो रवस्तेन, एवंरूपया सकलसामय्या युक्तः सिद्धार्थो राजा दश दिवसान यावत् स्थितिपतितां-कुलमर्यादां महोत्सवरूपां करो-18
१५
in Educh an in

Page #187

तीति योजना ॥ अथ किंविशिष्टां स्थितिपतितामित्याह-(उस्मुक्कं ) उच्छुल्कां. शुल्क-विक्रेतव्यक्रयाण
करशुल्काप्रति मण्डपिकायां राजग्राह्यं द्रव्यं 'दाण' इति लोके तेन रहितां, पुनः किंवि०१ ( उक्करं ) उत्करां, करो- दिवर्जनम् गवादीन् प्रति प्रतिवर्ष राजग्राह्यं द्रव्यं तेन रहितां, अत एव ( उकिडं) उत्कृष्टां,सर्वेषां हर्षेहेतुत्वात्, पुनः15 सू. १०२ किंवि०१ ( अदिज्जं) अदेयां, यत् यस्य युज्यते तत्सर्वं तेन हट्टतः ग्राह्यं न तु मूल्यं देयं मूल्यं तु तस्य राजा ददातीति भावः, अत एव (अमिजं) अमेयां अमितानेकवस्तुयोगात्, अथवा अदेयां विक्रयनिषेधात्, अमेयां क्रयविक्रयनिषेधात्, पुनः किंवि०? (अभडपवेसं) नास्ति कस्यापि गृहे राजाज्ञादायिनां भटानांराजपुरुषाणां प्रवेशो यत्र सा तथा तां, पुनः किंवि०१ (अदंडकोदंडिम) दण्डो-यथाऽपराधं राजग्राह्यं धनं| कुदण्डो-महर्त्यपराधे अल्पं राजग्राह्य धनं ताभ्यां रहितां, पुनः किंवि.? (अधरिम) धरिमं-ऋणं तेन | रहितां, ऋणस्य राज्ञा दत्तत्वात् , पुनः किंवि०१ (गणियावरनाडइज्जकलियं) गणिकावरैः नाटकीयैः-नाटक-18 प्रतिबद्धैः पात्रैः कलितां, पुनः किंवि० ? (अणेगतालायराणुचरियं) अनेकैस्तालाचरैः-प्रेक्षाकारिभिः अनु- १० चरितां-सेवितां, पुनः किंवि०? (अणुद्धयमुइंगं ) अनुद्धृता-वादकैः अपरित्यक्ता मृदङ्गा यस्यां सा तथा तां, पुनः किंवि०? (अमिलायमल्लदाम) अम्लानानि माल्यदामानि यस्यां सा तथा तां, पुनः किंवि०? (पमुइयपक्कीलिअसपुरजणजाणवयं) प्रमुदिताः-प्रमोदवन्तः, अत एव प्रकीडिता:-क्रीडितुं आरब्धाः पुरजनस
2000000000000000000202
Sreese
Jain Education A
onal
For Private
Personal Use Only

Page #188

सयसाहसिक पार्श्वनाथसन्तानीयश्रावकत्वनाथसंतानीयश्रावक
कल्प.सुवो-हिता.जानपदा-देशलोका यत्र सा तथा तां (दस दिवस ठिइवडियं करेइ) दश दिवसान् यावत् एवंविधां स्थितिपतिव्या०५|स्थितिपतितां-उत्सवरूपां कुलमर्यादां करोति ॥ (१०२)॥
शतायां देवHIM (तए णं सिद्धत्थे राया) ततः स सिद्धार्थों राजा (दसाहियाए ठिइवडियाए वट्टमाणीए) दशाहिकायां- पूजादि
दशदिवसप्रमाणायां स्थितिपतितायां वर्तमानायां (सइए अ) शतपरिमाणान् (साहस्सिए अ) सहस्रंपरिमाणान् (सयसाहस्सिए अ) लक्षप्रमाणान् (जाए अ) यागान्-अर्हत्पतिमापूजाः, कुर्वन् कारयंश्चेतिशेषः, भगवन्मातापित्रोः श्रीपार्श्वनाथसन्तानीयश्रावकत्वात् यजधातोश्च देवपूजार्थत्वात् यागशब्देन प्रतिमापूजा एव ग्राह्या, अन्यस्य यज्ञस्य असम्भवात्, श्रीपार्श्वनाथसंतानीयश्रावकत्वं चानयोरांचाराने प्रतिपादितं (दाए अ) दायान-पर्वदिवसादौ दानानि (भाए य) लब्धद्रव्यविभागान् मानितद्रव्यांशान् वा (दलमाणे अ) ददत् खयं (दवावेमाणे अ) दापयन् सेवकः (सइए य साहस्सिए य सयसाहस्सिए य) शतप्रमाणान् सहस्रप्रमाणान् लक्षप्रमाणान् , एवंविधान (लंभे पडिच्छमाणे अ पडिच्छावेमाणे य) लाभान् ‘वधामणा' इति । लोके प्रतीच्छन्-खयं गृह्णन् प्रतिग्राहयन सेवकादिभिः (एवं विहरह) अनेन प्रकारेण च विहरति-आस्ते॥(१०३)।
(तएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स)ततः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य (अम्मापियरो पढमे दिवसे) २५ मातापितरौ प्रथमे दिवसे (ठिइवडियं करेंति) स्थितिपतितां कुरुतः (तइए दिवसे चंदसूरदंसणियं करेंति) ॥८४ ॥ तृतीये दिक्से चन्द्रसूर्यदर्शनिकां-उत्सवविशेषं कुरुतः, तद्विधिनायं-जन्मदिनादिनद्वयातिक्रमे गृहस्थगुरुरे- २७
Jain Education Intematea
For Private Personel Use Only

Page #189

१०४
हत्पतिमाग्रे रूप्यमयीं चन्द्रमत्ति प्रतिष्ठाप्य अर्चिवा विधिना स्थापयेत्, ततः स्नातां सुवस्त्राभरणां सपुत्रांदशाहिकी मांतरं चन्द्रोदये प्रत्यक्ष चन्द्रसन्मुखं नीवाओं अहं चन्द्रोऽसि निशाकरोऽसि नक्षत्रपतिरसि सुधाकरो- मर्यादा मू, सि औषधीगर्भोऽसि अस्य कुलस्य वृद्धिं कुरु कुरु स्वाहा' इत्यादिचन्द्रमन्त्रमुच्चारयंश्चन्द्र दर्शयेत् , सपुत्रा | |माता च गुरुं प्रणमति, गुरुश्चाशीर्वादं ददाति,सचायं-सर्वोषधीमिश्रमरीचिराजिः, सर्वापदां संहरणप्रवीणः। करोतु वृद्धिं सकलेऽपि वंशे, युष्माकमिन्दुः सततं प्रसन्नः॥१॥ एवं सूर्यस्यापि दर्शनं, नवरं मूर्तिः वर्णमयी| ताम्रमयी वा, मन्त्रश्च-औं अहं सूर्योऽसि दिनकरोऽसि तमोऽपहोऽसि सहस्रकिरणोऽसि जगच्चक्षुरसि प्रसीद' आशीर्वादश्चायं-सर्वसुरासुरवन्धःकारयिताऽपूर्वसर्वकार्याणाम् । भूयात्रिजगचक्षुमङ्गलदस्ते सपु-I त्रायाः॥१॥ इति चन्द्रसूर्यदर्शनविधिः, साम्प्रतं च तत्स्थाने शिशोदर्पणो दश्यते ॥ (छठे दिवसे धम्मजागरियं जागरेन्ति ) ततः षष्ठे दिवसे'धम्मजागरियं ति धर्मेण-कुलधर्मेण षष्ठ्या रात्री जागरणं धर्मजागरिका तां जागृतः, षष्ठे दिने जागरणमहोत्सवं कुरुत इति भावः, एवं च (एक्कारसमे दिवसे वइकंते) एकादशे| दिवसे व्यतिक्रान्ते सति (निव्वत्तिए असुइजम्मकम्मकरणे) अशुचीनां-जन्मकर्मणां-नालच्छेदादीनां करणे निवर्तिते-समापिते सति (संपत्ते बारसाहे दिवसे) द्वादशे च दिवसे सम्प्राप्ते सति भगवन्मातापितरौ (विउलं असणं पाणं खाइम साइमं वक्खडाविति) विपुलं-बहु अशनं पानं खादिमं खादिमंच उपस्कारयत:-प्रगुणीकारयत: (उवक्खडावित्ता) उपस्कारयित्वा च (मित्तनाइनियगसयणसंबंधिपरिजणं) मित्राणि
कल्प.सु. १५

For Private & Personel Use Only
Maw.jainelibrary.org

Page #190

कल्प सुषोव्या०५
सुहृदादयः,ज्ञातयः-सजातीयाः,निजका:-स्वकीयाः पुत्रादयः,खजना:-पितृव्यादयः, सम्बन्धिन:-पुत्रपुत्री दशाहिकी णां श्वशुरादयः परिजनो-दासीदासादिः (नायए खत्तिए य) ज्ञातक्षत्रिया:-श्रीऋषभदेवसजातीयास्तान नर्यादी स. (आमंतेइ २त्ता) आमन्त्रयति आमन्त्र्य च (तओ पच्छा पहाया कयबलिकम्मा) ततः पश्चात् लातौ कृता पूजा याभ्यां तथा तौ (कयकोउअमंगलपायच्छित्ता) कृतानि कौतुकमङ्गलानि तान्येव प्रायश्चित्तानि याभ्यां तथा तौ (सुद्धप्पावेसाई मंगल्लाई पवराई वत्थाई परिहिया) शुद्धानि-श्वेतानि सभाप्रवेशयोग्यानि,माङ्गल्यानि-उत्सवसूचकानि, प्रवराणि-श्रेष्ठानि वस्त्राणि परिहितौ (अप्पमहग्याभरणालंकियसरीरा) अल्पानिस्तोकानि बहुमूल्यानि यानि आभरणानि तैः अलङ्कृतं-शोभितं शरीरं याभ्यां तथा तौ, एवंविधौ भगव-18 न्मातापितरौ (भोअणवेलाए भोअणमंडवंसि) भोजनवेलायां भोजनमण्डपे (सुहासणवरगया) सुखासनवराणि गतौ सुखासीनी इत्यर्थः (तेणं मित्तनाइनियगसंबंधिपरियणेणं) तेन मित्रज्ञातिनिजकखजनसम्ब|न्धिपरिजनेन (नाएहिं खत्तिएहिं सद्धिं ) ज्ञातजातीयैः क्षत्रियैः साई (तं विउलं असणं पाणं खाइमं साइम)तं विपुलं अशनं पानं खादिम स्वादिमं च (आसाएमाणा) आ-ईषत् खादयन्तौ बहु त्यजन्तौ इक्ष्वादेरिव (विसाएमाणा) विशेषेण स्वादयन्तौ अल्पं त्यजन्तौ खजूरादेरिव (परिभुजेमाणा) सर्वमपि भुञ्जानौ अल्पं अपि अत्यजन्तौ भोज्यादेरिव (परिभाएमाणा) परिभाजयन्ती-परस्परं यच्छन्तौ ( एवं वा विहरंति) अनेन प्रकारेण भुञ्जानौ तिष्ठत इति भावः ॥ (१०४)॥
Jain Education in
deal
For Private & Personel Use Only
niw.jainelibrary.org

Page #191

Jain Education I
(जिमियत्तत्तरागयावि य णं समाणा ) ततः जिमितौ भुक्त्युत्तरं - भोजनानन्तरं आगतौ - उपवेशनस्थाने समागतौ अपि च निश्चयेन एवंविधौ सन्तौ ( आयंता चोक्खा परमसुइभूया) आचान्तौ - शुद्धोदकेन कृताचमनौ ततश्च लेप सिक्थाद्यपनयनेन चोक्षौ अत एव परमपवित्रीभूतौ सन्तौ ( तं मित्तनाइनियगसयणसंबंधिपरियणं) तं मित्रज्ञातिनिजकस्वजनसम्बन्धिपरिजनं ( नायए खत्तिए अ ) ज्ञातजातीयांश्च क्षत्रियान् (विउलेणं पुष्पवत्थगंधमलालंकारेणं) विपुलेन पुष्पवस्त्रगन्धमालालङ्कारादिना (सक्कारेंति सम्मार्णेति ) सत्कारयतः सन्मानयतः (सक्कारिता सम्माणित्ता) सत्कार्य सन्मान्य च (तस्सेव मित्तनाइनियगसयणसंबंधिपरियणस्स) तस्यैव मित्रज्ञातिनिजकखजनसम्बन्धिपरिजनस्य (नायाणं खत्तिआण य पुरओ) ज्ञातजातीयानां क्षत्रियाणां च पुरतः ( एवं वयासी) एवं अवादिष्टाम् ॥ ( १०५ ) |
( पुव्विपि णं देवाणुपिया) पूर्वमपि भो देवानुप्रियाः ! - भोः स्वजनाः ! ( अम्हं एयंसि दारगंसि गर्भ वक्तंसि समाणंसि ) अस्माकं एतस्मिन् दारके गर्भे उत्पन्ने सति ( इमे एयारूवे अन्भत्थिए जाव समुप्पज्जिस्था ) अयं एतद्रूपः आत्मविषयः यावत् संकल्पः समुत्पन्नोऽभूत्, कोऽसौ ? इत्याह - ( जप्पभिहं च णं अम्हं एस दारए कुच्छिसिं गन्भत्ताए वकते ) यतः प्रभृति अस्माकं एष दारकः कुक्षौ गर्भतया उत्पन्नः (तप्पभिड़ं चणं अम्हे ) तत्प्रभृति वयं ( हिरण्णेणं वडामो) हिरण्येन -रूप्येन वर्धामहे (सुवण्णेणं वड्ढामो ) सुवर्णेन वर्धामहे ( धणेणं धनेणं रज्जेणं जाव सावइज्जेणं ) धनेन धान्येन राज्येन यावत् खापतेयेन - द्रव्येण ( पीइस

अभिप्रायकथनं गुण
नामकरणम् सू. १०५-७
५
१०
१४

Page #192

कल्पसबो-कारेणं अईव अईव अभिवडामो) प्रीतिसत्कारेण अतीव अतीव अभिवर्धामहे (सामंतरायाणो वसमागया श्रीवीरस्य व्या०५य) स्वदेशसमीपवर्तिनः राजानः वश्यं-आयत्तत्वं आगताः॥ (१०६)॥
नामत्रयं RI (तं जया णं अम्हं एस दारए जाए भविस्सइ ) तस्मात् यदा अस्माकं एष दारको जातो भविष्यतिमू. १०८ ॥८६॥
(तया णं अम्हे एयरस दारगस्स) तदा वयं एतस्य दारकस्य (इमं एयाणुरूवं गुण्णं गुणनिष्फण्णं) इमा एतदनुरूपं गुणेभ्यः आगतं,गुणैर्निष्पन्नं (नामधिजं करिस्सामो वद्धमाणुत्ति) एवंविधं अभिधानं करिष्यामः| 'वर्द्धमान' इति (ता अम्हं अज मणोरहसंपत्ती जाया) 'ता' इति सा पूर्वोत्पन्ना अस्माकं अद्य मनोरथस्य संपत्तिः जाता (तं होउ णं अम्हं कुमारे वद्धमाणे नामेणं) तस्मात् भवतु अस्माकं कुमार: 'वर्द्धमानः' नाना ॥ (१०७) | (समणे भगवं महावीरे ) श्रमणो भगवान् महावीरः (कासवगुत्तेणं) काश्यप इति नामकं गोत्रं यस्य स तथा (तस्स णं तओ नामधिज्जा एवमाहिजंति) तस्य भगवतः त्रीणि अभिधानानि एवं आख्यायन्ते, (तंजहा) तद्यथा-(अम्मापिउसंतिए वद्धमाणे) मातापितृसत्कं-मातापितृदत्तं 'वर्द्धमान' इति प्रथम नाम १ (सहसमुइयाए समणे) सहसमुदिता-सहभाविनी तपःकरणादिशक्तिः तया श्रमण इति
॥८ द्वितीयं नाम २ (अयले भयभेरवाणं) भयभैरवयोर्विषये अचलो-निष्पकम्पः, तत्र भयं-अकस्माद्भयं विद्युदादिजातं,भैरवं तु सिंहादिकं, तथा (परिसहोवसग्गाणं) परिषहा:-क्षुत्पिपासादयो द्वाविंशतिः २२
२८
in Educatan interna
For Private & Personel Use Only
Miww.jainelibrary.org

Page #193

क्रीडा
उपसर्गाश्च दिव्यादयश्चत्वारः सप्रभेदास्तु षोडश १६ तेषां (खंतीखमे ) क्षान्त्या-क्षमया क्षमते न वसमर्थ-15 आमलकीतया यः स क्षान्तिक्षमः (पडिमाणं पालए) प्रतिमानां-भद्रादीनां एकरात्रिक्यादीनां वा अभिग्रहविशे-इश षाणां पालकः (धीमं) धीमान् ज्ञानत्रयोभिरामत्वात् (अरइरइसहे) अरतिरती सहते, न तु तत्र हर्षविषादौ कुरुते इति भावः (दविए) द्रव्यं तत्तद्दणानां भाजनं, रागद्वेषरहित इति वृद्धाः (वीरिअसंपन्ने) वीर्य-पराक्रमस्तेन संपन्नः, यतो भगवान् एवंविधस्ततो ( देवेहिं से णामं कयं समणे भगवं महावीरे) देवैः से इति-तस्य भगवतो नाम कृतं श्रमणो भगवान महावीर इति तृतीयम् ॥ (१०८)॥
तदिदं नाम देवैः कृतं, कथं कृतं ? इत्यत्र वृद्धसंप्रदाय:-अथैवं पूर्वोक्तयुक्त्या सुरासुरनरेश्वरैः कृतजन्मोत्सवो भगवान् द्वितीयाशशीव मन्दाराकर इव वृद्धि प्राप्नुवन् क्रमेण एवंविधो जातः-द्विजराजमुखो गजराजगतिः, अरुणोष्टपुटः सितदन्तततिः। शितिकेशभरोऽम्बुजमञ्जुकरः, सुरभिश्वसितःप्रभयोल्लसितः॥१॥ मतिमान् श्रुतवान् प्रथितोवधियुक, पृथुपूर्वभवस्मरणो गतरुक् । मतिकान्तिधृतिप्रभृतिखगुणैर्जगतोऽप्यधिको जगतीतिलकः॥२॥ स चैकदा कौतुकरहितोऽपि तेषां उपरोधात् समानवयोभिः कुमारैः सह क्रीडां कुर्वाण आमलकीक्रीडानिमित्तं पुराद् बहिर्जगाम, तत्र च कुमारा वृक्षारोहणादिप्रकारेण क्रीडन्ति स्म, अत्रान्तरे सौधमन्द्रः सभायां श्रीवीरस्य धैर्यगुणं वर्णयन्नास्ते, यदुत-पश्यत भो देवाः! साम्प्रतं मनुष्यलोके श्रीवर्द्धमानकुमारो बालोऽप्यंबालपराक्रमः शक्रादिभिर्देवैरपि भापयितुं अशक्यः कटरे बालस्यापि धैर्य, तदाकर्ण्य च कश्चित् |
Jain Education
a
l
For Private & Personel Use Only
INTww.jainelibrary.org

Page #194

आमलकी क्रीडा
कल्प.सुबो-16 मिथ्याग देवश्चिन्तयामास-अहो शक्रस्य प्रभुत्वाभिमानेन निरङ्कशा निर्विचारा पुम्भिकापातेन नगराक्रमव्या०५ णमिवाश्रद्धेया च वचनचातुरी, यदिमं मनुष्यकीटपरमाणुं अपि इयन्तं प्रकर्ष प्रापयति, तदद्यैव तत्र गत्वा तं
भीषयित्वा शक्रवचनं वृथा करोमि इति विचिन्य मर्त्यलोकमागत्य शिंशपामुशलस्थूलेन लोलजिह्वायुगलेन ॥८७॥
भयङ्करफत्कारेण क्रूरतराकारेण प्रसरत्कोपेन पृथुफटाटोपेन दीप्रमणिना महाफणिना तं क्रीडातलं आवेष्टितवान् , तद्दर्शनाच पलायितेषु सर्वेषु बालेषु मनागप्यभीतमनाः श्रीवर्द्धमानकुमारः स्वयं तत्र गत्वा तं फणिनं करेण गृहीत्वा दूरं निक्षिप्तवान् , ततः पुनः संगतः कुमारैः कन्दुकक्रीडारसे प्रस्तुते सति स देवोऽपि कुमाररूपं विकुळ तां क्रीडां कर्तुं प्रववृते, तत्र चायं पणः-पराजितेन जितः खस्कन्धे आरोपणीय इति, क्षणाच्च पराजितं मया जितं वर्धमानेनेति वदन् श्रीवीरं स्कन्धे समारोप्य भगवद्भापनाय सप्ततालप्रमाणशरीरः संजातो, भगवानपि तत्वरूपं विज्ञाय वज्रकठिनया मुष्ट्या तत्पृष्ठं जघान, सोऽपि तत्प्रहारवेदनापीडितो मशक इव संकोचं प्राप, ततश्च शक्रवचनं सत्यं मन्यमानः प्रकटितखरूपः सर्व पूर्वव्यतिकरं निवेद्य भूयो भूयो निजं अपराध क्षमयित्वा स्वस्थानं जगाम स देवः, तदा च सन्तुष्टचित्तेन शक्रेण 'श्रीवीर' इति भगवतो नाम कृतं, यदुक्तं-बालत्तणेऽवि सूरो पयईए गुरुपरक्कमो भयवं । वीरुत्ति कयं नामं सक्केणं तुट्ठचित्तेणं ॥१॥ इत्यामलकीक्रीडा ॥ अथ तं मातापितरौ विज्ञौ ज्ञात्वाऽष्टवर्षमतिमोहात् । वरममितालङ्कारैरुपनयतो लेखशा
१ बालत्वेऽपि शूरः प्रकृत्या गुरुपराक्रमो भगवान् । वीर इति कृतं नाम शक्रेण तुष्टचित्तेन ॥२॥
२५
9600000000
||८७॥
For Private Personal use only

Jain Education in

Page #195

लेखशालामोचनं
लायाम् ॥१॥ लग्नदिवसव्यवस्थितिपुरस्सरं परमहर्षसंपन्नौ । प्रौढोत्सवान्महानि , वितेनतुर्घनधनव्ययतः ॥२॥ तथाहिजतुरगसमूहैः स्फारकेयूरहारैः, कनकघटितमुद्राकुण्डलैः कङ्कणायैः। रुचिरतरदुकूलैः पञ्च वर्णैस्तदानीं, खजनमुखनरेन्द्राः सक्रियन्ते स्म भत्तया ॥३॥ तथा-पण्डितयोग्यं नानावस्त्रालङ्कारनालिकेरा-1 दि । अथ लेखशालिकानां.दानार्थमनेकवस्तूनि ॥४॥ तथाहि-पूगीफलशृङ्गाटकखजूरसितोपलास्तथा खण्डा। चारुकुलीचारुबीजादाक्षादिसुखाशिकावृन्दम् ॥५॥ सौवर्णरात्नराजतमिश्राणि च पुस्तकोपकरणानि । कमनीयमषीभाजनलेखनिकापट्टिकादीनि ॥६॥ वाग्देवीप्रतिमा कृतये सौवर्णभूषणं भव्यम् । नव्यबहुरत्नखचितं. छात्राणां विविधवस्त्राणि ॥७॥ इत्यादिसमग्रपठनसामग्रीसहितः कुलवृद्धाभिस्तीर्थोदकैः स्लपितः परिहितप्रचुरालङ्कारभासुरः शिरोधृतमेघाडम्बरच्छन्नश्चतुश्चामरवीजिताङ्गश्चतुरङ्गसैन्यपरिवृतो वाद्यमानानेकवादित्रः पण्डितगेहं उपाजगाम, पण्डितोऽपि भूपालपुत्रपाठनोचितां पर्वपरिधेयक्षीरोदकधौतिकहेमयज्ञोपवीतकेसरतिलकादिसामग्री यावत् करोति तावत् पिप्पलपर्णवत् गजकर्णवत् कपटिध्यानवत् नृपतिमानवत् चलाचलसिंहासनः शक्रोऽवधिना ज्ञाततत्वरूपो देवान् इत्थं अवादीत्-अहो! महच्चित्रं ! यद्भगवतोऽपि लेखशालायां मोचनं, यतः-साऽऽने वन्दनमालिका स मधुरीकारः सुधायाःस च, ब्रायाः पाठविधिःस शुभ्रिमगुणारोप: सुधादीधितौ । कल्याणे कनकच्छटाप्रकटनं पाविन्यसंपत्तये, शास्त्राध्यापनमहतोऽपि यदिदं सल्लेखशालाकृते ॥१॥ मातुः पुरो मातुलवर्णनं तत्, लङ्कानगाँ लहरीयकं तत् । तत्प्राभृतं लावणमम्बुराशेः, प्रभोः
Jain Education
For Private & Personel Use Only
O
w
.jainelibrary.org

Page #196

कल्प.सुबो- पुरो यद्वचसां विलासः ॥२॥ यतः-अनध्ययनविद्वांसो, निद्रव्यपरमेश्वराः । अनलङ्कारसुभगाः, पान्तु लेखशालाव्या०५युष्मान् जिनेश्वराः॥१॥ इत्यादि वदन् कृतब्राह्मणरूपस्त्वरितं यत्र भगवान् तिष्ठति तत्र पण्डितगेहे समा- मोचनं
जगाम, आगत्य च पण्डितयोग्ये आसने भगवन्तं उपवेश्य पण्डितमनोगतान् संदेहान् पप्रच्छ, श्रीवीरोऽपि ॥८८॥
बालोऽयं किं वक्ष्यतीत्युत्कर्णेषु सकललोकेषु सर्वाणि उत्तराणि ददौ, ततो जैनेन्द्रं व्याकरणं जज्ञे, यतः-सक्को अ तस्समक्खं भगवन्तं आसणे निवेसित्ता । सद्दस्स लक्खणं पुच्छि वागरणं अवयवा इंदं ॥१॥ सर्वे जना विस्मयंप्रापुर-अहो बालेनापि वर्द्धमानकुमारेण एतावती विद्या कुत्राधीता?, पण्डितोऽपि चिन्तयामास-आवालकालादपि मामकीनान् , यान् संशयान् कोऽपि निरासयन्न । बिभेद तांस्तान्निखिलान् स एष, बालोऽपि
भोः! पश्यत चित्रमेतत् ॥१॥ किञ्च-अहो ईदृशस्य विद्याविशारदस्यापि ईदृशं गाम्भीर्य, अथवा युक्तमेवेदं | ईदृशस्य महात्मनः, यतः-गर्जति शरदिन वर्षति- वर्षति वर्षासु निःस्वनो मेघः । नीचो वदति न कुरुते न वदति साधुः करोत्येव ॥१॥ तथा-असारस्य पदार्थस्य, प्रायेणाडम्बरो महान् । न हि स्वर्णे ध्वनिस्ताहग, यादृक् कांस्ये प्रजायते ॥२॥ इत्यादि चिन्तयन्तं पण्डितं शक्रः प्रोवाच-मनुष्यमात्रं शिशुरेष विप्र!, नाशकनीयो भवता स्वचित्ते । विश्वत्रयीनायक एष वीरो, जिनेश्वरो वाङ्मयपारदृश्वा ॥३॥ इत्यादि श्रीवर्धमा- ॥८८॥ नस्तुर्ति निर्माय शक्रः स्वस्थानं जगाम, भगवानपि सकलज्ञातक्षत्रियपरिकलितः खगृहमागात्, इति श्रीले-18 १ शक्रश्च तत्समक्षं भगवन्तं आसने निवेश्य । शब्दस्य लक्षणमपृच्छत् व्याकरणं अवयवा ऐन्द्रं ॥ १ ॥
Jain Education Central
For Private Personel Use Only
Malw.jainelibrary.org

Page #197

Jain Education
खशालाकरणं ॥ एवं बाल्यावस्थानिवृत्तौ संप्राप्तयौवनो भोगसमर्थो भगवान् मातापितृभ्यां शुभे मुहूर्त्ते समरवीरनृपपुत्रीं यशोदां परिणायितः, तया च सह सुखमनुभवतो भगवतः पुत्री जाता, साऽपि प्रवरनरपति| सुतस्य जमालेः परिणायिता, तस्या अपि च शेषवती नाम्नी पुत्री, सा च भगवतो 'नत्चूई ' दौहित्रीत्यर्थः (समणस्स भगवओ महावीरस्स ) श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य ( पिया कासवगोत्तेणं ) पिता, कीदृश: ?काश्यपः गोत्रेण कृत्वा ( तस्स णं तओ नामधिज्जा ) तस्य त्रीणि नामधेयानि ( एवमा हिज्जंति ) एवं आख्यायन्ते ( तंजहा- सिद्धत्थे इ वा सिजसे इ वा जससे इ वा ) तद्यथा- सिद्धार्थ इति वा श्रेयांस इति वा यशस्वी इति वा (समणस्स णं भगवओ महावीरस्स) श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य ( माया वा सिद्धस्सगुत्तेणं ) माता वाशिष्ठगोत्रेण (तीसे तओ नामधिज्जा ) तस्याः त्रीणि नामधेयानि ( एवमाहिजंति ) एवं आख्यायन्ते (तंजहा - तिसला इ वा विदेहदिन्ना इ वा पीड़कारिणी इ वा ) तद्यथा - त्रिशला इति वा विदेहदिन्ना इति वा प्रीतिकारिणीति वा ( समणस्स भगवओ महावीरस्स ) श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य ( पित्तिजे सुपासे) पितृव्यः 'काको ' इति सुपार्श्वः (जिट्टे भाया नंदिवद्धणे ) ज्येष्ठो भ्राता नन्दिवर्धनः ( भगिणी सुदंसणा ) भगिनी सुदर्शना (भारिया जसोया कोडिण्णागुत्तेणं) भार्या यशोदा, सा कीदृशी ? - कौण्डिन्या गोत्रेण (समणस्स भगवओ महावीरस्स) श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य ( धूआ कासवगोत्तेणं) पुत्री काश्यपगोत्रेण (तीसे दो नामधिज्जा, एवमाहिज्जंति ) तस्या द्वे नामधेये, एवं आख्यायेते (तंजहा - अणोजा इ वा पियदंसणा इ वा )

श्रीवीरस्ख पित्रादीनां
नामानि
सू. १०९
५
१०
१४

Page #198

कल्प.सुबो- व्या०५
॥८९॥
तद्यथा-अणोजा इति वा प्रियदर्शना इति वा (समणस्स भगवओ महावीरस्स) श्रमणस्य भगवतो महा- वर्षद्वयाववीरस्य (नत्तुई कासवगुत्तेणं) पुत्र्याः पुत्री दौहित्री काश्यपगोत्रेण (तीसे णं दो नामधिज्जा एवमाहिति) स्थानं लोतस्याः द्वे नामधेये एवं आख्यायेते (तंजहा-सेसवई वा जसवई वा) तद्यथा-शेषवती इति वा यशस्वती
कान्तिकाइति वा ॥ (१०९)
गमश्च सू.
११० (समणे भगवं महावीरे) श्रमणो भगवान् महावीरः (दक्खे ) दक्षः-सकलकलाकुशलः (दक्खपइन्ने) दक्षा-निपुणा प्रतिज्ञा यस्य स तथा, समीचीनां एव प्रतिज्ञां करोति तां च सम्यग् निर्वहतीति भावः (पडि-1|| रूवे) प्रतिरूपा-सुन्दररूपवान् (आलीणे) आलीन:-सर्वगुणैरालिङ्गितः (भद्दए) भद्रका-सरल: (विणीए)। विनीतो-विनयवान् (नाए ) ज्ञात:-प्रख्यातः (नायपुत्ते) ज्ञात:-सिद्धार्थस्तस्य पुत्रा, न केवलं पुत्रमात्रः किन्तु (नाथकुलचंदे) ज्ञातकुले चन्द्र इव (विदेहे) वज्रऋषभनाराचसंहननसमचतुरस्रसंस्थानमनोहरत्वात् विशिष्टो देहो यस्य स विदेहः (विदेह दिन्ने) विदेहदिन्ना-त्रिशला तस्या अपत्यं वैदेहदिन्नः (विदेहजचे) विदेहा-त्रिशला तस्यां जाता अर्चा-शरीरं यस्य स तथा (विदेहसूमाले) विदेहशब्देन अत्र गृहवास २५ उच्यते तत्र सुकुमाला, दीक्षायां तु परिषहादिसहने अतिकठोरत्वात् (तीसं वासाई विदेहसि क१) त्रिंश-12॥ ८९ ॥ वर्षाणि गृहवासे कृत्वा, त्रिंशद्वर्षाणि गृहस्थभावे स्थित्वेत्यर्थः (अम्मापिउहिं देवत्तगएहिं ) मालापिन्नोदेवत्वं गतयोः (गुरुमहत्तरएहिं अब्भणुण्णाए) गुरुमहत्तरैः-नन्दिवर्धनादिभिरभ्यनुज्ञातः (समत्तपइन्ने)
Jain Education Intem

law.jainelibrary.org

Page #199

समाप्तप्रतिज्ञश्च, मातापित्रोर्जीवतोः नाहं प्रव्रजिष्यामीति गर्भगृहीतायाः प्रतिज्ञायाः पूरणात्, स व्यतिकर-वर्षद्वयावस्त्वेवं-अष्टाविंशतिवर्षातिक्रमे भगवतो मातापितरौ आवश्यकाभिप्रायेण तुर्य स्वर्ग आचाराङ्गाभिप्रायेण तु
स्थानं लोअनशनेन अच्युतं गतो, ततो भगवता ज्येष्ठनाता पृष्टः-राजन्! ममाभिग्रहः सम्पूर्णोऽस्ति ततोऽहं प्रवजि-18
कान्तिकाष्यामि, ततो नन्दिवर्धनः प्रोवाच-भ्रातः! मम मातापितृविरहदुःखितस्य अनया वार्तया किं क्षते क्षारं
गमश्च मू.
११० क्षिपसि?, ततो भगवता.प्रोक्तं-पिअमाइभाइभइणीभजापुत्तत्तणेण सव्वेऽवि । जीवा जाया बहुसो जीवस्स उ एगमेगस्स ॥१॥ ततः कुत्र कुन प्रतिबन्धः क्रियते? इति निशम्य नन्दिवर्धनोऽवोचत्-भ्रातरहं अपि इदं| जानामि, किंतु प्राणतोऽपि प्रियस्य तव विरहो मां अतितमां पीडयति, ततो मदुपरोधार्षद्वयं गृहे तिष्ठ,18 भगवानपि एवं भवतु, किंतु राजन् ! मदर्थ न कोऽपि आरम्भः कार्यः, प्रासुकाशनपानेनाहं स्थास्यामि इत्यवोचत्, राज्ञापि तथा प्रतिपन्ने समधिकं वर्षद्वयं वस्त्रालङ्कारविभूषितोऽपि प्रासुकैषणीयाहारः सचितं जलं
अपिवम् भगवान् गृहे स्थितः, ततः प्रभृति भगवता अचित्तजलेनापि सर्वस्नानं न कृतं ब्रह्मचर्य च यावज्जीवं IS पालितं, दीक्षोत्सवे तु सचित्तोदकेनापि स्नानं कृतं, तथाकल्पत्वात् , एवं भगवन्तं वैरङ्गिकं विलोक्य चतुद्द-18
शस्वमसूचितत्वाच्चक्रवर्तिधिया सेवमानाः श्रेणिकचण्डप्रद्योतादयो राजकुमाराः खं स्वं स्थानं जग्मुः ॥ (पुणरवि लोअंतिएहिं) पुनरपि इति चिशेषद्योतने, एकं तावत् समाप्तप्रतिज्ञः स्वयमेव भगवान् वर्तते,
१ पितृमातृधातृभगिनीभार्यापुत्रत्वेन सर्वेऽपि । जीवा जाता बहुशः जीवस्य एकैकस्य ॥ १ ॥
in Education interna
For Private & Personel Use Only
Silww.jainelibrary.org

Page #200

कल्प. सुबो
व्या० ५
॥ ९० ॥
| पुनरपि लोकान्तिकैर्देवैर्वोधित इति विशेषो द्योत्यते, लोकान्ते संसारान्ते भवाः लोकान्तिका, एकावतार - स्वात्, अन्यथा ब्रह्मलोकवासिनां तेषां लोकान्तभवत्वं विरुद्ध्यते, ते च नवविधाः, यदुक्तं - सोरस्सय १माइच्चा २ वण्ही ३ वरुणा य ४ गद्दतोया य ५ । तुडिआ ६ अवाबाहा ७ अग्गिचा ८ चेव रिट्ठा य ९ ॥ १ ॥ | एए देवनिकाया भयवं बोहिन्ति जिणवरिंदं तु । सवजगज्जीवहियं भयवं ! तित्थं पवतेहि ॥ २ ॥ यद्यपि स्वयम्बुद्धो भगवांस्तदुपदेशं नापेक्षते तथापि तेषां अयं आचारो वर्त्तते, तदेवाह - ( जीयकप्पिएहिं देवेहिं ) जीतेन - अवश्यंभावेन, कल्पः- आचारो जीतकल्पः सोऽस्ति येषां ते जीतकल्पिकाः एवंविधा ते देवाः विभ क्तिपरावर्त्तनात् (ताहिं इट्ठाहिं ) ताभिः इष्टाभिः ( जाव वग्गूहिं ) यावत्शब्दात् ' कंताहिं मणुन्नाहिं ' इत्यादि पूर्वोक्तः पाठो वाच्यः, एवंविधाभिर्वाग्भिः ( अणवरयं ) निरन्तरं भगवन्तं ( अभिनंदमाणा य ) अभिनन्दयन्तः - समृद्धिमन्तं आचक्षाणा: ( अभिधुवमाणा य) अभिष्टुवन्तः - स्तुतिं कुर्वन्तः सन्तः ( एवं वयासी) एवं अवादिषुः ॥ ( ११० ) ॥
१ सप्ताष्टभवा इति प्रवचनसारोद्धारे, लोकस्य -ब्रह्मलोकस्य अन्ते - समीपे भवा लोकान्तिका इतिव्युत्पत्तेरौ पपातिकादौ दर्शनाश्च नायमेकान्तः, लोकप्रकाशे स्वयमपि तथोक्तं २ सारस्वता आदित्या वह्नयो वरुणाश्च गर्दतोयाश्च । त्रुटिता अव्याबाधा आग्नेयाश्चैव रिष्ठाश्च ॥ १ ॥ एते देवनिकाया भगवन्तं बोधयन्ति जिनवरेन्द्रं तु । सर्व जगज्जीवहितं भगवन् ! तीर्थं प्रवर्तय ।। २ ।।

वर्षद्वयावस्थानं लोकान्तिकागमश्व सू. ११०
१५
२०
२३
॥ ९० ॥

Page #201

लोकान्तिकोक्तिम. १११
(जय जय नंदा) जयं लभख २, सम्भ्रमे द्विवचनं, नन्दति-समृद्धो भवतीति नन्दस्तस्य सम्बोधनं हे नन्द ! दीर्घत्वं प्राकृतत्वात्, एवं (जय जय भद्दा) जय जय भद्र!-कल्याणवन् ! (भई ते) ते-तव भद्रं भवतु (जय जय खत्तियवरवसहा) जय जय क्षत्रियवरवृषभ! (बुज्झाहि भगवं लोगनाह ) बुद्ध्यख भगवन् ! लोकनाथ ! (सयलजगज्जीवहियं ) सकलजगज्जीवहितं (पवत्तेहि धम्मतित्थं ) प्रवर्तय धर्मतीर्थ, यत इदं (हियसुहनिस्से
यसकर) हितं-हितकारकं सुख-शर्म निःश्रेयसं-मोक्षस्तत्करं (सवलोए सव्वजीवाणं) सर्वलोके सर्वजीवानां ISI(भविस्सइत्तिकट्ठ जयजयसई पउंजंति) भविष्यतीतिकृत्वा-इत्युक्त्वा जयजयशब्द प्रयुञ्जन्ति ॥ (१११)॥ I (पुस्विपि णं) इदं पदं 'गिहत्थधम्माओ' इत्यस्मादग्रे योज्यं, (समणस्स भगवओ महावीरस्स) श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य (माणुस्सगाओ गिहत्थधम्माओ) मनुष्ययोग्यात् एवंविधात् गृहस्थधर्मात्-गृहव्यवहारात् विवाहादेः पूर्वमपि (अणुत्तरे आभोइए) अनुपमं आभोगः-प्रयोजनं यस्य तत् आभोगिकं (अप्पडिवाई नाण-| दसणे हुत्था) अप्रतिपाति-आकेवलोत्पत्तेः स्थिरं एवंविधं ज्ञानदर्शनं-अवधिज्ञानं अवधिदर्शनं च अभूत् (तएणं समणे भगवं महावीरे) ततः श्रमणो भगवान महावीरः (तेणं अणुत्तरेणं आभोइएणं) तेन अनुत्तरेण आभोगिकेन (नाणदंसणेणं) ज्ञानदर्शनेन (अप्पणो निक्खमणकालं) आत्मनो दीक्षाकालं (आभोएइ) आभोगयति-विलोकयति (आभोइत्ता) आभोग्य च (चिच्चा हिरणं) त्यक्त्वा हिरण्यं-रूप्यं (चिचा सुवणं ) त्यक्त्वा सुवर्ण (चिच्चा धणं) त्यक्त्वा धनं (चिचा रजं) त्यत्तवा राज्यं (चिचा रह) त्यक्त्वा राष्ट्र-देशं ( एवं
ॐ202012900000000000
कल्प.सु. १६
Jain Education intermanonal
For Private Personal Use Only

Page #202

कल्प.सुयो
बलं वाहणं कोसं कोहागारं) एवं सैन्यं वाहनं कोश कोष्ठागारं (चिचा पुरं) त्यक्त्वा नगरं (चिच्चा अंतेउर) संवत्सरदाव्या०५त्यक्त्वा अन्तःपुरं (चिच्चा जणवयं ) त्यक्त्वा जानपद-देशवासिलोकं (चिच्चा विपुलधणकणगरयणमणिमोत्ति
नं स.११२ यसंखसिलप्पवालरत्तरयणमाइअं) त्यक्त्वा विपुलधनकनकरत्नमणिमौक्तिकशङ्खशिलाप्रवालरक्तरत्नप्रमुखं (संतसारसावइज्ज़) सत्सारखापतेयं, एतत् सर्व त्यक्त्वा, पुनः किं कृत्वा? (विच्छडइत्ता) विच्छद्य-विशेषेण त्यक्त्वा, पुनः किं कृत्वा ? (विगोवइत्ता) विगोप्य-तदेव गुप्तं सद्दानातिशयात् प्रकटीकृत्येति भावः, अथवा |विगोप्य-कुत्सनीयमेतदस्थिरत्वादित्युक्त्वा, पुनः किं कृत्वा ? (दाणं दायारेहिं परिभाइत्ता) दीयते इति दानधनं तत् दायाय-दानार्थं आर्छन्ति-आगच्छन्तीति दायारा-याचकास्तेभ्यः परिभाज्य-विभागैर्दत्त्वा, यद्वा परिभाव्य-आलोच्य इदं अमुकस्य देयं इदं अमुकस्यैवं विचार्येत्यर्थः,पुनः किं कृत्वा ? (दाणं दाइयाणं परिभा-1 इत्ता) दान-धनं दायिका-गोत्रिकास्तेभ्यः परिभाज्य-विभागशो दत्त्वेत्यर्थः ॥ (११२)॥ अनेन सूत्रेण च । वार्षिकदानं सूचितं, तञ्चैवं-भगवान् दीक्षादिवसात् प्राग्वर्षेऽवशिष्यमाणे प्रातःकाले वार्षिकं दानं दातुं प्रवर्तते, सूर्योदयादारभ्य कल्पवर्त्तवेलापर्यन्तं अष्टलक्षाधिका एका कोटिं सौवर्णिकानां प्रतिदिनं ददाति, ॥७॥ २५ वृणुत वरं वृणुत वरं इत्युद्घोषणापूर्वकं यो यन्मार्गयति तस्मै तद्दीयते, तच सर्व देवाः शक्रादेशेन पूरयन्ति, ॥९१॥ एवं च वर्षेण यद्धनं दत्तं तदुच्यते-तिन्नेव य कोडिसया अट्ठासीई य हुँति कोडीओ । असीइं च सयसहस्सं
१ त्रीण्येव च कोटिशतानि अष्टाशी तिश्च भवन्ति कोटयः । अशीतिश्च शतसहस्राणि एतत् संवत्सरे दत्तं ॥ १॥
स्य कल्पवतपूर्वक यो यन्माडिसया अ
वर्षेण यदकर इत्युद्घोषणालापर्यन्तं अतात भारवर्षे वायत्त्वेत्यर्थः ।।
| २७
Jain Education Internatista
For Private Personal use only

Page #203

एवं संवच्छरे दिन्नं ॥१॥ तथा च कवयः-तत्तद्वार्षिकदानवर्षविरमदारिद्यदावानला:, सद्यः सजितवाजिरा-IST दीक्षाभिषेजिवसनालङ्कारदुर्लक्ष्यभाः। सम्प्राप्ताः खगृहेऽर्थिनःसशपथं,प्रत्याययन्तोऽगनाः, खामिन् ! षिड्गजनैर्निरुद्धह-कासू.११३ सितैः के यूयमित्यूचिरे ॥१॥ एवं च दानं दत्त्वा पुनर्भगवता नन्दिवर्धन: पृष्टः-राजंस्तव सत्कोऽपि अवधिः पूर्णस्तदहं दीक्षां गृह्णामि, ततो नन्दिनाऽपि ध्वजहदालङ्कारतोरणादिभिः कुण्डपुरं सुरलोकसमं कृतं, ततो नन्दिराजः शक्रादयश्च कनकमयान् १ रूप्यमयान् २ मणिमयान् ३ कनकरूप्यमयान् ४ कनकमणिमयान ५ रूप्यमणिमयान् ६ कनकरूप्यमणिमयान् ७ मृन्मयांश्च ८ प्रत्येकं अष्टोत्तरसहस्रं कलशान् यावत् अन्यामपि च सकलां सामग्री कारयन्ति, ततोऽच्युतेन्द्राद्यैश्चतुःषष्टया सुरेन्द्ररैभिषेके कृते सुरकृताः कलशा दिव्यानुभावेन नृपकारितकलशेषु प्रविष्टास्ततस्तेऽत्यन्तं शोभितवन्तः, ततः श्रीनन्दिराजः खामिनं पूर्वाभिमुखं निवेश्य सुरानीतक्षीरोदनीरैः सर्वतीर्थमृत्तिकादिभिः सर्वकषायैश्चाभिषेकं करोति, इन्द्राश्च सर्वेऽपि भृङ्गादिर्शादिहस्ता जयजयशब्दं प्रयुञानाः पुरतस्तिष्ठन्ति, ततश्च भगवान् स्नातो गन्धकाषाय्या रूक्षिताङ्गः सुरचन्दनानुलिप्तगात्रः कल्ततरुपुष्पमालामनोहरकण्ठपीठः कनकखचिर्ताञ्चलस्वच्छोज्वललक्षमूल्यसदशश्वेतवस्त्रावृतशरीरो हारविरा- जद्वक्षःस्थलः केयूरकटकमण्डितभुजः कुण्डलल लितगल्लतलः श्रीनन्दिराजकारितां पश्चाशद्धनुरायतां पञ्चविंशतिधनुर्विस्तीर्णा षट्त्रिंशद्धनुरुच्चा बहुस्तम्भशतसंनिविष्टां मणिकनकविचित्रां दिव्यानुभावतः सुरकृततादृक-1 शिविकामनुप्रविष्टां चन्द्रप्रभाभिधां शिबिकां आरूढो दीक्षाग्रहणार्थ प्रतस्थे, शेषं सूत्रकृत् वयं वक्ष्यति ।
४
Jain Educationalai
For Private & Personel Use Only
Q
w.jainelibrary.org

Page #204

कल्प. सुवो
व्या० ५
॥ ९२ ॥
Jain Education 71
(तेणं काले ) तस्मिन् काले ( तेणं समएणं) तस्मिन् समये ( समणे भगवं महावीरे ) श्रमणो भगवान् महावीर : (जे से हेमंताणं ) योऽसौ शीतकालस्य ( पढमे मासे पढमे पक्खे ) प्रथमो मासः प्रथमः पक्षः ( मग्गसिर बहुले) मार्गशीर्षमासस्य कृष्णपक्षः (तस्स णं मग्गसिरबहुलस्स ) तस्य मार्गशीर्षबहुलस्य ( दुसमी पक्खेणं) दशमीदिवसे (पाईणगामिणीए छायाए) पूर्वदिग्गामिन्यां छायायां (पोरिसीए अभिनिविधाए) पौरुष्यां- पाश्चात्यपौरुष्यां अभिनिर्वृत्तायां - जातायां, कथम्भूतायां ? - ( पमाणपत्ताए ) प्रमाणप्राप्तायां नतु न्यूनाधिकायां (सुवएणं दिवसेणं) सुत्रताख्ये दिवसे (विजएणं मुहुत्तेणं) विजयाख्ये मुहूर्त्ते ( चंदप्पभाए सिबिआए) चन्द्रप्रभायां पूर्वोक्तायां शिविकायां कृतषष्ठतपाः विशुद्ध्यमानलेश्याकः पूर्वाभिमुखः सिंहासने निषीदति, शिविकारूढस्य च प्रभोर्दक्षिणतः कुलमहत्तरिका हंसलक्षणं पटशादकमादाय वामपार्श्वे च प्रभोरम्यधात्री दीक्षोपकरणमादाय पृष्ठे चैका वरतरुणी स्फारशृङ्गारा धवलच्छत्रहस्ता ईशानकोणे चैका पूर्णकलशहस्ता. अग्निकोणे चैका मणिमयतालवृन्तहस्ता भद्रासने निषीदति, ततः श्रीनन्दिनृपादिष्टाः पुरुषाः यावत् शिविकामुत्पादयन्ति तावत् शक्रो दाक्षिणात्यां उपरितनीं बाहां ईशानेन्द्र औत्तराहां उपरितनीं बाहां चमरेन्द्रो दाक्षिणात्यां अधस्तनीं बाहां बलीन्द्र औत्तराहां अधस्तनीं वाहां शेषाश्च भवनपतिव्यन्तरज्योतिष्क वैमानिकेन्द्रांश्चश्चलकुण्डलाद्याभरणकिरणरमणीयाः पश्चवर्णपुष्पवृष्टिं कुर्वन्तो दुन्दुभिस्ताडयन्तो यथाऽहं शिविकां उत्पाटयन्ति, ततः शक्रेशानौ तां बाहां त्यक्त्वा भगवतश्चामराणि वीजयतः, तदा च भगवति शिविकारूढे प्रस्थिते सति शरदि

दीक्षाभिषे
कः सू. ११३
१५
२०
२५
॥ ९२ ॥
२८

Page #205

पद्मसर इव पुष्पितं अतसीवनमिव कर्णिकारवनमिव चम्पकवनमिव तिलकवनमिव रमणीयं गगनतलं सुरवरै- दीक्षामिषेरभूत्, किञ्च-निरन्तरं वाद्यमानभम्भाभेरीमृदङ्गदुन्दुभिशङ्खाद्यनेकवाद्यध्वनिर्गगनतले भूतले च प्रससार, तन्ना-19 कःमू.११३ देम च नगरवासिन्यस्त्यक्तखखकार्या नार्यः समागच्छन्त्यो विविधचेष्टाभिर्जमान विस्मापयन्ति स्म, यतः-18
तिनिवि थीआं वल्लहां कलि कजल सिंदूर । ए पुण अतीहि वल्लहां दूध जमाइ तूर ॥१॥ चेष्ठाश्चेमाः-खग-19 ISल्लयोः काचन कज्जलाडूकं, कस्तूरिकाभिनयनाञ्जनं च । गले चलन्नूपुरमहिपीठे, ग्रैवेयकं चारु चकार बाला ॥१॥
कटीतटे कापि बबन्ध हारं, काचित् कणत्किङ्किणिकां च कण्ठे । गोशीर्षपङ्कन ररज पादावलक्तपकेन वपुर्लि-18 लेप ॥२॥ अर्धनाता काचन बाला, विगलत्सलिला विश्लथवाला । तत्र प्रथममुपेता त्रासं, व्यधित न केषां ज्ञाता हासम् ॥ ३॥ कापि परिच्युतविश्लथवसना, मूढा करधृतकेवलरसना । चित्रं तत्र गता न ललज्जे, सर्वजने जिनवीक्षणसज्जे ॥ ४॥ संत्यज्य काचित्तरुणी रुदन्तं, खपोतमोतुं च करे विधृत्य । निवेश्य कट्यां त्वरया वजन्ती, हासावकाशं न चकार केषाम् ? ॥५|| अहो महो रूपमहो महौजः, सौभाग्यमेतत् कटरे शरीरे। गृह्णामि दुःखानि करस्य धातुर्यच्छिल्पमीहम् वदति स्म काचित् ॥ ६॥ काचिन्महेला विकसत्कपोला, श्रीवीरवक्वेक्षणगाढलोला । विनस्य दूरं पतितानि तानि,नोज्ञासिषुः काञ्चनभूषणानि ॥७हस्ताम्बुजाभ्यां शुचिमौक्तिकौधेरवाकिरन् काश्चन चञ्चलाक्ष्यः । काश्चिजगुर्मञ्जलमङ्गलानि, प्रमोदपूर्णा ननृतुश्च काश्चित् ॥ ८॥ इत्थं नाग
१त्रीण्यपि स्त्रीणां वल्लभानि कलिः कजलं सिन्दूरम् । एतानि पुनः अतीव वल्लभानि दुग्धं जामाता तूर्यम् ॥ १॥
AN
Jain Educationing
For Private Personal use only
a
ww.jainelibrary.org

Page #206

कल्प.सुबो-हारनागरीनिरीक्ष्यमाणविभवप्रकर्षस्य भगवतः पुरतः प्रथमतो रत्नमयान्यष्टौ मङ्गलानि क्रमेण प्रस्थितानि, दीक्षाभिषेव्या०५ तद्यथा-स्वस्तिकः १ श्रीवत्सो २ नन्द्यावतॊ ३ वर्द्धमानकं ४ भद्रासनं ५ कलशो ६ मत्स्ययुग्मं ७ दर्पणश्च ८, कासू.११३
ततः क्रमेण पूर्णकलशभृङ्गारचामराणि ततो महती वैजयन्ती ततश्छत्रं ततो मणिस्वर्णमयं सपादपीठं ॥९३॥
सिंहासनं ततोऽष्टशतं आरोहरहितानां वरकुञ्जरतुरगाणां ततस्तावन्तो घण्टापताकाभिरामाः शस्त्रपूर्णा रथाः ततस्तावन्तो वरपुरुषाः ततः क्रमेण हय १ गज २ रथ ३ पदात्यनीकानि ४ ततो लघुपताकासहस्रपरिमण्डितः सहस्रयोजनोचो महेन्द्रध्वजः ततः खगग्राहाः कुन्तग्राहाः पीठफलकग्राहाः ततो हासकारकाः नर्तनकारकाः कान्दर्पिका जयजयशब्दं प्रयुञ्जानास्तदनन्तरं बहव उग्रा भोगा राजन्याः क्षत्रियास्तलवरा माडम्बिकाः कौटुम्बिकाः श्रेष्ठिनः सार्थवाहाः देवा देव्यश्च स्वामिनः पुरतः प्रस्थिताः, तदनन्तरं (सदेवमणुआसुराए) देवमनुजासुरसहितया स्वर्गमर्त्यपातालवासिन्या (परिसाए) पर्षदा (समणुगम्ममाणत्ति) सम्यग् अनुगम्यमानं (मग्गे )अग्रतः (संखियत्ति) शखिका:-शङ्खवादकाः (चक्कियत्ति) चाक्रिका:-चक्रप्रहरणधारिणः (लंगलियत्ति) लाङ्गलिका-गलावलम्बितसुवर्णादिमयलाङ्गलाकारधारिणोभविशेषाः (मुहमंगलियत्ति) मुखे प्रियवक्तारश्चाटुकारिण इत्यर्थः (वद्धमाणत्ति) वर्द्धमानाः-स्कन्धारोपितपुरुषाः पुरुषाः (पूसमाणत्ति) पुष्पमाणवा-मागधाः (घंटियगणे) घण्टया चरन्तीति घाण्टिका 'राउलिआ' इति लोके प्रसिद्धाः एतेषां गणैः परिवृतं च भगवन्तं प्रक्रमात् कुलमहत्सरादयः खजनाः (ताहिं इहाहिं जाव वग्गूहि) तामिरिष्टादिविशेषणविशिष्टाभिवोग्भिः।
२५
॥९३॥
Jain Education Internatioal
For Private & Personel Use Only
jainelibrary.org

Page #207

महत्त रोक्तिः सू. ११४
(अभिनंदमाणा य अभिथुबमाणा य) अभिनन्दन्तः अभिष्ट्रवन्तश्च (एवं वयासी) एवं अवादिषुः॥ (११३)|S
(जय जयनंदा) जय-जयवान् भव हे समृद्धिमन् ! (जय जय भद्दा! भदं ते) जय-जयवान् भव हे भहा-भद्रकारक! ते-तुभ्यं भद्रं अस्तु, किश्च-(अभग्गेहिं नाणदसणचरित्तेहिं ) अभग्नैः-निरतिचारैानदर्शनचारित्रैः (अजियाइं जिणाहि इंदियाई) अजितानि इन्द्रियाणि जय-वशीकुरु (जियं च पालेहि समणधम्म) जितं च-खवशीकृतं पालय श्रमणधर्म (जियविग्घोऽवि अ वसाहि तं देव ! सिद्धिमझे) जितविघ्नोऽपि च हे देव ! प्रभो! त्वं वस, कुत्र ?-सिद्धिमध्ये, अत्र सिद्धिशब्देन श्रमणधर्मस्य वशीकारस्तस्य मध्यं-लक्षणया 8 प्रकर्षस्तत्र त्वं निरन्तरायं तिष्ठेत्यर्थः (निहणाहि रागदोसमल्ले ) रागद्वेषमल्लौ निजहि-निगृहाण, तयोर्निग्रहं | कुरु इत्यर्थः, केन?-(तवेणं) तपसा बाद्याभ्यन्तरेण, तथा (धिइधणियबद्धकच्छे) धृतौ-संतोषे धैर्ये वा अत्यन्तं बद्धकक्षः सन् (मद्दाहि अट्ठकम्मसत्तू ) अष्टकर्मशत्रून् मर्दय, परं केनेत्याह-(झाणेणं उत्तमेणं सुक्केणं) ध्यानेन उत्तमेन शुक्लेनेत्यर्थः, तथा (अप्पमत्तो हराहि आराहणपडागं च वीर । तेलुक्करंगमज्झे) हे वीर ! अप्रमत्तः सन् त्रैलोक्यं एव यो रङ्गो-मल्लयुद्धमण्डपस्तस्य मध्ये आराधनपताका आहर-गृहाण, यथा कश्चिन्मल्लः प्रतिमल्लं विजित्य जयपताकां गृह्णाति तथा त्वं कर्मशत्रून् विजित्य आराधनपताकां गृहाण इति भावः (पावय वितिमिरमणुत्तरं केवलवरनाणं) प्राप्नुहि च वितिमिरं-तिमिररहितं अनुत्तरं-अनुपमं केवलवरज्ञानं (गच्छय मुक्खं परं पर्य) गच्छ च मोक्षं परमं पदं, केन? (जिणवरोवइटेण मग्गेण अकुडिलेण) जिनवरो
Jain Educatio
nal
For Private Personel Use Only

Page #208

कल्प.सुबो- पदिष्टेन अकुटिलेन मार्गेण, अथ किं कृत्वेत्याह-(हंता परीसहचमुं) हत्वा, कां ?-परीषहसेनां (जय जय महत्तरो व्या०५ खत्तियवरवसहा) जय जय क्षत्रियवरवृषभ ! (बहूइं दिवसाई) बहून् दिवसान (बहूई पक्खाई) बहून् पक्षान् । क्तिः मू. (बहूई मासाइं) बहून् मासान् (बहूई उऊहं ) बहून् ऋतून्-मासद्वयप्रमितान् हेमन्तादीन् (बहूइं अयणाइं)।
११४ ॥९४॥
बहूनि अयनानि-पाण्मासिकानि दक्षिणोत्तरायणलक्षणानि (बहूइं संवच्छराई) बहून् संवत्सरान् यावत् || IS(अभीए परीसहोवसग्गाणं) परीषहोपसर्गेभ्योऽभीतः सन् (खंतिखमे भयभेरवाणं) भयभैरवाणां-विद्यु
सिंहादिकानां क्षान्त्या क्षमो न त्वंसामर्थ्यादिना, एवंविधः सन् त्वं जय, अपरं च-(धम्मे ते अविग्धं भवउत्तिकट्ठ) ते-सव धर्मे अविघ्नं-विघ्नाभावोऽस्तु इतिकृत्वा-इत्युक्त्वा (जयजयसई पउंजंति) जयजयशब्दं
प्रयुञ्जन्ति ॥ (११४)॥ R (तए णं समणे भगवं महावीरे) ततः श्रमणो भगवान् महावीरः क्षत्रियकुण्डग्रामनगरमध्येन भूत्वा यत्र /
ज्ञातखण्डवनं यत्राशोकपादपस्तत्र उपागच्छतीति योजना, अथ किंविशिष्टः सन् ? ( नयणमालासहस्सहिं) नयनमालासहस्रः(पिच्छिन्नमाणे २) प्रेक्ष्यमाणः२-पुनः पुनः विलोक्यमानसौन्दर्यः, पुनः किंवि०१(वयण-11 मालासहस्सेहिं) वदनमालासहस्रः-श्रेणिस्थितलोकानां मुखपडिसहस्रः (अभिथुवमाणे अभिथुधमाणे) ॥१४॥ पुन: पुन: अभिष्ट्रयमानः, पुन: किंवि०? (हिअयमालासहस्सेहिं) हृदयमालासहस्रैः (उन्नंदिजमाणे उन्नंदिजमाणे) उन्नन्द्यमानो-जयतु जीवतु इत्यादिध्यानेन समृद्धिं प्राप्यमाणः, पुनः किंवि० ? (मणोरहमालास
Jain Educationa
l
For Private & Personel Use Only
ww.jainelibrary.org

Page #209

दीक्षायै
हस्सहिं) मनोरथमालासहस्रः (विच्छिप्पमाणे विच्छिप्पमाणे) विशेषेण स्पृश्यमानः-वयं एतस्य सेवका | अपि भवामस्तदापि वरं इति चिन्त्यमानः, पुनः किंवि० १ (कंतिरूवगुणेहिं) कान्तिरूपगुणैः (पत्थिजमाणे|| गमनं पत्थिजमाणे) प्रार्थ्यमानः-स्वामित्वेन भर्तृत्वेन वाञ्छयमान इत्यर्थः, पुनः किंवि०? ( अंगुलिमालासहस्सेहिं) सू. ११५ अङ्गुलिमालासहस्रः (दाइजमाणे २) दश्यमानः २, पुनः किंवि०-(दाहिणहत्थेणं बहूणं नरनारीसहस्साणं) दक्षिणहस्तेन बहूनां नरनारीसहस्राणां (अंजलिमालासहस्साई) अञ्जलिमालासहस्राणि-नमस्कारान् ( पडिच्छमाणे पडिच्छमाणे) प्रतीच्छन् प्रतीच्छन्-गृह्णन् २, पुन: किंवि० १(भवणपंतिसहस्साई) भवनपक्तिसहस्राणि
(समइकमाणे समइकमाणे) समतिक्रामन्२, पुनः किंवि०? (तंतीतलतालतुडियगीयवाइयरवेणं) तन्त्री-वीणा, शितलताला:- हस्ततालाः त्रुटितानि-वादित्राणि गीत-गानं वादितं-वादनं तेषां रवेण-शब्देन, पुनः कीदृशेन?
(महुरेण य मणहरेणं ) मधुरेण च मनोहरेण, पुनः कीदृशेन ? (जयजयसद्दघोसमीसिएणं) जयजयशब्दस्य यो घोष-उद्घोषणं तेन मिश्रितेन, पुनः कीदृशेन? (मंजुमंजुणा घोसेण) मञ्जमञ्जना घोषेण च-अतिकोमलेन १०
जनखरेण (पडिवुज्झमाणे पडिबुज्झमाणे) सावधानीभवन् (सविड्डीए) सर्वा-समस्तच्छन्त्रादिराजचिन्हरूपिया (सव्वजुईए) सर्वद्युत्या-आभरणादिसम्बन्धिन्या कान्त्या(सबबलेणं)सर्वबलेन-हस्तितुरगादिरूपकटकेन(सब-IS
वाहणेणं) सर्ववाहनेन-करभवेसरशिबिकादिरूपेण (सबसमुदएणं) सर्वसमुदयेन-महाजनमेलापकेन (सबाय-19 रेणं) सर्वादरेण-सौचित्यकरणेन (सबविभूईए) सर्वविभूत्या-सर्वसंपदा (सबविभूसाए ) सर्वविभूषया
त्यकरणेन (सबावण (सबसमदएण ससर्ववलेन हस्तितुरंगाधादिराजचिन्हरू
Jain Education Albona
For Private & Personel Use Only
w
ww.jainelibrary.org

Page #210

कल्प. सुबो
व्या० ५
॥ ९५ ॥
Jain Education
समस्तशोभया (सङ्घसंभ्रमेणं) सर्वसम्भ्रमेण - प्रमोदजनितौत्सुक्येन (सङ्घसंगमेणं) सर्वसङ्गमेन - सर्वस्वजन मेलापकेन (सङ्घपगइएहिं ) सर्वप्रकृतिभिः - अष्टादशभिर्नंगमादिभिः नगरवास्तव्य प्रजाभिः (सङ्घनाडएहिं) सर्वनाटकैः ( सङ्घतालायरेहिं ) सर्वतालाचरैः (सधावरोहेणं) सर्वावरोधेन - सर्वान्तः पुरेण ( सङ्घपुष्पगंधमल्लालंकारविभूसाए) सर्वपुष्पगन्धमाल्यालङ्कारविभूषया प्रतीतया (सवतुडियसद्दसणिनाएणं) सर्वत्रुटितशब्दानां यः शब्दः संनिनादश्च प्रतिरवस्तेन, सर्वत्वं च स्तोकानां समुदाये स्तोकैरपि स्यात्तत आह - ( महया इड्डीए ) महत्या ऋद्ध्या (महया जुईए) महत्या द्युत्या (महया वलेणं) महता बलेन (महया समुदपणं) महता समुदयेन ( महया | वरतुडियजमगसमगप्पवाइएणं ) महता - उच्चैस्तरेण वरत्रुटितानि - प्रधानवादित्राणि तेषां जमगसमगं-समकालं प्रवादनं यत्र एवंविधेन ( संखपणव पडह भेरीझल्लरी खरमुहिहुडुक दुदुहि निग्घोसनाइयरवेणं ) शङ्खः प्रतीतः पणव:- मृत्पटह्ः पटह:- काष्ठपुटहः भेरी-ढक्का झल्लरी:- प्रतीता खरमुखी - काहला हुडक्कः- त्रिवलितुल्यवाद्यविशेषः दुन्दुभिः - देववाद्यं तेषां निर्घोषः तथा नादितः प्रतिशब्दः तद्रूपेण रवेण शब्देन युक्तं, एवंरूपया ऋद्ध्या व्रताय व्रजन्तं भगवन्तं पृष्ठतश्चतुरङ्गसैन्य परिकलितो ललितच्छत्रचामर विराजितो नन्दिवर्धननृपोऽनुगच्छति । पूर्वोक्ताडम्बरेण युक्तो भगवान् (कुंडपुरं नगरं मज्झमज्झेणं) क्षत्रियकुण्डनगरस्य मध्यभागेन (निग्गच्छइ) निर्गच्छति ( निग्गच्छित्ता ) निर्गत्य (जेमेव नायसंडवणे उज्जाणे ) यत्रैव ज्ञातखण्डवनं इति नामकं उद्यानं अस्ति (जेणेव असोगवरपायवे) यत्रैव अशोकनामा वरपादपः-श्रेष्ठवृक्षः ( तेणेव उवागच्छइ ) तत्रैव उपागच्छति ॥ (११५) ॥

दीक्षायै गमनं
सू. ११५
१५
२०
२५
॥ ९५ ॥
२८
w.jainelibrary.org

Page #211

(उवागच्छित्ता) उपागत्य (असोगवरपायवस्स) अशोकवरपादपस्य (अहे सीयं ठावेइ ) अधस्तात् शिबिकाश दीक्षाङ्गीस्थापयति (ठावित्ता) स्थापयित्वा च (सीयाओ पच्चोरुहइ) शिबिकातः प्रत्यवतरति (पच्चोरहित्ता) कारः सू. प्रत्यवतीर्य (सयमेव आभरणमल्लालङ्कारं ओमुयइ) खयमेव आभरणमाल्यालङ्कारान् उत्तारयति (ओमु-18| इत्ता) उत्तार्य, तच्चैवं-अङ्गुलीभ्यश्च मुद्रावलिं पाणितो, वीरवलयं भुजाभ्यां झटिल्यैङ्गदे । हारमथ कण्ठतः कर्णतः कुण्डले मस्तकान्मुकटमुन्मुश्चति श्रीजिनः॥१॥ तानि चाभरणानि कुलमहत्तरिका हंसलक्षणपदृशाटकेन गृह्णाति, गृहीत्वा च भगवन्तं एवं अवादीत्-' इक्खागकुलसमुप्पन्नेऽसि णं तुम जाया !, कासवगुत्तेऽसि णं तुमं जाया!, उदितोदितनायकुलनहयलमिअङ्क ! सिद्धत्थजच्चखत्तिअसुएऽसि णं तुमंजाया!, जच्चखत्तिआणीए तिसलाए सुएऽसि णं तुम जाया!, देविन्दनरिन्दपहिअकित्तीऽसि णं तुम जाया!, एत्थ सिग्धं चंकमिअवं |गरुअं आलम्बेअवं असिधारामहव्वयं चरिअवं जाया! परिक्कमि, जाया!, अस्सिं च णं अढे नो पमाइअछ,' इत्यादि उक्त्वा वन्दित्वा नमस्कृत्य एकतोऽपक्रामति । ततश्च भगवान् एकया मुष्टया कूर्च चतसृभिश्च ताभिः शिरोजान् , एवं (सयमेव पंचमुडियं लोयं करेइ ) खयमेव पञ्चमौष्टिकं लोचं करोति (करित्ता)तथा कृत्वा च (छट्टेणं भत्तेणं अपाणएणं) षष्ठेन भक्तेन अपानकेन (हत्थुत्तराहिं नक्खत्तेणं चंदेणं जोगमुवागएणं) उत्तराफाल्गुन्यां चन्द्रयोगे सति (एगं देवदूससमादाय ) शक्रेण वामस्कन्धे स्थापितं एकं देवदूष्यं आदाय (एगे) एको रागद्वेषसहायविरहात् (अबीए) अद्वितीयः, यथा हि ऋषभश्चतुःसहरूया राज्ञां मल्लिपाश्चों
Jain Education
a
l
For Private & Personel Use Only
w
ww.jainelibrary.org

Page #212

कल्प.सुबो-त्रिभित्रिभिः शतैर्वासुपूज्यः षट्शत्या,शेषाश्च सहस्रेण सह प्रव्रजितास्तथा भगवान् न केनापि सहेत्यतोऽद्वितीयः दीक्षाङ्गीव्या०५ (मुंडे भवित्ता) द्रव्यतः शिर कूर्चलोचनेन भावतः क्रोधाद्यपनयनेन मुण्डो भूत्वा ( अगाराओ अणगारियं | कारःमू. ॥९६॥
पवइए) अगारात्-गृहात् निष्क्रम्य, अनगारितां-साधुतां,प्रव्रजितः-प्रतिपन्नः॥ (११६)॥ तद्विधिश्चायं-एवं पूर्वोक्तप्रकारेण कृतपञ्चमौष्टिकलोचो भगवान् यदा सामायिकं उच्चरितुं वाञ्छति तदा शक्रः सकलमपि वादित्रादिकोलाहलं निवारयति, ततः प्रभुः 'णमो सिद्धाणं' इति कथनपूर्वकं 'करेमि सामाइअं सव्वं सावजं जोगं पञ्चक्खामी' त्यादि उच्चरति, न तु "भंते' त्ति भणति, तथाकल्पत्वात्, एवं च चारित्रग्रहणानन्तरमेव भगवतश्चतुर्थ ज्ञानं उत्पद्यते, ततः शक्रादयो देवा भगवन्तं वन्दित्वा नन्दीश्वरयात्रां कृत्वा खं खं स्थानं जग्मुः॥
descenceReci
Saranasaan
A ARAANAnasaranaRaRaSara इति महोपाध्यायश्रीकीर्तिविजयगणिशिष्योपाध्यायश्रीविनयविजयगणिविरचितायां
कल्पसुबोधिकायां पञ्चमः क्षणः समाप्तः । ग्रन्थानम् ६५० । पश्चानामपि व्याख्यानानां ग्रन्थानम् ॥ ३२२५ ॥ श्रीरस्तु RestRSTASTRENSERSERSTRSTREKERSTRASIRFRASERASTASE
desE6BAR
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
Hjainelibrary.org

Page #213

खजननिवृत्तिः गोपोपसर्गः
॥ अथ षष्ठं व्याख्यानं प्रारभ्यते ॥ ततश्चतुर्तानो भगवान् बन्धुवर्ग आपृच्छय विहारार्थ प्रस्थितो, बन्धुवर्गोऽपि दृष्टिविषयं यावत् तत्र [स्थित्वा-त्वया विना वीर ! कथं व्रजामो, गृहेऽधुना शून्यवनोपमाने? । गोष्टीसुखं केन सहाचरामो, भोक्ष्यामहे केन सहाथ बन्धो!॥१॥ सर्वेषु कार्येषु च वीर वीरेत्यामन्त्रणादर्शनतस्तवाय ।। प्रेमप्रकर्षादभजाम हर्ष, निराश्रयाश्चाथ कमाश्रयामः? ॥२॥ अतिप्रियं बान्धव! दर्शनं ते, सुधाऽञ्जनं भावि कदाऽस्मदक्ष्णोः । नीरागचित्तोऽपि कदाचिर्दस्मान् , स्मरिष्यसि प्रौढगुणाभिराम ! ॥३॥' इत्यादि वदन् कष्टेन निव-11 त्य साश्रुलोचनः खगृहं जगाम। किञ्च-प्रभुर्दीक्षामहोत्सवे यद्देवैर्गोशीर्षचन्दनादिना पुष्पैश्च पूजितोऽभूत् साधिकमासचतुष्कं यावत् तदवस्थेन च तद्गन्धेन आकृष्टा भ्रमरा आगत्य गाढं त्वचं दशन्ति युवानश्च गन्धपुटी याचन्ते, मौनवति च भगवति रुष्टास्ते दुष्टान् उपसर्गान् कुर्वन्ति, स्त्रियोऽपि भगवन्तं अद्भुतरूपं तथा सुगन्धशरीरं च निरीक्ष्य कामपरवशा अनुकूलान् उपसर्गान् कुर्वन्ति, भगवांस्तु मेरुरिव निष्पकम्पः सर्व सहमानो विहरति । तस्मिन् दिने च मुहूर्तावशेषे कुमारग्रामं प्राप्तस्तत्र रात्रौ कायोत्सर्गेण स्थितः, इतश्च तत्र कश्चिद् गोप: सर्व दिनं हले वृषान् वाहयित्वा सन्ध्यायां तान् प्रभुपाचे मुक्त्वा गोदोहाय गृहं गतः, वृषभास्तु वने चरितुं गताः, स चागत्य प्रभुं पृष्टवान्-देवार्य ! क मे वृषाः?, अजल्पति च प्रभौ अयं न वेत्तीति वने विलो
क.स. १७||

For Private & Personel Use Only

Page #214

कल्पासपो-कित लग्न, वृषास्तु रात्रिशेषे खयमेव प्रभुपाचं आगताः, गोपोऽपि तत्रागतस्तान् दृष्ट्वा अहो ! जानताऽपि सिद्धार्थव्या०६
अन समयां रात्रि अहं भ्रामित इति कोपात् सेल्हकमुत्पाव्य प्रहां धावितः, इतश्च शक्रस्तं वृत्तान्तं अव-स्थापनं पा
धिना ज्ञात्वा गोपं शिक्षितवान् । अथ तत्र शक्रः प्रभुं विज्ञपयामास-प्रभो ! तवोपसगा भूयांसः सन्ति ततोरणके पश्च॥९७॥
द्वादशवर्षी यावत् वैयावृत्यनिमित्तं तवान्तिके तिष्ठामि, ततः प्रभुरवादीद्-देवेन्द्र ! कदाप्येतन्न भूतं न भवति | दिव्यानि न भविष्यति च यत् कस्यचिद्देवेन्द्रस्य असुरेन्द्रस्य वा साहाय्येन तीर्थङ्कराः केवलज्ञानं उत्पादयन्ति, किन्तु खपराक्रमेणैव केवलज्ञानं उत्पादयन्ति; ततः शक्रोऽपि मरणान्तोपसर्गवारणाय प्रभोर्मातृष्वस्रयं व्यन्तरं । वैयावृत्त्यकरं स्थापयित्वा त्रिदिवं जग्मिवान् । ततः प्रभुः प्रातः कोल्लाकसन्निवेशे बहुलब्राह्मणगृहे मया सपा-I त्रो धर्मः प्रज्ञापनीय इति प्रथमपारणां गृहस्थपात्रे परमानेन चकार, तदा च चेलोत्क्षेपः । गन्धोदकवृष्टिः
दुन्दुभिनादः ३ अहो दानमहो दानमित्युद्घोषणा ४ वसुधारावृष्टि श्चेति पञ्च दिव्यानि प्रादुर्भूतानि, एषु वसुधाराखरूपं चेदं- अद्धत्तेरस कोडी उक्कोसा तत्थ होइ वसुहारा । अद्धत्तेरस लक्खा जहनिआ होइ वसुहारा॥१॥" ततः प्रभुर्विहरन् मोराकसन्निवेशे दूइज्जन्ततापसाश्रमे गतः, तत्र सिद्धार्थभूपमित्रं कुलपतिः प्रभुं उपस्थितः, प्रभुणाऽपि पूर्वाभ्यासान्मिलनाय बाहू प्रसारितो, तस्य प्रार्थनया च एकां रात्रि तत्र स्थित्वा नीरागचित्तोऽपि तस्याग्रहेण तत्र चतुर्मासावस्थानं अङ्गीकृत्य अन्यतो विजहार, अष्टौ मासान् विहृत्य पुनर्व
१ अर्धत्रयोदश कोट्य उत्कर्षा तत्र भवति वसुधारा । अर्धत्रयोदश लक्षा- जघन्यिका भवति वसुधारा ॥३॥
॥
७
॥
Jain Education

1COw.jainelibrary.org

Page #215

ार्थ तत्रागत; आगत्य च कुलपतिसमर्पिते तृणकुटीरके तस्थौ, तत्र च बहिस्तृणाप्राप्त्या क्षुधिता गावोऽन्यै-अभिग्रहाः स्तापसैः स्वस्खकुटीरकान्निवारिताः सत्यः प्रभुभूषितं कुटीरं निःशङ्क खादन्ति, ततः कुटीरखामिना कुलपतेः पञ्चअचेल| पुरतो रावाः कृताः, कुलपतिरप्यागत्य भगवन्तं उवाच-हे वर्द्धमान ! पक्षिणोऽपि खनीडरक्षणे दक्षा भवन्ति, कतादि मू. त्वं तावत् राजपुत्रोऽपि खं आश्रयं रक्षितुं अशक्तोऽसि ?, ततः प्रभुमयि सति एषां अप्रीतिरिति विचिन्त्याषाढशुक्लपूर्णिमाया आरभ्य पक्षे अतिक्रान्ते वर्षायां एव इमान् पश्च अभिग्रहान् अभिगृह्य अस्थिकग्राम प्रति प्रस्थितः, अभिग्रहाश्चेमे-नाप्रीतिमद्गृहे वासः १, स्थेयं प्रतिमया सह २।न गेहिविनयः कार्यों ३, मौन ४ पाणी च भोजनम् ५॥१॥ (समणे भगवं महावीरे) श्रमणो भगवान् महावीरः (संवच्छरं साहियं । मासं) साधिकमासाधिकसंवत्सरं यावत् (चीवरधारी हुत्था) चीवरधारी अभूत् (तेणं परं अचेलए) तेन परंततः ऊर्ध्व-साधिकमासाधिकवर्षांदूवं च अचेलकः (पाणिपडिग्गहिए) पाणिपतद्ग्रहः-करपात्रश्चाभवत्। तत्र अचेलकभवनं चैवं-साधिकमासाधिकसंवत्सरादूर्ध्व विहरन् दक्षिणवाचालपुरासन्नसुवर्णवालुकानदीतटे कण्टके विलग्य देवदूष्याई पतिते सति भगवान सिंहावलोकनेन तदद्राक्षीत्, ममत्वेनेति केचित् १ स्थण्डिलेऽस्थण्डिले वा पतितमिति विलोकनायेत्यन्ये २ अस्मत्सन्ततेर्वस्त्रपात्रं सुलभं दुर्लभं वा भावीति विलोकनार्थ | | इत्यपरे ३, वृद्धास्तु कण्टके वस्त्रविलगनात् खशासनं कण्टकबहुलं भविष्यतीति ४ विज्ञाय निर्लोभत्वात् तद्वस्त्रार्द्ध Sन जग्राहेति, ततः पितुर्मित्रेण ब्राह्मणेन गृहीतं, अर्द्ध तु तस्यैव पूर्व प्रभुणा दत्तं अभूत्, तच्चैवं-स हि पूर्व १४
सवत (चीवरक्षक (पाणिवहरन दलित, ममत्वा भावीति तस्यावा
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
Hearjainelibrary.org

Page #216

कल्प.सुबोव्या०६
॥९८॥
दरिद्रो भगवतो वार्षिकदानावसरे परदेशं गतोऽभूत्, तत्रापि निभाग्यत्वात् किञ्चिदप्राप्य गृहमागतो भार्य-18 विप्राय - या तर्जितो-रे अभाग्यशेखर ! यदा भगवता श्रीवर्धमानेन सुवर्णमेघायितं तदा त्वं परदेशे गतः, अधुना 8 खदानम् पुनर्निर्धनः समागतो, याहि दूरं मुखं मा दर्शय, अथवा सांप्रतं अपि तमेव जङ्गमं कल्पतरं याचख यथा तव दारियं हरति, यतः-यैः प्राग्दत्तानि दानानि, पुनातुं हि ते क्षमाः । शुष्कोऽपि हि नदीमार्गः, खन्यते सलिलार्थिभिः॥१॥ इत्यादिवाक्यैर्भार्याप्रेरितो भगवत्पार्श्वमोगत्य विज्ञपयामास-प्रभो! त्वं जगदुपकारी विश्वस्यापि त्वया दारियं निर्मूलितं अहं तु निर्भाग्यस्तस्मिन्नवसरेऽत्र नाभूवं, तत्रापि-किं किं न कयं? को को न पत्थिओ? कह कह न नामिअंसीसं? । दुभरउअरस्स कए, किं न कयं न कायव्वं? ॥१॥ तथापि भ्रमता मया न किञ्चित् प्राप्त, ततोऽहं निष्पुण्यो निराश्रयो निर्द्धनस्त्वामेव जगद्वाञ्छितदायकं शरणायोपेतोऽस्मि, तव च विश्वदारियहरस्य मदारियहरणं कियन्मानं?, यतः-संपूरिताशेषमहीतलस्य, पयोधरस्याद्भुतशक्तिभाजः । किं तुम्बपात्रप्रतिपूरणाय, भवेत्प्रयासस्य कणोऽपि नूनम् ? ॥१॥ एवं च याचमानाय विप्राय करुणापरेण भगवता देवदृष्यवस्त्रस्य अर्द्ध दत्तं, इदं च तादृग्दानदायिनोऽपि भगवतो निष्प्रयोजनस्यापि वस्त्रस्य यदर्द्धदानं तत् भगवत्सन्ततेर्वस्त्रपात्रेषु मूच्छा सूचयति इति केचित् १ प्रथमं विप्रकुलोत्पन्नत्वं सूचयतीत्यपरे २ ब्राह्मणस्तु तदई गृहीत्वा दशाञ्चलकृते तुन्नवायस्यादर्शयत्, विप्रेण तस्याग्रे सकले व्यतिकरे | १ किं किं न कृतं कः को न प्रार्थितः क क न नामितं शीर्ष । दुर्भरोदरस्य कृते किं न कृतं किं न कर्तव्यम् ॥ १॥
coceeeeeeeeeeeeeeeeee
Jain Education Internal
For Private & Personel Use Only
AMRhinelibrary.org
स

Page #217

पुष्पाय समृद्धिदानं
निवेदिते सोऽप्युवाच-याहि भो ब्राह्मण ! तमेव प्रभुं अनुगच्छ, स हि निर्ममः करुणाम्भोधिर्दितीयं अपि अर्द्ध दास्यति, ततस्तदर्द्धद्वयं अहं तथा संयोजयिष्यामि यथा अक्षतस्येव तस्य दीनारलक्षं मूल्यं भविष्यति, तेन च अर्धमध विभक्तेन द्वयोरप्यावयोदरियं यास्यति, इति तत्प्रेरितो विप्रोऽपि पुन: प्रभुपार्श्वमांगतो लज्जया प्रार्थयितुं अशक्तो वर्ष यावत् पृष्ठे बभ्राम, ततश्च स्वयं पतितं तदध गृहीत्वा जगाम, तदेवं भगवता सवस्त्रधर्मप्ररूपणाय साधिकमासाधिकं वर्ष यावद्वस्त्रं खीकृतं, सपात्रधर्मस्थापनाय च प्रथमां पारणां पात्रेण कृतवान् , ततः परं तु यावज्जीवं अचेलकः पाणिपात्रश्चाभूत् । एवं च विहरतो भगवतः कदाचिद् गङ्गातटे सूक्ष्ममृत्तिकाकर्दमप्रतिबिम्बितासु पदपडिषु चक्रध्वजाङ्कशादीनि लक्षणानि निरीक्ष्य पुष्पनामा सामुद्रिक-1 |श्चिन्तयामास-यदयं एकाकी कोऽपि चक्रवर्ती गच्छति तद् गत्वाऽस्य सेवां करोमि यथा मम महानुदयो भवतीति त्वरित पदानुसारेण भगवत्पार्धमागतो, भगवन्तं निरीक्ष्य दध्यौ-अहो मया वृथैव महता कष्टेन सामुद्रिकं अधीतं, यदि ईदृगलक्षणलक्षितोऽपि श्रमणो भूत्वा व्रतकष्टं समाचरति तदा सामुद्रिकपुस्तकं जले क्षेप्यमेव, इतश्च दत्तोपयोगः शक्रः शीघ्रं तत्रागत्य भगवन्तं अभिवन्द्य पुष्पं उवाच-भो भो सामुद्रिक ! मा विषीद सत्यमेवैतत्तव शास्त्रं यद॑यं अनेन लक्षणेन जगत्रयस्यापि पूज्यः सुरासुराणामपि स्वामी सर्वोत्तमसंपदाश्रयस्तीर्थेश्वरो भविष्यति, किञ्च-कायः खेदमलामयविवर्जितः श्वासवायुरपि सुरभिः। रुधिरामिषमपि
U
-
Jain Education
For Private & Personel Use Only
N
w.jainelibrary.org

Page #218

कल्प.सुबोम्या०६ ॥९९॥
धवलं गोदुग्धसहोदरं नेतुः ॥१॥ इत्यादीयपरिमितान्यस्य बाह्याभ्यन्तराणि लक्षणानि केन गणयितुं उपसर्वसहशक्यानि? इत्यादि वदन् पुष्पं मणिकनकादिभिः समृद्धिपात्रं विधाय शक्रः खस्थानं ययौ, सामुद्रिकोऽपितं सू. ११८ प्रमुदितः खदेशं गतः, प्रभुरप्यन्यत्र विजहार ॥ (१९७)॥
शूलपाण्यु| (समणे भगवं महावीरे) श्रमणो भगवान महावीरः (साइरेगाई दुवालस वासाई) सातिरेकाणि द्वादश पसर्गः वर्षाणि यावत् (निचं वोसहकाए) नित्यं-दीक्षाग्रहणादनु यावज्जीवं व्युत्सृष्टकायः परिकर्मणावर्जनात् (चियत्तदेहे) त्यक्तदेहः परीषहसहनात्, एवंविधः सन् प्रभुः (जे केइ उवसग्गा उप्पजंति) ये केचित् उपसर्गा उत्पद्यन्ते, (तंजहा) तद्यथा-(दिवा वा) दिव्याः-देवकृताः (माणुस्सा वा) मानुष्याः-मनुष्यकृताः (तिरिक्खजोणिआ वा) तैर्यग्योनिका:-तिर्यककृताः (अणुलोमा वा) अनुकूला:-भोगार्थ प्रार्थनादिकाः (पडिलोमा वा) प्रतिकूला:-प्रतिलोमाः ताडनादिकाः (ते उप्पन्ने सम्मं सहइ) तान् उत्पन्नान् सम्यक सहते, भयाभावेन (खमइ) क्षमते, क्रोधाभावेन (तितिक्खह) तितिक्षते, दैन्याकरणेन (अहियासेइ) अध्यासयति, निश्चलतया ॥(११८)॥ तत्र देवादिकृतोपसर्गसहनं यथा-खामी प्रथमचतुर्मासकं मोराकसन्निवे-12 शादांगत्य शूलपाणियक्षचैत्ये स्थितः, सच यक्षः पूर्वभवे धनदेववणिजो वृषभ आसीत्, तस्य च नदी उत्तरता
२५ शकटपञ्चशती पङ्के निमना, तदा च उल्लसितवीर्येण एकेन वृषभेण वामधुरीणेन भूत्वा यदि ममैव खण्डद्वयं
॥१९॥ विधायोभयोः पार्श्वयोर्योजयति तदाऽहं एक एव सर्वाणि उत्तारयामीति चिन्तयता सर्वाणि शकटानि नियूं
Jain Education les
For Private & Personel Use Only
Gilw.jainelibrary.org

Page #219

पसः
ढानि, तथोक्तं-धवलु विसूरह सामि! अहं गरुआं भर पिक्खेविहां किं न जुत्तो दुहिं धुरिहिं खंड्य दुन्नि शूलपाण्युकरेविस तथाविधेन पराक्रमेण त्रुटितसन्धिरशक्तशरीरो जातः, तदा च तं अशक्तं निरीक्ष्य धनदेवेन | क्यमानग्रामे गत्वा ग्राममुख्यानां तृणजलनिमित्तं द्रव्यं दत्त्वा स तत्र मुक्तः, प्राममुख्यैश्च न काचिच्चिन्ता कृता, स च क्षुत्तुड्वाधितः शुभाध्यवसायान्मृत्वा व्यन्तरो जातः, तेन प्रारभक्व्यतिकरस्मरणाजातकोपेनं तत्र मारीकरणेन अनेक जना मारिताः, कियतां च संस्कारो भवतीति तथैव मुक्तानां मृतकानां अस्थिनिकरैः स ग्रामः 'अस्थिकलाम' इति प्रसिद्धो बभूव, ततश्च अवशिष्टलोकाराधितेन तेन प्रत्यक्षीभूय स्वप्रासादः स्वप्र-% तिमा च कारिता, तत्र जनाः प्रत्यहं पूजांकुर्वति, भगवांस्तु तत्प्रतिबोधनाय तत्र चैत्ये समागतः, दुष्टोऽयं रात्री स्वचैत्ये स्थितं व्यापादयतीति जनैार्यमाणोऽपि तत्रैव रात्री स्थितः, तेन च भगवतः क्षोभाय भूमेहेंदकरोड हहासः कृतः, ततो हस्तिरूपं ततः सर्परूपं ततः पिशाचरूपं च विकृत्य दुस्सहा उपसर्गाः कृताः, भगवास्तु मनागपिन क्षुभितः, तत एकैकाऽपि या अन्यजीवितोपहा तथाविधाः शिरः१कर्णश्नासिकाश्चक्षुर्दन्त५पृष्ठनिखलक्षणेष्वङ्गेषु विविधा वेदना प्रारब्धाः, तथापि अकम्पितचित्तं भगवन्तं निरीक्ष्यस प्रतिकुद्धः, अस्मिन्नवसरेच स सिद्धार्थः समागत्योवाच-भो निर्भाग्य ! दुर्लक्षण! शूलपाणे! किमेतदांचरितं ? यत्सुरेन्द्रपूज्यस्य भगवत आशातना कृता, यदि शक्रो ज्ञास्यति तदा तव स्थानं स्फेटयिष्यति, ततः पुनीतः सन्नधिकं भगवन्तं पूज-1 १ धवलो विषीदति स्वामिन् ! अहं गुरुं भारं प्रक्षिप्य । अहं किं न योजितो द्वयोधुरोः खण्डे द्वे कृत्वा ।। १ ।।
Jain Education
to
anal
For Private Personel Use Only
N
w
.jainelibrary.org
LNN

Page #220

कल्प. सुबो
व्या० ६
॥१००॥
यामास, भगवतोऽग्रे गायति नृत्यति च तदाकर्ण्य च लोकांश्चिन्तितवन्तो - यदनेन स देवाय हतस्ततो गायति नृत्यति च तत्र च खामी देशोनान् रात्रेश्चतुरोऽपि यामान् अत्यन्तं वेदनां सोढवान् इति प्रभाते क्षणं निद्रां लेभे तत्र च प्रभुरूर्ध्वस्थ एव दश खमान् दृष्ट्वा जागरितः, प्रभाते लोको मिलितः, उत्पलेन्द्रशर्माणौ अपि अधीष्टाङ्गनिमित्तौ तत्रागतौ, ते भगवन्तं दिव्यगन्धचूर्णपुष्पपूजितं निरीक्ष्य प्रमुदिताः प्रणमन्ति, तत उत्पलोsवोचत्-हे भगवन् ! ये त्वया निशाशेषे दश खमा दृष्टास्तेषां फलं त्वया तु ज्ञायत एव तदपि मया कथ्यते यत्त्वया तालपिशाचो हतस्तेन त्वं अचिरेण मोहनीयं कर्म हनिष्यसि १ यच्च सेव्यमानः सितः पक्षी दृष्टस्तेन त्वं शुक्लध्यानं ध्यास्यसि २ यश्च चित्र कोकिलः सेवमानो दृष्टस्ततस्त्वं द्वादशाङ्गीं प्रथयिष्यसि ३ यच्च गोवर्गः सेवमानो दृष्टस्तेन साधुसाध्वीश्रावकचा विकारूपश्चतुर्विधः संघस्त्वां सेविष्यते४यश्च त्वया स्वप्ने समुद्रस्तीर्णस्ततस्त्वं संसारं तरिष्यसि ५ यश्चोद्गच्छन् सूर्यो दृष्टस्तेन तव अचिरात् केवलज्ञानं उत्पत्स्यते ६ यच्च त्वया अन्त्रैर्मानुषोत्तरो वेष्टितस्तेन त्रिभुवने तव कीर्त्तिर्भविष्यति ७ यच त्वं मन्दरचूलां आरूढस्तेन त्वं | सिंहासने उपविश्य देवमनुजपर्षदि धर्म प्ररूपयिष्यसि ८ यच्च त्वया विबुधालङ्कृतं पद्मसरो दृष्टं तेन चतुर्नि कायजा देवास्त्वां सेविष्यन्ति ९ यत्त्वया मालायुग्मं दृष्टं तदर्थं तु नाहं जानामि, तदा भगवता प्रोक्तं - हे उत्पल ! यन्मया दामयुग्मं दृष्टं तेन अहं द्विविधं धर्म कथयिष्यामि - साधुधर्म श्रावकधर्मं च तत उत्पलो वन्दित्वा गतः, तत्र खामी अष्टभिः अर्द्धमासक्षपणैस्तां प्रथमां चतुर्मासी (१) मतिक्रम्य ततः स्वामी मोरा
Jain Education Internation

स्वमदशकं प्रथमा चतुमसी
१५
२०
२५ ॥१००॥
jainelibrary.org

Page #221

कसन्निवेशं गतः, तत्र प्रतिमास्थितस्य वीरस्य सत्कारार्थ सिद्धार्थों भगवद्देहं अधिष्ठाय निमित्तानि कथयति.अच्छन्दक भगवतो महिमा जायते स्म, भगवन्महिमानं दृष्ट्वा प्रद्विष्टेन अच्छन्दकेन तृणच्छेदविषये प्रश्ने कृते सिद्धार्थेन
वृत्तं चण्डन छेत्स्यते इत्युक्ते छेदनोद्यतस्य तस्याङ्गुलीदत्तोपयोगः शक्रः समागत्य वज्रेण चिच्छेद, तले रुष्टः सिद्धार्थो
कोशिकवृत्त जनानां चौरोऽयमित्यवदत्, ततः कथमिति जनेषु पृच्छत्सु सिद्धार्थो जगौ-अनेन कर्मकरवीरघोषस्य दशपलप्रमितं वलकं गृहीत्वा खजूरीवृक्षांधः स्थापित, द्वितीयं इन्द्रशर्मण ऊरणको भक्षितस्तदेस्थीनि खगृहबा अधः स्थापितानि सन्ति, तृतीयं तु अवाच्यं अस्य भाव कथयिष्यति, ततो जनैर्गत्वा भार्या पृष्टा, साऽपि तद्दिने तेन सह कृतकलहा कोपादुवाच-भो भो जना! अद्रष्टव्यमुखोऽयं पापात्मा यदयं स्वभगिनीमपि भुङ्कते, ततः स भृशं लजितो विजने समागत्य स्वामिनं विज्ञपयामास-स्वामिन् ! त्वं विश्वपूज्यः सर्वत्र पूज्यसे, अहं तु अत्रैव जीवामीति, ततः प्रभुस्तस्याप्रीतिं विज्ञाय ततो विहरन् श्वेताम्ब्यां गच्छन् जनैार्यमाणोऽपि कनकखलतापसाश्रमे चण्डकौशिकप्रतिबोधाय गतः, स च प्राग्भवे महातपस्वी साधुः, पारणके विहरणार्थ गमने जातां मण्डूकीविराधनां ईर्यापथिकीप्रतिक्रमणे गोचरचर्याप्रतिक्रमणे, सायंप्रतिक्रमणे च त्रिशः क्षुल्लकेन स्मारितः सन् क्रुद्धस्तं शैक्षं हन्तुं धावितः स्तम्भेनास्फाल्य मृत्वा ज्योतिष्के देवो जातः, ततश्युतस्तत्राश्रमे पञ्चशततापसाधिपतिश्चण्डकौशिकाख्यो बभूव, तत्रापि राजकुमारान् स्वाश्रमफलानि गृह्णतो विलोक्य क्रुद्ध-18 |स्तानिहन्तुमुद्यतः परशुहस्तो धावन् स कूपे पतितः, सक्रोधो मृत्वा तत्रैवाश्रमे पूर्वभवनाम्ना दृष्टिविषोऽहिब-11
Jan Education S
ong
For Private
Personel Use Only
M
ww.jainelibrary.org

Page #222

कल्प. सुबो
व्या० ६
॥१०१॥
Jain Education
भूव, स च प्रभुं प्रतिमास्यं विलोक्य कुधा ज्वलन् सूर्य दृष्ट्वा दृष्ट्वा दृष्टिज्वालां मुमोच मुक्तत्वा च मा पतनयं मां आक्रमतु इत्यपसरति, तथापि भगवांस्तथैव तस्थौ, ततो भृशं क्रुद्धो भगवन्तं दर्दश, तथापि भगवन्तं अव्याकुलमेव दृष्ट्वा भगवद्रुधिरं च क्षीरसहोदरं दृष्ट्वा " बुज्झ बुज्झ चंडकोसिआ ! ” इति भगवद्वचनं च समाकर्ण्य जातजातिस्मृतिः प्रभुं तिः प्रदक्षिणीकृत्य अहो अहं करुणासमुद्रेण भगवता दुर्गतिकूपादुद्धृत इत्यादि मनसा विचिन्तयन् प्रपन्नानशनः पक्षं यावद्विले तुण्डं प्रक्षिप्य स्थितो, घृतादिविक्रायिकाभिः घृतादिच्छटाभिः पूजितो घृतगन्धागतपीपिलिकाभिः भृशं पीड्यमानः प्रभुदृष्टिसुधावृष्ट्या सिक्तो मृत्वा सहस्रारे सुरो बभूव, प्रभुरपि अन्यत्र विजहार । उत्तरवाचालायां नागसेनः स्वामिनं क्षीरेण प्रतिलम्भितवान् पञ्च दिव्यानि जातानि ततः श्वेताम्यां प्रदेशी राजा स्वामिनो महिमानं कृतवान् ततः सुरभिपुरं गच्छन्तं | स्वामिनं पञ्चभी रथैर्नैयका गोत्रिणो राजानो वन्दितवन्तः, ततः सुरभिपुरं गतः, तत्र गङ्गानद्युत्तारे सिद्धयात्रो | नाविको लोकान् नावमारोहयति, भगवानपि तां नावमारूढः, तस्मिन्नवसरे च कौशिकारटितं श्रुत्वा नैमित्तिकः क्षेमिलो जगी - अर्थास्माकं मरणान्तं कष्टं आपतिष्यति, परं अस्य महात्मनः प्रभावात् सङ्कटं विलयं यास्यति, एवं च गङ्गां उत्तरतः प्रभोस्त्रिपृष्ठभवविदारितसिंहजी व सुदंष्ट्रदेवकृतं नौमज्जनादिकं विघ्नं कैम्बलशम्बलनामानौ नागकुमारौ आगत्य निवारितवन्तौ । तयोश्चोत्पत्तिरेवं- मथुरायां साधुदासीजिनदासौ दम्पती परमश्रा| वकौ पञ्चमत्रते सर्वथा चतुष्पद्प्रत्याख्यानं चक्रतुः, तत्र चैका आभीरी स्वकीयं गोरसं आनीय साधुदास्यै

नौरक्षा क स्वलशम्बलोत्पत्तिश्च
२०
२५
॥१०१॥
२८
w.jainelibrary.org

Page #223

स्वलो
ददाति, सा च यथोचित मूल्यं ददाति, एवं च कालेन तयोः अत्यन्तं प्रीतिर्जाता, एकदा तया आभीर्या विवाहे निमन्त्रितौ तौ दम्पती ऊचतु:-यदुत भो! आवाभ्यां आगन्तुं न शक्यते परं यद् भवतां विवाहे युज्यते तदस्मद्गहाद् ग्राह्य, ततो व्यवहारिदत्तश्चन्द्रोदयाधुपकरणैर्वस्त्रोभरणधूपादिभिश्च स आभीरविवाहोडत्यन्तं उत्कृष्टो जाता,तेन प्रमुदिताभ्यां आभीराभीरीभ्यां अतिमनोहरौ समानवयसौ बालवृषभौ आनीय तयोदत्तो, तो नेच्छता, बलाद् गृहे बध्ध्वा तौ स्वगृहं गतौ, व्यवहारिणा चिन्तितं-यदि इमौ पश्चात् प्रेषयिष्येते तदा षण्ढीकरणभारोबहनादिभिर्दुःखिनौ भविष्यतः इत्यादि विचिन्त्य प्रासुकतृणजलादिभिस्तो पोष्यमाणो वाहनादिश्रमविवर्जितो सुखं तिष्ठतः, अन्यदाच अष्टम्यादिषु कृतपौषधेन तेन श्रावकेण पुस्तकादि वाच्यमानं निशम्य तो भद्रको जातो, यस्मिन् दिने स श्रावक उपवासं करोति तस्मिन् दिने तौ अपि तृणादि न भक्षयतः, एवं च तस्य श्रावकस्यापि साधर्मिकत्वेन अत्यन्तं प्रियौ जातो, एकदा तस्य जिनदासस्य मित्रेण तो अतिबलिष्ठौ सुन्दरौ वृषौ विज्ञाय श्रेष्ठिनं अनापृच्छथैव भण्डीरवनयक्षयात्रायै अदृष्टधुरौ अपि तथा वाहिती यथा त्रुटितौ, आनीय तस्य गृहे बद्धौ, श्रेष्ठी च तौ तदवस्थौ विज्ञाय साश्रुलोचनो भक्तप्रत्याख्यापननमस्कारदानादिभिर्निर्यामितवान् , ततस्तो मृत्वा नागकुमारी देवी जातो, तयोश्च नवीनोत्पन्नयोर्दत्तोपयोगयोरेकतरेण नौ रक्षिता अन्येन च प्रभुं उपसर्गयन् सुदंष्टमुरः प्रतिहतः, ततस्तं निर्जित्य भगवतः सत्त्वं रूपं च गायन्तौ नृत्यन्तौ च समहोत्सवं सुरभिजलपुष्पवृष्टिं कृत्वातौ स्वस्थानं गतौ। भगवानपि राजगृहे नालन्दायां तन्तु
Jain Education
Tshal
For Private & Personel Use Only
Shaw.jainelibrary.org

Page #224

कल्प. सुबो व्या० ६
॥१०२॥
Jain Education a
वायशालैकदेशे अनुज्ञाप्य आद्यं मासक्षपणं उपसंपद्य तस्थौ, तत्र च मङ्कलिनाममङ्खपुत्रः सुभद्राङ्गजो बहु| लद्विजगोशालायां जातत्वात् गोशालनामा मलकिशोर उपाययौ, स च स्वामिनं मासक्षपणपारणके विजयश्रे|ष्ठिना कुरादि विपुल भोजनविधिना प्रतिलम्भितं तत्र पञ्चदिव्यादिमहिमानं च निरीक्ष्य अहं त्वच्छिष्योऽस्मीति स्वामिनं उवाच, ततो द्वितीयपारणायां नन्देन पक्कान्नादिना ततस्तृतीयायां सुनन्देन परमान्नादिना स्वामी प्रतिलम्भितः, (२) चतुर्थमासक्षपणे कोल्लागसन्निवेशे भगवानागतः, तत्र बहुलनामा द्विजः पायसेन प्रतिलम्भितवान् पञ्च दिव्यानि च, गोशालश्च तस्यां तन्तुवायशालायां स्वामिनं अनिरीक्ष्य समग्रे राजगृहनगरे गवेषयन् स्वोपकरणं द्विजेभ्यो दत्त्वा मुखं शिरश्च मुण्डयित्वा कोल्लाके भगवन्तं दृष्ट्वा त्वत्प्रव्रज्या मम भवतु इत्युक्तवान्, ततस्तेन शिष्येण सह स्वामी सुवर्णखलग्रामं प्रति प्रस्थितो, मार्गे च गोपैर्महास्थाल्यां पायसं पच्यमानं निरीक्ष्य गोशालः स्वामिनं जगौ - अत्र भुक्त्वा गम्यते, सिद्धार्थेन च तद्भङ्गकथने गोशालेन च गोपेभ्यस्तद्भगे ज्ञापिते गोपैर्यत्नेन रक्षिताऽपि सा स्थाली भग्ना, ततो गोशालेन 'यद्भाव्यं तद्भवत्येवैति नियतिः स्वीकृता, ततः स्वामी ब्राह्मणग्राममंगात्, तत्र नन्दोपनन्द भ्रातृद्वयसम्बन्धिनौ द्वौ पाटको, स्वामी नन्दपाटके प्रविष्टः प्रतिलम्भितश्च नन्देन, गोशालस्तु उपनन्दगृहे पर्युषितान्नदानेन रुष्टो यद्यस्ति मे धर्माचार्यस्य तपस्तेजस्तदाऽस्य गृहं दह्यतां इति शशाप तदनु तद्गृहं आसन्नदेवता ददाह, पश्चात्प्रभुञ्चम्पायां उपागतः, तत्र द्विमासक्षपणेन चतुर्मासीं ( ३ ) अवसत्, चरमद्विमासपारणां च चम्पायाः बहिः कृत्वा, कोल्लागसंनिवेशं गतः

गोशालसमागमः द्वितीया तृती
या च चतु
मोसी
२०
२५
॥१०२॥
२८
w.jainelibrary.org

Page #225

स्थितश्च शून्यगृहे कायोत्सर्गेण, गोशालेन तु तत्रैव शून्यगृहे सिंहो ग्रामणीपुत्रो विद्युन्मत्या दास्या सह|
हास: ताडक्रीडन् हसितः कुहितश्च तेन, खामिनं प्राह-अहं एकाक्येव कुहितो यूयं किं न वारयत?, सिद्धार्थः प्राह-मैवं नामनिवपुनः कुर्याः, ततः पात्रालके गतस्तस्थिवांश्च शून्यागारे, तत्र स्कन्दः स्वदास्या स्कन्दिलया सह क्रीडन् हसि- न्द्रवृत्तं तुर्या तस्तथैव तेन कुहितश्च, ततः स्वामी कुमाराकं सन्निवेशं गत्वा चम्परमणीयोद्याने कायोत्सर्गेण तस्थौ । इतश्च | चतुर्मासी श्रीपार्श्वनाथशिष्यो भूरिशिष्यपरिवृतो मुनिचन्द्रमुनिस्तत्र कुम्भकारशालायां तस्थौ, तत्साधून निरीक्ष्य गोशालः प्राह-के यूयं ?, तैरुक्तं-वयं निर्ग्रन्थाः, पुनः प्राह-क यूयं क च मम धर्माचार्यः ?, तैरूचे-यादृशस्त्वं तादृशस्तव धर्माचार्योऽपि भविष्यति, ततो रुष्टेन गोशालेनोचे-मम धर्माचार्यतपसा दह्यतां युष्मदाश्रयः, तैरूचे-नेयं भीतिरस्माकं, पश्चात् स आगत्य सर्व उवाच, सिद्धार्थो जगौ-नैते साधवो दह्यते, रात्री जिनकस्पतुलनां कुर्वाणो मुनिचन्द्रः कायोत्सर्गस्थो मत्तेन कुम्भकारेण चौरभ्रान्त्या व्यापादितः, उत्पन्नावधिश्च स्वर्ग जगाम, सुरैमहिमार्थ उद्योते कृते गोशालो जगौ-अहो तेषां उपाश्रयो दह्यते, तदा सिद्धार्थेन यथास्थिते कथिते स तत्र गत्वा तच्छिष्यान् निर्भत्स्यांगतः। ततः स्वामी चौरायां गतः, तत्र'चारिको हेरिको इति कृत्वा रक्षका अगडे प्रक्षिपन्ति, प्रथमं गोशालः क्षिप्तः प्रभुस्तु नौद्यापि, तावता तत्र सोमाजयन्तीनाम्न्यो उत्पलभगिन्यो। संयमाक्षमे परिवाजिकीभूते प्रभु वीक्ष्योपलक्ष्य च ततः कष्टान्मोचयामासतु,ततः प्रभुः पृष्ठचम्पांप्राप्तः, तत्र वषों(४) श्चतुर्मासक्षपणेनातिवाह्य बहिः पारयित्वा कायङ्गलसन्निवेशं गत्वा श्रावस्त्यां गतः,तत्र बहिः प्रतिमया स्थितः,
सम, सुरैर्महिमा निचन्द्रः काल आगत्य सर्व गोशालेनोंचे-भरच मम धर्मावस्यो, तत्साधन
क.सु.१८॥

For Private & Personel Use Only

Page #226

CoCGट
कल्प-सुबोतत्र सिद्धार्थेन गोशालाय प्रोक्तं-यत् अद्यत्वं मनुष्यमांसं भोक्ष्यसे,ततःसोऽपि तन्निवारणाय वणिग्गेहेषु भिक्षायै
गोशालय व्या०६
|बभ्राम, तत्र च पितृदत्तो वणिक् तस्य भार्या च मृतापत्यप्रसूरस्ति, तस्याश्च नैमित्तिकशिवदत्तेनोक्तोऽपत्यजी- मांसभक्षणं
वनोपायो-यत् तस्य मृतबालकस्य मांसं पायसेन विमिश्रं कस्यचिंद्रिक्षोदेयं, तया च तेनैव विधिना गोशालाय बलदेवमू॥१०३॥
दत्तं गृहज्वालनभयाच गृहद्वारं परावर्तितं, गोशालोऽपि अज्ञातखरूपस्तद्भक्षयित्वा भगवत्समीपमोगतः,तिसाहाय्यं सिद्धार्थेन यथास्थिते उक्ते वमनेन कृतनिर्णयश्च तद्गृहज्वालनाय आगतः, तद्गृहं अलब्ध्वा तं पाटकं एव भगवन्नाम्ना ज्वालितवान् । ततः खामी बहिदरिद्रसन्निवेशात् हरिद्रवृक्षस्य अधः प्रतिमया तस्थौ, पथिकप्रज्वालिताग्निना अनपसरणात् प्रभोः पादौ दग्धौ गोशालो नष्टः, ततः स्वामी मंगलाग्रामे वासुदेवगृहे प्रतिमया
स्थितस्तत्र गोशालो डिम्भभापनाय अक्षिविक्रियां कुर्वन् तत्पित्रादिभिः कुहितो मुनिपिशाच इत्युपेक्षितः, ॥ ततः स्वामी आवतंग्रामे बलदेवगृहे प्रतिमया स्थितः, तत्र गोशालेन बालभापनाय मुखत्रासो विहितः, ततस्त
रिपत्रादयो अथिलोऽयं किमनेन हतेन ? अस्य गुरुरेव हन्यते इति भगवन्तं हन्तुं उद्यतास्तांश्च बलदेवमूर्तिरेव बाहुना लाङ्गुलं उत्पाव्य न्यवारयत्, ततः सर्वेऽपि स्वामिनं नतवन्तः, ततः प्रभुः चोराकसन्निवेशं जगाम, तत्र मण्डपेभोज्यं पच्यमानं दृष्ट्वा गोशालः पुन:पुनःन्यग्भूय वेलां विलोकयति स्म, ततस्तैश्चौरशङ्कया ताडितः,अने
२५ नापिरुष्टेन स्वामिनाना स मण्डपोज्वालितः, ततःप्रभुः कलम्बुकासन्निवेशं गतस्तत्र मेघकालहस्तिनामानी हो।
॥१०३॥ भ्रातरी, तत्र कालहस्तिना उपसर्गितो,मेघेनोपलक्ष्य क्षमिता,ततःखामी क्लिष्टकर्मनिर्जरानिमित्तं लाढाविषयं प्राप,
२८
Jnin Education
For Private Personel Use Only
wow.jainelibrary.org

Page #227

तत्र हीलनादयो बहवो घोरा उपसर्गा अध्यासिताः, ततः पूर्णकलशाख्येऽनार्यग्रामे गच्छतः स्वामिनो मार्ग द्वौ चौरयो चौरौ अपशकुनधिया असिं उत्पाट्य हन्तुं धाविती, दत्तोपयोगेन शक्रेण च वज्रेण हतौ, ततः स्वामी भद्रिकापुर्या अयस्कारवर्षा (५)श्चतुर्मासीक्षपणपारणां च बहिः कृत्वा.क्रमात्तम्बालग्रामं गतः, तत्र पार्श्वसन्तानीयो बहुशिष्यपरि
स्य व्यन्तवृत्तो नन्दिषेणनामाचार्यः प्रतिमास्थितश्चौरभ्रान्त्या आरक्षकपुत्रेण भल्लया हतो जातावधिः स्वर्जगाम, शेषं च
चिोपस
र्गाः पञ्चमी गोशालवचनादि मुनिचन्द्रवत्, ततः स्वामी कूपिकसन्निवेशं गतस्तत्र चारिकशङ्कया गृहीतः, पार्थान्तेवा
षष्ठी च चसिनीभ्यां परिवाजिकीभूताभ्यां विजयाप्रगल्भाभ्यां मोचितः, ततो गोशाला स्वामितः पृथगभूतोऽन्यस्मिन् ।
तुमासी मार्गे गच्छन् पञ्चशतचोरैर्मातुल मातुल इति कृत्वा स्कन्धोपरि आरुह्य वाहितःखिन्नोऽचिन्तयत्-स्वामिनैव सार्द्ध वरं इति, स्वामिनं मार्गयितुं लग्नः, स्वाम्यपि वैशाल्यां गत्वाऽयस्कारशालायां प्रतिमया स्थितः, तत्र एकोऽयस्कारः षण्मासी यावद्रोगी भूत्वा नीरोगः सन्नुपकरणान्यौदाय शालायां आगतः, स्वामिनं निरीक्ष्य अमङ्गलमिति बुद्ध्या घनेन हन्तुमुद्यतोऽवधिना ज्ञात्वा आगत्य शक्रेण तेनैव घनेन हतः । ततः स्वामी ग्रामाकसन्निवेशं गतः, तत्रोद्याने विभेलकयक्षो महिमानं चक्रे, ततः शालिशीर्षे ग्रामे उद्याने प्रतिभास्थस्य खामिनो माघमासे त्रिपृष्ठभवापमानिता अन्तःपुरी मृत्वा व्यन्तरीभूता तापसीरूपं कृत्वा जलभृतजटाभिरन्यदुस्सहं शीतोपसर्ग चक्रे, प्रभुं च निश्चलं विलोक्य उपशान्ता स्तुतिं चकार, प्रभोश्च तं सहमानस्य षष्ठेन तपसा विशुद्ध्यमानस्य लोकावधिरुत्पन्नः।ततः स्वामी भद्रिकायां षष्ठवर्षासु (६)चतुर्मासतपो विविधानभिग्रहांश्च अकरोत् ,
मानिता अन्तःपुरी मृत्वा व्यस्तुतिं चकार, प्रभोश्च त सविधानभिग्रहांश्च अकर
Jain Education
L
e
al
For Private & Personel Use Only
Villaw.jainelibrary.org

Page #228

कल्प.सुबोव्या०६
॥१०४॥
तिः
तत्र पुनः षण्मासान्ते गोशालो मिलितः, ततः स्वामी बहिः पारयित्वा ऋतुबद्धे मगधावनौ निरुपसर्गो विह-सप्तम्यष्टमीतवान्, तत आलम्भिकायां सप्तमवर्षासु (७) चतुर्मासक्षपणेन स्थित्वा बहिः पारयित्वा च कुण्डगसन्निवेशे नवम्यश्चतुवासुदेवचैत्ये स्वामी प्रतिमया स्थितः, गोशालोऽपि वासुदेवप्रतिमायाः पराङ्मुखोऽधिष्ठानं मुखे कृत्वा तस्थौ,मोस्यः तिकुहितश्च लोकैः, ततो मईनग्रामे बलदेवचैत्ये स्वामी प्रतिमया स्थितः, गोशालो बलदेवमुखे मेहनं कृत्वा लजीवोत्पतस्थौ, ततो लोकैः कुट्टितश्च, द्वयोरपि स्थानयोमुनिरिति कृत्वा मुक्तः, ततःक्रमात्प्रभुः उन्नागसंनिवेशे गतः, तत्र मार्गे संमुखागच्छद्दन्तुरवधूवरौ मङ्खलिना हसितो, यथा-तत्तिल्लो विहिराया जणे विदूरेऽवि जो जहिं वसइ । जं जस्स होइ जुग्गं तं तस्स बिइज्जयं देइ ॥१॥ ततस्तैः कुदृयित्वा वंशजाल्यां प्रक्षिप्तः स्वामिच्छत्रिधरत्वात् मुक्तश्च, ततः स्वामी गोभूमिं ययौ, ततो राजगृहेऽष्टमं वर्षारानं (८) अकरोत् चातुर्मासिकतपश्च,K बहिः पारणांच कृत्वा ततो वज्रभूम्यां बहव उपसर्गा इति कृत्वा नवमं वर्षारानं (९) तत्र कृतवान् चतुर्मासिक-18 तपश्च, अपरमपि मासद्वयं तत्रैव विहृतवान् , वसत्यभावाच नवमं वर्षारात्रं अनियतं अकार्षीत्, ततः कूर्मग्राम गच्छन् मार्गे तिलस्तम्बं दृष्ट्रा अयं निष्पत्स्यते न वेति गोशालः प्रपृच्छ, ततः प्रभुणा सप्तापि तिलपुष्पजीवा
२५ मृत्वा एकस्यां शम्बायां तिला भविष्यन्तीति प्रोक्ते तद्वचनं अन्यथा कर्तुं तं स्तम्ब उत्पाट्य एकान्ते मुमोच,
||१०४॥ ततः सन्निहितव्यन्तरैमा प्रभुवचोऽन्यथा भवत्विति वृष्टिश्चक्रे, गोखुरेण च आभूमौ स तिलस्तम्बः स्थिरीब१विधिराजो दक्षो यत् विदूरेऽपि जने यस्मिन् यत्र वसति सति । यद् यस्य भवति योग्यं तत्तस्य द्वितीयकं ददाति ॥१॥
Jain Education
ITAL
For Private & Personel Use Only
INgaw.jainelibrary.org

Page #229

2
भूव, ततः प्रभुः कूर्मग्रामे गतः, तत्र च वैश्यायनतापसस्य आतापनाग्रहणाय मुत्कलमुक्तजटामध्ये यूकाबाहुल्यदर्शनात् गोशालो यूकाशय्यातर २ इति तं वारं वारं हसितवान्, ततस्तेन क्रुद्धेन तेजोलेश्या मुक्ता, तां च कृपारसाम्भोधिर्भगवान् शीतलेश्यया निवार्य गोशालं रक्षितवान् ततो मङ्खलिसूनुस्तस्य तापसस्य तेजोलेश्यां विलोक्य कथंमियमुत्पद्यते ? इति भगवन्तं पृष्टवान्, भगवानपि अवश्यंभावितया भुजङ्गस्य पयःपानमिव तादृगनर्थकारणं अपि तेजोलेश्याविधिं शिक्षितवान् यथा आतापनापरस्य सदाषष्ठतपसः सनखकुल्माषपिण्डिकथा एकेन च उष्णोदकचुलुकेन पारणां कुर्वतः षण्मास्यन्ते तेजोलेश्योंत्पद्यते इति । ततः सिद्धार्थपुरे व्रजन् गोशालेन स तिलस्तम्बो न निष्पन्न इत्युक्ते स एष तिलस्तम्बो निष्पन्न इति प्रभुः प्रत्याह, गोशालोऽश्रद्दधत् तां तिलशम्बां विदार्य सप्त तिलान् दृष्ट्वा त एव प्राणिनस्तस्मिन्नेव शरीरे पुनः परावृत्त्य समुत्पद्यन्ते इति मतिं नियतिं च गाढीकृतवान्। ततः प्रभोः पृथग्भूय श्रावस्त्यां कुम्भकारशालायां स्थितो भगवदुक्तोपायेन तेजोलेश्यां साधयित्वा त्यक्तव्रत श्रीपार्श्वनाथशिष्यात् अष्टाङ्गनिमित्तं चाधीत्याहङ्कारेण सर्वज्ञोऽहं इति ख्यापयति स्म, यञ्चोक्तं किरणावलीकारेण 'गोशालाय तेजोलेश्योपायः सिद्धार्थेनोक्त' इति तचिन्त्यं, भगवती सूत्रावश्यक चूर्णिहारिभद्वीवृत्ति हैमवीरचरित्राद्यनेकग्रंथेषु भगवतोक्त इत्यभिधानात् ततः स्वामी श्रावस्त्यां दशमं वर्षारात्रं (१०) विचित्रं तपञ्चांकरोदित्याद्यनुक्रमेण खामी बहुम्लेच्छां दृढभूमिं गतः, तस्यां बहिः पेढालग्रामात् पोलासचैत्यैष्टमभक्तेन एकरात्रिकीं प्रतिमां तस्थिवान्, । इतश्च सभागतः शक्रस्त्रैलोक्यजना
Jain Educationational

गोशालरक्षा तेजोलेश्यो
त्पाद:
दशमी
चतुमोसी
१०
१४

Page #230

कल्प.सुबोव्या०६
॥१०५||
अपि वीरचेतश्चालयितुं असमर्था इति प्रभोः प्रशंसां कृतवान् , तत् श्रुत्वा च अमर्षेण सामानिकः सङ्गमाख्यः सुरः क्षणात्तं चालयामीति शक्रसमक्षं कृतप्रतिज्ञः शीघ्र प्रभुसमीपं आगत्य प्रथमं धूलिवृष्टिं चकार, यया पसगो: पूर्णाक्षिकर्णादिविवरः स्वामी निरुच्छासोऽभूत् १ ततो वज्रतुण्डपिपीलीकाभिश्चालनीतुल्यश्चक्रे, ताश्चैकतः प्रविशन्ति अन्यतो निर्यान्ति २ तथा वज्रतुण्डा उद्देशाः ३ तीक्ष्णतुण्डा घृतेलिकाः ४ वृश्चिकाः ५ नकुलाः ६ सपा ७ मूषकाश्च ८ भक्षणादिना, तथा हस्तिनः ९ हस्तिन्यश्च १० शुण्डाघातचरणमईनादिना पिशाचोऽहादृहासादिना ११ व्याघ्रो दंष्ट्रानखविदारणादिना १२ ततः सिद्धार्थत्रिशले करुणाविलापादिना १३ उपसर्गयन्ति, ततः स्कन्धावारविकुर्वणा, तत्र च जनाः प्रभुचरणयोमध्येऽग्नि प्रज्वाल्य स्थालीमुपस्थाप्य पचन्ति १४ ततश्चण्डालास्तीक्ष्णतुण्डशकुनिपञ्जराणि प्रभोः कर्णबाहुमूलादिषु लम्बयन्ति ते च मुखैर्भक्षयन्ति १५ ततः खरवातः पर्वतानपि कम्पयन् प्रभुं उत्क्षिप्य उत्क्षिप्य पातयति १६ ततः कलिकावातश्चक्रवद् भ्रमयति १७% ततो येन मुक्तेन मेरुचूलापि चूर्णीस्यात्तादृशं सहस्रभारप्रमाणं चक्रं मुक्तं, तेन प्रभुराजानु भूमौ निमग्नः १८ । ततः प्रभातं विकृत्य वक्ति-देवार्य ! अद्यापि किं तिष्ठसि!,स्वामी ज्ञानेन रातिं वेत्ति (१९) ततो देवद्धि विकुळ : २५ वृणीष्व महर्षे ! येन तव स्वर्गेण मोक्षेण वा प्रयोजनं, तथापि अक्षुब्धं देवाङ्गनाहावभावादिभिः उपसगर्यन्ति २०, एवं एकस्यां रात्रौ विंशत्या उपसर्गस्तेन कृतैः मनागपि न चलितः स्वामी, अत्र कविः-चलं जगध्वंसन-19 रक्षणक्षम, कृपा च सा सङ्गमके कृताऽऽगसि । इतीव सञ्चिन्त्य विमुच्य मानसं ,रुषेव रोषस्तव नाथ ! निर्ययौ २८
Jain Education
For Private Personel Use Only
law.jainelibrary.org

Page #231

॥ १ ॥ ततः षण्मासीं यावत् अनेषणीयाहारसम्पादनादीन् तत्कृतान् नानाप्रकारान् उपसर्गान् सहमानो भगवान्निराहार एव षण्मास्या स गतो भविष्यतीति विचिन्त्य यावद् ब्रजग्रामगोकुले गोचर्यायां प्रविष्टस्तावतत्रापि तत्कृतां अनेषणां विज्ञाय तथैर्वागत्य बहिः प्रतिमया तस्थौ, ततः स सुराधमः कथमपि अस्खलितं विशुद्धपरिणामं जगदीश्वरं अवधिना विज्ञाय विषण्णमानसोऽपि शक्रभियाऽभिवन्द्य सौधर्मं प्रति चचाल । स्वामी च तत्रैव गोकुले हिण्डन् वत्सपाल्या स्थविरया परमान्नेन प्रतिलाभितो, वसुधारा च निपतिता, इतश्च तावन्तं कालं यावत् सर्वे सौधर्मवासिनो देवा देव्यश्च निरानन्दा निरुत्साहास्तस्थुः शक्रोऽपि वर्जितगीतनाट्य एतावतां उपसर्गाणां हेतुमत्कृता प्रशंसैवेति महादुःखाक्रान्तचित्तः करकमलविन्यस्तमुखो दीनदृष्टिर्विमनस्कस्तस्थौ, ततश्च भ्रष्टप्रतिज्ञं श्यामंमुखं आगच्छन्तं तं सुराधमं निरीक्ष्य शक्रः पराङ्मुखीभूय सुरानित्यूचेहंहो सुरा ! असौ कर्मचण्डालः पापात्मा समागच्छति, अस्य दर्शनं अपि महापापाय भवति, अनेनास्माकं बहु अपराद्धं, यर्दनेनास्मदीयः खामी कदर्थितः, अयं पापात्मा यथा अस्मत्तो न भीतस्तथा पातकादपि न भीतः, तदपवित्रोऽसौ दुरात्मा शीघ्रं खर्गान्निर्वास्यतां, इत्यादिष्टैः शक्रं सुभटैर्निर्द्वयं यष्टिमुष्ट्यादिभिस्ताड्यमानः साङ्गुलिमोटनं कृतान् सुरीणां आक्रोशान् सहमानचौर इव साशङ्क इतस्ततो विलोकयन् निर्वाणाङ्गार इव निस्तेजा निषिद्धखिलपरिवार एकाकी अलर्कश्वेव देवलोकान्निष्कासितो मन्दरचूलायां एकसागरावशेषं
Jain Educationonal

संगमकनिवासिनं
५
१०
१३
w.jainelibrary.org

Page #232

कल्प.सुबो- च्या०६
॥१०६॥
आयुः समापयिष्यति, तस्याग्रमहिष्यश्च दीनाननाः शक्राज्ञया खभर्तारं अनुजग्मुः । ततः स्वामिन-18 एकादशी मालम्भिकायां हरिकान्तः, श्वेताम्बिकायां हरिस्सहश्च विद्युत्कुमारेन्द्रौ प्रियं प्रष्टुं एतौ, ततः श्राव-IN चतुर्मासी स्त्यां शक्रः स्कन्दप्रतिमायामवतीर्य स्वामिनं वन्दितवान् , ततो महती महिमप्रवृत्तिः, ततः कौशाम्ब्यां सातप्रश्नोचन्द्रसूर्यावतरणं, वाणारस्यां शक्रो • राजगृहे ईशानो मिथिलायां जनको राजा धरणेन्द्रश्च प्रियं ऽभिग्रहश्च पृच्छन्ति स्म, ततो वैशाल्यां एकादशो वर्षारात्रो (११) ऽभूत्, तत्र भूतः प्रियं पृच्छति, ततः सुसुमारपुरं गतस्तत्र चमरोत्पातः। ततः क्रमेण कौशाम्ब्यां गतस्तत्र शतानीको राजा मृगावती देवी विजया प्रतिहारी वादीनामा धर्मपाठक सुगुप्तोऽमात्यस्तद्भार्या नन्दा सा च श्राविका मृगावत्याः वयस्या, तत्र प्रभुणा पोषबहुलप्रतिपदि अभिग्रहो जगृहे, यथा-द्रव्यतः कुल्माषान् सूर्पकोणस्थान् क्षेत्रतः एकं पादं देहल्या अन्तः एकं पादं बहिश्च कृत्वा स्थिता कालतो निवृत्तेषु भिक्षाचरेषु,भावतो राजसुता दासत्वं प्राप्ता मुण्डितमस्तका निगडितचरणा रुदती अष्टमभक्तिका चेद्दास्यति तदा गृहीष्यामि, इय॑भिगृह्य प्रत्यहं भिक्षायै भ्राम्यति, अमात्यादयोऽनेकानुपायान् कुर्वन्ति न त्वभिग्रहः पूर्यते, तदा च शतानीकेन चम्पा भग्ना, तत्र च दधिवाहनभूपभार्या धारिणी तत्पुत्री च वसुमती द्वे अपि केनचित् पदातिना बन्दितया गृहीते, तत्र च धारिणी त्वां भायाँ करिष्यामीति पत्तिवार्तया जिह्वाचर्वणेन मृता, ततो वसुमती पुत्रीति समाश्वास्य कौशाम्ब्यां आनीय चतु- ॥१०६॥ प्पथे विक्रेतुं स्थापिता, तत्र धनावहश्रेष्ठिना गृहीत्वा चन्दनेति कृताभिधाना पुत्रीत्वेन स्थापिताऽतीव प्रिया २७
Jain Education
V
R
For Private & Personel Use Only
XMw.jainelibrary.org

Page #233

SONGS
च, एकदा च खपादौ प्रक्षालयन्त्यास्तस्याः श्रेष्ठिना खयं गृहीतां भूलुठद्वेणी निरीक्ष्य मूलानाम्नी श्रेष्ठिपत्नी
चन्दनादागृहस्वामिनी तु इयमेव युवतिर्भाविनी अहं निर्माल्यप्राया इति विषण्णचित्ता तां शिरोमुण्डननिगडक्षेपणपूर्व नं कटशलायन्त्रमध्ये निरुद्धय कापि गता, श्रेष्ठयपि कथमपि चतुर्थे दिने तच्छुद्धिं प्राप्य यन्त्रं उद्घाव्य तां तदवस्था कोपसर्गः देहल्यां संस्थाप्य सूर्पकोणे कुल्माषान् अर्पयित्वा निगडभङ्गार्थ लोहकाराकारणाय यावद्गतस्तावद्यदि कोऽपि |भिक्षुरागच्छेत्तर्हि दत्त्वा कुल्माषान् भुने इति चिन्तयन्त्यां तस्यां भगवान् समागतः, साऽपि प्रमुदिता गृहाणेदं प्रभो इति जगौ, ततः खामी अभिग्रहे रोदनं न्यूनं निरीक्ष्य निवृत्तः, ततो वसुमती अहो अस्मिन्नवसरे भगवानीगत्य किश्चिदपि अगृहीत्वा निवृत्त इति दुःखतो रुरोद, ततः पूर्णाभिग्रहः खामी कुल्माषान अग्रहीत्, अत्र कविः-चंदना सा कथं नाम, बालेति प्रोच्यते बुधैः ? । मोक्षमादत्त कुल्माषैर्महावीरं प्रतार्य या ॥१॥ ततः पञ्च दिव्यानि जातानि शक्रः समागतः देवा नन्तुः केशाः शिरसि सञ्जाताः निगडानि च नुपूराणि, ततो मातृखसुमंगावत्या मिलनं, तत्र च सम्बन्धितया वसुधाराधनं आददानं शतानीकं निवार्य चन्दनाज्ञया । धनावहाय धनं दत्त्वा वीरस्य प्रथमा साध्वी इयं भविष्यतीत्यभिधाय शक्रस्तिरोदधे । ततः क्रमेण जृम्भिकाग्रामे शको नाट्यविधि दर्शयित्वा इयद्भिर्दिनानोत्पत्ति इत्यकथयत्, ततो मेण्ढिकग्रामे चमरेन्द्रः प्रियं पप्रच्छ, ततः षण्मानिग्रामे स्वामिनो बहिः प्रतिमास्थस्य पार्चे गोपो वृषान् मुक्त्वा ग्रामं प्रविष्टः, आगतश्च पृच्छतिहादेवाये ! व गता वृषभाः, भगवता च मौने कृते रुष्टेन तेन खामिकर्णयोः कटशलाके तथा क्षिप्ते यथा
oM
Jain Education
a
l
For Private & Personel Use Only
w
ww.jainelibrary.org

Page #234

कीलकर्षण
खरूप
कल्प.सुबो-
|परस्परं लग्नाग्रे, अग्रच्छेदनाच अदृश्याग्रे जाते, एतच्च कर्म शय्यापालकस्य कर्णयोस्त्रपुप्रक्षेपेण त्रिपृष्ठभवे उपा-1
परसर व्या०६
र्जितं अभूत् उदितं च वीरभवे, शय्यापालको भवं भ्रान्त्वा अयमेव गोपः सञ्जातः, ततः प्रभुमध्यमापापायां वीरसाधु
गतः, तत्र प्रभु सिद्धार्थवणिग्गेहे भिक्षार्थं आगतं निरीक्ष्य खरकवैद्यः स्वामिनं सशल्यं ज्ञातवान् , पश्चात् स ॥१०७||
वणिक् तेन वैद्येन सहोद्यानं गत्वा सण्डासकाभ्यां ते शलाके निर्गमयति स्म, तदाकर्षणे च वीरेण आराटि-1 ४स्तथा मुक्ता यथा सकलमपि उद्यानं महाभैरवं बभूव, तत्र देवकुलमपि कारितं लोक, प्रभुश्च संरोहिण्या
औषध्या नीरोगो बभूव, वैद्यवणिजौ स्वर्ग जग्मतुः गोपः सप्तमं नरकं, एवं चोपसर्गाः गोपेन आरब्धास्तेनैव निष्ठिताश्च । एतेषां च जघन्यमध्यमोत्कृष्टविभाग एवं-जघन्येषूत्कृष्टः कटपूतनाशीतं, मध्यमेषूत्कृष्टः कालचक्रं | उत्कृष्टेषूत्कृष्टः कर्णकीलककर्षणं, इति उपसर्गाः। एतान् सर्वान् सम्यक् सहते इत्याद्युक्तमेव ॥ | (तए णं समणे भगवं महावीरे) यत एवं परीषहान् सहते ततः 'णं' वाक्यालङ्कारे श्रमणो भगवान् |महावीरः (अणगारे जाए) अनगारो जातः, किंविशिष्टः ? (इरिआसमिए) ई-गमनागमनं तत्र समित:सम्यक प्रवृत्तिमान (भासासमिए) भाषा-भाषणं तत्र सम्यक्प्रवृत्तिमान् (एसणासमिए) एषणायांद्विचत्वारिंशदोषवर्जितभिक्षाग्रहणे सम्यकप्रवृत्तिमान् (आयाणभंडमत्तनिक्खेवणासमिए) आदाने-ग्रहणे
॥१०७|| | उपकरणारिति ज्ञेयं, भाण्डमात्रायाः-वस्त्राद्युपकरणजातस्य यद्वा भाण्डस्य-वस्त्रादेम॒न्मयभाजनस्य वा,मात्रस्य च-पात्रविशेषस्य यन्निक्षेपणं-मोचनं च तत्र समितः प्रत्युपेक्ष्य प्रमाय॑ मोचनात् (उच्चारपासवणखेल
S२८
JainEducation inse
For Private Personel Use Only

Page #235

सिंघाणजल्लपारिद्वावणियासमिए) उच्चारः-पुरीषं प्रश्रवणं-मूत्रं खेलो-निष्ठीवनं , सिवानो-नासिकानिर्गतं | वीरस्य साश्लेष्म, जल्लो-देहमल: एतेषां यत् परिष्ठापनं-त्यागस्तत्र समितः-सावधान:, शुद्धस्थण्डिले परिष्ठापनात्,
धुत्वे वर्णन एतच्च अन्त्यसमितिद्वयं भगवतो भाण्डसिङ्घानाद्यसम्भवेऽपि नामाखण्डनार्थमित्थं उक्तं, एवं (मणसमिए) मनसः सम्यक प्रवर्तकः (वयसमिए) वचसः सम्यक प्रवर्तकः ( कायसमिए) कायस्य सम्यक् प्रवर्तकः (मणगुत्ते) अशुभपरिणामानिवर्त्तकत्वात् मनसि गुप्तः (वयगुत्ते) एवं वचसि गुप्तः ( कायगुत्ते) काये गुप्तः (गुत्ते गुतिदिए ) अत एव गुप्तः, गुप्तानि इन्द्रियाणि यस्य स गुप्तेन्द्रियः (गुत्तबंभयारी) गुप्तं-वसत्यादिनववृत्तिविराजितं एवंविधं ब्रह्मचर्य चरतीति गुप्तब्रह्मचारी (अकोहे अमाणे अमाए अलोभे) क्रोधरहितः मानरहितः मायारहितःलोभरहितः (संते) शान्तोऽन्तवृत्त्या ( पसंते) प्रशान्तो बहिवृत्त्या (उवसंते) उपशान्त:-अ-12 न्तबहिश्चोभयतः शान्तः, अत एव (परिनिव्वुडे ) परिनिर्वृतः-सर्वसन्तापवर्जितः (अणासवे) अनाश्रवः-15 पापकर्मबन्धरहितः हिंसाद्याश्रवद्वारविरतेः (अममे ) ममत्वरहितः (अकिंचणे) अकिञ्चन:, किञ्चनं-द्रव्यादि। तेन रहितः (छिन्नगंथे) छिन्न:-त्यक्तो हिरण्यादिग्रन्थो येन स तथा (निरुवलेवे) निरुपलेपो द्रव्यभावमलापगमेन, तत्र द्रव्यमलः शरीरसम्भवो,भावमलः कर्मजनितः, अथ निरुपलेपत्वं दृष्टान्तैढयति-(कंसपाइव मुक्कतोए) कांस्यपात्रींव मुक्तं तोयमिव तोय-लेहो येन स तथा,यथा कांस्यपात्रं तोयेन न लिप्यते तथा भगवान् १ साधिकमासाधिकाद् वर्षादूर्व वस्राद्यभावेऽपि करचरणादिपरावर्चे चतुर्थ्याः स्थण्डिलादिभावे चान्त्यायाः समितेः सद्भावः
त एव (पतोऽन्नईत्या (अकोहे अमन्दियः (गुल यसः (काय सम्यक माना
Jain Education
For Private
Personel Use Only

Page #236

SCSC
वीरस्य साधुत्वे वर्णनं.
निरालम्बनः, कस्याप्योधारलल व सुद्धहियए ) शादसाललया कमलपत्रे जललेपो नलवाएगजाए
कल्प.सुबो-स्नेहेन न लीप्यते इत्यर्थः, तथा (संखो इव निरंजणे) शङ्ख इव निरञ्जनो, रञ्जनं-रागाद्युपरञ्जनं तेन शून्यत्वात् व्या०६(जीवे इव अप्पडिहयगई)जीव इव अप्रतिहतगतिः,सर्वत्रास्खलितविहारित्वात्(गगणमिव निरालंबणे)गगनमिव
निरालम्बनः, कस्याप्योधारस्य अनपेक्षणात् (वाउन अपडिबद्धे) वायुरिव अप्रतिबद्धः, एकस्मिन् स्थाने कार्य॥१०८॥
वस्थानाभावात् (सारयसलिलं व सुद्धहियए) शारदसलिलमिव शुद्धहृदयः कालुष्याकलङ्कितत्वात् (पुक्खKaरपत्तं व निरुवलेवे) पुष्करपत्रं-कमलपत्रं तद्वन्निरुपलेपः, यथा कमलपत्रे जललेपो न लगति तथा भगवतोऽपि ke कर्मलेपो न लगतीत्यर्थः (कुम्मो इव गुत्तिदिए ) कूर्म इव गुप्तेन्द्रियः (खग्गिविसाणं व एगजाए ) खङ्गिवि-1 पाषाणमिव एकजातः, यथा खगिन:-श्वापदविशेषस्य विषाणं-शृङ्गं एकं भवति तथा भगवानपि, रागादिना
सहायेन च रहितत्वात् (विहग इव विप्पमुक्के) विहग इव विप्रमुक्तः, मुक्तपरिकरत्वात् अनियतनिवासाच (भारंडपक्खीव अप्पमत्ते) भारण्डपक्षीव अप्रमत्तः, भारण्डपक्षिणोः किलैकं शरीरं, यतः-एकोदराः पृथग्ग्रीवास्त्रिपदा मर्त्यभाषिणः। भारण्डपक्षिणस्तेषां, मृतिभिन्नफलेच्छया ॥१॥ ते चात्यन्तं अप्रमत्ता एव जीवन्तीति तदुपमा (कुंजरो इव सोंडीरे) कुञ्जर इव शौण्डीरः, कर्मशत्रून् प्रति शूरः ( वसभो इव जायथामे) वृषभ इव जातस्थामा-जातपराक्रमः, स्वीकृतमहाव्रतभारोद्वहनं प्रति समर्थत्वात् (सिंहो इव दुद्धरिसे) सिंह इव दुर्द्धर्षः, परीषहादिश्वापदैरजय्यत्वात् ( मंदरो इव अप्पकंपे) मन्दर इव-मेरुरिव अप्रकम्पः, उपसर्गवातैः अचलितत्वात् (सागरो इव गंभीरे ) सागर इव गम्भीरः,हर्षविषादादिकारणसद्भावेऽपि अवि
ति समय इव महरितवेऽपि अवि
२५
॥१०॥
Jain Education in

Smainelibrary.org

Page #237

कृतखभावत्वात् (चंदो इव सोमलेसे) चन्द्र इव सौम्यलेश्या, शान्तत्वात् (सूरो इव दित्ततेए) सूर्य इव लादीसतेजाः, द्रव्यतो देहकान्त्या भावतो ज्ञानेन (जचकणगं व जायस्वे) जात्यकनकमिव जातं रूपं-खरूपं
यस्य स तथा, यथा किल कनकं मलज्वलनेन दीसं भवति तथा भगवतोऽपि खरूपं कर्ममलविगमेन अतिदीप्तं अस्तीति भावः ( वसुंधरा इव सबफासविसहे) वसुन्धरा इव-पृथ्वीव सर्वस्पर्शसहः, यथा हि पृथ्वी शीतोष्णादि सर्व समतया सहते,तथा भगवानपि (सुहुअहुआसणे इव तेयसा जलंते) सुष्टु हुतो-घृतादिभिः सिक्त एवंविधो यो हुताशन:-अग्निस्तद्वत्तेजसा ज्वलन् (नत्थि णं तस्स भगवंतस्स कत्थइ पडिबंधे भवइ) नास्त्ययं पक्षो यत्तस्य भगवतः कुत्रापि प्रतिबन्धो भवति, तस्य भगवतः कुत्रापि प्रतिबन्धो नास्तीति भावः (से य पडिबंधे चउबिहे पण्णत्ते) स च प्रतिबन्धः चतुर्विधः प्रज्ञप्तः (तंजहा) तद्यथा-(दघओ खित्तओ कालओ भावओ) द्रव्यतः क्षेत्रतः कालतः भावतश्च (दवओसचित्ताचित्तमीसिएसु दवेसु) द्रव्यतस्तु प्रतिवन्धः सचित्तचित्तमिश्रितेषु द्रव्येषु, सचित्तं वनितादि अचित्तं आभरणादि मिश्रं लिङ्कारवनितादि तेषु, तथा (खित्तओ गामे वा) क्षेत्रतः कापि ग्रामे वा (नयरे वा) नगरे वा (अरपणे वा) अरण्ये वा (खित्ते वा) ला क्षेत्रं-धान्यनिष्पत्तिस्थानं तत्र वा (खले वा) खलं-धान्यतुषपृथक्करणस्थानं तत्र वा (घरे वा ) गृहे वा (अंगणे) अङ्गणं-गृहाग्रभागस्तत्र वा (नहे वा) नभ:-आकाशं तत्र वा, तथा ( कालओ समए वा) कालतः | समय:-सवेसूक्ष्मकाल: उत्पलपत्रशतवेधजीणेपदृशाटिकापाटनादिदृष्टान्तसाध्यस्तन वा (आवलियाए वा)।
Jain Education Interational
For Private & Personel Use Only
HODainelibrary.org

Page #238

कल्प. सुबोव्या० ६
॥१०९॥
Jain Education Inter
आवलिका- असङ्ख्यातसमयरूपा ( आणपाणुए वा ) आनप्राणौ - उच्छ्वास निःश्वासकालः ( थोवे वा ) स्तोक:सप्तोच्छ्वासमानः (खणे वा ) क्षणे- घटिका षष्ठभागे वा (लवे वा) लवः - सप्तस्तोकमानः (मुहुत्ते वा) मुहूर्त्तःसप्तसप्ततिलवमानः (अहोरते वा पक्खे वा मासे वा उऊ वा अयणे वा संवच्छरे वा ) अहोरात्रे वा पक्षे वा मासे वा ऋतौ वा अपने वा संवत्सरे वा ( अण्णयरे वा दीहकालसंजोए ) अन्यतरस्मिन् वा दीर्घकालसंयोगे - युगपूर्वाङ्गपूर्वादी (भावओ) भावतः ( कोहे वा, माणे वा, मायाए वा, लोभे वा, भए वा, हासे वा ) क्रोधे वा माने वा मायायां वा लोभे वा भये वा हास्ये वा (पिज्जे वा, दोसे वा, कलहे वा, अन्भक्खाणे वा ) प्रेम्णि वा-रागे वा, द्वेषे - अप्रीतौ कलहे - वाग्युद्धे अभ्याख्याने मिथ्याकलङ्कदाने (पेसुन्ने वा, परपरिवाए वा ) पैशुन्ये- प्रच्छन्नं परदोषप्रकटने पर परिवादे विप्रकीर्ण परकीयगुणदोषप्रकटने ( अरइरई वा, मायामोसे वा) मोहनीयोदयाचित्तोद्वेगोऽरतिः रतिः - मोहनीयोदयांचित्तप्रीतिस्तंत्र, मायया युक्ता मृषा मायामृषा तत्र (मिच्छादंसणसल्ले वा) मिथ्यादर्शनं - मिथ्यात्वं तदेव अनेकदुःखहेतुत्वाच्छत्यं मिथ्यादर्शनशल्यं तत्र ( तस्स णं भगवंतस्स नो एवं भवइ ) तस्य भगवतः एवं पूर्वोक्तस्वरूपेषु द्रव्य १ क्षेत्र २ काल ३ भावेषु ४ कुत्रापि प्रतिबन्धो नैवस्तीति ॥ ( ११८ ) ॥
( से णं भगवं ) स भगवान् ( वासावासं वज्जं ) वर्षावासः - चतुर्मासी तां वर्जयित्वा ( अट्ठ गिम्ह हे मंतिए मासे) अष्टौ ग्रीष्म हेमन्त सम्बन्धिनो मासान् (गामे एगराइए ) ग्रामे एकरात्रिकः - एकरात्रिवसनखभावः

भगवतः प्रतिबन्धा
भावः
सू. ११८
२०
२५
॥१०९॥ २८
jainelibrary.org

Page #239

साख यस्य स तथा रणयोर्विषये निरवकाङ्को अभुट्टिए) अभ्युति
(नगरे पंचराइए) नगरे पश्चरात्रिका, पुनः किंवि०? (वासीचंदणसमाणकप्पे) वासी-सूत्रधारस्य काष्ठच्छे|दनोपकरणं,चन्दन-प्रसिद्धं तयोर्द्वयोर्विषये समानसङ्कल्प:-तुल्याध्यवसायः, पुनः किंवि०? (समतिणमणि| लेटूकंचणे) तृणादीनि-प्रतीतानि.नवरं लेष्टुः-पाषाणः, समानि-तुल्यानि तृणमणिलेष्ठुकाञ्चनानि यस्य स तथा
(समसुहदुक्खे ) समे सुखदुःखे यस्य स तथा (इहपरलोगअपडिबद्धे) इहलोके परलोके च अप्रतिबद्धः, ४ अत एव (जीवियमरणे निरवकंखे) जीवितमरणयोर्विषये निरवकालो-वाञ्छारहितः (संसारपारगामी)
संसारस्य पारगामी (कम्मसत्तुनिग्घायणट्टाए) कर्मशत्रुनिर्घातनार्थ (अन्भुट्टिए) अभ्युत्थितः-सोद्यमः ( एवं च णं विहरह) एवं-अनेन क्रमेण स भगवान् विहरति-आस्ते ॥ (११९)॥ | (तस्स णं भगवंतस्स) तस्य भगवतः (अणुत्तरेणं नाणेणं) अनुत्तरेण-अनुपमेन. ज्ञानेन (अणुत्तरेणं दसणेणं)। अनुपमेन दर्शनेन (अणुत्तरेणं चारित्तेणं) अनुपमेन चारित्रेणं (अणुत्तरेणं आलएणं) अनुपमेन आलयेनस्त्रीषण्ढादिरहितवसतिसेवनेन (अणुत्तरेण विहारणं) अनुपमेन विहारेण-देशादिषु भ्रमणेन (अणुत्तरेणं वीरिएणं) अनुपमेन वीर्येण-पराक्रमेण (अणुत्तरेणं अजवेणं) अनुपमेन आर्जवं-मायाया अभावस्तेन (अणुत्तरेणं मद्दवेणं) अनुपमेन माईवं-मानाभावस्तेन (अणुत्तरेणं लाघवेणं) अनुपमेन लाघवं-द्रव्यतः | अल्पोपधित्वं भावतो गौरवत्रयत्यागस्तेन (अणुत्तराए खंतीए) अनुपमया क्षान्त्या-क्रोधाभावेन (अणुत्तराए मुत्तीए ) अनुपमया मुत्त्या-लोभाभावेन (अणुत्तराए गुत्तीए) अनुपमया गुप्त्या-मनोगुप्त्यादिकया
Jain Education in HD
For Private & Personel Use Only
MAjainelibrary.org

Page #240

श्रीवीरविहाररीति, द्वादशवपीतफा केवलं
स.११९.
१२०
कल्प.सुबो-(अणुत्तराए तुट्ठीए) अनुपमया तुष्ट्या-मनःप्रसत्त्या (अणुत्तरेणं सच्चसंजमतवसुचरियत्ति ) अनुपमेन सत्यं व्या०६ संयमः-प्राणिदया, तपो-द्वादशप्रकार एतेषां यत्सुचरितं-सदाचरणं तेन कृत्वा (सोवचियफलनिवाणमग्गेणं) ॥११०॥
सोपचयं-पुष्ट फलं-मुक्तिलक्षणं,यस्य एवंविधो यः परिनिर्वाणमार्गो-रत्नत्रयरूपस्तेन, तदेवं उक्तेन सर्वगुण- समूहेन (अप्पाणं भावेमाणस्स) आत्मानं भावयतो (दुवालस संवच्छराई विइकताई) द्वादश संवत्सरा व्यतिक्रान्ताः, ते चैवं-एकं षण्मासक्षपणं ६.द्वितीयं षण्मासक्षपणं पञ्चदिनन्यूनं ११-२५,नव चतुर्मासक्ष|पणानि ४७-२५,द्वे त्रिमासक्षपणे ५३-२५, द्वे सार्द्धद्विमासक्षपणे ५८-२५, षट् द्विमासक्षपणानि ७०-२५. द्वे सार्द्धकमासक्षपणे ७३.२५, द्वादश १२ मासक्षपणानि ८५-२५,द्वासप्ततिः ७२ पक्षक्षपणानि १२१-२५, भद्रप्रतिमा दिनद्वयमाना, महाभद्रप्रतिमा दिनचतुष्कमाना, सर्वतोभद्रप्रतिमा दशदिनमाना १२२-११ एकोनत्रिशदधिकं शतद्वयं षष्ठाः १३७-१९.द्वादश अष्टमाः १३८-२५,एकोनपश्चाशदधिकं शतत्रयं पारणानां १५०-१४ दीक्षादिनं १५०-१५, ततश्चेदं जातं बारस चेव य वासामासा छ च्चेव अद्धमासंच। वीरवरस्स भगवओ एसो छउमत्थपरिआओ ॥१॥ इदं च सर्व तपो भगवता निर्जलमेव कृतं, न कदापि च नित्यभक्तं चतुर्थभक्तं च कृतं, एवं च (तेरसमस्स संवच्छरस्स) त्रयोदशस्य संवत्सरस्य (अंतरा वहमाणस्स) अन्तरा-मध्ये वर्तमानस्य (जे से गिम्हाणं) योऽसौ ग्रीष्मकालस्य (दच्चे मासे चउत्थे पक्खे) द्वितीयो मासः चतुर्थः पक्षः ( वइसाहसुद्धे) १ द्वादशैव च वर्षाणि मासाः षडेव अर्धर्मासश्च । वीरवरस्य भगवतः एष छद्मस्थपर्यायः ॥ १ ॥
भद्रपतिमा दिनचतुष्णानि ८५.२६,बासमतिः' पर द्विमासक्षपणानि चटमासक्ष-
॥११॥ २७
Jan Education
For Private Personel Use Only
N
wjainelibrary.org

Page #241

Jain Education In
वैशाख शुक्लपक्षः ( तस्स णं वेसाहसुद्धस्स दसमीपक्खेणं) तस्य वैशाखशुद्धस्य दशमी दिवसे ( पाईणगामिणीए छायाए) पूर्वगामिन्यां छायायां सत्यां (पोरिसीए अभिनिविहाए ) पाश्चात्यपौरुष्यां अभिनिर्वृत्तायांजातायां सत्यां, कीदृशायां ? ( पमाणपत्ताए ) प्रमाणप्राप्तायां, न तु न्यूनाधिकायां ( सुवएणं दिवसेणं ) सुव्रतनामके दिवसे ( विजएणं मुहुत्तेणं) विजयनानि मुहूर्त्ते ( जंभियगामस्स नगरस्स बहिया ) जृम्भिक - ग्रामनामकस्य नगरस्य बहिस्तात् (उज्जुवालुयाए नईए तीरे) ऋजुवालुकायाः नद्याः तीरे (वेयावत्तस्य चेइयरस) व्यावृत्तं नाम जीर्ण एवंविधं यचैत्यं - व्यन्तरायतनं तस्य (अदूर सामंते) नातिदूरे नातिसमीपे इत्यर्थः (सामागस्स गाहावइस्स) श्यामाकस्य गृहपते:- कौटुम्बिकस्य (कट्ठकरणंसि) क्षेत्रे (सालपायवस्स अहे) सालपादपस्य अधो ( गोदोहियाए ) गोदोहिया ( उक्कुडियनिसिजाए ) उत्कटिकया निषद्यया ( आयावणाए आयावेमाणस्स ) आतापनया आतापयतः प्रभोः (छणं भत्तेणं अपाणएणं ) षष्ठेन भक्तेन जलरहितेन ( हत्थुत्तराहिं नक्खत्तेणं जोगमुवागएणं ) उत्तराफल्गुनीनक्षत्रे चन्द्रेण योगं उपागते सति ( झाणंतरियाए वद्यमाणस्स ) ध्यानस्य अन्तरे - मध्यभागे वर्त्तमानस्य, कोऽर्थः :- शुक्लध्यानं चतुर्धा - पृथक्तत्ववितर्क सविचारं १ एकत्ववितर्क अविचारं २ सूक्ष्मक्रियं अप्रतिपाति ३ उच्छिन्नक्रियं अनिवर्त्ति ४, एतेषां मध्ये आयभेदद्वये ध्याते इत्यर्थः ( अनंते ) अनन्तवस्तुविषये ( अणुत्तरे ) अनुपमे ( निवाघाए ) निर्व्याघाते भित्त्यादिभिरस्खलिते ( निराव

१०
१३
jainelibrary.org

Page #242

कल्प. सुबोपा० ६
॥ १११ ॥
रणे ) समस्तावरणरहिते ( कसिणे ) समस्ते ( पडिपुण्णे ) सर्वावयवोपेते ( केवलवरनाणदंसणे समुत्पन्ने एवंविधे केवलवरज्ञानदर्शने समुत्पन्ने ॥ ( १२० ) ॥
(तए णं समणे भगवं महावीरे ) ततो- ज्ञानोत्पत्त्यनन्तरं श्रमणो भगवान् महावीरः ( अरहा जाए ) अर्हन् जात:- अशोकादिप्रातिहार्यपूजायोग्यो जातः पुनः कीदृशः ? ( जिणे केवली सधन्नू सङ्घदरिसी ) जिनो - रागद्वेषजेता केवली सर्वज्ञ सर्वदर्शी ( सदेवमणुआसुरस्स लोगस्स ) देवमनुजासुरसहितस्य लोकस्य ( परियायं जाणइ पास ) पर्यायं इत्यत्र जातावेकवचनं, ततः पर्यायान् जानाति पश्यति च-साक्षात् करोति, तर्हि किं देवमनुजासुराणां एव पर्यायमात्रं एव जानातीत्याह - ( सबलोए सङ्घजीवाणं ) सर्वलोके सर्वजीवानां ( आगई गई ठिई चवणं उववायं ) आगतिं भवान्तरात्, गतिं च भवान्तरे, स्थितिं तद्भवसत्कं आयुः, कायस्थितिं वा, च्यवनं देवलोकान्तिर्यग्नरेषु अवतरणं, उपपातो- देवलोके नरकेषु वोत्पत्तिः (तक्कं मणो ) तेषां सर्वजीवानां सम्बन्धि तत्कं - ईदृशं यन्मनः ( माणसियं ) मानसिकं - मनसि चिन्तितं ( भुत्तं ) भुक्तं, अशनफलादि (कडं ) कृतं, चौर्यादि ( पडिसेवियं ) प्रतिसेवितं मैथुनादि ( आविकम्मं ) आविः कर्म-प्रकटकृतं (रहोकम्मं ) रहः कर्म-प्रच्छन्नं कृतं एतत् सर्वं सर्वजीवानां भगवान् जानातीति योजना, पुनः किंवि० प्रभुः ? ( अरहा ) न विद्यते रहः प्रच्छन्नं यस्य, त्रिभुवनस्य करामलकवद् दृष्टत्वात्, अरहाः (अरहस्तभागी )
Jain Education Internationa

| केवलज्ञान
फलम् सू. १२१
॥१११॥ २५
jainelibrary.org

Page #243

रहस्य-एकान्तं तन्न भजते इति अरहस्यभागी, जघन्यतोऽपि कोटीसुरसेव्यत्वात् (तं तं कालं मणवयकायजोगे) तस्मिन् तस्मिन् काले मनोवचनकाययोगेषु यथार्ह ( वट्टमाणाणं) वर्तमानानां (सबलोए सवजीवाणं) सर्वलोके सर्वजीवानां (सवभावे जाणमाणे पासमाणे विहरह) सर्वभावान्-पर्यायान् जानन् पश्यंश्च विह-18 रति, 'सबजीवाणं' इत्यत्र अकारप्रश्लेषात् सर्वाजीवानां-धर्मास्तिकायादीनामपि सर्वपर्यायान् जानन् पश्यंश्च विहरतीति व्याख्येयम् ॥ (१२१)॥ | इतश्च तस्मिन्नवसरे मिलितेषु सुरासुरेषु स्थले वृष्टिमिव निष्फलां देशनांक्षणं दत्त्वा प्रभुः अपापापुर्या महासे-18 नवने जगाम, तत्र च यज्ञं कारयतः सोमिलविप्रस्य गृहे बहवो ब्राह्मणाः मिलिताः सन्ति, तेषु च इन्द्रभूति १अग्निभूति २ वायुभूति ३ नामानस्त्रयः सहोदराश्चतुर्दशविद्याविशारदाः क्रमेण जीव १ कर्म २ तज्जीवतच्छ-18 रीर ३ सन्देहवन्तः पश्चशतपरिवाराः सन्ति, एवं व्यक्तः ४ सुधर्मा ५ चेति द्वौ द्विजो तावत्परिवारौ तथैव विद्वांसी,क्रमात् पञ्च भूतानि सन्ति न वेति ४ यो यादृशः स तादृशः ५ इति च सन्देहवन्तो, तादृशौ एव च मण्डित ६ मौर्यपुत्र ७ नामानी बान्धवी सार्धत्रिशतपरिवारौ क्रमात् बन्ध ६ देव७ विषयकसन्देहवन्ती, तथा अकम्पितो ८ऽचलभ्राता ९ मेतार्यः १० प्रभास ११ श्चेति चत्वारो द्विजाः प्रत्येकं त्रिशतपरिवार क्रमेण नैरयिक ८ पुण्य ९परलोक १० मोक्ष ११ सन्देहभाजस्तोगताः सन्ति,
Jain Education Interminal
IN
For Private & Personel Use Only
G
ainelibrary.org

Page #244

कल्प.सुबोव्या०६
॥११२॥
श्रीपति उमापति विद्या मधर लक्ष्मीधर पिण्या-विजाः अन्येऽपि उपाध्या परस्परं न पृच्छन्ति, एवं
गणपति जयदेव, यास-विष्णु मुकुन्द गोविन्द पशङ्कर ईश्वर शिवजी । इत्यादयो मिलित हरिशङ्कर त्रिकम जोसी पालकृष्ण यदुराम राम रामाची सुखदेव गङ्गापति गौरीपालन
२ । ३ । ४ । ५ । ६
।१०। ११
गणधरा | नाम दतिः अग्निभतिः वायभतिः व्यक्तः सुधर्मा मण्डितःमौर्यपुत्रः अकम्पितः अचलभ्राता मेतायें प्रभासः तत्संशयापरिवार ५०० - ५०० ५०० । ५०० | ५०० । ३५० ३५० । ३०० ३०० ३०० ३०० : I
. | शङ्का जीवः कर्म तज्जीव० भूतानि योयादृशः बन्धः। देवः । नारकः । पुण्यं परलोकः मोक्षः
जमेलापका ते चैकादशापि द्विजा एकैकसन्देहसद्भावेऽपि सर्वज्ञत्वाभिमानक्षतिभयात् परस्परं न पृच्छन्ति, एवं एते तत्परिवारभूताश्च चतुश्चत्वारिंशच्छतानि द्विजाः अन्येऽपि उपाध्याय-शङ्कर ईश्वर शिवजी जानी-गङ्गाधर महीधर भूधर लक्ष्मीधर पिण्ड्या-विष्णु मुकुन्द गोविन्द पुरुषोत्तम नारायण दुवे-16 श्रीपति उमापति विद्यापति गणपति जयदेव, व्यास-महादेव शिवदेव मूलदेव सुखदेव गङ्गापति गौरीपति | त्रिवाडी-श्रीकण्ठ नीलकण्ठ हरिहर रामजी-बालकृष्ण यदुराम राम रामाचार्य राउल-मधुसूदन नरसिंह कमलाकर सोमेश्वर हरिशङ्कर त्रिकम जोसी-पूनो रामजी शिवराम देवराम गोविन्दराम रघुराम उदिराम इत्यादयो मिलिताः सन्ति । अत्रान्तरे च भगवन्नमस्यार्थ आगच्छतःमुरासुरान् विलोक्य ते चिन्तयन्ति-अहो! यज्ञस्य महिमा ! यदेते सुराः साक्षात्समागताः, अथ तान् यज्ञमण्डपं विहाय प्रभुपार्श्व च गच्छतो विज्ञाय द्विजा विषेदुः, ततोऽमी सर्वज्ञं वन्दितुं यान्तीति जनश्रुत्या श्रुत्वा इन्द्रभूतिः सामर्षश्चिन्तयामासिवान्-अहो!|॥११२॥ मयि सर्वज्ञे सत्यपि अपरोऽपि सर्वज्ञं खं ख्यापयति, दुःश्रवं एतत्कर्णकटु कथं नाम श्रूयते ?, किश्च-कदाचित् |
२७
For Private Personel Use Only
Iov.jainelibrary.org

Page #245

कोऽपि मूर्खः केनचिर्भूर्तेन वञ्च्यते, अनेन तु सुरा अपि वञ्चिताः, यदेवं यज्ञमण्डपं मां सर्वज्ञं च विहाय 3 तत्समीपं गच्छन्ति । अहो! सुराः कथं भ्रान्तास्तीर्थाम्भ इव वायसाः । कमलाकरवड़ेका, मक्षिकाश्चन्दनं यथा ॥१॥ करभा इव सदृक्षान् , क्षीरानं शूकरा इव । अर्कस्यालोकवद् घूकास्त्यक्त्वा यागं प्रयान्ति यत् ॥२॥ अथवा यादृशोऽयं सर्वज्ञस्तादृशा एवैते, अनुरूप एव संयोगः, यतः-पश्यानुरूपमिन्दिदिरेण माकन्दशेखरो मुखरः। अपिच पिचुमन्दमुकुले,मौकुलिकुलमाकुलं मिलति ॥१॥ तथापि नाहं एतस्य सर्वज्ञाटोपं सहे, यत-व्योनि सूर्यद्वयं किं स्याद, गुहायां केसरिद्वयम् । प्रत्याकारे च खड्गी द्वौ, किंसर्वज्ञावहं सच?॥१॥ ततो भगवन्तं वन्दित्वा प्रतिनिवर्तमानान् सोपहासं जनान् पप्रच्छ-भो! भो ! दृष्टः स सर्वज्ञः? कीदृगरूपः? किंखरूपः? इति, जनैस्तु-यदि त्रिलोकीगणनापरा स्यात्, तस्याः समाप्तिर्यदि नायुषः स्यात् । पारेपरायं गणितं यदि स्यात्, गणेयनिःशेषगुणोऽपि स स्यात् ॥१॥ इत्याधुक्ते सति स ध्यौ-नूनमेष महाधूर्तों, मायायाः कुलमंदिरम् । कथं लोकः समस्तोऽपि, विभ्रमे पातितोऽमुना ? ॥२॥ न क्षमे क्षणमात्रं तु, तं सर्वज्ञ, कदाचन । तमःस्तोममपाका, सूर्यो नैव प्रतीक्षते ॥ ३ ॥ वैश्वानरः करस्पर्श, केसरोल्लुंचनं हरिः। क्षत्रि-11 यश्च रिपुक्षेपं, न सहते कदाचन ॥४॥ मया हि येन वादींद्रास्तूष्णीं संस्थापिताः समे । गेहेशूरतरः कोऽसौ, सर्वज्ञो मत्पुरो भवेत् ? ॥५॥शैला येनाग्निना दग्धाः, पुरः के तस्य पादपाः । उत्पाटिता गजा येन, काST वायोस्तस्य पुंभिकाः? ॥६॥ किंच-गता गौडदेशोद्भवा दूरदेश, भयाजर्जरा गौर्जरास्त्रासमीयुः। मृता
Jan Education
For Private &Personal use Only
V
w.jainelibrary.org

Page #246

॥ पीलयतस्तिलभू
कल्प.सुबो-मालवीयास्तिलांगास्तिलंगोद्भवा जज्ञिरे पंडिता मयेन ॥७॥ अरे लाटजाताः क याताः प्रणष्टाः, पटिष्टा व्याः ६ अपि द्राविडा वीडयोrः । अहो वादिलिप्साऽऽतुरे मय्यमुष्मिन्, जगत्युत्कटं वादिदुर्भिक्षमेतत् ॥ ८॥ तस्य मर्माग्रे कोऽसौ, वादी सर्वज्ञमानमुदहति ? । इति तत्र गंतुमुत्कं, तमग्निभूतिर्जगादेवं ॥९॥ किं तत्र
रमर्षः ॥११३॥
वादिकीटे,तव प्रयासेन ? यामि बंधोऽहम् । कमलोन्मूलनहेतोंर्नेतव्यः किं सुरेंद्रगजः ? ॥१०॥ अकथयदथेंद्रभूशतिर्यद्यपि मच्छात्रजय्य एवासौ । तदपि प्रवादिनाम.श्रुत्वा स्थातुं न शक्नोमि ॥ ११॥ पीलयतस्तिलः कश्चित्,
दलतश्च यथा कणः । सूडयतस्तृणं किंचिदगस्तेः पिवतः सरः॥ १२॥ मर्दयतस्तुषः कोऽपि, तद्वदेष ममा18भवत् । तथापि सासहिर्न हि, मुधा सर्वज्ञवादिनम् ॥ १३॥ एकस्मिन्नजिते यस्मिन् , सर्वमप्यजितं भवेत् ।।
एकदा हि सती लुप्सशीला स्यादसती सदा ॥१४॥ चित्रं चैव त्रिजगति,सहस्रशो निर्जिते मया वादः। | क्षिप्रचटस्थाल्यामिव कंकटुकोऽसौ स्थितो वादी ॥१५॥ अस्मिन्नजिते सर्व जगज्जयोद्भूतमपि यशो नश्येत् ।। अल्पमपि शरीरस्थं.शल्यं प्राणान् वियोजयति ॥ १६॥ यतः-छिद्रे खल्पेऽपि पोतः किं, पाथोधौ न निमजति ? । एकस्मिन्निष्टके कृष्टे, दुर्गः सर्वोऽपि पात्यते ॥ १७॥ इत्यादि विचिंत्य विरचितद्वादशतिलकः खर्णय
16 २५ ज्ञोपवीतविभूषितः स्फारपीतांबराडंबर: कैश्चित्पुस्तकपाणिभिः कैश्चित्कमंडलुपाणिभिः कैश्चिद्दर्भपाणिभिः सरखतीकंठाभरण वादिविजयलक्ष्मीशरण वादिमदगंजन वादिमुखभंजन वादिगजसिंह वादीश्वरलीह वादि
&॥११३॥ सिंहअष्टापद वादिविजयविशद वादिबंदभूमिपाल वादिशिरःकाल वादिकदलीकृपाण वादितमोभान वादि
ह, मुधा सर्वज्ञवातः सरः॥१२
एहि सती ल
Jan Education
For Private Personal Use Only

Page #247

गोधूमघरट्ट मर्दितवादिमरट वादिघदमुद्गर वादिघूकभास्कर वादिसमुद्रागस्ते वादितरून्मूलनहस्तिन् वादिसुर सुरेंद्र वादिगरुडगोविंद वादिजनराजान वादिकंसकाहान वादिहरिणहरे,वादिज्वरधन्वंतरे वादियूथमल्ल वादिहृदयशल्य वादिगणजीपक वादिशलभदीपक वादिचक्रचूडामणे पंडितशिरोमणे विजितानेकवाद सरस्वतीलब्धप्रसाद इत्यादिबिरुदबंदमुखरितदिकच पंचभिः छात्रशतैः परिवृत इंद्रभूतिः वीरसमीपं गच्छश्चितयामास-अहो धृष्टेन अनेन किमेतत् कृतं? यदैहं सर्वज्ञाटोपेनप्रकोपितः,यतः कृष्णसर्पस्य मंडूकश्चपेटां दातुमुंद्यतः। आखू रदैश्च मार्जरदंष्ट्रापाताय सादरः॥१॥ वृषभः स्वगजं शंगैः, प्रहां कांक्षति दुतम् । द्विपः पर्वतपाताय, दंताभ्यां यतते रयात् ॥२॥ शशकः केसरिस्कंधकेसरां ऋष्टमीहते । मदृष्टौ यदसौ सर्ववित्त्वं ख्यापयते जने ॥३॥ शेषशीर्षमणि लातुं, हस्तः स्वीयः प्रसारितः। सर्वज्ञाटोपतोऽनेन, यदहं परिकोपितः ॥४॥ समीराभिमुखस्थेन, वाग्निलितोऽमुना । कपिर्कच्छूलता देहे, सौख्यायालिंगिता ननु ॥५॥ भवतु, किंमेतेन ?, अधुना निरुत्तरीकरोमि, यतः तावद्गर्जति खद्योतस्तावद्गर्जति चंद्रमाः । उदिते तु सहसांशी, न खद्योतो न चंद्रमाः॥६॥ सारंगमातंगतुरंगपूगः, पलाय्यतामाशु वनादमुष्मात् । साटोपकोपस्फु-1 टकेसरश्रीमृगाधिराजोऽयमुपेयिवान् यत् ॥७॥ मम भाग्यभराद्यद्वा, वाद्ययं समुपस्थितः। अद्य तां रसना| कंडूमपनेष्ये विनिश्चितम् ॥ ८॥ लक्षणे मम दक्षत्वं, साहित्ये संहता मतिः। तर्के कर्कशताऽत्यर्थ, व शास्त्रे नास्ति मे श्रमः १ ॥९॥ यमस्य मालवो दरे, किं स्यात्? को वा वचखिनः । अपोषितो रसो? नूनं, किमजेयं च
Jain Education
For Private & Personel Use Only
V
ww.jainelibrary.org

Page #248

कल्प. सुबो
व्या० ६
॥११४॥
Jain Education In
चक्रिणः १ ॥ १० ॥ अभेद्यं किमु वज्रस्य, किमसाध्यं महात्मनाम् । क्षुधितस्य न किं खायं किं न वाच्यं खलस्य च १ ॥ ११ ॥ कल्पद्रूणामैदेयं किं, निर्विण्णानां किमेत्यजम् ? । गच्छामि तर्हि तस्यांते, पश्याम्येतत्पराक्रमम् ॥ १२ ॥ तथा ममापि त्रैलोक्यजित्वरस्य महौजसः । अजेयं किमिवास्तीह, तद्गच्छामि जयायैमुम् ॥ १३ ॥ इत्यादि चिंतयन् प्रभुमवेक्ष्य सोपानसंस्थितो दध्यौ । किं ब्रह्मा किं विष्णुः, सदाशिवः शंकरः किं वा ? ॥ १४ ॥ चद्रः किं ? स न यत्कलंककलितः सूर्योऽपि नो तीव्ररुक, मेरुः किं ? न स यन्नितांतकठिनो, विष्णुः ? न यत् सोऽसितः । ब्रह्मा किं ? न जरातुरः स च जराभीरुः ? न यत्सोऽतनुः, ज्ञातं दोषविवर्जिताखिल गुणाकीर्णोऽन्तिमस्तीर्थकृत् ॥ १५ ॥ हेमसिंहासनासीनं सुरराजनिषेवितम् । दृष्ट्वा वीरं जगत्पूज्यं, चिंतयामास चेतसि ॥ १६ ॥ कथं मया महत्त्वं हा, रक्षणीयं पुराऽर्जितम् ? । प्रासादं कीलिकाहेतोर्भक्तुं को नाम वांछति ॥ १७॥ एकेनाविजितेनापि, मानहानिस्तु का मम ? । जगज्जैत्रस्य किं नाम, करिष्यामि च सांप्रतम् ? ॥ १८ ॥ अविचारितकारित्वमहो मे मन्ददुर्द्धियः । जगदीशावतारं यत् जेतुमेनं समागतः ॥ १९ ॥ अस्याग्रेऽहं कथं वक्ष्ये ?, पार्श्वे यास्यामि वा कथम् ? । संकटे पतितोऽस्मीति, शिवो रक्षतु मे यशः ॥ २० ॥ कथंचि - दपि भाग्येन, चेद्भवेदत्र मे जयः । तदा पंडितमूर्द्धन्यो, भवामि भुवनत्रये ॥ २१ ॥ इत्यादि चिंतयन्नेव, सुधामधुरया गिरा । आभाषितो जिनेंद्रेण, नामगोत्रोक्तिपूर्वकम् ॥ २२ ॥ हे गौतमेंद्रभूते ! त्वं, सुखेनागतवानसि । इत्युक्तेऽचिंतयद्वेत्ति, नामापि किमसौ मम १ ॥ २३ ॥ जगत्रितयविख्यातं, को वा नाम न वेत्ति माम् ? । जन

श्रीवीरपार्श्वे गमनम्
२०
२५
॥११४॥
२८
jainelibrary.org

Page #249

प्रथम गणधरः
स्याबालगोपालं, प्रच्छन्नः किं दिवाकरः ॥ २४ ॥ प्रकाशयति गुप्तं चेत्, संदेहं मे मनःस्थितम् । तदा जानामि सर्वज्ञमन्यथा तु न किंचन ॥ २५॥ चिंतयंतमिति प्रोचे, प्रभुः को जीवसंशयः। विभावयसि नो वेदपदार्थ शृणु तान्यथ ॥२६॥ समुद्रो मध्यमान: किं ?, गंगापूरोऽथवा किमु ? । आदिब्रह्मध्वनिः किं वा ?, वीरवेद्ध्वनिर्वभौ ॥ २७ ॥ वेदपदानि च-विज्ञानघन एवैतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय तान्येवान विनश्यति, न प्रेत्यसंज्ञाऽस्ती ति, त्वं तावत् एतेषां पदानां अर्थ एवं करोषि-यत् विज्ञानघनो-गमनागमनादिचेष्टावान् आत्मा एतेभ्यो भूतेभ्यः-पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशेभ्यः,समुत्थाय-प्रकटीभूय . मद्यांगेषु मदशक्तिरिव, ततस्तानि-भूतान्येव अनु विनश्यति-तत्रैव विलयं याति जले बुबुद इव, ततो भूतांतिरिक्तस्य आत्मनोऽभावात् न प्रेत्यसंज्ञास्ति-मृत्वा पुनर्जन्म नास्तीति, परं अयुक्तोऽयमर्थः, शृणु तावदेतेषां अर्थ-विज्ञानघन इति कोQ: ?-विज्ञा-|| नघनो-ज्ञानदर्शनोपयोगात्मकं विज्ञानं तन्मयत्वादात्माऽपि विज्ञानघना, प्रतिप्रदेश अनंतज्ञानपर्यायात्मक-18 त्वात्, स च विज्ञानघन:-उपयोगात्मक आत्मा, कथंचिद्भूतेभ्यस्तद्विकारेभ्यो वा घटादिभ्यः समुत्तिष्ठते-उत्पद्यते इत्यर्थः, घटादिज्ञानपरिणतो हि जीवो घटादिभ्य एव हेतुभूतेभ्यो भवति, घटादिज्ञानपरिणामस्य घटादि|वस्तुसापेक्षत्वात्, एवं च एतेभ्यो भूतेभ्यो-घटादिवस्तुभ्यस्तत्तदुपयोगतया जीवः समुत्थाय-समुत्पद्य तान्येव
अनु विनश्यति, कोऽर्थः १-तस्मिन् घटादौ वस्तुनि नष्टे व्यवहिते वा,जीवोऽपि तदुपयोगरूपतया नश्यति,अन्योIपयोगरूपतया उत्पद्यते.सामान्यरूपतया वा अवतिष्ठते, ततश्च न प्रेत्यसंज्ञास्ति, कोऽर्थः १-न प्राक्तनी घटाधु
93020201292027 Seady

For Private & Personel Use Only

Page #250

कल्प.सुबोव्या०६
॥११५॥
पयोगरूपा संज्ञा अवतिष्ठते, वर्तमानोपयोगेन तस्या नाशितत्वादिति, अपरं च स वै अयं आत्मा ज्ञानमय
द्वितीय इत्यादि, तथा 'ददद', कोऽर्थः ?-दमो दानं या इति दकारत्रयं यो वेत्ति स जीवः, किंच-विद्यमानभोक्तृका गणधरः इदं शरीरं, भोग्यत्वात् , ओदनादिवत् इत्यायनुमानेनापि, तथा-क्षीरे घृतं तिले तैलं, काष्ठेऽग्निःसौरभं सुमे । चंद्रकांते सुधा यद्बत् , तथाऽऽत्मागगतः पृथक ॥१॥ एवं च प्रभुवचनैः छिन्नसंदेहः श्रीइंद्रभूतिः पंचशतपरिवारः प्रव्रजितः, तत्क्षणाच 'उपन्नेह वा (१) विगमेइ वा (२) धुवेइ वा (३)' इति प्रभुवदनांत्रिपदी प्राप्य द्वादशांगी रचितवान् । इति प्रथमगणधरः१॥
२० | तं च प्रव्रजितं श्रुत्वा, दध्यौ तदबान्धवोऽपरः। अपि जातु द्रवेदद्रिर्हिमानी प्रज्वलेदपि ॥१॥वह्निः शीत: स्थिरो वायुः, संभवेन्न तु बांधवः । हारयेदिति पप्रच्छ, लोकार्नश्रद्दधद् भृशम् ॥ २॥ ततश्च निश्चये जाते, चिंतयामास चेतसि । गत्वा जित्वा च तं धूर्त, वालयामि सहोदरम् ॥ ३॥ सोऽप्येवमागतः शीघ्र, प्रभुणाऽऽभाषितस्तथा। संदेहं तस्य चित्तस्थं, व्यक्तीकृत्यावदद्विभुः॥४॥हे गौतमौग्निभूते! का, संदेहस्तव कर्मणः ? कथं वा वेदतत्वार्थ, विभावयसि न स्फुटम् ॥५॥स चायं-पुरुष एवेदं निं सर्वं यद्भूतं यच भाव्यं' इत्यादि, तत्र 'निं' इति वाक्यालङ्कारे यद् भूतं अतीतकाले यच भाव्यं भाविकाले तत् सर्व इदं पुरुष एव-आत्मैव, ॥११५॥ एवकारः कर्मेश्वरादिनिषेधार्थः, अनेन वचनेन यन्नरामरतिर्यकपर्वतपृथ्व्यादिकं वस्तु दृश्यते तत्सर्वं आत्मैव, ततः कर्मनिषेधः स्फुट एव, किंच-अमूर्तस्य आत्मनो मूर्तेन कर्मणा अनुग्रह उपघातश्च कथं भवति?, यथा
Jain Education in mednal
For Private & Personel Use Only

Page #251

आकाशस्य चन्दनादिना मण्डनं खङ्गादिना खण्डनं च न सम्भवति, तस्मात् कर्म नास्ति इति तव चेतसि
तृतीय वर्त्तते, परं हे अग्निभूते ! नायमर्थः समर्थः, यत इमानि पदानि पुरुषस्तुतिपराणि, यथा त्रिविधानि वेदपदानि:ला गणधरः कानिचिद्विधिप्रतिपादकानि यथा'वर्गकामोऽग्निहोत्रं जुहुयादि'त्यादीनि, कानिचित् अनुवादपराणि यथा . 'द्वादश मासाः संवत्सर' इत्यादीनि, कानिचित् स्तुतिपराणि यथा इदं पुरुष एवे'त्यादीनि, ततोऽनेन पुरुषस्य महिमा प्रतीयते, न तु कर्माद्यभावः, यथा-जले विष्णुः स्थले विष्णुः, विष्णुः पर्वतमस्तके । सर्वभूतमयो विष्णुस्तस्माद्विष्णुमयं जगत् ॥१॥ अनेन वाक्येन विष्णोर्महिमा प्रतीयते, न तु अन्यवस्तूनां अभावः, किञ्च-अमूर्सस्यात्मनो मूर्त्तन कर्मणा कथं अनुग्रहोपघातौ ?, तदपि अयुक्तं, यत् अमूर्तस्यापि ज्ञानस्य मद्यादिना उपघातो, ब्राहयाद्यौषधेन च अनुग्रहो दृष्ट एव, किञ्च-कर्म विना एकः सुखी अन्यो दुःखी,एकः प्रभुरन्यः किङ्कर इत्यादि प्रत्यक्षं जगद्वैचित्र्यं कथं नाम सम्भवतीति श्रुत्वा गतसंशयः प्रव्रजितः इति द्वितीयो गणधरः २॥ | अथ वायुभूतिरपि तौ प्रबजितौ श्रुत्वा यस्य इन्द्रभूत्यग्निभूती शिष्यौ जातौ स ममापि पूज्य एव, तद्गच्छाम्यहमपि संशयं पृच्छामि इति सोऽप्यागतः, एवं सर्वेऽप्यागताः, भगवताऽपि सर्वेऽपि प्रतिबोधिताः, तत्क्रमश्चीयं-तज्जीवतच्छरीरे, सन्दिग्धं वायुभूतिनामानम् । ऊचे विभुर्यथास्थं, वेदार्थ किं न भावयसि ॥१॥ यता-विज्ञानघन एवैतेभ्यो भूतेभ्य' इत्यादिवेदपदैः भूतेभ्यो जीवः पृथग् नास्ति इति प्रतीयते, तथा 'सत्येन
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
TAmr.jainelibrary.org

Page #252

कल्प.सुबो
लभ्यस्तपसा ह्येष ब्रह्मचर्येण नित्यं ज्योतिर्मयो हि शुद्धो. यं पश्यन्ति धीरा यतयः संयतात्मान इत्यादि' चतुर्थपञ्चम व्या०६॥ अस्यार्थ:-एष ज्योतिर्मयः शुद्ध आत्मा सत्येन तपसा ब्रह्मचर्येण लभ्यः-ज्ञेय इत्यर्थः, एभिस्तु वेदपदैर्भूतेभ्य: गणधरौ
पृथक आत्मा प्रतीयते, ततस्तव सन्देहः यदुत यच्छरीरं स एवात्मा अन्यो वेति, परं अयुक्तं एतत्, यस्मात् ॥११६॥
'विज्ञानघने'त्यादिभिरपि पदैः अस्मदुक्तार्थप्रकारेण आत्मसत्ता प्रकटैव, इति तृतीयः गणधरः ३॥ __ पश्चसु भूतेषु तथा,सन्दिग्धं व्यक्तसंज्ञक विबुधम् । ऊचे विभूयथास्थं वेदार्थ किं न भावयसि ? ॥१॥ 'येन खमोपमं वै सकलं इत्येष ब्रह्मविधिरञ्जसा विज्ञेय' इति, अस्यार्थः-वै-निश्चितं सकलं-एतत् पृथिव्यादिकं खमोपमं असत्, अनेन वेदवचसा तावद्भूतानां अभावः प्रतीयते, 'पृथ्वी देवता आपो देवता' इत्यादिभिस्तु भूतसत्ता प्रतीयते इति सन्देहः, परं अविचारितं एतत् , यस्मात् 'स्वप्नोपमं वै सकलं' इत्यादीनि पदानि अध्यात्मचिन्तायां कनककामिन्यादिसंयोगस्य अनित्यत्वसूचकानि, न तु भूतनिषेधपराणीति चतुर्थः गणधरः ४॥ ___ यो यादृशः स तादृश, इति सन्दिग्धं सुधर्मनामानम् । ऊचे विभुर्यथास्थं वेदार्थ किं न भावयसि ? ॥१NIA | यता- पुरुषो वै पुरुषत्वमश्नुते, पशवः पशुत्वं' इत्यादीनि भवान्तरसादृश्यप्रतिपादकानि, तथा 'शृगालो वै एष जायते यः सपुरीषो दह्यते' इत्यादीनि भवान्तरवैसदृश्यप्रतिपादकानि वेदपदानि दृश्यन्ते, इति तव सन्देहः, परं नायं सुन्दरो विचारो, यस्मात् 'पुरुषो वै पुरुषत्वमश्नुते' इत्यादीनि यानि पदानि तानि मनुष्योऽपि
Jain Education indiana
For Private
Personel Use Only

Page #253

कश्चिन्मार्दवादिगुणोपेतो मनुष्यायुःकर्म बध्ध्वा पुनरपि मनुष्यो भवति इत्यर्थनिरूपकाणि न तु मनुष्यो षष्ठसप्तमौ मनुष्य एव भवतीति निश्चायकानि, तथा कथं मनुष्यः पशुर्भवति ?, न हि शालीबीजाद्गोधूमाकुरः सम्भ-15 गणधरौ वतीति या तव चित्ते युक्तिः प्रतिभाति साऽपि न समीचीना, यतो गोमयादिभ्यो वृश्चिकाद्युत्पत्तेर्दर्शनात् कार्यवैसदृश्यं अपि सम्भवत्येवेति पञ्चमः गणधरः५॥ ___ अथ बन्धमोक्षविषये,सन्दिग्धं मण्डिताभिधं विबुधम् । ऊचे विभुर्यथास्थं, वेदार्थ किं न भावयसि ॥१॥ यतः स एष विगुणो विभुन बद्ध्यते संसरति वा मुच्यते मोचयति वा त्वं तावत् एतेषां पदानां अर्थ एवं करोषि-यत् स एषः-अधिकृतो जीवः, कथम्भूतो?-विगुणः-सत्त्वादिगुणरहितो. विभु:-सर्वव्यापको,न बद्ध्यते-पुण्यपापाभ्यां न युज्यते, नकारस्य सर्वत्र योजनात् न संसरति-न संसारे परिभ्रमति, न मुच्यते कर्मणा बन्धाभावात्, नाप्यन्यं मोचयति अकर्तृकत्वात्, परं नायं अर्थः समर्थः, किन्तु स एष आत्मा, किंविशिष्टो?विगुणो-विगतच्छाद्मस्थिकगुणः, पुनः कीदृशो?-विक्षु:-केवलज्ञानवान् केवलज्ञानस्वरूपेण विश्वव्यापकत्वात्, एवंविध आत्मा पुण्यपापाभ्यां न युज्यते इति सुस्थं, इति षष्ठः गणधरः ६॥ | अथ देवविषयसन्देहसंयुतं मौर्यपुत्रनामानम् । ऊचे विभुर्यथास्थं , वेदार्थं किं न भावयसि ?॥१॥ यतः'को जानाति मायोपमान गीर्वाणान् इन्द्रयमवरुणकुबेरादीन् ' इति पदैर्देवनिषेधः प्रतीयते, 'स एष यज्ञा. युधी यजमानोऽञ्जसा खर्लोकं गच्छति' इति पदैस्तु देवसत्ताप्रतीयते इति तव सन्देहः, परं अविचारितं एतत् ,ISH

For Private Personel Use Only

Page #254

कल्प.सुबो
यत एते त्वया मया च प्रत्यक्षं एव दृश्यन्ते देवाः, यत्तु वेदे 'मायोपमान्' इत्युक्तं तद्देवानां अपि अनित्य- अष्टमनवम व्या०६ त्वसूचकं इति सप्तमः गणधरः ७॥
दशमा ___ अथ नारकसन्देहात्,सन्दिग्धर्मकम्पितं विवुधमुख्यम् । ऊचे विभुर्यथास्थं वेदार्थ किं न भावयसि ? ॥१॥
गणधरा ॥११७॥
यस्मात् 'न ह वै प्रेत्य नरके नारकाः सन्ति' इत्यादिपदैनारकाभावः प्रतीयते, 'नारको वै एष जायते यः शबान्नमश्नाति' इत्यादिपदैस्तु नारकसत्ता प्रतीयते इति तव सन्देहः, परं'नह वै प्रेत्य नरके नारकाः सन्ति इति कोऽर्थः १-प्रेत्य-परलोके केचिन्नारका मेादिवत् शाश्वता न सन्ति, किन्तु यः कश्चित् पापमोचरति स २० नारको भवति, अथवा नारका मृत्वाऽनन्तरं नारकतया नोत्पद्यन्ते इति प्रेत्य नारका न सन्तीत्युच्यते, इति । अष्टमो गणधरः ८॥ । अथ पुण्ये संदिग्धं, द्विजर्मचलभ्रातरं विबुधमुख्यम् । ऊचे विभुर्यथास्थं , वेदार्थ किं न भावयसि ? ॥१॥ 18 तव सन्देहकारणं तावत् अग्निभूत्युक्तं 'पुरुष एवेदं निं सर्व' इत्यादि पदं, तत्र उत्तरं अपि तथैव ज्ञेयं, तथा
'पुण्यः पुण्येन कर्मणा, पापः पापेन कर्मणा' इत्यादिवेदपदैः पुण्यपापयोः सिद्धिश्च, इति नवमः गणधरः ९॥ II अथ परभवसन्दिग्धं,मेतार्य नाम पण्डितप्रवरम् । ऊचे विभुर्यथार्थं ,वेदार्थ किं न भावयसि ? ॥ १॥ यत्तः ॥११७॥
व इन्द्रभूत्युक्तः 'विज्ञानघन एवैतेभ्यो भूतेभ्यः' इत्यादिपदैः परलोकसन्देहो भवति, परं तेषां पदानां अर्थ अस्मदुक्तप्रकारेण विभावय यथा सन्देहो निवर्तते, इति दशमः गणधरः १०॥
Sonese
Jain Education
a
l

FOujainelibrary.org

Page #255

Jain Education
निर्वाणविषय सन्देहसंयुतं च प्रभासनामानम् । ऊचे विभुर्यथास्थं वेदार्थं किं न भावयसि ? ॥ १ ॥ यूतः - 'जरामर्यं वा यदग्निहोत्रं' अनेन पदेन निर्वाणाभावः प्रतीयते, कथं ?, यत् अग्निहोत्रं तत् जराम, कोऽर्थः ? - सर्वदा कर्त्तव्यं, अत्र अग्निहोत्रस्य सर्वदा कर्त्तव्यता उक्ता, अग्निहोत्रक्रिया च निर्वाणकारणं न भवति, शबलत्वात् केषाञ्चिद्वधकारणं केषाञ्चिदुपकारकारणं इति, ततो मोक्षसाधर्कानुष्ठानक्रियाकालस्य अनुक्तत्वान्मोक्षो नास्ति इति मोक्षाभावः प्रतीयते, तथा 'द्वे ब्रह्मणी वेदितव्ये, परमपरं च तत्र परं सत्यज्ञानं, अनन्तरं ब्रह्मेति' इत्यादिपदैर्मोक्षसत्ता प्रतीयते इति तव सन्देहः, परं अविचारितं एतत् यस्मात् 'जरामर्य वा यदग्निहोत्रं ' इत्येत्र वाशब्दोऽप्यर्थे स च भिन्नक्रमः, तथा च जरामयै यावत् अग्निहोत्रं अपि कुर्यात्, कोऽर्थः ?कश्चित्स्वर्गाद्यर्थी यावज्जीवं अग्निहोत्रं कुर्यात्, कश्चिन्निर्वाणार्थी अग्निहोत्रं विहाय निर्वाणसाधकानुष्ठान मॅपि कुर्यात्, न तु नियमतोऽग्निहोत्रमेवेत्यपिशब्दार्थः, ततो निर्वाणसाधर्कानुष्ठानकालोऽप्युक्त एव, तस्मादस्ति निर्वाणं, इत्येकादशः गणधर ः ११ ॥
एवं चतुञ्चत्वारिंशच्छतानि द्विजाः प्रव्रजिताः, तत्र मुख्यानां एकादशानां त्रिपदीग्रहणपूर्वकं एकादशाङ्ग:चतुर्दशपूर्वरचना गणधरपदप्रतिष्ठा च तत्र द्वादशाङ्गीरचनानन्तरं भगवांस्तेषां तदनुज्ञां करोति, शक्रश्च दिव्यं वज्रमयस्थालं दिव्यचूर्णानां भृत्वा त्रिभुवनखामिनः सन्निहितो भवति, ततः खामी रत्नमयसिंहासनादुत्थाय सम्पूर्णा चूर्णमुष्टिं गृह्णाति, ततो गौतमप्रमुखा एकादशापि गणधरा ईषदेवनता अनुक्रमेण तिष्ठन्ति,

एकादशो गणधर :
१०
१४
w.jainelibrary.org

Page #256

कल्प.सुबो- देवास्तूर्यध्वनिगीतादिनिरोधं विधाय तूष्णीकाः शृण्वन्ति, ततो भगवान् पूर्व तावत् भणति-गौतमस्य द्रव्य- तीर्थानुज्ञा व्या०६ गुणपर्यायैस्तीर्थ अनुजानामि' इति, चूर्णाश्च तन्मस्तके क्षिपति, ततो देवा अपि चूर्णपुष्पगन्धवृष्टिं तदुपरि श्रीवीरचतुकुर्वन्ति, गणं च भगवान् सुधर्मखामिनं धुरि व्यवस्थाप्यनुजानाति, इति गणधरवादः।(१२१)।
मासकानि ॥११८॥
| (तेणं कालेणं)तस्मिन् काले (तेणं समएणं)तस्मिन् समये (समणे भगवं महावीरे) श्रमणो भगवान् महावीरः (अहिअग्गामं निस्साए) अस्थिकग्रामस्य निश्रया (पढमं अंतरावासं) प्रथम वर्षारानं चतुर्मासीतियावत् ( वासावासं उवागए) वर्षासु वसनं उपागतः (चंपंच पिट्ठचंपंच निस्साए ) ततः चंपायाः पृष्ठचम्पायाश्च निश्रया (तओ अंतरावासे) त्रीणि चतुर्मासकानि (वासावासं उवागए) वर्षावासार्थ उपागतः (वेसालिं नगरिं वाणिअगामं च निस्साए) वैशाल्याः नगर्याः वाणिज्यग्रामस्य च निश्रया (दुवालस अंतरावासे) द्वादश चतुर्मासकानि (वासावासं उवागए) वर्षावासार्थ उपागतः (रायगिहं नगरं नालंदं च बाहिरिअं नीसाए) राजगृहस्य नगरस्य नालन्दायाश्च बाहिरिकायाः निश्रया (चउद्दस अंतरावासे) चतुर्दश चतुर्मासकानि (वासावासं उवागए) वर्षावासार्थ उपागतः, तत्र नालन्दा राजगृहनगरादुत्तरस्यां दिशि
बाहिरिका-शाखापुरविशेषस्तत्र चतुर्दश वर्षारात्रान् उपागतः (छ मिहिलाए) षट् मिथिलायां नगी (दो ॥११८॥ भिद्दिआए ) द्वे भद्रिकायां ( एगं आलंभिआए ) एक आलम्भिकायां (एगं सावत्थीए) एकं श्रावस्त्यां (एगं ||
पणिअभूमीए) एकं प्रणीतभूमौ, वज्रभूम्याख्यानार्यदेशे इत्यर्थः (एगं पावाए मज्झिमाए) एकं पापायां मध्य- २८
Jain Education
a
l

ailw.jainelibrary.org

Page #257

Jain Education
मायां (हत्थिपालस्स रण्णो ) हस्तिपालस्य राज्ञः ( रज्जुगसभाए ) रज्जुका - लेखकाः ' कारकुन ' इति लोके प्रसिद्धास्तेषां शाला-सभा जीर्णा- अपरिभुज्यमाना तत्र भगवान् (अपच्छिमं अंतरावास ) अपश्चिमम्-अन्त्यं चतुर्मासकं ( वासावासं उवागए ) वर्षावासार्थं उपागतः, पूर्व किल तस्या नगर्या 'अपापा' इति नामासीत् देवैस्तु 'पापा' इत्युक्तं, तत्र भगवान् कालगत इति ॥ ( १२२ ) ॥
( तत्थ णं जे से पावाए मज्झिमाए ) तत्र यस्मिन् वर्षे पापायां मध्यमायां (हत्थिपालस्स रण्णो ) हस्तिपालस्य राज्ञः ( रज्जुगसभाए ) लेखकशालायां (अपच्छिमं अंतरावासं ) अन्त्यं चतुर्मासकं ( वासावासं उवागए ) वर्षावासार्थं उपागतः ॥ ( १२३ ) |
( तस्स णं अंतरावास्स ) तस्य चतुर्मासकस्य मध्ये (जे से वासाणं ) योऽसौ वर्षाकालस्य ( चउत्थे मासे सत्तमे पक्खे) चतुर्थः मासः सप्तमः पक्षः ( कत्तिअबहुले ) कार्त्तिकस्य कृष्णपक्षः ( तस्स णं कत्तिअबहुलस्स) तस्य कार्त्तिक कृष्णपक्षस्य ( पण्णरसीपकखेणं) पञ्चदशे दिवसे ( जा सा चरमा रयणी ) या सा चरमा रजनी ( तं स्यणिं च णं समणे भगवं महावीरे ) तस्यां रजन्यां च श्रमणो भगवान् महावीरः ( कालगए ) कालगतः, कायस्थितिभवस्थितिकालागतः ( विइते ) संसाराद्वयतिक्रान्तः ( समुज्जाए ) समुद्यात:सम्यग् - अपुनरावृत्त्या ऊर्ध्व यातः (छिन्नजाइजरामरणबंधणे ) छिन्नानि जातिजरामरणबन्धनानि - जन्मजरामरणकारणानि कर्माणि येन स तथा (सिद्धे ) सिद्ध: - साधितार्थः (बुद्धे ) बुद्ध: - तत्त्वार्थज्ञानवान् (मुत्ते )
tional

अन्यं चतुर्मासक
सिद्धि: तू.
१२३-४
५
१०
१४

Page #258

कल्प.सबो-मुक्तो भवोपग्राहिकर्मभ्यः (अंतगडे ) अन्तकृत् सर्वदुःखानां (परिनिव्वुडे ) परिनिर्वृतः सर्वसन्तापाभावात.
संवत्सरमा व्या०६ तथा च कीदृशो जातः-(सव्वदुक्खप्पहीणे ) सर्वाणि दुःखानि शारीरमानसानि तानि प्रहीणानि यस्य ससदिनरात्रि
तथा, अथ भगवतो निर्वाणवर्षादीनां सैद्धान्तिकनामान्याह-(चंदे नामे से दोचे संवच्छरे) अथ यत्र भग॥११९॥
नामानि वानिवृतः स चन्द्रनामा द्वितीयः संवत्सरः (पीइवद्धणे मासे ) प्रीतिवर्द्धन इति तस्य मासस्य कार्तिकस्य । ४.नाम (नंदिवद्धणे पक्खे) नंदिवर्द्धन इति तस्य पक्षस्य नाम ( अग्गिवेसे नाम दिवसे) अग्निवेश्य इति तस्य दिवसस्य नाम ( उवसमेत्ति पवुच्चइ ) उपशम इति प्रोच्यते, उपशम इति तस्य द्वितीयं नामेत्यर्थः (दे गंदा नाम सा रयणी) देवानन्दा नानी सा अमावास्या रजनी (निरतित्ति पवुचइ) निरतिः इत्यप्युच्यते। नामान्तरेण ( अच्चे लवे) अर्चनामा लवः (मुहत्ते पाणू) मुहूर्त्तनामा प्राणः (थोवे सिद्धे) सिद्धनामा स्तोकः (नागे करणे) नागनामकं करणं, इदं च शकुन्यादिस्थिरकरणचतुष्टये तृतीयं करणं, अमावास्योत्तरार्द्ध हि
एतदेव भवतीति (सबसिद्धे मुहुत्ते) सर्वार्थसिद्धनामा मुहूर्तः (साइणा नक्खत्तेणं जोगमुवागएणं) खातिSनामनक्षत्रेण चन्द्रयोगे उपागते सति भगवान् ( कालगए जाव सबदुक्खप्पहीणे) कालगतः यावत् सर्वदुःखप्रक्षीणः॥ ॥ अथ संवत्सरमासदिनरात्रिमुहूर्त्तनामानि चैवं सूर्यप्रज्ञप्तौ
॥११९॥ Kा एकस्मिन् युगे पश्च संवत्सरास्तेषां नामानि-चन्द्रः १ चन्द्रः २ अभिवर्द्धितः ३ चन्द्रः ४ अभिवर्द्धित ५-11 श्चेति संवत्सरनामानि । अभिनन्दनः१सुप्रतिष्ठः२विजयः३प्रीतिवर्द्धनः ४ श्रेयान् ५शिशिरः ६शोभन: हैम
२८
588
नामागे करणे ) नागनामसिद्ध मुहुत्ते ) सर्वाधारकालगए जाव सप्रजाती
Jain Education in
For Private & Personel Use Only

Page #259

Jain Education
वान् ८ वसन्तः ९ कुसुमसम्भवः १० निदाघो ११ वनविरोधी १२ इति श्रावणादिद्वादशमासनामानि ॥ पूर्वाङ्ग सिद्ध १ मनोरम २ मनोहर ३ यशोभद्र ४ यशोधर ५ सर्वकामसमृद्ध ६ इन्द्र ७ मूर्द्धाभिषिक्त ८ सौमनस ९ धनञ्जय १० अर्थसिद्ध ११ अभिजित १२ रत्याशन १३ शतञ्जय १४ अग्निवेश्य इति १५ पञ्चदश दिननामानि ॥ उत्तमा १ सुनक्षत्रा २ इलापत्या ३ यशोधरा ४ सौमनसी ५ श्रीसम्भूता ६ विजया ७ वैजयन्ती ८ जयन्ती ९ अपराजिता १० इच्छा ११ समाहारा १२ तेजा १३ अतितेजा १४ देवानन्दा १५ चेति पञ्चदश रात्रिनामानि ॥ रुद्रः १ श्रेयान् २ मित्रं ३ वायुः ४ सुप्रतीतो ५ ऽभिचन्द्रो ६ माहेन्द्रो ७ बलवान् ८ ब्रह्मा ९ बहुसत्य १० | ऐशान १९ स्त्वष्टा १२ भावितात्मा १३ वैश्रवणो १४ वारुण १५ आनन्दो १६ विजयो १७ विजयसेनः १८ प्राजापत्य १९ उपशमो २० गन्धर्वो २१ ऽग्निवेश्यः २२ शतवृषभ २३ आतपवान् २४ अर्थवान् २५ ऋणवान् २६ भौमो २७ वृषभः २८ सर्वार्थसिद्धो २९ राक्षस ३० ति त्रिंशन्मुहूर्त्तनामानि ॥ ( १२४ ॥
( जं रयाणि च णं समणे भगवं महावीरे ) यस्यां रजन्यां श्रमणो भगवान् महावीरः ( कालगए जाव सङ्घदुक्ख पहीणे ) कालगतः यावत् सर्वदुःखप्रक्षीणः ( सा णं रयणी बहूहिं देवेहिं देवीहि य ) सा रजनी बहुभिः देवैः देवीभिश्च ( ओवयमाणेहिं ) खर्गात् अवपतद्भिः ( उप्पयमाणेहि य) उत्पतद्भिश्च कृत्वा (उज्जोविया आविद्दुत्था) उद्योतवती अभवत् ॥ ( १२५ )॥
(जं रयाणि च णं समणे भगवं महावीरे ) यस्यां रात्रौ श्रमणो भगवान् महावीरः ( कालगए जाव सङ्घ
tional

देवागमनम् सू. १२५
५
१०
१४
ww.jainelibrary.org

Page #260

कल्प. सु व्या० ६
॥१२०॥
Jain Education
दुक्खप्पहीणे) कालगतः यावत् सर्वदुःखप्रक्षीणः ( सा णं रयणी बहू हिं देवेहिं देवीहि य) सा रात्रिः बहुभिः देवैः देवीभिश्च (ओवयमाणेहिं ) अवपतद्भिः ( उप्पयमाणेहिं ) उत्पतद्भिश्च कृत्वा ( उप्पिंजलगमाणभूआ ) भृशं आकुला इव ( कहकहगभूआ आविहुत्था ) अव्यक्तवर्णकोलाहलमयी अभवत् ॥ १२६ ॥ ( जं रयाणि च णं समणे भगवं महावीरे ) यस्यां रात्रौ श्रमणो भगवान् महावीरः ( कालगए जाव सङ्घदुक्खप्पहीणे ) कालगतः यावत् सर्वदुःखप्रक्षीणः ( तं रयणिं च णं जिट्ठस्स ) तस्यां च रजन्यां ज्येष्ठस्य, किंभूतस्य ? - ( गोअमस्स ) गोत्रेण गौतमस्य ( इंदभूइस्स ) इन्द्रभूतिनामकस्य ( अणगारस्स अंतेवासिस्स ) अनगारस्य शिष्यस्य ( नायए पिज्जबंधणे वुच्छिन्ने ) ज्ञातजे - श्रीमहावीरविषये प्रेमबन्धने - लेहबन्धने व्युच्छिनेत्रुटिते सति (अणते ) अनन्तवस्तुविषये ( अणुत्तरे जाव केवलवर नाणदंसणे समुप्पन्ने ) अनुत्तरे यावत् केवलवरज्ञानदर्शने समुत्पन्ने, तचैवं - खनिर्वाणसमये देवशर्मणः प्रतिबोधनाय कापि ग्रामे खामिना प्रेषितः श्रीगौतमः तं प्रतिबोध्य पश्चादागच्छन् श्रीवीरनिर्वाणं श्रुत्वा वज्राहत इव क्षणं तस्थौ, वभाण च 'प्रसरति मिथ्यात्वतमो, गर्जन्ति कुतीर्थिकौशिका अद्य । दुर्भिक्षडमरवैरादिराक्षसाः प्रसरमेष्यन्ति ॥ १ ॥ राहुग्रस्तनिशाकरमिव गगनं दीपहीनमिव भवनम् । भरतमिदं गतशोभं त्वया विनाऽय प्रभो ! जज्ञे ॥ २ ॥ कस्याहिपीठे प्रणतः पदार्थान्, पुनः पुनः प्रश्नपदीकरोमि ? । कं वा भदन्तेति वदामि ? को वा, मां गौतमेत्यात गिराऽथ वक्ता ? ॥ ३ ॥ हा ! हा ! हा ! वीर ! किं कृतं ? यदीदृशेऽवसरेऽहं दूरीकृतः, किं मांडकं मण्डयित्वा
nal

|देवकोलाहलः गौतमकेवलम् सं. १२६-१२७
२०
२५
॥१२०॥
२८
ww.jainelibrary.org

Page #261

श्रीगौतमकेवलम् स. १२७
बालवत्तवांश्चले लगिष्यं ? किं केक्लभागर्ममामयिष्यं? किं मुक्तौ सङ्कीर्ण अभविष्यत् ? किं वा तव भारोभविष्यद् यदेवं मां विमुच्य गता, एवं च 'वीर वीर' इति कुर्वतो 'वी' इति मुखे लग्नं गौतमस्य, तथा च हं ज्ञातं-बीतरागा निःस्नेहा भवन्ति, ममैवायं अपराधो यन्मया तदा श्रुतोपयोगो न दत्ता, घिगिमं एकपाक्षिक लेई, अलं लेहेन, एकोऽस्मि, नास्ति कश्चन मम, एवं सम्यक् साम्यं भावयतस्तस्य केवलमुत्पेदे-मुक्खमग्गपवण्णाणं सिणेहो बजसिंखला। वीरे जीवंतए जाओ,गोअमोज न केवली॥१॥ प्रातःकाले इन्द्राद्यैर्महिमा कृतः, अत्र कवि-महङ्कारोऽपि बोधाय, रागोऽपि गुरुभक्तये। विषादः केवलार्याभूत्, चित्रं श्रीगौतमप्रभोः॥१॥ स च द्वादश वर्षाणि केवलिपर्यायं परिपाल्य दीर्घायरितिकृत्वा सुधर्मस्वामिने गणं समर्प्य मोक्षं ययौ, सुधर्म| खामिनोऽपि पश्चात् केवलोत्पत्तिा,सोऽप्यष्टौ वर्षाणि विहत्यार्यजम्बूखामिनो गर्ण समय सिद्धिं गतः ॥(१२७)। | (जं रयणि च णं समणे भगवं महावीरे) यस्यां रजन्यां श्रमणो भगवान् महावीरः (कालगए जाच सबदुक्खष्पहीणे) कालगतः यावत् सर्वदुःखप्रक्षीणः (तं रयणिं च णं) तस्यामेव रजन्यां (नबमल्लई नवलेच्छहें कासीकोसलगा) नवमल्लकीजातीया:-काशीदेशस्य राजानः . नवलेच्छकीजातीया:-कोशलदेशस्य राजानः (अट्ठारसवि गणरायाणो) तेच कार्यवशात् गणमेलापकं कुर्वन्ति इति गणराजा अष्टादश, ये चेटकमहाराजस्य सामन्ताः श्रूयन्ते, (अमावासाए) ते तस्यां अमावास्यायां (पाराभोअं) पारं-संसारपार | १ मोक्षमार्गप्रपन्नानां नेहो वनशृंखला। वीरे जीवति जातो गौतमो यन्न केवली ॥१॥
क.सु.२१
in Education Infomation

Page #262

कल्प. सुबोव्या० ६
॥१२१॥
आभोगयति प्राप्यति यस्तं एवंविधं ( पोसहोववासं पटुविसु ) पौषघोपवासं कृतवन्तः, आहारत्यागपौषधरूपं उपवासं चक्रुरित्यर्थः, अन्यथा दीपकरणं न सम्भवति, ततश्च ( गए से भावुजोए दब्बुज्जोअं करिस्सामो) गतः स भावोद्योतः ततो द्रव्योद्योतं करिष्याम इति तैः दीपाः प्रवर्तिताः, ततः प्रभृति दीपोत्सवः संवृत्तः, कार्त्तिक शुक्लमतिपदि च श्री गौतमस्य केवलमहिमा देवैश्चक्रे अतस्तत्रापि जनप्रमोदः, नन्दिवर्धननरेन्द्रश्च भगवतोऽस्तं श्रुत्वा शोकार्त्तः सुदर्शनया भगिन्या सम्बोध्य सादरं खवेश्मनि द्वितीयायां भोजितस्ततो भ्रातृद्वितीयापर्वरूढिः ॥ १२८ ॥ ( जं रयणिं च णं समणे भगवं महावीरे ) यस्यां रात्रौ श्रमणो भगवान् महावीरः ( कालगए जाव सङ्घदुक्खष्पहीणे ) कालगतः यावत् सर्वदुःखप्रक्षीणः ( तं स्यणिं च णं ) तस्यां च रात्रौ (खुद्दाए भासरासी नाम महग्गहे) क्षुद्रात्मा - क्रूरखभाव एवंविधो भश्मराशिनामा त्रिंशत्तमो महाग्रहः, किम्भूतोऽसौ ? - ( दोवाससहस्सा ) द्विसहस्रवर्षस्थितिकः, एकस्मिन् ऋक्षे एतावन्तं कालं अवस्थानात् (समणस्स भगवओो महावीरस्स ) श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य ( जम्मनक्खत्तं संकते ) जन्मनक्षत्रं - उत्तराफाल्गुनी नक्षत्रं सङ्क्रान्तः, तत्रांष्टाशीतिर्ग्रहाः, ते चेमे-अङ्गारको १ विकालको २ लोहिताक्षः ३ शनैश्वरः ४ आधुनिकः ५ प्राधुनिकः ६ कणः ७ कणकः ८ कणकणकः ९ कणवितानकः १० कणसन्तानकः ११ सोमः १२ सहितः १३ आश्वासनः १४ कार्योपगः १५ कर्बुरकः १६ अजकरकः १७ दुन्दुभकः १८ शङ्खः १९ शङ्खनाभः २० शङ्खवर्णाभः २१ कंसः २२ कंसनाभः २३ कंसवर्णाभः २४ नीलः २५ नीलावभासः २६ रूपी २७ रूपावभासः २८ भस्मः २९ भस्म

दीपालिका भ्रातृद्वितीया सू.
१२८
१५
२०
२५ ॥१२१॥ २७
v.jainelibrary.org

Page #263

राशिः ३० तिलः ३१ तिलपुष्पवर्णः ३२ दकः ३३ दकवर्णः ३४ कार्यः ३५ वन्ध्यः ३६ इन्द्राग्निः ३७ धूमकेतुः | ३८ हरिः ३९ पिङ्गलः ४० बुधः ४१ शुक्रः ४२ बृहस्पतिः ४३ राहुः ४४ अगस्तिः ४५ माणवकः ४६ कामस्पर्शः ४७ धुरः ४८ प्रमुखः ४९ विकटः ५० विसन्धिकल्पः ५१ प्रकल्पः ५२ जटालः ५३ अरुणः ५४ अग्निः ५५ कालः ५६ | महाकालः ५७ खस्तिकः ५८ सौवस्तिकः ५९ वर्धमानः ६० प्रलम्बः ६१ नित्यालोकः ६२ नित्योद्योतः ६३ स्वयम्प्रभः ६४ अवभासः ६५ श्रेयस्करः ६६ क्षेमङ्करः ६७ आभङ्करः ६८ प्रभङ्करः ६९ अरजाः ७० विरजाः ७१ अशोकः ७२ वीतशोकः ७३ विततः ७४ विवस्त्रः ७५ विशालः ७६ शाल: ७७ सुव्रतः ७८ अनिवृत्तिः ७९ एकजटी ८० द्विजटी ८१ करः ८२ करकः ८३ राजा ८४ अर्गलः ८५ पुष्पः ८६ भावः ८७ केतुः ८८ इत्यष्टाशीतिर्ग्रहाः ॥ (१२९) ॥
(जप्पभि च णं से खुद्दाए भासरासी महग्गहे) यतः प्रभृति स क्षुद्रात्मा भइमराशिनामा महाग्रहः (दोवाससहस्साठई) द्विवर्षसहस्रस्थितिः ( समणस्स भगवओ महावीरस्स) श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य (जम्म नक्खत्तं संकते ) जन्मनक्षत्रं सङ्क्रान्तः (तप्पभि च णं समणाणं निग्गंथाणं निग्गंधीण य ) ततः प्रभृति श्रमणानां तपस्विनां निर्ग्रन्थानां साधूनां निर्ग्रन्धीनां - साध्वीनां च (नो उदिए उदिए पूआसक्कारे पवत्तइ ) उदितोदितः - उत्तरोत्तरं वृद्धिमान् ईदृशः पूजा-वन्दनादिका सत्कारो - वस्त्रदानादिबहुमानः स न प्रवर्त्तते, अत एव शक्रेण स्वामी विज्ञप्तो यत् क्षणं आयुर्वर्द्धयत येन भवत्सु जीवत्सु भवज्जन्मनक्षत्रं सङ्क्रान्तो भस्मराशिग्रहो भवच्छासनं पीडयितुं न शक्ष्यति, ततः प्रभुणोक्तं- न खलु शक्र ! कदाचिदपि इदं भूतपूर्वं यत्

भस्मग्रहाकमणं पूजाहानिः सू.
१२९-१३०
५
१४

Page #264

कल्प.सुबोब्या०६ ॥१२२॥
वजन्मनक्षत्रात व्यासटिई) द्विवर्षसहस्राबाद भासरासी महणही प्रजासत्कारो भविष्यतामा
प्रक्षीणं आयुर्जिनेन्द्ररपि वर्द्धयितुं शक्यते, ततोऽवश्यंभाविनी तीर्थबाधा भविष्यत्येव, किन्तु षडशीतिवर्षा
भसग्रहोयुषि कल्किनि कुनृपतौ त्वया निगृहीते सति , वर्षसहस्रद्वये पूर्णे मजन्मनक्षत्रादु भस्मग्रहे व्यतिक्रान्ते च । त्तार: कुन्थूत्वत्स्थापितकल्किपुत्रधर्मदत्तराज्यादारभ्य साधुसाध्वीनां उदितोदितः पूजासत्कारो भविष्यतीति ॥(१३०)। त्पत्तिः सू. सूत्रकारा अपि तदेवाहु:-(जया णं से खुदाए भासरासी महग्गहे ) यदा च स क्षुद्रात्मा भस्मराशिमहा- १३१-२३२ ग्रहः (दोवाससहस्सठिई) द्विवर्षसहस्रस्थितिकः (जाव जम्मनक्खत्ताओ विइकंते भविस्सइ) यावत् भगवजन्मनक्षत्रात् व्यतिक्रान्तो भविष्यति- उत्तरिष्यतीत्यर्थः (तया णं समणाणं निग्गंथाणं निग्गंथीण य) तदा श्रमणानां निग्रन्थानां निग्रन्थीनां च ( उदिए उदिए पूआसक्कारे भविस्सइ) उदितोदितः पूजासत्कारो। भविष्यति ॥(१३१) (जं रयणिं च णं समणे भगवं महावीरे) यस्यां रात्रौ श्रमणो भगवान महावीरः। (कालगए जाव सबदुक्खप्पहीणे) कालगतः यावत् सर्वदुःखप्रक्षीणः (तं रयणिं च णं कुंथुअणुद्धरी नाम समुप्पन्ना) तस्यां रात्रौ कुन्थुः-प्राणिजातिः या उद्धत्तुं न शक्यते एवंविधा समुत्पन्ना (जा ठिया अचलमाणा) या स्थिता अत एवं अचलन्ती सती (छउमत्थाणं निग्गंथाणं निग्गंधीण य) छमस्थानां निग्रन्थानां निग्रंन्धीनां च (नो चक्खुफासं हवमागच्छह ) नैव चक्षुःस्पर्श-दृष्टिपथं शीघ्रं आगच्छति (जा अहिआ चलमाणा)। ॥१२२॥ या च अस्थिता अत एव चलन्ती (छउमत्थाणं निग्गंथाणं निग्गंधीण य) छद्मस्थानां निग्रेन्थानां निग्रेन्थीनां च (चक्खुफासं हवमागच्छद) चक्षुर्विषयं शीघ्र आगच्छति ॥ (१३२)॥ (जं पासित्ता बहूहि निग्गंथेहिं|
२८
Jain Education indeneha
For Private & Personel Use Only

Page #265

मोडकालेणं ) तस्मिथ (इंदमूहपाणसंपया हुत्या
ध्यो भारमान काले (तेणं समाओ) इन्द्रभूतिप्रमुखतावती श्रमणस
पर्षद
निग्गंधीहि य) यां कुन्थु अणुद्धरी दृष्ट्रा बहुभिः निर्ग्रन्थैः-साधुभिर्बह्वीभिः निर्ग्रन्थीभिश्च-साध्वीभिः (भत्ताईसंयताधनपञ्चक्खायाई) भक्तानि प्रत्याख्यातानि, अनशनं कृतमित्यर्थः (से किमाहु भंते!)शिष्यः पृच्छति-किमाहुर्भदन्ताः-II शनं सू. तत् किं कारणं यद् भक्तानि प्रत्याख्यातानि?, गुरुराह-(अजप्पभिइ संजमे दुराराहए भविस्सइ) अद्य प्रभृति १३३ वीर संयमो दुराराध्यो भविष्यति, पृथिव्या जीवाकुलत्वात् संयमयोग्यक्षेत्राभावात्, पाखण्डिसंकराच ॥(१३३)।
श्रमणादि- (तेणं कालेणं)तस्मिन् काले (तेणं समएणं)तस्मिन् समये (समणस्स भगवओ महावीरस्स) श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य (इंदभूइपामुक्खाओ) इन्द्रभूतिप्रमुखाणि (चउद्दससमणसाहस्सीओ) चतुर्दश | श्रमणानां सहस्राणि ( उक्कोसिआ समणसंपया हुत्था) उत्कृष्टा एतावती श्रमणसम्पदा अभवत् ॥ (१३४)।
(समणस्स भगवओ महावीरस्स ) श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य (अजचंदणापामुक्खाओ) आर्यचन्दनाप्रमुखाणि (छत्तीसं अज्जियासाहस्सीओ) षटत्रिंशत् आर्यिकाणां, सहस्राणि ( उक्कोसिया अज्जियासंपया हुत्था) उत्कृष्टा एतावती आर्यिकासम्पदा अभवत् ॥(१३५)॥ (समणस्स भगवओ महावीरस्स) श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य (संखसयगपामुक्खाणं) शङ्कशतकप्रमुखाणां (समणोवासगाणं) श्रमणोपासकानांश्रावकाणां (एगा सयसाहस्सीओ) एका शतसाहस्री-एकं लक्षं (अउणहिं च सहस्सा) एकोनषष्टिश्च 8 सहरूयः ( उक्कोसिया समणोवासगाणं संपया हुत्था) उत्कृष्टा श्रमणोपासकामां सम्पदा अभवत् ॥(१३६)। (समणस्स भगवओ महावीरस्स) श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य (सुलसारेवइपामुक्खाणं) सुलसारेवती
Jain Education anal
HAH
For Private & Personel Use Only
Aluww.jainelibrary.org

Page #266

टार4मगादपत
कल्प.सबो-18|प्रमुखाणां (समणोवासियाणं) श्रमणोपासिकानां (तिनि सयसाहस्सीओ) त्रीणि लक्षाणि (अट्ठारस मव्या०६ सहस्सा) अष्टादश सहस्राश्च ( उक्कोसिआ समणोवासिआणं संपया हुत्था) उत्कृष्टा एतावती श्रमणोपा
सिकानां सम्पदा अभवत्, अत्र या सुलसा श्राविका सा द्वात्रिंशत्पुत्रजननी नागभार्या रेवती च प्रभोरी-म.१३४॥१२३॥ शिषधदात्री ज्ञेया (१३७ )॥ (समणस्स भगवओ महावीरस्स) श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य (तिन्नि सया |
१४५ चउदसपुवीणं) त्रीणि शतानि चतुर्दशपूर्विणां, कीदृशानां ? ( अजिणाणं जिणसंकासाणं) असर्वज्ञानां परं सर्वज्ञसदृशानां (सबक्खरसन्निवाईणं) सर्वे अक्षरसन्निपाता:-अक्षरसंयोगा: ज्ञेयतया विद्यन्ते येषां ते तथा तेषां, पुनः कीदृशानां ? (जिणो विव अवितहं वागरमाणाणं) जिन इावितथं-सत्यं व्याकुर्वाणानां, केवलिश्रुतकेवलिनो प्रज्ञापनायां तुल्यत्वात् ( उक्कोसिआ चउद्दसपुवीणं संपया हुत्था) उत्कृष्टा एतावती चतुर्दशपूर्विणां सम्पदा अभवत् ॥(१३८)॥ (समणस्स भगवओ महावीरस्स) श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य (तेरस सया ओहिनाणीणं) त्रयोदश शतानि अवधिज्ञानिनां, कीडशानां ? (अइसेसपत्ताणं) अतिशेषाअतिशयाः आमर्पोषध्यादिलब्धयस्तान प्राप्तानां (उक्कोसिया ओहिनाणिसंपया हुत्था) उत्कृष्टा एतावती अवधिज्ञानिनां सम्पदा अभवत् ॥(१३९)॥ (समणस्स भगवओ महावीरस्स) श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य
॥१२३॥ (सत्त सया केवलनाणीणं) सप्त शतानि केवलज्ञानिनां (संभिन्नवरनाणदंसणधराणं) सम्भिन्न-सम्पूर्ण वरं-श्रेष्ठ यत् ज्ञानं दर्शनं च तयोः धारकाणां (उक्कोसिया केवलवरनाणिणं संपया हुत्था) उत्कृष्टा एतावती केवलज्ञानि
Jan Education
For Private Personel Use Only

Page #267

तामहावीरस्य (सत्त सयाजी
श्रीवीरश्रमणादिपर्षतू
रामथानां इति भावः (उको सिमाना कीदृशानां ?(अदेवाण
दे
सम्पदा अभवत्॥(१४०)॥(समणस्स भगवओ महावीरस्स)श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य (सत्त सया वेउचीणं) सप्त शतानि वैक्रियलब्धिमतां मुनीनां, कीदृशानां ?(अदेवाणं देविडिपत्ताणं) अदेवानामपि देवर्द्धिविकुर्वणासमर्थानां इति भावः (उक्कोसिया वेउविसंपया हुत्था) उत्कृष्टा एतावती वैक्रियलब्धिमत्सम्पदा अभवत् ॥(१४१)॥
(समणस्स भगवओ महावीरस्स) श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य (पंच सया विउलमईणं) पञ्च शतानि विपुलमतीनां, कीदृशानां ? (अड्डाइजेसु दीवेसु दोसुअ समुद्देसु) अर्घतृतीयेषु द्वीपेषु.द्वयोः समुद्रयोश्च विषये (सन्नीणं पंचिंदियाणं पजत्तगाणं) सज्ञिनां पञ्चेन्द्रियाणां पर्याप्तकानां च (मणोगए भावे जाणमाणाणं) मनसि गतान् भावान् जानतां(उक्कोसिआ विउलमईणं संपया हत्था)उत्कृष्टा एतावती विपुलमतीनांसम्पदा अभवत्, तत्र विपुलमतयो हि घटोग्नेन चिन्तितः स च सौवर्णः पाटलिपुत्रका शारदो नीलवर्ण इत्यादिसर्वविशेषोपेतं सर्वतः सार्द्धदयङ्गुलाधिके मनुष्यक्षेत्रे स्थितानां सब्ज्ञिपञ्चेन्द्रियाणां मनोगतं पदार्थ जानन्ति, ऋजुमतयस्तु सर्वतः सम्पूर्णमनुष्यक्षेत्रस्थितानां सज्ञिपञ्चेन्द्रियाणां मनोगतं सामान्यतो घटादिपदार्थमात्रं जानन्तीति विशेषः॥ (१४२). 8 (समणस्स भगवओ महावीरस्स) श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य (चत्तारि सया वाईणं) चत्वारि शतानि वादिमुनीनां, कीदृशानां ? (सदेवमणुआसुराए परिसाए वाए) देवमनुष्यासुरसहितायां पर्षदि वादे १ सार्धद्वयाङ्गुलहीने इत्यौपपातिकादौ, नन्द्यादिषुत्वंत्रोक्तवत् , विपुलमतेर्मनुष्यक्षेत्रमित्यपि तत्र ।
PM
Jain Education G
onal

hiww.jainelibrary.org

Page #268

१५
कल्प.सुबो-(अपराजियाणं) अपराजितानां (उकोसिया वाइसंपया हुत्था) उत्कृष्टा एतावती वादिसम्पदा अभवत् 18 श्रीवीरस्यान्या०६१४३ )॥ (समणस्स भगवओ महावीरस्स) श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य (सत्त अंतेवासिसयाइं सिद्धाई) न्तकद्भूमिः ॥१२॥
सप्त शिष्यशतानि सिद्धिं गतानि (जाव सचदुक्खप्पहीणाई ) यावत् सर्वदुःखप्रक्षीणानि (चउद्दस अजि- सू. १४६ यासयाई सिद्धाई) चतुर्दश आर्यिकाशतानि सिद्धौ गतानि ॥(१४४)॥ (समणस्स भगवओ महावीरस्स) श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य (अट्ठसया अणुत्तरोववाइयाणं) अष्ट शतानि अनुत्तरोपपातिकानां-अनुत्तरवि
मानोत्पन्नमुनीनां, कीदृशानां? (गइकल्लाणाणं) गतौ-आगामिन्यां मनुष्यगतो. कल्याणं-मोक्षप्राप्तिलक्षणं 18 येषां ते तथा तेषां, पुनः कीदृशानां? (ठिबकल्लाणाणं) स्थितौ-देवभवेऽपि कल्याणं येषां ते तथा तेषां,
वीतरागप्रायत्वात्, अत एव (आगमेसिभदाणं) आगमिष्यद्भद्राणां, आगामिभवे सेत्स्थमानत्वात् ( उक्कोसिआ अणुत्तरोववाइयाणं संपया हत्था) उत्कृष्टा एतावती अनुत्तरोपपातिनां सम्पदा अभवत् ॥(१४५)॥ । (समणस्स भगवओ महावीरस्स) श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य (दुविहा अंतगडभूमी हुत्था) द्विविधा अन्तकृतो-मोक्षगामिनस्तेषां भूमि:-कालोऽन्तकृद्भमिः अभवत्, तदेव द्विविधत्वं दर्शयति-(संजहा)तद्यथा-(जुगंतगडभूमी य परियायंतगडभूमी य ) युगान्तकृभूमिः पर्यायान्तकृद्भूमिश्च, तत्र युगानि-कालमान-18 २५ |विशेषास्तानि च क्रमवर्तीनि तत्साधाये क्रमवर्तिनो गुरुशिष्यप्रशिष्यादिरूपाः पुरुषास्तेऽपि युगानि तैः प्रमिता अन्तकृद्भमिर्या सा युगान्तकृमिः, पर्यायः-प्रभोः केवलित्वकालस्तं आश्रित्य अन्तकृभूमिः पर्याया
स्स भगवाया भूमिः काला या युगान्तकृमिशिष्यप्रशिष्या आश्रित्य अन्तर
॥१२४॥
Jain Education
For Private & Personel Use Only
S
r.jainelibrary.org

Page #269

न्तकृद्भूमिः, तत्राद्यां निर्दिशति-(जाव तच्चाओ पुरिसजुगाओ जुगंतगडभूमी) इह पञ्चमी द्वितीयार्थे ततो 5 श्रीवीरगृहयावत् तृतीयं पुरुष एव युगं पुरुषयुगं-जम्बूस्खामिनं यावद् युगान्तकृभूमिः (चउवासपरियाए अंतमकासी) वासादि सू. ज्ञानोत्पत्त्यपेक्षया चतुर्वर्षपर्याय च भगवति अन्तमकार्षीत्-कश्चित् केवली मोक्षं अगमत्, प्रभोर्ज्ञानानन्तरं १४७ चतुषु वर्षेषु मुक्तिमार्गों वहमानो जातो,जम्बूखामिनं यावच मुक्तिमार्गो वहमानः स्थित इति भावः ॥(१४३)।
(तेणं कालेणं) तस्मिन् काले (तेणं समएणं) तस्मिन् समये (समणे भगवं महावीरे) श्रमणो भगवान् महावीरः (तीसं वासाई) त्रिंशद्वर्षाणि ( अगारवासमझे वसित्ता) गृहस्थावस्थामध्ये उषित्वा (साइरेगाई दुवालस वासाई) समधिकानि द्वादश वर्षाणि (छउमस्थपरियागं पाउणित्ता) छद्मस्थपर्यायं पालयित्वा | (देसूणाई तीसं वासाइं) किश्चिदूनानि त्रिंशद्वर्षाणि (केवलिपरियागं पाउणित्ता) केवलिपर्यायं पालयित्वा | (बायालीसं वासाई) द्विचत्वारिंशद्वर्षाणि (सामनपरियागं पाउणित्ता) चारित्रपर्यायं पालयित्वा (बावत्तरि वासाई सवाउयं पालइत्ता) द्विसप्ततिवर्षाणि सर्वायुः पालयित्वा (खीणे वेयणिजाउनामगुत्ते) क्षीणेषु सत्सु वेदनीय १ आयु २म ३ गोत्रेषु ४ चतुर्ष भवोपग्राहिकर्मसु (इमीसे ओसप्पिणीए) अस्यां अवसपिण्यां (दूसमसुसमाए समाए ) दुष्षमसुषमा इति नामके चतुर्थे अरके (बहुविइकंताए) बहु व्यतिक्रान्ते सति (तिहिं वासेहिं अद्धनवमेहि य मासेहिं सेसेहिं) त्रिषु वर्षेषु सार्दाष्टसु च मासेषु शेषेषु सत्सु (पावाए मज्झिमाए) पापायां मध्यमायां (हत्थिवालस्स रन्नो) हस्तिपालस्य राज्ञः (रज्जुगसभाए) लेखकसभायां
in Eduent an

Page #270

कल्प. सुवोव्या० ६
॥१२५॥
Jain Education I
( एगे अबीए) एकः सहायविरहात् अद्वितीयः - एकाकी एव, नतु ऋषभादिवद्दशसहस्रादिपरिवार इति, अत्र कविः - यन्न कञ्चन मुनिस्त्वया समं, मुक्तिमा पदितरैजिनैरिव । दुष्षमासमय भाविलिङ्गिनां व्याञ्जि तेन गुरुनिर्व्यपेक्षता ॥ १ ॥ (छट्टेणं भत्तेणं अपाणएणं ) षष्ठेन भक्तेन जलरहितेन (साइणा नक्खतेणं जोगमुवागएणं) स्वातिनक्षत्रेण सह चन्द्रयोग उपागते सति ( पच्चूसकालसमयंसि ) प्रत्यूषकाले समये - चतुर्घटिका - विशेषायां रात्रौ ( संपलिअंकनिसन्ने ) संपल्यङ्कासनेन निषण्णः - पद्मासननिविष्टः (पणपन्नं अज्झयणाई कल्लाणफलविवागाईं) पञ्चपञ्चाशदध्ययनानि कल्याणं - पुण्यं तस्य फलविपाको येषु तानि कल्याणफलविपाकानि ( पणपन्नं अज्झयणाई पावफलविवागाइं ) पञ्चपञ्चाशत् अध्ययनानि पापफल विपाकानि ( छत्तीसं अपुट्ठवागरणाई ) षट्त्रिंशत् अपृष्टव्याकरणानि - अपृष्टान्युत्तराणि ( वागरिता ) व्याकृत्य - कथयित्वा ( पहाणं नाम अज्झयणं ) प्रधानं नाम एकं मरुदेव्यध्ययनं (विभावेमाणे ) विभावयन् ( कालगए ) भगवान् कालगतः (विइकते ) संसाराद्व्यतिक्रान्तः (समुज्जाए ) सम्यग् ऊर्ध्वं यातः (छिन्नजाइजरामरणबंधणे ) छिन्नानि जातिजरामरणबन्धनानि यस्य स तथा ( सिद्धे बुद्धे मुत्ते अंतगडे परिनिब्बुडे ) सिद्धः बुद्धः मुक्तः कर्मणामन्तकृत् सर्वसन्तापरहितः ( सङ्घदुक्खप्पहीणे) सर्वदुःखानि प्रक्षीणानि यस्य स तथा ॥ (१४७) || अथ भगवतो निर्वाणकालस्य पुस्तक लिखनादिकालस्य च अन्तरमाह -
( समणस्स भगवओ महावीरस्स) श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य ( जाव सङ्घदुक्खपहीणस्स ) यावत्

श्रीवीर गृहवासादि सू.
१४७
२०
२५
॥१२५॥
२८

Page #271

Jain Education Ins
सर्वदुःखप्रक्षीणस्य ( नव वाससयाई विइकंताई ) नव वर्षशतानि व्यतिक्रान्तानि ( दसमस्स य वाससयस्स) दशमस्य च वर्षशतस्य ( अयं असीहमे संवच्छरे काले गच्छइ ) अयं अशीतितमः संवत्सरः कालो गच्छति, यद्यपि एतस्य सूत्रस्य व्यक्त्या भावार्थो न ज्ञायते तथापि यथा पूर्वटीकाकारैर्व्याख्यातं तथा व्याख्यायते, तथाहि - अत्र केचिद्वदन्ति यत्कल्पसूत्रस्य पुस्तक लिखन कालज्ञापनाय इदं सूत्रं श्रीदेवर्षिगणिक्षमाक्षमणैर्लिखितं, तथा चायमर्थो यथा श्रीवीरनिर्वाणादशीत्यधिकनववर्षशतातिक्रमे पुस्तकारूढः सिद्धान्तो जातस्तदा कल्पोऽपि पुस्तकारूढो जात इति, तथोक्तं बल्लहपुरंमिं नयरे, देवडिपमुहसयलसङ्घहिं । पुत्थे आगमलिहि ओ नवसय असीआओं वीराओ ॥ १ ॥ अन्ये वन्दति - नवशतअशीतिवर्षे, वीरात् सेनांङ्गजार्थमानन्दे । सङ्घसमक्षं समहं, प्रारब्धं वाचितुं विज्ञैः ॥ १ ॥ इत्यार्थन्तर्वाच्यवचनात् श्रीवीरनिर्वाणादशीत्यधिकनववर्षशतातिक्रमे कल्पस्य सभासमक्षं वाचना जाता तां ज्ञापयितुं इदं सूत्रं न्यस्तमिति, तत्त्वं पुनः केवलिनो विदन्तीति (वायणंतरे पुण अयं तेणउए संवच्छरे काले गच्छइ इति दीसह ) वाचनान्तरे पुनरयं त्रिनवतितमः संव| त्सरः कालो गच्छतीति दृश्यते, अत्र केचिद्वदन्ति-वाचनान्तरे कोऽर्थः !- प्रत्यन्तरे 'तेणउए' इति दृश्यते, यत् कल्पस्य पुस्तके लिखनं पर्षदि वाचनं वा अशीत्यधिकनववर्षशतातिक्रमे इति कचित् पुस्तके लिखितं तत्पु१ वल्लभीपुरे नगरे देवर्द्धिप्रमुखसकलसङ्घैः । पुस्तके आगमो लिखितो नवशताशीतौ वीरात् ॥ २ ध्रुवसेनस्य नामान्तरमिदं सेनाङ्गजनामा पुत्र इति तु निरक्षरवच: ।

वीरमोक्षवाचनान्तरं सू. १४८
१०
१२
H/ww.jainelibrary.org

Page #272

समबोनस्तकान्तरे त्रिनवतिवर्षाधिकनवशतवर्षातिक्रमे दृश्यते इति भावः, अन्ये पुनर्वदन्ति-अयं अशीतितमे संवत्सरे वीरमोक्षव्या इति कोऽर्थः ?-पुस्तके कल्पलिखनस्य हेतुभूतः अयं श्रीवीरात् दशमशतस्य अशीतितमसंवत्सरलक्षणः कालो वाचनान्तरं
गच्छति, 'वायणंतरे' इति कोऽर्थः?-एकस्याः पुस्तकलिखनरूपाया वाचनाया अन्यत् पर्षदि वाचनरूपं यदा-19 सू. १४८ ॥१२६॥
चनान्तरं तस्य पुनर्हेतुभूतो दशमशतस्य अयं त्रिनवतितमः संवत्सरः, तथा चायमर्थः-नवशतांशीतितमवर्षे | कल्पस्य पुस्तके लिखनं, नवशतत्रिनवतितमवर्षे च कल्पस्य पर्षद्वाचनेति, तथोक्तं श्रीमुनिसुन्दरसूरिभिः |स्वकृतस्तोत्ररत्नकोशे-वीरात्रिनन्दाङ्क (९९३) शरद्यचीकरत् , त्वचैत्यपूते ध्रुवसेनभूपतिः। यस्मिन् महै: |संसदि कल्पवाचनामाद्यां तदानन्दपुरं न का स्तुते॥१॥ पुस्तकलिखनकालस्तु यथोक्तः प्रतीत एव'वल्लहीपुरंमि नयरे इत्यादिवचनात् , तत्त्वं पुनः केवलिनो विदन्तीति ॥ १४८॥
merceRcere
seasanasnastasanatanastaramataramananastastashare इति महोपाध्यायश्रीकीर्तिविजयगणिशिष्योपाध्यायश्रीविनयविजयगणिविरचितायां
कल्पसुबोधिकायां पष्ठः क्षणः समाप्तः । ग्रन्थाग्रम् १००७। पण्णामपि व्याख्यानानां ग्रन्थाग्रम् ॥ ४२३२ ॥ श्रीरस्तु RASZARSLAGERSERSERSLASBASERSTRASZRESERSERSLASERSORER
RepcERSEASE
॥१२६॥
Jain Education intentitational
For Private & Personel Use Only
vww.jainelibrary.org

Page #273

॥ अथ सप्तमं व्याख्यानं प्रारभ्यते ॥
श्रीपार्श्वकल्याणकानि
म.१४९ | अथ जघन्यमध्यमोत्कृष्टवाचनाभिः श्रीपार्श्वचरित्रमाह-(तेणं कालेणं) तस्मिन् काले (तेणं समएणं)। तस्मिन् समये (पासे अरहा पुरिसादाणीए) पार्श्वनामा अर्हन् पुरुषश्चासौ आदानीयश्च आदेयवाक्यतया| आदेयनामतया च पुरुषादानीयः पुरुषप्रधान इत्यर्थः (पंचविसाहे होत्था) पश्चसु विशाखा यस्य स पञ्चविशाखः अभवत् (तंजहा) तद्यथा (विसाहाहिं चुए, चइत्ता गम्भं वक्रते) विशाखायां च्युतः च्युवा गर्भ उत्पन्नः १(विसाहाहिं जाए) विशाखायां जातः २(विसाहाहिं मुंडे भवित्ता) विशाखायां मुण्डो भूत्वा || (अगाराओ अणगारियं पञ्चइए) अगारान्निष्क्रम्य साधुतां प्रतिपन्नः ३ (विसाहाहिं अणंते अणुत्तरे निवा-11 घाए) विशाखायां अनन्ते अनुपमे निर्व्याघाते (निरावरणे कसिणे पडिपुन्ने) समस्तावरणरहिते समस्ते प्रतिपूर्णे (केवलवरनाणदंसणे समुप्पन्ने) एवंविधे केवलवरज्ञानदर्शने समुत्पन्ने ४ (विसाहाहिं परिनिव्वुडे) विशाखायां निर्वाणं प्राप्तः ५॥ (१४९)॥
(तेणं कालेणं)तस्मिन् काले (तेणं समएणं) तस्मिन् समये (पासे अरहा पुरिसादाणीए) पार्श्वः अहंन् पुरुषादानीयः (जे से गिम्हाणं पढमे मासे) योऽसौ उष्णकालस्य प्रथमो मासः (पढमे पक्खे) प्रथम IM
982889899
क.सु.२२ 10
Jain Education Interational

Page #274

कल्प सुबो- व्या० ॥१२७॥
पक्ष:(चित्तबहुले) चैत्रस्य बहुलपक्षः (तस्स णं चित्तबहुलस्स चउत्थीपक्खेणं) तस्य चैत्रबहलस्य चतु- श्रीपार्थाच्य
दिवसे ( पाणयाओ कप्पाओ) प्राणतनामकात् दशमकल्पात्, कीदृशात् ? (वीसंसागरोवमठि-वन सू.१५० इयाओ)विंशतिः सागरोपमाणि स्थितिः-आयुःप्रमाणं यत्र इंदृशात् (अणंतरं चयं चइत्ता) अनन्तरंगभपाषणम् दिव्यशरीरं त्यक्त्वा (इहेव जंबुद्दीवे दीवे) अस्मिन्नेव जम्बूद्वीपे द्वीपे ( भारहे वासे ) भरतक्षेत्रे (वाणा
सू, १५१ |रसीए नयरीए) वाणारस्यां नगर्या (आससेणस्स रन्नो) अश्वसेनस्य राज्ञः (वामाए देवीए) वामायाः देव्याः (पुत्वरत्तावरत्तकालसमयंसि) पूर्वापररात्रिसमये-मध्यरात्री इत्यर्थः (विसाहाहिं नक्खत्तेणं जोगमुवागएणं) विशाखायां नक्षत्रे चन्द्रयोगं उपागते सति (आहारवकंतीए) दिव्याहारत्यागेन (भववकंतीए) दिव्यभवत्यागेन (सरीरवकंतीए) दिव्यशरीरत्यागेन (कुञ्छिसि गन्भत्ताए वकंते) कुक्षौ गर्भतया व्युत्क्रान्त-1 उत्पन्नः ॥ (१५०)॥ | (पासे णं अरहा पुरिसादाणीए) पार्श्वः अहन पुरुषादानीयः (तिन्नाणोवगए आविहत्था) त्रिज्ञानोपगतः आसीत् (तंजहा) तद्यथा (चहस्सामित्ति जाणह) च्योष्ये इति जानाति (तेणं चेवं अभिलावेणं) तेनैव पूर्वोक्तपाठेन (सुविणदंसणविहाणेणं) स्वमदर्शनखमफलप्रश्नप्रमुखविधानेन (सर्व जाव निअगं गिहें अणुपविट्ठा)।
॥१२७॥ सर्व वाच्यं यावत् निजं गृहं वामादेवी प्राविशत् (जाव सुहंसुहेणं तं गन्भं परिवहइ) यावत् सुखसुखेन तं गर्भ परिपालयति ॥ (१५१)॥
Jain Education internet
For Private & Personel Use Only
Harjainelibrary.org

Page #275

A
(तेणं कालेणं) तस्मिन् काले (तेणं समएणं) तस्मिन् समये (पासे अरहा पुरिसादाणीए) पार्श्वः अर्हन् । श्रीपार्श्वस्य पुरुषादानीयः (जे से हेमंताणं) योऽसौ शीतकालस्य (दुच्चे मासे तच्चे पक्खे) द्वितीयो मासः तृतीयः पक्षः जन्मतदुत्स(पोसबहुले) पौषबहुलः (तस्स णं पोसबहुलस्स दसमीपक्खेणं) तस्य पौषबहुलस्य दशमीदिवसे
hola: नामक
रणं च मू. (नवण्हं मासाणं) नवसु मासेषु (बहुपडिपुन्नाणं) बहुप्रतिपूर्णेषु सत्सु (अट्ठमाणं राइंदिआणं) अर्धाष्टसु
१५२-४ च अहोरात्रेषु (विइकंताणं) व्यतिक्रान्तेषु सत्सु (पुवरत्तावरत्तकालसमयंसि) पूर्वापररात्रिसमये मध्यरात्री इत्यर्थः (विसाहाहिं नक्खत्तेणं जोगमुवागएण) विशाखायां नक्षत्रे चन्द्रयोगे उपागते सति (आरोग्गाऽऽरोग्गं दारयं पयाया) आरोग्या वामा आरोग्यं दारकं प्रजाता॥ (१५२)॥
(जं रयाणि च णं) यस्यां रजन्यां (पासे अरहा पुरिसादाणीए जाए) पार्श्वः अर्हन् पुरुषादानीयः जातः (सा णं रयणी बहुहिं देवेहि य देवीहि य) सा रजनी बहुभिः देवैः देवीभिश्च कृत्वा (जाव उपिजलमाणभूआ) यावत् भृशं आकुला इव (कहकहगभूआ आविहुत्था) अव्यक्तवर्णकोलाहलमयी अभवत् ॥(१५३) I (सेसं तहेव, नवरं पासाभिलावेणं भाणिअचं) शेषं-जन्मोत्सवादि तथैव-पूर्ववत्, परं पार्धाभिलापन भणितव्यं (जाव तं होउ णं कुमारे पासे नामेणं) यावत् तस्मात् भवतु कुमारः पार्श्वः नाम्ना, तत्र प्रभौ गर्भस्थे सति शयनीयस्था माता पार्श्वे सर्पन्तं कृष्णसर्प ददर्श, ततः पार्थेति नाम कृतं, क्रमेण यौवनं प्राप्तः, तचैवं-धात्रीभिरिन्द्रादिष्टाभिाल्यमानो जगत्पतिः। नवहस्तप्रमाणाङ्गः, क्रमादाप च यौवनम् ॥१॥ ततः
Jain Education Sena
For Private & Personel Use Only

Page #276

दीक्षायै लौकान्तिकागम: सू. १५५
कल्प.सुबो
कुशस्थलेशप्रसेनजिन्नृपपुत्री प्रभावतीनानी कनी आगृह्य पित्रा परिणायितः, अन्येार्गवाक्षस्थः स्वामी व्या०
एकस्यां दिशि गच्छतः पुष्पादिपूजोपकरणसहितानागरान्नागरींश्च निरीक्ष्य एते क गच्छन्तीति कञ्चित्पप्रच्छ,
स आह-प्रभो! कुत्रचित्सन्निवेशे वास्तव्यो दरिद्रो मृतमातापितृको ब्राह्मणपुत्रः कृपया लोकैर्जीवितः कमठ॥१२८॥
|नामाऽऽसीत्, स च एकदा रत्नाभरणभूषितान् नागरान् वीक्ष्य अहो एतत्पागजन्मतपसः फलमिति विचिन्त्य पञ्चाग्न्यादिमहाकष्ठानुष्ठायी तपखी जातः, सोऽयं पुर्या बहिरागतोऽस्ति,तं पूजितुं लोका गच्छन्तीति निशम्य प्रभुरपि सपरिवारस्तं द्रष्टुं ययौ, तत्र काष्ठान्तर्दह्यमानं महासर्प ज्ञानेन विज्ञाय करुणासमुद्रो भगवानाह"अहो मूढ ! तपखिन् । किं दयां विना वृथा कष्टं करोषि, यतः-कृपानदीमहातीरे, सर्वे धर्मास्तृणाकुराः। तस्यां शोषमुपेतायां, कियन्नन्दन्ति ते चिरम् १ ॥ १॥” इत्याकर्ण्य क्रुद्धः कमठोऽवोचत्-राजपुत्रा हि गजाश्वादिक्रीडां कर्तुं जानन्ति, धर्म तु वयं तपोधना एव जानीमः, ततः स्वामिनाऽग्निकुण्डात् ज्वलत्काष्ठं आकृष्य कुठारेण द्विधा कारयित्वा च तापव्याकुलः सो निष्कासितः, स च भगवन्नियुक्तपुरुषमुखान्नमस्कारान् प्रत्याख्यानं च निशम्य तत्क्षणं विपद्य धरणेन्द्रो जातः, अहो ज्ञानीति जनैः स्तूयमानः स्वामी खगृहं ययो, कमठोऽपि तपस्तत्वा मेघकुमारेषु मेघमाली जातः॥ (१५४)॥ A (पासे णं अरहा पुरिसादाणीए) पार्श्वः अर्हन् पुरुषादानीयः (दक्खे दक्खप्पइन्ने) दक्षः दक्षप्रतिज्ञः वा(पडिरूवे अल्लीणे भद्दए विणीए) रूपवान् गुणैरालिङ्गिन्तः भद्रकः विनयवान् (तीसं वासाई अगारवासमझे
२५
॥१२८॥
Jain Education
L
ocal
For Private & Personel Use Only
Wwwjainelibrary.org

Page #277

वसित्ता) त्रिंशद्वर्षाणि गृहस्थावस्थायां स्थित्वा (पुणरवि लोयंतिएहिं) पुनरपि लोकान्तिकाः (जिअकप्पि-देवोक्ताशीर एहिं देवेहिं) जीतकल्पिकाः देवाः (ताहिं इहाहिं जाव एवं वयासी) ताभिः इष्टाभिर्वाग्भिः यावत् एवं दीक्षा चम्. अवादिषुः॥ (१५५)॥
१५६-७ | (जय जय नंदा ! जय जय भद्दा ! जाव जयजयस पउंजंति) जय जयवान् भव, हे समृद्धिमन् ! जय जयवान् भव हे कल्याणवन् ! यावत् जयजयशब्दं प्रयुञ्जन्ति ॥ (१५६)॥ | (पुर्विपि णं पासस्स अरहओ पुरिसादाणीयस्स) पूर्व अपि पार्श्वस्य अर्हतः पुरुषादानीयस्य (माणुस्स-11 गाओ) मनुष्ययोग्यात् (गिहत्थधम्माओ) गृहस्थधर्मात् (अणुत्तरे आहोइए) अनुपम उपयोगात्मकं अव-18 [धिज्ञानमभूत् (तं चेव सवं जाव दाणं दाइयाणं परिभाइत्ता)तदेव सर्व पूर्वोक्तं वाच्यं यावत् धनं गोत्रिणो विभज्य-दत्त्वा (जे से हेमंताणं) योऽसौ शीतकालस्य (दुच्चे मासे तचे पक्खे) द्वितीयो मास:तृतीयः पक्षः (पोसबहुले) पौषस्य कृष्णपक्षः (तस्स णं पोसबहुलस्स इकारसीदिवसेणं)तस्य पौषबहुलस्य एकादशीदिवसे (पुषणहकालसमयंसि) पूर्वाह्नकालसमये-प्रथमप्रहरे (विसालाए सिविआए) विशालया नाम शिविकया (सदेवमणुआसुराए) देवमनुष्यासुरसहितया (परिसाए समणुगम्ममाणमग्गे) पर्षदा समनुगम्यमानमार्गः (तं चेव सवं नवरं) सर्व तदेव पूर्वोक्तं वाच्यं, अयं विशेष:-(वाणारसिं नगरिं मझमझेणं निग्गच्छद) वाणारस्या नगर्या मध्यभागेन निर्गच्छति (निग्गच्छित्ता) निर्गत्य (जेणेव आसमपए उजाणे)
For Private Personel Use Only
INTww.jainelibrary.org

Page #278

कल्प.सुबोव्या०७
॥१२९॥
यत्रैव आश्रमपदनामकं उद्यानं (जेणेव असोगवरपायवे) यत्रैव अशोकनामा वृक्षः (तेणेव उवागच्छदार
उपसर्गसतत्रैव उपागच्छति (उवागच्छित्ता) उपागत्य (असोगवरपायवस्स अहे) अशोकवृक्षस्य अधस्तात् (सीयं
हनं सू.१५८ ठावेइ) शिविकां स्थापयति (ठवित्ता) संस्थाप्य (सीयाओ पच्चोरुहइ) शिबिकातः प्रत्यवतरति (पच्चोरुहित्ता) प्रत्यवतीर्य (सयमेव आभरणमल्लालंकारं ओमुअइ) खयमेव आभरणमालालङ्कारान् अवमुश्चति (ओमुइत्ता) अवमुच्य (सयमेव पंचमुट्टियं लोअं करेइ) स्वयमेव पञ्चमौष्टिकं लोचं करोति (करित्ता) लोचं कृत्वा (अट्टमेणं भत्तेणं अपाणएणं) अष्टमेन भक्तेन अपानकेन-जलरहितेन (विसाहाहिं नक्खत्तेणं जोगमुवागएणं) विशाखायां नक्षत्रे चन्द्रयोगं उपागते सति ( एगं देवदूसमादाय) एकं देवदूष्यं गृहीत्वा (तिहिं पुरिससएहिं सद्धिं मुंडे भवित्ता) त्रिभिः पुरुषशतैः सार्द्ध मुण्डो भूत्वा (अगाराओ अणगारियं पवइए) गृहान्निष्क्रम्य साधुतां प्रतिपन्नः ।। (१५७)॥ । (पासे णं अरहा पुरिसादाणीए) पार्श्वः अहंन् पुरुषादानीयः (तेसीई राइंदियाई) ज्यशीतिं रात्रिदिवसान् यावत् (निचं वोसहकाए चियत्तदेहे) नित्यं व्युत्सृष्टकायः त्यक्तदेहः (जे केइ उवसग्गा | उप्पजति) ये केचन उपसर्गाः उत्पद्यन्ते (तंजहा) तद्यथा (दिवा वा माणुसा वा तिरिक्खजोणिआ वा)
॥१२९॥ देवकृताः मनुष्यकृताः तिर्यक्कृता वा (अणुलोमा वा पडिलोमा वा ते उप्पन्ने सम्मं सहइ) अनुलोमा वा| प्रतिलोमा वा तान् उत्पन्नान् सम्यक सहते (तितिक्खइ खमइ अहियासेइ) तितिक्षते क्षमते अध्यासयति, २८
Jain Education translama
For Private & Personel Use Only
ww.jainelibrary.org

Page #279

केवलोत्पत्तिः सू. १५९
तत्र देवोपसर्गः कमठसम्बन्धी, स चैवं-खामी प्रव्रज्यैकदा विहरन् तापसाश्रमे कूपसमीपे न्यग्रोधाधो निशि प्रतिमया स्थितः, इतः स मेघमाली सुराधमः श्रीपार्श्वमुपद्रोतुं आगत्य क्रोधान्धः खविकुर्वितशार्दूलवृश्चिकादिभिरभीतं प्रभु निरीक्ष्य गगनेऽन्धकारसन्निभान् मेघान् विकुळ कल्पान्तमेघवदर्षितुं आरेभे, विद्युतश्च अतिरौद्राकारा दिशि दिशि प्रसृताः, गर्जारवं च ब्रह्माण्डस्फोटसदृशं अकरोत्, क्षणादेव च प्रभुनासाग्रं यावजले प्राप्ते आसनकम्पेन धरणेन्द्रो महिषीभिः समं आगत्य फणैः प्रभु आच्छादितवान्, अवधिना च विज्ञातोऽमर्षेण वर्षन् मेघमाली धरणेन्द्रेण हकितः प्रभुं शरणीकृत्य स्वस्थानं ययौ, धरणेन्द्रोऽपि नाट्यादिभिः प्रभुपूजां विधाय स्वस्थानं ययौ, एवं देवादिकृतार्नुपसर्गान् सम्यक् सहते ॥ (१५८)॥ | (तए णं से पासे भगवं अणगारे जाए)ततः स पाश्चों भगवान् अनगारो जातः (इरियासमिए जाव | अप्पाणं भावेमाणस्स ) ईर्यायां समितः यावत् आत्मानं भावयतः (तेसीई राइंदियाई विइकंताई)
त्र्यशीतिः अहोरात्रा व्यतिक्रान्ताः (चउरासीइमस्स राइंदियस्स अंतरा वट्टमाणस्स) चतुरशीतितमस्य | अहोरात्रस्य अन्तरा वर्तमानस्य (जे से गिम्हाणं पढमे मासे पढमे पक्खे) योऽसौ ग्रीष्मकालस्य प्रथमो
मासः प्रथमः पक्षः (चित्तबहुले) चैत्रस्य बहुलपक्ष:-कृष्णपक्षः (तस्स णं चित्तबहुलस्स) तस्य चैत्रबहुलस्य चतुर्थीदिवसे (पुचण्हकालसमयंसि) पूर्वाह्नकालसमये-प्रथमपहरे(धायइपायवस्स अहे) धातकीनामवृक्षस्य अधः (छट्टेणं भत्तेणं अपाणएणं) षष्ठेन भक्तेन अपानकेन-जलरहितेन (बिसाहाहिं नक्खत्तेणं जोगमुवागएणं)
१४
अपानकेन-जलमहरे घायइपायवसबलस्स ) तस्य चैत्रवमयमो
Jain Educational
For Private & Personel Use Only
AMw.jainelibrary.org

Page #280

ea
कल्प.सुबो-विशाखायां नक्षत्रे चन्द्रयोगं उपागते सति (झाणंतरिआए वहमाणस्स ) ध्यानान्तरिकायां वर्तमानस्य श्रीपार्श्वस्थ व्या० ७.(अणंते अणुत्तरे जाव केवलवरनाणदंसणे समुप्पन्ने ) अनन्ते अनुपमे यावत् केवलवरज्ञानदर्शने समुत्पन्ने गणादिमा(जाव जाणमाणे पासमाणे विहरह) यावत् सर्वभावान् जानन् पश्यंश्च विहरति ॥ (१५९)॥
नं मू. ॥१३०|| (पासस्स णं अरहओ पुरिसादाणीयस्स ) पार्श्वस्य अर्हतः पुरुषादानीयस्य (अट्ठ गणा अट्ट गणहरा ||
१६०-१ हुत्था) अष्टौ गणा अष्टौ गणधराश्च अभवन् , तत्र एकवाचनिका यतिसमूहा-गणाः, तन्नायकाः सूरयो गणधराः, ते श्रीपार्श्वस्य अष्टौ, आवश्यके तु दश गणा.दश गणधराश्चोक्ताः, इह स्थानाङ्गे च द्वौ अल्पायुष्कत्वाशदिकारणानोक्तौ इति टिप्पनके व्याख्यातं (तंजहा) तद्यथा (सुभे य १ अजघोसे य:२ वसिढे ३ बंभ
यारि य ४। सोमे ५ सिरिहरे ६ चेव, वीरभद्दे ७ जसेविय ८)॥१॥शुभश्च १ आर्यघोषश्च २ वशिष्टः | ब्रह्मचारी ४ च सोमः ५ श्रीधरश्चैव ६ वीरभद्रः ७ यशस्वी ८ च ॥ (१६०)॥
(पासस्स णं अरहओ पुरिसादाणीयस्स) पार्श्वस्य अर्हतः पुरुषादानीयस्य (अजदिन्नपामुक्खाओ) आर्यदत्तप्रमुखाणि (सोलस समणसाहस्सीओ) षोडश श्रमणसहस्राणि (१६०००) (उकोसिआ समण. संपया हुत्था) उत्कृष्टा एतावती श्रमणसम्पदा अभवत् ॥ (१६१)॥
॥१३०॥ | (पासस्स णं अरहओ पुरिसादाणीअस्स) पार्श्वस्य अहंतः पुरुषादानीयस्य (पुप्फचूलापामुक्खाओ) पुष्प
Jain Education
a
l
For Private & Personel Use Only
Raw.jainelibrary.org

Page #281

चूलाप्रमुखाणि (अट्ठत्तीसं अज्जियासाहस्सी) अष्टत्रिंशत् आर्यिकासहस्राणि ( ३८००० ) ( उक्कोसिआ अजियासंपया हुत्था) उत्कृष्टा एतावती आर्यिकासम्पदा अभवत् ॥ (१६२ ) ॥
( पासस्स णं अरहओ पुरिसादाणीअस्स) पार्श्वस्य अर्हतः पुरुषादानीयस्य (सुवयपामुक्खाणं ) सुव्रतप्रमुखाणां (समणोवासगाणं ) श्रमणोपासकानां श्रावकाणां (एगा सयसाहस्सी ) एकः लक्षः ( चउसट्ठीं च सहस्सा ) चतुःषष्टिश्च सहस्राः (१६४०००) (उक्कोसिआ समणोवासगाणं संपया हुत्था) उत्कृष्टा एतावती श्रावकाणां सम्पदा अभवत् ॥ (१६३) ॥
( पासस्स णं अरहओ पुरिसादाणी अस्स) पार्श्वस्य अर्हतः पुरुषादानीयस्स ( सुनंदापामुक्खाणं ) सुनन्दाप्रमुखाणां (समणोवासियाणं ) श्रमणोपासिकानां -श्राविकाणां ( तिन्नि सयसाहस्सीओ) त्रयः लक्षाः ( सत्तावीसं च सहस्सा ) सप्तविंशतिश्च सहस्राः (३२७००० ) ( उक्कोसिआ समणोवासियाणं संपया हुत्था ) उत्कृष्टा एतावती श्रमणोपासिकानां सम्पदा अभवत् ॥ (१६४) ॥
( पासस्स णं अरहओ पुरिसादाणीअस्स) पार्श्वस्य अर्हतः पुरुषादानीयस्य ( अद्भुहसया चउद्दसपुवीणं ) अध्युष्टशतानि ( ३५०) चतुर्दशपूर्विणां (अजिणाणं जिणसंकासाणं) अकेवलिनामपि केवलितुल्यानां (जाव चउदसपुद्दीणं संपया हुत्था) यावत् चतुर्दशपूर्विणां सम्पदा अभवत् ॥ (१६५) ॥
( पासस्स णं अरहओ पुरिसादाणीअस्स) पार्श्वस्य अर्हतः पुरुषादानीयस्य ( चउदस सया ओहिना

श्रीपार्श्वस्य परिवारःस्. १६२-५
५
१४

Page #282

कल्प.सुबोव्या० ७ ॥१३१॥
णीणं) चतुर्दश शतानि (१४००) अवधिज्ञानिनां.(दस सया केवलनाणीणं) दश शतानि (१०००) श्रीपार्श्वपकेवलज्ञानिना.(इकारससया वेउवियाणं) एकादश शतानि (११००) वैक्रियलब्धिमतां (छस्सया रिउम- रिवारः मू. इणं) षट् शतानि (६००) ऋजुमतीनां,(दस समणसया सिद्धा) दश श्रमणशतानि (१०००) सिद्धानि.(वीस १६६-७ अज्जियासयाई सिद्धाइं)विंशतिः आर्याशतानि (२०००) सिद्धानि, (अद्धहसया विउलमईणं) अर्धाष्टौ शतानि (७५०) विपुलमतीनां,(छसया वाईणं) षट् शतानि (६००) वादिनां; (बारस सया अणुत्तरोववा
इयाणं)द्वादश शतानि (१२००) अनुत्तरोपपातिनां.सम्पदा अभवत् ॥ (१६६)॥ HI (पासस्स णं अरहओ पुरिसादाणीयस्स) पार्श्वस्य अर्हतः पुरुषादानीयस्य (दुविहा अंतगडभूमी हुत्था) द्विविधा मुक्तिगामिनां मर्यादा अभूत् (तंजहा) तद्यथा-(जुगंतगडभूमी) युगान्तकृभूमिः (परियायंतगडभूमी य) पर्यायान्तकृभूमिश्च (जाव चउत्थाओ पुरिसजुगाओ जुगंतगडभूमी) यावत् चतुर्थ पट्टधरपुरुष युगान्तकृभूमिः, श्रीपार्श्वनाथादारभ्य चतुर्थ पुरुषं यावत् सिद्धिमार्गो वहमानः स्थितः (तिवासपरिआए| अंतमकासी) त्रिवर्षपर्याये कश्चिन्मुक्तिं गतः, पर्यायान्तकृभूमौतु केवलोत्पत्तेत्रिषु वर्षेषु गतेषु सिद्धिगमनारम्भः ॥ (१६७)॥ | (तेणं कालेणं) तस्मिन् काले (तेणं समएणं) तस्मिन् समये (पासे अरहा पुरिसादाणीए) पार्श्वः अर्हन । | पुरुषादानीयः (तीसं वासाई अगारवासमझे वसित्ता ) त्रिंशत् वर्षाणि गृहस्थावस्थायां उषित्वा-स्थित्वा । २८ ।
8॥१३१॥
in Education in antina
For Private & Personel Use Only
rww.jainelibrary.org

Page #283

अगारवासमानादि सू.१६८
SI(तेसीई राइंदिआई) त्र्यशीति अहोरात्रान् (छउमत्थपरिआयं पाउणित्ता) छद्मस्थपर्यायं पालयित्वा (देसूशणाई सत्तरि वासाइं) किञ्चिदूनानि सप्ततिं वर्षाणि (केवलिपरिआयं पाउणित्ता) केवलिपर्यायं पालयित्वा
(पडिपुन्नाइं सत्तरि वासाई) प्रतिपूर्णानि सप्ततिं वर्षाणि (सामनपरियायं पाउणित्ता) चारित्रपर्यायं पालयित्वा (एक वाससयं सवाउयं पालइत्ता) एक वर्षशतं सर्वायुः पालयित्वा (खीणे वेयणिज्जाउयनामगुत्ते) क्षीणेषु सत्सु वेदनीयायुर्नामगोत्रेषु कर्मसु (इमीसे ओसप्पिणीए) अस्यामेव अवसर्पिण्यां (दूसमसुसमाए बहुविइकंताए) दुष्षमसुषमनामके चतुर्थेऽरके बहुव्यतिक्रान्ते सति (जे से वासाणं पढमे मासे दुच्चे पक्खे)। योऽसौ वर्षाकालस्य प्रथमो मासः द्वितीयः पक्षः (सावणसुद्धे) श्रावणशुद्धः (तस्सणं सावणसुद्धस्स अट्ठमीपक्खेणं) तस्य श्रावणशुद्धस्य अष्टमीदिवसे (उप्पिसंमेअसेलसिहरंसि) उपरि सम्मेतनामशैलशिखरस्य (अप्प| चउत्तीसइमे) आत्मना चतुस्त्रिंशत्तमः (मासिएणं भत्तेणं अपाणएण) मासिकेन भक्तेन अपानकेन (विसाहाहिं नक्खत्तेणं जोगमुवागएणं) विशाखानक्षत्रे चन्द्रयोगं उपागते सति (पुत्वण्हकालसमयंसि) पूर्वाहकालसमये, तत्र प्रभोमोक्षगमने पूर्वाह एव काल:, 'पुच्चरत्तावरत्तकालसमयंसित्ति कचित्पाठस्तु लेखकदोषान्मतान्त|रभेदाद्वा (वग्घारियपाणी) प्रलम्बितौ पाणी-हस्तौ येन स तथा, कायोत्सर्गे स्थितत्वात् प्रलम्बितभुजद्वयः, (कालगए विहकते जाव सचदुक्खप्पहीणे) भगवान् कालगतः व्यतिक्रान्तः यावत् सवेंदुःखप्रक्षीण ॥(१६८)॥ (पासस्स णं अरहओ पुरिसादाणीअस्स) पार्श्वस्य अर्हतः पुरुषादानीयस्य (जाव सबदुक्खप्पहीणस्स) यावत्
Jain Education
Mana
For Private & Personel Use Only
ww.jainelibrary.org

Page #284

कल्प.सुबो-सर्वदुःखप्रक्षीणस्य (दुवालस वाससयाई विइकताई) द्वादश वर्षशतानि व्यतिक्रान्तानि (तेरसमस या श्रीनेमेः कध्या०७ वासमयस्स) त्रयोदशमस्य वर्षशतस्य (अयं तीसइमे संवच्छरे काले गच्छद) अयं त्रिंशत्तमः संवत्सरः ल्याणकानि
कालो गच्छति, तत्र श्रीपार्श्वनिर्वाणात् पश्चाशदधिकवर्षशतद्वयेन श्रीवीरनिर्वाणं, ततश्चाशीत्यधिकनववर्ष॥१३२॥
शतानि अतिक्रान्तानि, तदा वाचना, ततो युक्तमुक्तं त्रयोदशमशतसंवत्सरस्यायं त्रिंशत्तमः संवत्सरः कालो गच्छतीति, इति श्रीपार्श्वनाथचरित्रं समाप्तम् । (१६९)॥
अथ श्री नेमिनाथस्य जघन्यादिवाचनाभिश्चरित्रमाह-(तेणं कालेणं) तस्मिन् काले (तेणं समएणं) तस्मिन् समये (अरहा अरिहनेमी पंचचित्ते हुत्था) अर्हन अरिष्टनेमिः पञ्चसु चित्रा यस्य स पञ्चचित्रः अभवत् (तंजहा) तद्यथा (चित्ताहिं चुए चइत्ता गम्भं वकंते) चित्रायां च्युतःच्युत्वा गर्भे उत्पन्न: (तहेव उक्खेवो) तथैव चित्राभिलापेन पूर्वोक्तःपाठो वक्तव्यः (जाव चित्ताहिं परिनिव्वुए) यावत् चित्रायां निर्वाणं प्रासः ॥(१७०) | (तेणं कालेणं) तस्मिन् काले (तेणं समएणं) तस्मिन् समये (अरहा अरिहनेमी) अर्हन् अरिष्टनेमिः (जे से वासाणं चउत्थे मासे सत्तमे पक्खे) योऽसौ वर्षाकालस्य चतुर्थो मासः सप्तमः पक्षः (कत्तिअबहुले) कार्तिकस्य बहुलपक्षः (तस्स णं कत्तियबहुलस्स बारसीपक्षेणं) तस्य कार्तिकबहुलस्य द्वादशीदिवसे ॥१३२॥ (अपराजिआओ महाविमाणाओ) अपराजितनामकात् महाविमानात् (बत्तीसं सागरोवमहिइआओ) द्वात्रिंशत् सागरोपमाणि स्थितियंत्र ईदृशात् (अणंतरं चयं चइत्ता) अनन्तरं च्यवनं कृत्वा (इहेव जंबुद्दीवे दीवे)।
Jain Education
nal
For Private & Personel Use Only
mw.jainelibrary.org

Page #285

क. सु. २३
अस्मिन्नेव जम्बूद्वीपे द्वीपे ( भारहे वासे) भरतक्षेत्रे (सोरिय पुरे नयरे) सौर्यपुरे नगरे ( समुद्दविजयस्स रन्नो) समुद्र विजयस्य राज्ञः (भारियाए सिवाए देवीए ) भार्यायाः शिवाया देव्याः कुक्षौ (पुवरत्तावर त्तकालसमयंसि) पूर्वापररात्रकालसमये-मध्यरात्रौ (जाव चित्ताहिं गन्भत्ताए वकते) यावत् चित्रायां गर्भतया उत्पन्नः ( सर्व्वं तहेव सुमिणदंसणदविणसंहरणाइअं इत्थ भाणियां ) सर्वं तथैव स्वमदर्शनं पितृवेश्मनि द्रव्यसंहरणादिवर्णनं अत्र भणितव्यम् ॥ ( १७१ ) ॥
( तेणं कालेणं) तस्मिन् काले ( तेणं समएणं ) तस्मिन् समये ( अरहा अरिट्ठनेमी ) अर्हन् अरिष्टनेमिः (जे से वासाणं पढमे मासे दुचे पक्खे ) योऽसौ वर्षाकालस्य प्रथमो मासः द्वितीयः पक्षः (सावणसुद्धे ) श्रावणशुद्धः (तस्स णं सावणसुद्धस्स पंचमीपक्खेणं) तस्य श्रावणशुद्धस्य पञ्चमीदिवसे (नवण्हं मासाणं बहुपडिपुन्नाणं ) नवसु मासेषु बहुप्रतिपूर्णेषु सत्सु ( जाव चित्ताहिं नक्खत्तेणं जोगमुवागएणं ) यावत् चित्रानक्षत्रे चन्द्रयोगं उपागते सति (आरोग्गाऽऽरोग्गं दारयं पयाया) अरोगा शिवा अरोगं दारकं प्रजाता | ( जम्मणं समुद्दविजयाभिलावेणं नेयवं) जन्मोत्सवः समुद्रविजयाभिधानेन ज्ञातव्यः (जाव तं होउ णं कुमारे अरिट्ठनेमी नामेणं ) यावत् तस्मात् भवतु कुमारः अरिष्टनेमिर्नाम्ना कृत्वा, यस्मात् भगवति गर्भस्थे माता रिष्ठरत्नमयं नेमिं - चक्रधारां खमेऽद्राक्षीत् ततोऽरिष्टनेमिः, अकारस्य अमङ्गलपरिहारार्थत्वाच अरिष्टनेमिरिति, रिष्टशब्दो हि अमङ्गलवाचीति, कुमारस्तु अपरिणीतत्वात्, अपरिणयनं तु एवं - एकदा यौवनाभिमुखं
Jain Education aional

श्रीनेमिना थस्य गर्भेद
शा जन्म नाम सू.
१७१
१७२
१०
१४

Page #286

कल्प.सुबोव्या०७
॥१३३॥
नेमि निरीक्ष्य शिवादेवी समवदत-वत्सानुमन्यख पाणिग्रहणं पूरय चास्मन्मनोरथं, स्वामी तु योग्यां कन्या प्राप्य परिणेष्यामीति प्रत्युत्तरं ददौ, ततः पुनरेकदा कौतुकरहितोऽपि भगवान् मित्रप्रेरितः क्रीडमानः कृष्णायुधशालायामुपागमत् , तत्र कौतुकोत्सुकैर्मित्रर्विज्ञप्तोऽङ्गुल्यग्रे कुलालचक्रवञ्चक्रं भ्रामितवान् , शाई धनुZणालवन्नामितवान् कौमोदकीगदां यष्टिवदुत्पाटितवान् पाश्चजन्यं शङ्ख च स्वमुखे धृत्वा आपूरितवान् , तदा चनिर्मूल्यालानमूलं व्रजति गजगणः,खण्डयन् वेश्ममालां, धावन्त्युत्रोट्य बन्धान सपदि हरिहया, मन्दुरायाः प्रणष्टाः। शब्दाद्वैतेन सर्व बधिरितमभवत्तत्पुरं व्यग्रमुग्रं, श्रीनेमेर्वक्त्रपद्मप्रकटितपवनैः पूरिते पाश्चजन्ये | ॥१॥ तं तादृशं च शब्दं निशम्योत्पन्नः कोऽपि वैरीति व्याकुलचित्तः केशवस्त्वरितं आयुधशालायां आगतः, | दृष्ट्वा च नेमि चकितो निजभुजबलतुलनाय आवाभ्यां बलपरीक्षा क्रियते इति नेमि वदस्तेन सह मल्लाक्षाटके जगाम, श्रीनेमिराह-अनुचितं ननु भूलठनादिकं, सपदि बान्धव! युद्धमिहावयोः। बलपरीक्षणकृद्धजवालनं, भवतु नान्यरणः खलु युज्यते ॥१॥ द्वाभ्यां तथैव स्वीकृतं-कृष्णप्रसारितं बाहुं, नेमिचलतामिव । मृणालदण्डवच्छीघ्रं, वालयामास लीलया ॥१॥ शाखानिभे नेमिजिनस्य बाहौ, ततः स शाखामृगवंद्विलग्नः । चक्रे निजं नाम हरियथार्थमुद्यद्विषादद्विगुणा सितास्यः॥२॥ ततो महतापि पराक्रमेण नेमिभुजेऽवलिते सति विषण्णचित्तः कृष्णो मम राज्यमेष सुखेन ग्रहीष्यतीति चिन्तातुरः खचित्ते चिन्तयामासक्लिश्यन्ते केवलं स्थूलाः, सुधीस्तु फलमश्नुते । ममन्थ शङ्करः सिन्धु, रत्नान्यापुर्दिवौकसः ॥१॥ अथवा
२८
Jain Education Intern et
For Private Personel Use Only
N
ainelibrary.org
Hal

Page #287

क्लिश्यन्ते केवलं स्थूलाः, सुधीस्तु फलमश्नुते । दन्ता दलन्ति कष्टेन, जिह्वा गिलति लीलया ॥२॥ ततो बलभ- जलक्रीडा द्रेण सहाँलोचयति-किं विधास्य ? नेमिस्तु राज्यलिप्सुबलवांश्च, तत आकाशवाणी प्रादुरभूद्-अहो हरे! पुरा नमिनाथेन कथितमासीद यदुत द्वाविंशस्तीर्थकरो नेमिनामा कुमार एव प्रव्रजिष्यतीति श्रुत्वा निश्चिन्तोऽपि निश्चयार्थ नेमिना सह जलक्रीडां कर्तुं अन्तःपुरीपरिवृतः सरोऽन्तरे प्रविष्टः, तत्र च-प्रणयतः परिगृह्य । करे जिनं, हरिरवेशयदाशु सरोऽन्तरे । तदनु शीघ्रमसिञ्चत नेमिनं, कनकशृङ्गाजलैंघुसृणाविलैः॥१॥तथा रुक्मिणीप्रमुखगोपिका अपि ज्ञापितवान्-यदयं नेमिनिःशत क्रीडया पाणिग्रहाभिमुखीकार्यः, ततश्च ता अपि-काश्चित् केसरसारनीरनिकरैरीच्छोटयन्ति प्रभु, काश्चिद् बन्धुरपुष्पकन्दुकभरैनिघ्नन्ति वक्षःस्थले । काश्चित्तीक्ष्णकटाक्षलक्षविशिखैर्विद्ध्यन्ति नर्मोक्तिभिः, काश्चित्कामकलाविलासकुशला : विस्मापयाञ्चक्रिरे| S॥१॥ ततश्च तावत्यः प्रमदाः सुगन्धिपयसा, वर्णादिशृङ्गीभृशं, भृत्वा तजलनिझरैः पृथुतरैः, कर्तुं प्रभु व्याकुलम् । प्रावर्त्तन्त मिथो हसन्ति सततं क्रीडोल्लसन्मानसास्तावद्वयोमनि देवगीरिति समुद्भूता श्रुता । चाखिलैः ॥१॥ मुग्धाः स्थ प्रमदा यतोऽमरगिरौ.गीर्वाणनाथैश्चतुःषष्ट्या योजनमानवक्त्रकुहरैः कुम्भैः सह
स्राधिकैः। बाल्येऽपि स्लपितो य एष भगवान्नाभून्मनागाकुलः, कर्तुं तस्य सुयत्नतोऽपि किमहो, युष्माभिरी18 शिष्यते ? ॥२॥ ततो नेमिरपि हरिं ताश्च सर्वा जलैराच्छोटयति स्म कमलपुष्पकन्दुकैश्च ताडयति स्म इत्यादि ।
सविस्तरं जलक्रीडां कृत्वा तटमागत्य नेमि स्वर्णासने निवेश्य सर्वा अपि गोप्यः परिवेष्ट्य स्थिताः, तत्र
92000000000000000
in Educatan intentona
For Private & Personel Use Only

Page #288

कल्प.सुबोव्या०७
॥१३४॥
Reseseeeeeeeeeeeeeese
रुक्मिणी जगौ-निर्वाहकातरतयोद्बहसे न यत्त्वं, कन्यां तदेतदंविचारितमेव नेमे ! । भ्राता तवास्ति विदितः सुतरां समर्थो, द्वात्रिंशदुन्मितसहस्रवधूर्विवोढा ॥१॥ तथा सत्यभामाप्युवाच-ऋषभमुख्यजिनाः करपीडनं,
गोपीवा
क्यानि विदधिरे दधिरे च महीशताम् । बुभुजिरे विषयांश्च बहून् सुतान् , सुषुविरे शिवमप्यथ लेभिरे॥२॥ त्वमसि | किन्नु नवोऽद्य शिवङ्गमी, भृशमरिष्टकुमार ! विचारय । कलय देवर ! चारु गृहस्थतां, रचय बन्धुमनस्सु च। सुस्थताम् ॥ ३॥ अथ जगाद च जाम्बुवती जवात्, शृणु पुरा हरिवंशविभूषणम् । स मुनिसुव्रततीर्थपतिगृही, शिवमंगादिह जातसुतोऽपि हि ॥ ४॥ पद्मावतीति समुवाच विना वधूटी, शोभा न काचन नरस्य । भवत्यवश्यम् । नो केवलस्य पुरुषस्य करोति कोऽपि, विश्वासमैष विट एव भवेदभार्यः ॥५॥ गान्धारी जगौ-सज्जन्ययात्राशुभसङ्घसार्थपर्वोत्सवा वेश्मविवाहकृत्यम् । उद्यानिकापुङ्क्षणपर्षदश्च, शोभन्त एतानि विनाऽङ्गनां नो ॥६॥ गौरी उवाच-अज्ञानभाजः किल पक्षिणोऽपि, क्षितौ परिभ्रम्य वसन्ति सायम् । नीडे खकान्तासहिताः सुखेन, ततोऽपि किं देवर ! मूढदक् त्वम् ॥७॥ लक्ष्मणाऽप्य॑वोचत्-लानादिसर्वाङ्गपरिन्क्रियायां, विचक्षणः प्रीतिरसाभिरामः। विस्रम्भपात्रं विधुरे सहाय:, कोऽन्यो भवेन्नूनमृते प्रियायाः ॥ ८॥ सुसीमाऽप्यवादीत्-विना प्रियां को गृहमागतानां, प्राघूर्णकानां मुनिसत्तमानाम् । करोति पूजाप्रतिपत्ति
॥१३४॥ मन्यः?, कथं च शोभां लभते मनुष्यः?,॥९॥ एवमन्यासां अपि गोपाङ्गनानां वाचोयुक्त्या यदूनामीग्रहाच मौनावलम्बिनमपि स्मिताननं जिनं निरीक्ष्य 'अनिषिद्धं अनुमतं' इति न्यायात् नेमिना पाणिग्रहणं स्वीकृतमिति
२५
२८
Jain Eduentan
For Private & Personel Use Only
ww.jainelibrary.org

Page #289

विवाहाय
गमन
ताभिर्बाढं उद्घोषितं, तथैव जनोक्तिरिति, ततः कृष्णेनोग्रसेनपुत्री राजीमती मागिता, लग्नं पृष्टश्च कोष्टकिनामा ज्योतिर्वित् प्राह-वर्षासु शुभकार्याणि, नान्यान्यपि समाचरेत् । गृहिणां मुख्यकार्यस्य, विवाहस्य तु का कथा? ॥१॥ समुद्रस्तं बभाषेऽथ, कालक्षेपोऽत्र नाहति । नेमिः कथञ्चित् कृष्णेन, विवाहाय प्रवर्तितः॥२॥ मा भूद्विवाहप्रत्यूहो, नेदीयस्तद्दिनं वद।श्रावणे मासि तेनोक्ता,ततःषष्ठी समुज्वला॥॥ ततोद्वयोःस्थानयोर्विहिता विवाहोचिता सामग्री, आसन्ने च क्रोष्टक्यादिष्टे लग्ने चलितः श्रीनेमिकुमारः स्फारशृङ्गारः प्रजाप्रमोदकरो रथारूढो धृतातपत्रसारः श्रीसमुद्रविजयादिदशाहकेशवबलभद्रादिविशिष्टपरिवारः शिवादेवीप्रमुखप्रमदाजेगीयमानधवलमङ्गलविस्तारः पाणिग्रहणाय, अग्रतो गच्छंश्च वीक्ष्य सारथिं प्रति कस्येदं कृतमङ्गलभरं धवलमन्दिरं इति पृष्टवान् , ततः सोऽङ्गुल्यग्रेण दर्शयन् इति जगाद-उग्रसेननृपस्य तव श्वशुरस्यायं प्रासाद इति, इमे च तव भार्याया राजीमत्याः सख्यौ चन्द्राननामृगलोचनाभिधाने मिथो वार्तयतः, तत्र मृगलोचना विलोक्य चन्द्राननां प्राह-हे चन्द्रानने ! स्त्रीवर्गे एका राजीमत्येव वर्णनीया यस्याः अयमेतादृशो वरः पाणि ग्रहीष्यति, चन्द्राननाऽपि मृगलोचनामाह-राजीमतीमद्भुतरूपरम्यां, निर्माय धाताऽपि यदीदृशेन । वरेण नो योजयति प्रतिष्ठां, लभेत विज्ञानविचक्षणः काम् ? ॥१॥ इतश्च-तूर्यशब्दमाकर्ण्य मातृगृहात् राजीमती सखीमध्ये प्राप्ता, हे सख्यौ ! भवतीभ्यामेकाकिनीभ्यामेव साडम्बरमागच्छन् वरोविलोक्यते अहं तु विलोकयितुं न लभेयं इति बलात्तदन्तरे स्थित्वा नेमि आलोक्य साश्चर्य चिन्तयति-किं पातालकुमारः किं वा मकर
Jain Education
For Private & Personel Use Only
XMw.jainelibrary.org

Page #290

कल्प.सुबो-ध्वजः सुरेन्द्रः किम् । किं वा मम पुण्यानां प्राग्भारो मूर्तिमानेषः ? ॥१॥ तस्य विधातुः करयोरात्मानं मृगलोच. व्या०७
न्युञ्छनं करोमि मुदा । येनैष वरो विहितः, सौभाग्यप्रभृतिगुणराशिः ॥२॥ मृगलोचना राजीमत्यभिप्रायं नादिहावं ॥१३५॥
परिज्ञाय सप्रीतिहासं-हे सखि ! चन्द्रानने ! समग्रगुणसम्पूर्णेऽपि अस्मिन् वरे एक दूषणं अस्त्येव, परं वराKार्थिन्यां राजीमत्यां शृण्वत्यां वक्तुं न शक्यते, चन्द्राननाऽपि-हे सखि ! मृगलोचने ! मयाऽपि तद् ज्ञातं, परं
साम्प्रतं मौनमेवांचरणीयं, राजीमत्यपि त्रपया मध्यस्थतां दर्शयन्ती-हे सख्यौ ! यस्याः कस्या अपि भुवनाद्भुतभाग्यधन्यायाः कन्याया अयं वरो भवतु, परं सर्वगुणसुन्दरेऽस्मिन् वरे दूषणं तु दुग्धमध्यात् पूतरकर्षणप्रायं असम्भाव्यमेव, तदनु ताभ्यां सविनोदं कथितं-भो राजीमति ! वरः प्रथमं गौरो विलोक्यते, अपरे गुणास्तु परिचये सति ज्ञायन्ते, तद्गौरत्वं तु कजलानुकारमेव दृश्यते, राजीमती सेयं सख्या प्रत्याह-अद्य यावत् युवां चतुरे इति मम भ्रमोऽभवत्, साम्प्रतं तु स भग्नः, यत् सकलगुणकारणं श्यामत्वं भूषणमपि दूषणतया प्ररूपितं, शृणुतं तावत् सावधानीभूय भवत्यौ श्यामत्वे श्यामवस्त्वाश्रयणे च गुणान् 'केबलगौरत्वे
दोषांश्च, तथाहि-y १ चित्तवल्लि २ अगुरु.३ कत्थूरी ४ घण ५ कणीणिगा ६ केसा ७ । कसवदृ ८ मसी ९। २५ Kारयणी,१० कसिणा एए अणग्यफला ॥१॥ इति कृष्णवे गुणाः, कैप्पूरे अंगारो १चंदे.चिंधं २ कणीणिगाR॥१५॥
१ भूः चित्र घल्ली अगुरु कस्तूरी घनः कनीनिका केशाः । कषपट्टो मषी रजनी कृष्णा एते अनर्घफलाः ॥१॥ २ कपूरे लाअंगारः चन्द्रे चिन्हं कनीनिका नयने । भोज्ये मरीचं चित्रे रेखा कृष्णा अपि गुणहेतवः ॥ २॥
in Education we
For Private Personel Use Only

Page #291

Jain Education
नयणे ३ । भुज्जे मरीअं ४ चित्ते रेहा ५ कसिणावि गुणहेऊ ॥ २ ॥ इति कृष्णवस्त्वाश्रयणे गुणाः । खारं लवणं १ दहणं, हिमं च २ अगोरविग्गहो रोगी ३ । परवसगुणो अ चुण्णो, ४ केवलगोरत्तणेऽवगुणा ॥ ३॥ एवं परस्परं तासां जल्पे जायमाने श्रीनेमिः पशूनामार्त्तखरं श्रुत्वा साक्षेपं हे सारथे ! कोऽयं दारुणः खरः ?, सारथिः प्राह - युष्माकं विवाहे भोजनकृते समुदायीकृतपशूनामयं खर इत्युक्ते स्वामी चिन्तयति स्म - वि‍ विवाहोत्सवं यत्रानुत्सवोऽमीषां जीवानां, इतच 'हैल्ली सहिओ ! किं मे दाहिणं चक्खू परिप्फुरद्द'त्ति वदन्तीं | राजीमतीं प्रति सख्यौ - प्रतिहतमैमङ्गलं ते इत्युंक्त्वा थुथुत्कारं कुरुतः, नेभिस्तु हे सारथे ! रथमितो निवर्त्तय, अत्रान्तरे नेमिं पश्यन्नेको हरिणः स्वग्रीवया हरिणीग्रीवां पिधाय स्थितः, अत्र कविघटना - खामिनं वीक्ष्य हरिणो ब्रूते- माँ पहरसु मा पहरसु एअं मह हिअयहारिणि हरिणि । सामी ! अम्हं मरणावि, दुस्सहो पिअतमाविरहो ॥१॥ हरिणी नेमिमुखं निभाल्य हरिणं प्रति ब्रूते- ऐसो पसन्नवयणो तिहुअणसामी अकारणं बंधू । ता विष्णवेसु वल्लह ! रक्खत्थं सङ्घजीवाणं ॥ २॥ हरिणोऽपि पत्नीप्रेरितो नेमिं ब्रूते-निज्झरणनीरपाणं. अरण्ण
१ क्षारं लवणं दहनं हिमं च अतिगौरविग्रहो रोगी । परवशगुणश्च चूर्णः केवलगौरत्वेऽवगुणाः ॥ ३ ॥ २ हले सख्यः किं मम दक्षिणं चक्षुः परिस्फुरति ? ३ मा प्रहर मा प्रहर एतां मम हृदयहारिणीं हरिणीं । स्वामिन् ! अस्माकं मरणादपि दुःसहः प्रियतमाविरहः ॥ १ ॥ ४ एष प्रसन्नवदनः त्रिभुवनस्वामी अकारणबन्धुः । तस्माद् विज्ञपय वल्लभ ! रक्षार्थं सर्वजीवानां ॥ २ ॥ ५ निर्झरणनीरपानं अरण्यतृणभक्षणं च वनवासः । अस्माकं निरपराधानां जीवितं रक्ष रक्ष प्रभो ! ॥ ३ ॥
tional

वादः प रावृतिः ;
५

Page #292

कल्प.सुबोव्या.७
॥१३६॥
तणभक्खणं च वणवासो । अम्हाण निरवराहाण, जीविअं रक्ख रक्ख पहो! ॥ ३॥ एवं सर्वेऽपि पशवः।
मुमुक्षुता खामिनं प्रति विज्ञपयन्ति, तावत्वामी बभाषे-भो पशुरक्षकाः! मुश्चत मुश्चत इमान् पशून् नाहं विवाह
प्रार्थनाच करिष्ये, पशुरक्षकाः श्रीनेमिवचसा पशून् मुश्चन्ति स्म, सारथिरपि रथं निवर्तयते स्म, अत्र कविः-हेतुरिन्दोः कलङ्के यो, विरहे रामसीतयोः। नेमे राजीमतीत्यागे, कुरङ्गः सत्यमेव सः॥१॥ समुद्रविजयशिवादेवीप्रमुखजनास्तु शीघ्रमेव रथं स्खलयन्ति स्म, शिवा च सबाष्पं ब्रूते-पत्थेमि जणणिवल्लह !,वच्छ तुम पढमपत्थणं किंपि । काऊण पाणिगहणं,मह दंसे निअवहुवयणं ॥१॥ नेमिरोह-मुश्चाग्रहमिमं मातर्मानुषीषु न मे मनः। मुक्तिस्त्रीसङ्गमोत्कण्ठमकुण्ठमवतिष्ठते ॥२॥ यतः-या रागिणि विरागिण्यस्ताः स्त्रियः को निषेवते ? । अतोऽहं कामये मुक्तिं, या विरागिणि रागिणी ॥३॥ इत्यादि, राजीमती-हा दैव ! किमुपस्थितमित्युक्त्वा मूर्छा प्राप्ता सखीभ्यां चन्दनद्रवैराश्वासिता कथमपि लब्धसज्ञा सवाष्पं गाढवरेण प्राह-हाँ जायवकुलदिणयर ! हा निरुवमनाण हा जगस्सरण!। हा करुणायर सामी! मं मुत्तूणं कहं चलिओ॥४॥ हाँ हिअय घिट्ट निद्र | १ प्रार्थयामि जननीवल्लभ ! वत्स ! त्वां प्रथमप्रार्थनां कामपि । कृत्वा पाणिग्रहणं मम दर्शय निजवधूवदनम् ॥1॥ २ हा यादवकुल
॥१३६॥ दिनकर! हा निरुपमज्ञान ! हा जगच्छरण ! । हा करुणाकर! स्वामिन् ! मां मुक्त्वा कथं चलितः ॥ ४ ॥ ३ हा हृदय ! धृष्ट | निष्ठुर ! अद्यापि निर्लज्ज ! जीवितं वहसि । अन्यत्र बब्धरागो यदि नाथ आत्मनो जातः ॥५॥
JainEducation
a
l
For Private
Personal Use Only

Page #293

IS| अजवि निल्लज्ज जीविअं वहसि । अन्नत्थ बद्धराओ,जइ नाहो अत्तणो जाओ॥५॥ पुननिःश्वस्य सोपालम्भं राजीमत्याः
जगाद-जंइ सयलसिद्धभुत्ताइ.मुत्तिगणिआइ धुत्त ! रत्तोऽसि । ता एवं परिणयारंभेण विडंबिआ किमहं? शोका ॥ ६॥ सख्यौ सरोषं-लोअपसिद्धी वत्तडी,सहिए इक्क सुणिज्ज । सरलं विरलं सामलं, चुक्कि विही करिज ॥७॥ पिम्मरहिअंमि पिअसहि !,एअंमिवि किं करेसि पिअभावं? | पिम्मपरं किंपि वरं, अन्नयरं ते करि-16 स्सामो॥८॥राजीमती कौँ पिधाय-हा अश्राव्यं किं श्रावयथः ?-जइ कहवि पच्छिमाए, उदयं पावेइ दिणयरो तहवि।मुत्तूण नेमिनाहं,करेमि नाहं वरं अन्नं ॥९॥ पुनरपि नेमिनं प्रति-व्रतेच्छुरिच्छाधिकमेव दत्से, त्वं याचकेभ्यो गृहमागतेभ्यः । मयाऽर्थयन्त्या जगतामधीश!, हस्तोऽपि हस्तोपरि नैव लब्धः ॥१०॥ अर्थ विरक्ता राजीमती प्राह-इविहु एअस्स करो,मज्झ करे नो अ आसि परिणयणे । तहवि सिरे मह सुचि
III १ यदि सकलसिद्धभुक्तायां मुक्तिगणिकायां धूर्त ! रक्तोऽसि । तत एवं परिणयनारम्भेण विडम्बिता किमहम् ? ॥ ६ ॥ २ लोक-| ॥ प्रसिद्धा वार्ता सखि ! एका श्रूयते । सरलं विरलं श्यामलं विस्मृत्य विधिः कुर्यात् ॥७॥ ३ प्रेमरहिते प्रियसखि ! एतस्मिन्नपि लाकिं करोषि प्रियभावं? । प्रेमपरं कमपि वरं अन्यतरं ते करिष्यामः ॥ ८॥ ४ यदि कथमपि पश्चिमायामुदयं प्राप्नोति दिन
करस्तथापि । मुक्त्वा नेमिनाथं करोमि नाहं वरमन्यम् ॥ ९॥ ५ यद्यपि एतस्य करो मम करे न चासीत्परिणयने । तथापि शिरसि मम स एव दीक्षासमये करो भविष्यति ॥ १५॥
BREA
Jain Education Thematiana
For Private & Personel Use Only

Page #294

कल्प.सुबो- दिक्खासमए करो होही ॥ ११ ॥ अथ नेमिनं सपरिकरः समुद्रविजयो जगौ-नाभेयाद्याः कृतोद्वाहाः, मुक्तिं दानं दीक्षा व्या०७ जग्मुर्जिनेश्वराः। ततोऽप्युच्चैःपदं ते स्यात्, कुमार ! ब्रह्मचारिणः ? ॥ १२॥ नेमिराह-हे तात! क्षीणभोगक-चसू. १७
ऽहमस्मि,किश्च-एकस्त्रीसंग्रहेऽनन्तजन्तुसङ्घातघातके। भवतां भवतान्तेऽस्मिन् , विवाहे कोऽयमाग्रहः ॥१३॥ ॥१३७॥
अत्र कविः-मन्येऽङ्गनाविरक्तः,परिणयनमिषेण नेमिरांगत्य । राजीमती पूर्वभवप्रेम्णा समकेतयन्मुक्त्यै ॥१४॥
(अरहा अरिट्ठनेमी) अर्हन अरिष्टनेमिः (दक्खे जाव तिन्नि वाससयाई) दक्षः यावत् त्रीणि वर्षशतानि (कुमारे अगारवासमझे वसित्ता) कुमारः सन् गृहस्थावस्थामध्ये उषित्वा (पुणरवि लोयंतिएहिं सवं| |तं चेव भाणियचं ) पुनरपि लोकान्तिकाः इत्यादि सर्व तदेव पूर्वोक्तं भणितव्यं, लोकान्तिका देवाः यथा-जय निर्जितकन्दर्प!, जन्तुजाताऽभयप्रद ! नित्योत्सर्वावतारार्थ, नाथ! तीर्थ प्रवर्त्तय ॥१॥ इति खामिनं प्रोच्य | | खामी वार्षिकदानानन्तरं त्रिभुवनमानन्दयिष्यतीति समुद्रविजयादीन् प्रोत्साहयन्ति स्म, ततः सर्वेऽपि सन्तुष्टाः (जाव दाणं दाइयाणं परिभाइत्ता) यावत् धनं गोत्रिकाणां विभज्य-दत्त्वा, दानविधिस्तु श्रीवीरवद् ज्ञेयः॥ (१७२)॥
॥१३७॥ (जे से वासाणं पढमे मासे दुच्चे पक्खे) योऽसौ वर्षाकालस्य प्रथमो मासः द्वितीयः पक्षः (सावणसुद्धे) श्रावणस्य शुक्ल पक्षः (तस्स णं सावणसुद्धस्स छट्ठीपक्खेणं) तस्य श्रावणशुद्धस्य षष्ठीदिवसे (पुखण्हका-2 लसमयंसि) पूर्वाह्नकालसमये (उत्तरकुराए सीयाए) उत्तरकुरायां शिबिकायां स्थितः (सदेवमणुआसुराए
से
Jain Education
For Private Personel Use Only
wjainelibrary.org

Page #295

दीक्षा सू. १७२ केवलं सू. १७३
Peeeeeeeeeeeeeeeeee
शपरिसाए ) देवमनुष्यासुरसहितया पर्षदा (समणुगम्ममाणमग्गे) समनुगम्यमानमार्गः (जाव बारवईए
नयरीए मज्झमज्झेणं निग्गच्छद) यावत् द्वारवत्याः नगर्याः मध्यभागेन निर्गच्छति (निग्गच्छित्ता) निर्गत्य (जेणेव रेवयए उज्जाणे) यत्रैव रैवतकं उद्यानं (तेणेव उवागच्छइ) तत्रैव उपागच्छति (उवागच्छित्ता) उपागत्य (असोगवरपायवस्स अहे) अशोकनामवृक्षस्य अधस्तात् (सीयं ठावेइ) शिविकां स्थापयति (ठावित्ता) संस्थाप्य (सीयाओ पच्चोरुहइ) शिबिकातः प्रत्यवतरति ( पच्चोरुहिता) प्रत्यवतीर्य (सयमेव आभरणमल्लालंकारं ओमुयइ ) खयमेव आभरणमालालङ्कारान् अवमुञ्चति (सयमेव पंचमुट्ठियं लोयं करेइ) स्वयमेव पञ्चमौष्टिकं लोचं करोति (करित्ता) कृत्वा च (छट्टेणं भत्तेणं अपाणएणं) षष्ठेन भक्तेन अपानकेन-जलरहितेन (चित्ताहिं नक्खत्तेणं जोगमुवागएणं) चित्रायां नक्षत्रे चन्द्रयोगं उपागते सति (एगं देवदूसमादाय) एकं देवदूष्यं गृहीत्वा (एगेणं पुरिससहस्सेणं सद्धिं) एकेन पुरुषाणां सहस्रेण सार्द्ध (मुंडे| भवित्ता) मुण्डो भूत्वा प्रभुः (आगाराओ अणगारियं पञ्चइए) अगारान्निष्क्रम्य साधुतां प्रतिपन्नः ॥(१७३)॥
(अरहा अरिहनेमी) अर्हन अरिष्टनेमिः (चउपन्नं राइंदियाई) चतुष्पश्चाशतं अहोरात्रान् यावत् (निच वोसट्टकाए) नित्यं व्युत्सृष्टकायः (तं चेव सवं जाव पणपन्नगस्स राइंदियस्स)तदेव पूर्वोक्तं सर्वे वाच्यं यावत् पश्चपश्चाशत्तमस्य अहोरात्रस्य (अंतरा वहमाणस्स) अन्तरा वर्तमानस्य (जे से वासाणं तच्चे मासे |पंचमे पक्खे) योऽसौ वर्षाकालस्य तृतीयो मासः पञ्चमः पक्षः (आसोयबहुले) आश्विनस्य कृष्णपक्षः
Jain Educati
o
nal
For Private & Personel Use Only
INi

Page #296

कल्प. सुबो
व्या० ७
॥१३८॥
Jain Education Int
( तस्स णं आसोयबहुलस्स पन्नरसीपक्खेणं ) तस्य आश्विनबहुलस्य पञ्चदशे दिवसे ( दिवसस्स पच्छिमे भाए ) दिवसस्य पश्चिमे भागे (उज्जितसेलसिहरे वेडसस्स पायवस्स अहे ) उज्जयन्तनामशैलस्य शिखरे वेतसनामवृक्षस्य अधस्तात् (अट्टमेणं भत्तेणं अपाणएणं ) अष्टमेन भक्तेन अपानकेन - जलरहितेन ( चित्ताहिं नक्खत्तेणं जोगमुवागएणं ) चित्रायां नक्षत्रे चन्द्रयोगं उपागते सति ( झाणंतरियाए वहमाणस्स ) शुक्लध्यानस्य मध्यभागे वर्त्तमानस्य प्रभोः (अणते जाव जाणमाणे पासमाणे विहरइ ) अनन्तं केवलज्ञानं समुत्पन्नं यावत् सर्वभावान् जानन् पश्यंश्च विहरति, तत्र केवलज्ञानं रैवतकस्थे सहस्राम्रवणे समुत्पेदे, तत उद्यानपालको विष्णोर्व्यजिज्ञपत्, विष्णुरपि महद्धर्या भगवन्तं वन्दितुमाययौ, राजीमत्यपि तत्रागता, अथ प्रभोर्देशनां निशम्य वरदत्तनृपः सहस्रद्यनृपयुतो व्रतमाददे, हरिणा च राजीमत्याः स्नेहकारणे पृष्ठे प्रभुर्धनवती भवादारभ्य तया सह स्वस्य नवभवसम्बन्धमाचष्टे, तथाहि प्रथमे भवेऽहं धननामा राजपुत्रस्तदेयं धनवतीनाम्नी मत्पत्नी अभूत् १ ततो द्वितीये भवे प्रथमे देवलोके आवां देवदेव्यौ २ ततस्तृतीये भवेऽहं चित्रगतिनामा विद्याधरस्तदेयं रत्नवती मत्पत्नी ३ ततश्चतुर्थे भवे चतुर्थे कल्पे द्वावपि देवी ४ पञ्चमे भवेऽहं अपराजितराजा एषा प्रियतमा राज्ञी ५ षष्ठे एकादशे कल्पे द्वावपि देवौ ६ सप्तमेऽहं शङ्खो नाम राजा, एषा तु यशोमती राज्ञी ७ अष्टमे अपराजिते द्वावपि देवौ ८ नवमेऽहं एषा राजीमती ९ ततः प्रभुरन्यत्र विहृत्य क्रमात्पुनरपि | रैवतके समवासरत्, तदा च अनेकराजकन्यापरिवृता राजीमती रथनेमिश्च प्रभुपार्श्वे दीक्षां जगृहतुः, अन्यदा

श्रीने मिराजी पूर्वभवाः
२०
२५
॥१३८॥
२८
w.jainelibrary.org

Page #297

.क.सु. २४
च राजीमती प्रभुंनन्तुं रैवतके व्रजंती मार्गे वृष्ट्या बाधिता एकां गुहां प्राविशत्, तस्यां च गुहायां पूर्वं प्रविष्टं रथनेमिं अजानती सा क्लिन्नानि वस्त्राणि शोषयितुं परितश्चिक्षेप, ततश्च तां अपहसितत्रिदशतरुणीरामणीयकां साक्षात् कामरमणीमिव रमणीयां तथा विवसनां निरीक्ष्य भ्रातुर्वैरादिव मदनेन मर्मणि हतः कुललजामुत्सृज्य धीरतामवधीर्य रथनेमिस्तां जगाद - अयि सुन्दरि ! किं देहः, शोष्यते तपसा त्वया ? । सर्वाङ्ग भोग संयोगयोग्यः सौभाग्यसेवधिः ॥ १ ॥ आगच्छ स्वेच्छया भद्रे, ! कुर्वहे सफलं जनुः । आवामुभावपि प्रान्ते, चरिब्यावस्तपोविधिम् ॥ २ ॥ ततश्च महासती तदाकर्ण्य तं दृष्ट्वा च धृताद्भुतधैर्या तं प्रत्युवाच - 'महानुभाव ! कोऽयं ते भिलाषो नरकाध्वनः ? । सर्वं सावद्यमुत्सृज्य, पुनर्वाञ्छन्न लज्जसे ॥१॥ अगन्धन कुले जातास्तिर्यञ्चो ये भुजङ्गमाः । तेऽपि नो वान्तमिच्छन्ति, त्वं नीचः किं ततोऽभ्यसि ? ॥ २ ॥ इत्यादिवाक्यैः प्रतिबोधितः श्रीनेमिपार्श्वे तद्दुचीर्णमलोच्य तपस्तप्त्वा च मुक्तिं जगाम । राजीमत्यपि दीक्षामाराध्य शिवशय्यामीरूढा चिरप्रार्थितं शाश्वतिकं श्रीनेमिसंयोगमेवाप, यदाहु:- "छद्मस्था वत्सरं स्थित्वा, गेहे वर्षचतुःशतीम् । पञ्चवर्षशतीं राजी, ययौ केवलिनी शिवम् ॥१॥ (१७४)। (अरहओ णं अरिट्ठनेमिस्स) अर्हतः अरिष्टनेमेः (अट्ठारस गणा अट्ठारस गणहरा हुत्था) अष्टादश (१८) गणाः अष्टादश गणधराश्च अभवन् ॥ (१७२) । (अरहओ णं अरिहने मिस्स ) अर्हतः अरिष्टनेमे : ( वरदत्तपामुक्खाओ ) वरदत्तप्रमुखाणि ( अट्ठारस समणसाहस्सीओ) अष्टादश श्रमणानां सहस्राणि (१८००० ) ( उक्कोसिया समणसंपया हुत्था) उत्कृष्टा एतावती श्रमणसम्पदा अभवत् ॥ (१७६)॥ (अर

रथनेमिस्थितिः राजी
मोक्षः
५
१०
१४

Page #298

2
.१७५
कल्प.सुबो- हओ णं अरिहनेमिस्स) अर्हतः अरिष्टनेमेः (अज्जजक्खिणीपामुक्खाओ) आर्ययक्षिणीप्रमुखाणि (चत्ता-श्रीनेमिनः व्या०७ लीसं अज्जियासाहस्सीओ) चत्वारिंशत् आर्यासहस्राणि (४००००) ( उक्कोसिया अज्जियासंपया हुत्था ) परिवारः
उत्कृष्टा एतावती आर्यासम्पदा अभवत् ॥(१७७)। (अरहओ णं अरिहनेमिस्स) अर्हतः अरिष्ठनेमेः (नंदपा॥१३९॥ मुक्खाणं समणोवासगाणं) नंदप्रमुखाणां श्रावकाणां (एगा सयसाहस्सी) एकः लक्षः (अउणत्तरिं च सहस्सा)
१८२ एकोनसप्ततिश्च सहस्राः (१६९०००) ( उक्कोसिया समणोवासगाणं संपया हुत्था) उत्कृष्टा एतावती श्रावकाणां सम्पदा अभवत् ॥(१७८)। (अरहओ णं अरिहनेमिस्स) अर्हतः अरिष्ठनेमेः (महासुव्वयापामुक्खाणं समणोवासिआणं) महासुव्रतप्रमुखाणां श्राविकाणां (तिनि सयसायस्सीओ)त्रयः लक्षाः (छत्तीसं च सहस्सा)।
त्रिंशच्च (१३६०००) सहस्राः ( उक्कोसिआ समणोवासिआणं संपया हुत्था ) उत्कृष्टा एतावती श्रावि-18 18 काणां सम्पदा अभवत् ॥(१७९)। (अरहओ णं अरिट्टनेमिस्स) अर्हतः अरिष्ठनेमेः (चत्तारि सया चउद्दस-2
पुवीणं) चत्वारि शतानि (४००) चतुर्दशपूर्विणां.( अजिणाणं जिणसंकासाणं) अकेवलिनामपि केवलितुल्यानां (जाव संपया हुत्था) यावत् सम्पदा अभवत् (पण्णरस सया ओहिनाणीण) पश्चदश शतानि(१५००)
२५ अवधिज्ञानिनां,(पन्नरस सया केवलनाणीणं) पञ्चदश शतानि (१५००) केवलज्ञानिनां. ( पन्नरस सया
॥१३९॥ वेउब्विआणं) पञ्चदश शतानि (१५००) वैक्रियलब्धिमतां.(दस सया विउलमईणं)दश शतानि (१०००) विपुलमतीनां (अट्ठ सया वाईणं) अष्टौ शतानि (८००) वादिनां.(सोलस सया अणुत्तरोववाइआणं)।
ओ अगोवासिआयस्सीओ)
Jain Education
a
l

Page #299

श्रीनेमिनः परिवार सू.१७५१८२
षोडश शतानि (१६००) अनुत्तरोपपातिनां, (पन्नरस समणसया सिद्धा) पञ्चदश श्रमणानां शतानि (१५००) सिद्धानि,(तीसं अज्जियासयाई सिद्धाइं)त्रिंशत् आर्याशतानि (३०००) सिद्धानि.॥(१८०) (अरहओ णं अरिहनेमिस्स) अहंतः अरिष्ठनेमेः (दुविहा अंतगडभूमी होत्था) द्विविधा अन्तकृन्मर्यादा अभवत् (तंजहा) तद्यथा (जुगंतगडभूमी य परियायंतगडभूमी य)युगान्तकृमि पर्यायान्तकृद्भूमिश्च (जाव अट्ठ-1 माओ पुरिसजुगाओ जुगंतगडभूमी) अष्टमं पुरुषयुगं-पट्टधरं यावत् युगान्तकृभूमिरासीत् (दुवासपरियाए । अंतमकासी) द्विवर्षपर्याये जाते कोऽपि अन्तर्मकार्षीत् ॥(१८१)। (तेणं कालेणं) तस्मिन् काले (तेणं समएणं) तस्मिन् समये (अरहा अरिट्टनेमी)अर्हन अरिष्टनेमिः (तिनि वाससयाई कुमारवासमझेव सित्ता) त्रीणि वर्षशतानि कुमारावस्थायां स्थित्वा (चउपन्नं राइंदियाई) चतुष्पश्चाशत् अहोरात्रान् (छउमत्थपरियायं पाउणित्ता) छद्मस्थपर्यायं पालयित्वा (देसूणाई सत्त वाससयाई) किञ्चिदूनानि सप्त वर्षशतानि (केवलिपरिआयं पाउणित्ता) केवलिपर्यायं पालयित्वा (पडिपुन्नाइं सत्त वाससथाई) प्रतिपूर्णानि सप्त वर्षशतानि (सामन्नपरिआयं पाउणित्ता) चारित्रपर्यायं पालयित्वा (एगं वाससहस्सं) एक वर्षसहस्रं (सव्वाउअं पालइत्ता) सर्वायुः पालयित्वा (खीणे वेयणिज्जाउयनामगुत्ते) क्षीणेषु सत्सु वेदनीयायुर्नामगोत्रेषु कर्मसु (इमीसे ओसप्पिणीए) अस्यामेव अवसर्पिण्यां (दूसमसुसमाए बहुविइकंताए) दुष्षमसुषमानामके चतुर्थेऽरके बहुव्यतिक्रान्ते सति (जे से गिम्हाणं चउत्थे मासे अहमे पक्खे) योऽसौ उष्णकालस्य चतुर्थो मासः अष्टमः
Secretatestossesseen seseseeeeee
Jain Education S
eal
For Private & Personel Use Only
w.jainelibrary.org

Page #300

कल्प.सुबोव्या०७
श्रीनेमिपु|स्तकान्तरम्
॥१४॥
पक्षः (आसाढसुद्धे) आषाढशुद्धः (तस्स णं आसाढसुद्धस्स अहमीपक्खेणं) तस्य आषाढशुद्धस्य अष्टमीदिवसे (उप्पि उजिंतसेलसिहरंसि) उज्जयन्तनामशैलशिखरस्य उपरि (पंचहिं छत्तीसेहिं अणगारसएहिं सद्धिं ) पञ्चभिः षट्त्रिंशद्युतैः अनगारशतैः (५३६) साई (मासिएणं भत्तेणं आपाणएणं) मासिकेन अनशनेन. अपानकेन-जलरहितेन (चित्तानकखत्तेणं जोगमुवागएणं)चित्रानक्षत्रे चन्द्रयोगं उपागते सति (पुव्वरत्तावरत्तकालसमयंसि) मध्यरात्री (निसजिए कालगए, जाव सव्वदुक्खप्पहीणे) निषण्णः सन् कालगतः यावत् सर्वदुःखप्रक्षीणः॥(१८२)॥ अथ नेमिनिर्वाणात् कियता कालेन पुस्तकलिखनादि जातमित्याह-(अरहओ णं अरिहनेमिस्स) अहंतः अरिष्टनेमेः (कालगयस्स जाव सव्वदुक्खप्पहीणस्स) कालगतस्य यावत् सर्वदुःखप्रक्षीणस्य (चउरासीइं वाससहस्साई) चतुरशीतिवर्षसहस्राणि (विइकंताई) व्यतिक्रान्तानि ( पंचासीइमस्स वाससहसस्स) पञ्चाशीतितमस्य वर्षसहस्रस्यापि (नव वाससयाई विइकंताई) नव वर्षशतानि व्यतिक्रान्तानि (दसमस्स य वाससयस्स ) दशमस्य वर्षशतस्य (अयं असीइमे संवच्छरे काले गच्छइ ) अयं अशीतितमः संवत्सरः कालो गच्छति ॥(१८३०॥ श्रीनेमिनिर्वाणाचतुरशीत्या वर्षसहस्रैः श्रीवीरनिर्वाणमभूत्, श्रीपार्श्वनिर्वाणं तु वर्षाणां त्र्यशीत्या सहस्रैः.सार्दुः सप्तभिश्च शतैरभूदिति खधिया ज्ञेयम् ॥ इति श्रीनेमिचरित्रम् ॥ अतः परं ग्रन्थगौरवभयात् पश्चानुपूा नम्यादीनां अजितान्तानां जिनानां अन्तरकालमानमेवाह-(नमिस्स णं अरहओ कालगयस्स) नमिनाथस्य अर्हतः कालगतस्य (जाव सवदुक्खप्पहीणस्स)
688262686802800rsa
२५
॥१४॥
Jain Education inte
For Private & Personel Use Only
w.jainelibrary.org

Page #301

Jain Education
यावत् सर्वदुःखप्रक्षीणस्य (पंच वाससय सहस्सा इं ) पञ्च वर्षाणां लक्षाः (चउरासीइं वाससहस्साइं ) चतुरशीतिर्वर्षसहस्राणि ( नव य वाससयाई विइकताई ) नव वर्षशतानि च व्यतिक्रान्तानि ( दसमस्स य वाससयस्स) दशमस्य वर्षशतस्य ( अयं असीइमे संवच्छरे काले गच्छइ ) अयं अशीतितमः संवत्सरः कालो गच्छति । श्रीनमिनिर्वाणात् पञ्चभिर्वर्षाणां लक्षैः श्रीनेमिनिर्वाणं, ततश्चतुरशीतिसहस्रनवशताशीतिवर्षातिक्रमे च पुस्तकवाचनादि ॥ (१८४) ॥ २१ ॥ ( मुनिसुव्वयस्स णं अरहओ जाव सव्वदुक्खप्पहीणस्स ) मुनिसुव्रतस्य अर्हतः यावत् सर्वदुःखप्रक्षीणस्य ( इक्कारस वाससयसहस्साइं ) एकादश वर्षाणां लक्षाः (चउरासीइं च वाससहस्साइं ) चतुरशीतिवर्षसहस्राणि ( नव वाससयाई विक्कताई ) नव वर्षशतानि च व्यतिक्रान्तानि (दसमस्स य वाससयस्स ) दशमस्य वर्षशतस्य ( अयं असीहमे संवच्छरे काले गच्छइ ) अयं अशीतितमः संवत्सरः कालो गच्छति, श्रीमुनिसुव्रतनिर्वाणात् षष्ट्या वर्षाणां लक्षैः श्रीनमिनिर्वाणं ततश्च पञ्चलक्षचतुरशीतिसहस्रनवशताशीतिवर्षातिक्रमे पुस्तकवाचनादि, अत्र च मुनिसुव्रतनमिनिर्वाणान्तरस्य नमि निर्वाणपुस्तकवाचनान्तरस्य च मिलने सूत्रोक्तं मानं भवति, एवं सर्वत्र ज्ञेयम् ॥ (१८५) ॥ २० ॥ (मल्लिस णं अरहओ जाव पहीणस्स) मल्लिनाथस्य अर्हतः यावत् प्रक्षीणस्य (पण्णट्ठि वाससय सहस्साइं ) पञ्चषष्टिवर्षाणां लक्षाः ( चउरासीइं च वाससहस्साइं ) चतुरशीतिर्वर्षसहस्राणि ( नव वाससयाईं विइकताइं ) नव वर्षशतानि च व्यतिक्रान्तानि ( दसमस्स य वाससयस्स ) दशमस्य वर्षशतस्य ( अयं असीइमे
tional

श्रीजिनानां पुस्तकलिखनस्य चान्तराणि
५
१०
१४
w

Page #302

कल्प. सुबो
व्या० ७
॥१४९॥
Jain Education i
संवच्छरे काले गच्छइ ) अयं अशीतितमः संवत्सरः कालो गच्छति । श्रीमल्लि निर्वाणाच्चतुष्पञ्चाशद्वर्षाणां लक्षैः श्रीमुनिसुव्रतनिर्वाणं, ततश्चैकादशलक्षचतुरशीतिसहस्रनवशताशीतिवर्षातिक्रमे पुस्तकवाचनादि, उभयमिलितं च सूत्रोक्तं मानं भवति ॥ (१८३) ॥ १९ ॥ ( अरस्स णं अरहओ जाव पहीणस्स ) अरनाथस्य अर्हतः यावत् प्रक्षीणस्य (एगे वासकोडिसहस्से विइकंते ) एकं वर्षकोटीनां सहस्रं व्यतिक्रान्तं ( सेसं जहा मल्लिस्स) शेषः कालः मल्लिनाथवद् ज्ञेयः ( तं च एवं ) स चायं (पंचसट्ठि लक्खा ) पञ्चषष्टिर्लक्षाः ( चडरासीइं च वाससहस्साइं विक्कताई ) चतुरशीतिर्वर्षसहस्राणि च व्यतिक्रान्तानि ( तंमि समए महावीरो निब्बुओ ) तस्मिन् समये महावीरो निर्वाणं गतः (तओ परं नव वाससयाई विइक्कताई) ततः परं नव वर्ष शतानि व्यतिक्रान्तानि (दसमस्स य वाससयस्स) दशमस्य वर्षशतस्य ( अयं असीइमे संवच्छरे काले गच्छइ ) अयं अशीतितमः संवत्सरः कालो गच्छति ( एवं अग्गओ जाव सेयंसो ताव दट्ठव्वं ) अयमेव पाठः अग्रतः यावत् श्रेयांसस्तावत् द्रष्टव्यः श्रीअरनिर्वाणाद्वर्षाणां कोटिसहस्रेण श्रीमल्लिनिर्वाणं ततश्च पञ्चषष्टिलक्षचतुरशीतिसहस्रनवशताशीतिवर्षातिक्रमे पुस्तकवाचनादि ॥ (१८७ ॥ १८ ॥
(कुंथुस्स णं अरहओ जाव प्पहीणस्स ) कुन्थुनाथस्य अर्हतः यावत् प्रक्षीणस्य ( एगे चउभागपलिओ मे विइते ) एकः चतुर्थी भागः पत्योपमस्य व्यतिक्रान्तः ( पंचसद्धिं च सयसहस्सा ) पञ्चषष्टिर्लक्षाः ( सेसं जहा मल्लिस्स) शेषं मल्लिनाथवद् ज्ञेयं, श्रीकुन्थुनिर्वाणाद्वर्ष कोटिसहस्र न्यूनपल्योपमचतुर्थभागेन श्रीअरनि
"
श्रीजिनानां
पुस्तकलि
खनस्य चान्तराणि
२०
२५
॥१४९॥
२८

Page #303

Jain Education%
र्वाणं ततश्च वर्षसहस्रकोटिपञ्चषष्टिलक्षचतुरशीतिसहस्रनवशतवर्षातिक्रमे पुस्तकवाचनादि ॥ (१८८) ॥ १७ ॥ ( संतिस्स णं अरहओ जाव प्पहीणस्स ) शान्तिनाथस्य अर्हतः यावत् प्रक्षीणस्य ( एगे चउभागूणे पलिओ वमे विकते ) एकं चतुर्थभागेनोनं पल्योपमं व्यतिक्रान्तं ( पण्णट्ठि सयसहस्सा ) पञ्चषष्टिर्लक्षाः ( सेसं जहा मल्लिस्स) शेषं मल्लिनाथवद् ज्ञेयं । श्रीशान्तिनिर्वाणात् पल्योपमार्द्धेन श्री कुन्थुनिर्वाणं ततश्च पत्यचतुर्थभागपञ्चषष्टिलक्षचतुरशीतिसहस्रनवशताशीतिवर्षातिक्रमे पुस्तकवाचनादि, उभयमिलने च सूत्रोक्तं पादोनं पल्योपमं स्यात्, शेषं मल्लिनाथवत् तच्च पञ्चषष्टिलक्षचतुरशीतिसहस्रनवशताशीतिवर्षरूपं ज्ञेयं, एवं सर्वत्र (१८९) ॥ १६ ॥ ( धम्मस्स णं अरहओ जाव प्पहीणस्स ) धर्मनाथस्य अर्हतः यावत् प्रक्षीणस्य ( तिन्नि सागरोमाई विताइं ) श्रीणि सागरोपमाणि व्यतिक्रान्तानि ( पन्नहिं च सेसं जहा मल्लिस ) पञ्चषष्टिर्लक्षाः शेषं मल्लिनाथवद् ज्ञेयम्, श्रीधर्मनिर्वाणात् पूर्वोक्तपादोनपत्यन्यूनैस्त्रिभिः सागरोपमैः श्रीशान्तिनिर्वाणं ततश्च पादोन पल्योपमपञ्चषष्टिलक्षचतुरशीतिसहस्रनवशताशीतिवर्षातिक्रमे पुस्तकवाचनादि ॥ (१९० )|| १५ ॥ ( अनंतस्स णं अरहओ जाव प्पहीणस्स ) अनन्तनाथस्य अर्हतः यावत् प्रक्षीणस्य ( सत्त सागरोवमाइं विइकताई ) सप्त सागरोपमाणि व्यतिक्रान्तानि (पन्नहिं च सेसं जहा मल्लिस्स) पञ्चषष्टिर्लक्षाः शेषं मल्लिवद् ज्ञेयं, श्रीअनन्तनिर्वाणात् चतुर्भिः सागरैः श्रीधर्मनिर्वाणं, ततश्च सागरत्रयपञ्चषष्टिलक्षादिवर्षातिक्रमे पुस्तकवाचनादि, उभयमिलनात् सूत्रोक्तं मानं स्यात् ॥ (१९१) ॥ १४ ॥ (विमलस्स णं अरहओ जाव प्पहीणस्स )

श्रीजिनानां पुस्तकलि
खनस्य चा
न्तराणि
५
१०
१४

Page #304

कल्प.सुबो- विमलनाथस्य अहंतः यावत् प्रक्षीणस्य (सोलस सागरोवमाइं विइक्कंताई) षोडश सागरोपमाणि व्यतिक्रा- श्रीजिनानां व्या० ७न्तानि (पण्णढि च, सेसं जहा मल्लिस्स) पञ्चषष्टिलक्षाः शेषं मल्लिवद् ज्ञेयं, श्रीविमलनिर्वाणान्नवभिः सागरैः
| पुस्तकलि श्रीअनन्तनाथनिर्वाणं, ततश्च सप्तसागरपञ्चषष्टिलक्षादिना पुस्तकवाचनादि, उभयमिलनेन सूत्रोक्तं मानं
खनस्य चा॥१४२॥
न्तराणि स्यात् ॥(१९२)॥ १३॥ (वासुपुज्जस्स णं अरहओ जाव प्पहीणस्स) वासुपूज्यस्य अर्हतः यावत् प्रक्षीणस्य (छायालीसं सागरोवमाई विइकताई) षट्चत्वारिंशत् सागरोपमाणि व्यतिक्रान्तानि (पन्नादि च सेसं जहा मल्लिस्स) पञ्चषष्टिलक्षाः शेष मल्लिवद् ज्ञेयं, श्रीवासुपूज्यनिर्वाणात् त्रिंशता सागरैः श्रीविमलनिर्वाणं, ततश्च षोडशसागरपञ्चषष्टिलक्षादिना पुस्तकवाचनादि ॥ (१९३) ॥१२॥ (सिजंसस्स णं अरहओ जाव प्पहीणस्स) श्रेयांसस्य अर्हतः यावत् प्रक्षीणस्य (एगे सागरोवमसए विइकते) एकं सागरोपमशतं व्यतिक्रान्त
(पण्णहि च सेसं जहा मल्लिस्स) पञ्चषष्टिलक्षाः शेषं मल्लीनाथवद् ज्ञेयं । श्रीश्रेयांसनिर्वाणाच्चतुष्पञ्चाशता | 18सागरैः श्रीवासुपूज्यनिर्वाणं ततश्च षट्चत्वारिंशत्सागरपञ्चषष्टिलक्षादिना पुस्तकवाचनादि ॥ (१९४)॥११॥
(सीयलस्स णं अरहओ जाव पहीणस्स) शीतलस्य अर्हतः यावत् प्रक्षीणस्य (एगा सागरोवमकोडी) एका सागरोपमकोटी, कीदृशी? (तिवासअद्धनवममासाहिअ) त्रिवर्षसार्धाष्टमासैरधिकैः एवंविधैः (वायालीस- ॥१४२॥ वाससहस्सेहिं ऊणिआ विइकंता) द्विचत्वारिंशता वर्षसहस्रः ऊना व्यतिक्रान्ता (एयंमि समए महावीरो निव्वुओ) एतस्मिन् समये महावीरो निर्वृतः (अओवि परं नव वाससयाई विइक्ताई) ततोऽपि परं नववर्ष
JainEducation
For Private
Personel Use Only

Page #305

शतानि व्यतिक्रान्तानि ( दसमस्स य वाससयस्स ) दशमस्य च वर्षशतस्य ( अयं असीइमे संवच्छरे काले गच्छइ ) अयं अशीतितमः संवत्सरः कालो गच्छति । श्रीशीतल निर्वाणात् षट्षष्टिलक्षषड्विंशतिसहस्रवर्षाधिकसागरशतोनया एकया सागरकोट्या श्रीश्रेयांसनिर्वाणं, ततोऽपि वर्षत्रयसार्धाष्ट मासाधिकद्विचत्वारिंशद्वर्षसहस्रन्यूनैः षट्षष्टिलक्ष षडूविंशतिसहस्रवर्षैरधिके सागरशते व्यतिक्रान्ते श्रीवीरो निर्वृतः, ततः परं नवशताशीतिवर्षातिक्रमे पुस्तकवाचनादि ॥ (१९५) || १० || ( सुविहिस्स णं अरहओ जाव प्पहीणस्स ) सुविधिना थस्य अर्हतः यावत् प्रक्षीणस्य (दस सागरोवमकोडीओ विइकंताओ ) दश सागरोपमाणां कोट्यः व्यतिक्रान्ताः ( सेसं सीअलस्स) शेषः पाठः शीतलनाथवत् ( तं च इमं तिवास अद्धनवमासाहिअ ) तच्चेत्थंदश कोट्यः कीदृश्यः ? -त्रिवर्ष सार्घाष्टमासाधिकाः (बायालीसवासस हस्सेहिं ऊणिआ विइकंता इचाइ ) द्विचत्वारिंशद्वर्षसहस्त्रैः ऊना इत्यादिकः, श्रीसुविधिनिर्वाणान्नवभिः सागरकोटिभिः श्रीशीतलनाथनिर्वाणं, ततश्च त्रिवर्षार्धनवमासाधिकद्विचत्वारिंशद्वर्षसहस्रन्यून सागर कोट्यतिक्रमे श्रीवीरनिर्वृतिः, ततो नवशताशीतिवर्षातिक्रमे पुस्तकवाचनादि ॥ (१९६) ॥९॥ ( चंदप्पहस्स णं अरहओ जाव प्पहीणस्स ) चन्द्रप्रभस्य अर्हतः यावत् प्रक्षीणस्य ( एगं सागरोवमकोडिसयं विज्ञकतं ) एकं सागरोपमकोटिशतं व्यतिक्रान्तं ( सेसं जहा सीअलस्स) शेषं शीतलवद् ज्ञेयं ( तं च इमं - तिवास अद्धनवममासाहिय) तच्च इत्थं-कीदृशं सागरकोटिशतं ? - त्रिवर्षसाधष्टमासाधिकं ( बायालीसवाससहस्सेहि ऊणगमिच्चाइ ) द्विचत्वारिंशता वर्षसहस्रैः ऊनं

श्रीजिनानां पुस्तकलिखनस्य चान्तराणि
५
१०
१४

Page #306

कल्प.सुबोव्या० ७
॥१४३॥
इत्यादि । श्रीचन्द्रप्रभनिर्वाणान्नवतिसागरकोटिभिः श्रीसुविधिनाथनिर्वाणं, ततोऽपि त्रिवर्षाधनवमासाधि- श्रीजिनानां कद्विचत्वारिंशद्वर्षसहस्रेन्यूँनासु दशसु सागरकोटिषु व्यतिक्रान्तासु श्रीवीरनिर्वृतिः ततो नवशताशीतिवर्षा- पुस्तकलितिक्रमे पुस्तकवाचनादि ॥ (१९७) ॥८॥ (सुपासस्स णं अरहओ जाव पहीणस्स) सुपार्श्वस्य अर्हतः यावत् ।
खनस्य चाप्रक्षीणस्य (एगे सागरोवमकोडिसहस्से विइकते) एकं सागरोपमकोटीनां सहस्रं व्यतिक्रान्तं (सेसं जहा
M
न्तराणि सीयलस्स) शेषं शीतलवत् (तं च इम-तिवासअद्धनवममासाहिअबायालीसवाससहस्सेहिं ऊणिआ इच्चाइ) तच्चेदं, कीदृशं?-त्रिवर्षसार्कीष्टमासाधिकद्विचत्वारिंशद्वर्षसहस्रैः ऊन इत्यादि । श्रीसुपार्श्वनिर्वाणात्सागराणां नवशतकोटिभिः श्रीचन्द्रप्रभनिर्वाणं, ततश्च वर्षत्रयसार्द्धाष्टमासाधिकद्विचत्वारिंशद्वर्षसहस्रन्यूनैकशतकोटिसागरैः श्रीवीरनिर्वृतिः, ततो नवशताशीतिवर्षातिक्रमे पुस्तकवाचनादि ॥ (१९८)॥७॥ (पउमप्पहस्स णं अरहओ जाव पहीणस्स) पद्मप्रभस्य अर्हतः यावत् प्रक्षीणस्य (दस सागरोवमकोडिसहस्सा विइकता) दश सागरोपमकोटीनां सहस्राणि व्यतिक्रान्तानि (सेसं जहा सीयलस्स) शेषं शीतलवत् (तं च इम-तिवासअद्धनवममासाहियवायालीसवाससहस्सेहिं ऊणगमिच्चाइ) तच्चेदं, कीदृशं?-त्रिवर्षसार्धाष्टमासाधिकद्विचत्वारिंशद्वर्षसहस्रः ऊनं इत्यादि । श्रीपद्मप्रभनिर्वाणात् सागरकोटीनां नवभिः सहस्रैः श्रीसुपावनिवोणं, ॥१४३॥ ततश्च त्रिवर्षा नवमासाधिकद्विचत्वारिंशद्वर्षसहस्रन्यूनैककोटिसहस्रसागरैः श्रीवीरनिवृतिस्ततो नवशताशी तिवर्षातिक्रमे पुस्तकवाचनादि ॥ (१९९) ॥६॥ (सुमइस्स णं अरहओ जाव प्पहीणस्स) सुमतिनाथस्य अहेतः।
Jan Education
For Private
Personel Use Only

Page #307

See
यावत् प्रक्षीणस्य (एगे सागरोवमकोडिसयसहस्से विइक्कते) एकः सागरोपमकोटीनां लक्षः व्यतिक्रान्तः श्रीजिनानां (सेसं जहा सीअलस्स) शेषं शीतलवत् (तंच इमं तिवासअद्धनवमासाहियबायालीसवाससहस्सेहिं ऊण-12 पुस्तकलिगमिच्चाइ) तत् कीदृशं?-त्रिवर्षसाोष्टमासाधिकद्विचत्वारिंशद्वर्षसहस्रः ऊनं इत्यादि । श्रीसुमतिनिर्वाणान्नव- खनस चातिसहस्रसागरकोटिभिः श्रीपद्मप्रभनिर्वाणं, ततश्च विवर्षा नवमासाधिकद्विचत्वारिंशद्वर्षसहस्रन्यूनदशको-18
न्तराणि टिसहस्रसागरैः श्रीवीरनिर्वाणं, ततो नवशताशीतिवर्षातिक्रमे पुस्तकवाचनादि ॥ (२००)॥५॥ (अभिनंदणस्स णं अरहओ जाव प्पहीणस्स) अभिनन्दनस्य अर्हतः यावत् प्रक्षीणस्य (दस सागरोवमकोडिसय सहस्सा विइक्वंता) दश सागरोपमकोटिलक्षाः व्यतिक्रान्ताः (सेसं जहा सीअलस्स) शेषं शीतलवत् (तं च इमं तिवासअद्धनवमासाहियबायालीसवाससहस्सेहिं ऊणगमिचाइ ) तत् कीदृशं ?-त्रिवर्षसा(ष्टमासाधिकद्विचत्वारिंशद्वर्षसहस्रः ऊनं इत्यादि । श्रीअभिनन्दननिर्वाणात् सागरकोटीनां नवभिलक्षः श्रीसुमतिनिर्वाणं, ततश्च त्रिवर्षा नवमासाधिकद्विचत्वारिंशद्वर्षसहस्र!नकलक्षकोटिसागरैः श्रीवीरनिवृतिस्ततो नवशताशीतिवर्षातिक्रमे पुस्तकवाचनादि ॥ (२०१) ॥४॥ (संभवस्स णं अरहओ जाव प्पहीणस्स) सम्भवस्य अर्हतः यावत् प्रक्षीणस्य (वीसं सागरोवमकोडिसयसहस्सा विइकता) विंशतिः सागरोपमकोटीनां लक्षाव्यतिक्रान्ताः (सेसं जहा सीअलस्स) शेषं शीतलनाथवत् (तं च इम, तिवासअद्धनवमासाहिय बायाली सवाससहस्सेहिं ऊणगमिचाइ) तत् कीदृशं?-त्रिवर्षसा ष्टमासाधिकद्विचत्वारिंशद्वर्षसहस्रः ऊनं इत्यादि।
For Private & Personel Use Only

Page #308

कल्प. सुवो
व्या० ७
॥१४४॥
श्रीसंभव निर्वाणात् सागरकोटीनां दशभिर्लक्षैः श्रीअभिनन्दन निर्वाणं, ततश्च त्रिवर्षार्द्धनवमासाधिकद्विचत्वा रिंशद्वर्षसह सन्यूनदशलक्ष कोटिसागरैः श्रीवीरनिर्वृतिस्ततो नवशताशी तिवर्षातिक्रमे पुस्तकवाचनादि ॥ (२०२) ॥ ३|| (अजियस्स णं अरहओ जाव प्पहीणस्स) अजितस्य अर्हतः यावत् प्रक्षीणस्य ( पन्नासं सागरोवमकोडिसयसहस्सा विकंता ) पञ्चाशत् सागरोपमकोटीनां लक्षाः व्यतिक्रान्ताः (सेसं जहा सीअलस्स ) शेषं शीतलनाथवत् (तं च इमं तिवासअद्धनवममा साहिय बायालीसवासस हस्सेहिं ऊणगमिचाइ ) तत् कीदृशं ?त्रिवर्षसार्धाष्टमासाधिकद्विचत्वारिंशद्वर्षसहस्रैः ऊनं इत्यादि । श्रीअजितनाथनिर्वाणात् सागराणां त्रिंशता कोटीलक्षैः श्रीसम्भवनिर्वाणं, ततश्च त्रिवर्षार्द्धनवमासाधिकद्विचत्वारिंशद्वर्षसहस्र न्यूनविंशतिसागर कोटिलक्षैः श्रीवीरनिर्वृतिस्ततो नवशताशीतिवर्षातिक्रमे पुस्तकवाचनादि ॥ (२०३) ॥ २॥ श्रीऋषभनिर्वाणात् सागरकोटीनां पञ्चाशता लक्षैः श्रीअजित निर्वाणं, ततश्च त्रिवर्षार्द्ध नवमासाधिकद्विचत्वारिंशद्वर्षसहस्र न्यूनपञ्चाशत्कोटि लक्षसागरैः श्रीवीरनिर्वृतिस्ततो नवशताशीतिवर्षातिक्रमे पुस्तकवाचनादि ॥ २०३ ॥ १ ॥
こ
श्री मिनानिर्वाणथी पञ्च लक्ष वर्षे श्रीनेमिनिर्वाणं, तेवारपछी चोरासी सहस्र, नव शत ऐसी वर्षे पुस्तकवाचनादि २१ । श्रीमुनिसुव्रतना निर्वाणथी छलाख वर्षे श्रीनमिनिर्वाण, तेवारपछी पांच लाख चोर्यासी सहस्र, नवशत एंसी वर्षे पुस्तकवाचनादि २० । श्रीमल्लिनाथना निर्वाणथी चोपन लाख वर्षे श्रीमुनि - सुव्रतनिर्वाण, तेवारपछी इग्यार लाख चोर्यासी हजार नवसें एंसी वर्षे पुस्तकवाचनादि १९ । श्रीअरनिर्वा
Jain Education Intemational

श्रीजिनानां पुस्तकलिखनस्य चा
न्तराणि
२०
२४
॥१४४॥

Page #309

|न्तराणि
थी कोटिसहस्रवर्षे श्रीमल्लिनिर्वाण, तिवारपछी पांसठ लाख चोर्यासी हजार, नवसो एंसी वर्षे पुस्तकवाच- श्रीजिनानां नादि १८॥ श्री कुंथुनाथना निर्वाण पछी कोटीसहस्र वर्षे न्यून.पल्योपमने चोथे भागे श्रीअरनाथनिर्वाण,तिवा
पुस्तकलिरपछी सहस्र कोटि , पांसठ लाख चोरासी हजार नवसो एंशी वर्षे पुस्तकवाचनादि १७ । श्रीशांतिनाथना खनस्य चानिर्वाणथी अर्धपल्योपमें श्रीकुंथुनाथ निर्वाण, तिवारपछी पल्योपमनो चोथो भाग, तथा पांसठलाख चोरासी हजार नवसो एंसी वर्षे पुस्तकवाचनादि १६। श्रीधर्मनाथना निर्वाणधी पोणा पल्योपमे न्यून,त्रण सागरोपमें श्रीशांतिनाथ निर्वाण, तिवार पछी पो| पल्योपम,पांसठ लाख चोरासी हजार नवसो एंसी, वर्षे पुस्तकवाचनादि १५। श्रीअनंतनाथना निर्वाणथी चारसागरोपमें श्रीधर्मनाथ निर्वाण, तिवारपछी त्रण सागरोपमा पांसठ लाख चोर्यासी हजार नवसो एंसी.वर्षे पुस्तकवाचनादि १४ । श्रीविमलनाथना निर्वाणथी नवसागरोपमें श्रीअनंतनाथ निर्वाण, तिवारपछी सात सागरोपम उपर पांसठ लाख.चोरासी हजार नवसो एंशी वर्षे पुस्तकवाचनादि १३ । श्रीवासुपूज्यना निर्वाणथी त्रीस सागरोपमें श्रीविमलनाथ निर्वाण, तिवारपछी सोल सागरोपम पांसठ लाख चोर्यासी हजार,नवसो एंशी वर्षे पुस्तकवाचनादि १२। श्रीश्रेयांसना निर्वाणथी चोपन सागरोपमें श्रीवासुपूज्य निर्वाण, तिवारपछी छेतालीस सागरोपम पांसठ लाख चोर्यासी हजार नवसो एंसी,वर्षे पुस्तकवाचनादि ११ । श्रीशीतलनाथना निर्वाणथी एकसो सागरोपम छासठ लाख छवीस हजार वर्ष ओछा एवा एककोडी सागरोपमें श्रीश्रेयांस निर्वाण, तिवारपछी त्रण वर्ष साडा आठ मास अने
29928000000292929
क.सु.२५
Jan Education
For Private
Personel Use Only

Page #310

कल्प, सुबो
व्या० ७
॥१४५॥
बेंतालीस हजार वर्ष न्यून एवा छासठ लाख छबीस हजार वर्षे अधिक एकसो सागरोपमें श्रीवीर निर्वाण, तेवारपछी नवसो एंसी वर्षे पुस्तकवाचनादि ९० । श्रीसुविधिनाथना निर्वाणथी नव कोडी सागरोपमें श्रीशीतल निर्वाण, तिवारपछी बेतालीस हजार वर्ष त्रण वर्ष साडाआठमास एटला न्यून, एक कोडी सागरोपमें श्रीवीर निर्वाण, तिवारपछी नवसो एंसी वर्षे पुस्तकवाचनादि ९ । श्रीचंद्रप्रभुना निर्वाणथी नेवु कोडी सागरोपमे श्रीसुविधि निर्वाण, तिवारपछी बेंतालीस हजार वर्ष त्रण वर्ष साडा आठ मास एटला न्यून दश कोडी सागरोपमें, श्रीवीर निर्वाण, तिवारपछी नवसो एंसी वर्षे पुस्तकवाचनादि ८ । श्रीसुपार्श्वना निर्वा णथी नवसें कोडी सागरोपमें श्रीचंद्रप्रभ निर्वाण, तिवारपछी बेंतालीस हजार वर्ष त्रण वर्ष साडाआठ मास एटलें न्यून एकसो क्रोड सागरोपमें श्रीवीर निर्वाण, तिवारपछी नवसो एंसी वर्षे पुस्तकवाचनादि ७ । श्रीपद्मप्रभना निर्वाणथी नव हजार कोडि सागरोपमें श्रीसुपार्श्व निर्वाण, तिवारपछी त्रण वर्षे साडाआठ मास तथा बेंतालीस हजार वर्ष ओछा एक हजार क्रोड सागरोपमें श्रीवीर निर्वाण, तेवारपछी नवसो एंसी वर्षे पुस्तकवाचनादि ६ । श्रीसुमतिनाथना निर्वाणथी नेवु हजार क्रोड सागरोपमें श्रीपद्मप्रभ निर्वाण, तिवार पछी त्रण वर्ष साडा आठ मास बेंतालीस हजार वर्ष ओछा दश हजार क्रोड सागरोपमें श्रीवीर निर्वाण, पछी नवसो एंसी वर्षे पुस्तकवाचनादि ५ । श्रीअभिनंदनना निर्वाणथी नव लाख क्रोड सागरोपमें श्रीसुमति

श्रीजिनानां पुस्तकलि
खनस्य चा
न्तराणि
२०
२५
॥१४५॥ २७
•

Page #311

Jain Education
निर्वाण, तिवारपछी त्रण वर्ष साडा आठ मास बेंतालीस हजार वर्ष ओछां एक लाख क्रोड सागरोपमें श्रीवीर निर्वाण, तिवारपछी नवसो एंसी वर्षे पुस्तकवाचनादि ॥ ४ ॥
श्रीसंभवनाथना निर्वाण पछी दश लाख कोडी सागरोपमें श्रीअभिनंदन निर्वाण, तिवारपछी त्रण वर्ष साडाआठ मास, बेंतालीस हजार वर्ष ओछां एवा दश लाख कोडी सागरोपमें श्रीवीर निर्वाण, तेवारपछी नवसो एंसी वर्षे पुस्तकवाचनादि ३ | श्री अजितनाथना निर्वाणथी त्रीस लाख कोडि सागरोपमें श्रीसंभवनाथ निर्वाण, तेवारपछी त्रण वर्ष साडाआठ मास तथा बेंतालीस हजार वर्ष ओछां एवा वीश लाख कोडी सागरोपमें श्रीवीर निर्वाण, तेवारपछी नवसो एंसी वर्षे पुस्तकवाचनादि २ । श्रीऋषभना निर्वाणथी पचास लाख कोडि सागरोपमें श्रीअजित निर्वाण, तेवारपछी त्रण वर्ष साडा आठ मास बेंतालीस हजार वर्ष ओछां एवा पचास लाख क्रोड सागरोपमें श्रीमहावीर निर्वाण, तेवारपछी नवसो एंसी वर्षे पुस्तकवाचनादि १ ॥
अथास्यामवसर्पिण्यां प्रथमधर्मप्रवर्त्तकत्वेन परमोपकारित्वात् किञ्चिद्विस्तरतः श्रीऋषभदेवचरित्रं प्रस्तौति( तेणं कालेणं) तस्मिन् काले ( तेणं समएणं ) तस्मिन् समये (उसभे णं अरहा) ऋषभः अर्हन् कीदृश: ?( कोसलिए ) कोशलायां-अयोध्यायां जातः कौशलिकः ( चउउत्तरासाढे अभीइपंचमे हुत्था ) चतुर्षु उत्तराषाढा यस्य स चतुरुत्तराषाढः अभिजिन्नक्षत्रे पञ्चमं कल्याणकं अभवत् ॥ ( २०४ ) ॥

श्रीजिनानां पुस्तकलि
खनस्य चान्तराणि
५
१०
१३
ww.jainelibrary.org

Page #312

कल्प, सुबो
व्या० ७
॥१४६॥
(तंजा ) तद्यथा (उत्तरासादाहिं चुए, चहत्ता गर्भ वक्ते ) उत्तराषाढायां च्युतः, च्युत्वा गर्भे उत्पन्नः ( जाव अभीइणा परिनिव्वुए ) यावत् अभिजिन्नक्षत्रे निर्वाणं प्राप्तः ॥ (२०५ ) ॥
( तेणं कालेणं) तस्मिन् काले ( तेणं समएणं ) तस्मिन् समये ( उसमे णं अरहा कोसलिए ) ऋषभः अर्हन् कौशलिकः (जे से गिम्हाणं चत्थे मासे सत्तमे पक्खे) योऽसौ उष्णकालस्य चतुर्थो मासः सप्तमः पक्षः (आसाढबहुले ) आषाढस्य कृष्णपक्षः ( तस्स णं आसाढबहुलस्स चउत्थीपक्खेणं) तस्य आषाढबहुलस्य चतुर्थी दिवसे (सव्वट्टसिद्धाओ महाविमाणाओ) सर्वार्थसिद्धनामकात् महाविमानात् ( तित्तीसं सागरोवमहिइआओ ) त्रयस्त्रिंशत् सागराणि स्थितिर्यत्र एवंविधात् ( अनंतरं चयं चहत्ता ) अन्तररहितं च्यवनं कृत्वा ( इहेव जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे) अस्मिन्नेव जम्बूद्वीपे द्वीपे भरतक्षेत्रे ( इक्खागभूमीए ) तदा ग्रामादीनामभावात् इक्ष्वाकुभूमिकायां ( नाभिकुलगरस्स मरुदेवाए भारियाए ) नाभिनामकुलकरस्य मरुदेवाया भार्यायाः कुक्षौ (पुव्वरत्तावर त्तकालसमयंसि ) पूर्वापररात्रकालसमये - मध्यरात्रौ ( आहारवकंतीए जाव गन्भत्ताए वकते) दिव्याहारत्यागेन यावत् गर्भतया उत्पन्नः ॥ (२०६) || ( उसमे णं अरहा कोसलिए ) ऋषभः अर्हन् कौशलिकः ( तिन्नाणोवगए आविहुत्था ) त्रिज्ञानोपगतः अभवत् (तंजहा) तद्यथा ( चहस्सामित्ति जाणइ, जाव सुमिणे पासइ ) च्योष्ये इति जानाति, यावत् स्वप्नान् पश्यति (तंजहा) तद्यथा (गयवसहगाहा) 'गयवसह' इत्यादिगाथाऽत्र वाच्या ( सव्वं तहेव नवरं ) सर्व तथैव - पूर्वोक्तवत्, अयं विशेष: ( पढमं उस

श्री ऋषभजन्मादि सू.
२०४-२०९
१५
२०
२५
॥१४६॥ २७

Page #313

मुहेणं अइंतं पासेइ) मरुदेवा प्रथमं वृषभं मुखे प्रविशन्तं पश्यति (सेसाओ गयं) शेषास्तु जिनजनन्यः प्रथम गजं पश्यन्ति, वीरमाता तु सिंहमद्राक्षीत् (नाभिकुलगरस्स साहेइ) नाभिकुलकराय च कथयति (सुविण-II पाढगा नत्थि) तदा खमपाठका न सन्ति (नाभिकुलगरो सयमेव वागरेइ) अतो नाभिकुलकरः खयमेव २०४-२०९ | स्वमफलं कथयति ॥ (२०७)॥ (तेणं कालेणं) तस्मिन् काले (तेणं समएणं) तस्मिन् समये (उसभे णं अरहा कोसलिए) ऋषभः अर्हन् कौशलिका (जे से गिम्हाणं पढमे मासे पढमे पक्खे) योऽसौ उष्णकालस्य प्रथमो मासः प्रथमः पक्षः (चित्तबहुले) चैत्रस्य कृष्णपक्षः (तस्स णं चित्तबहुलस्स अहमीपक्खेणं) तस्य चैत्रबहुलस्य अष्टमीदिवसे (नवण्हं मासाणं बहुपडिपुन्नाणं) नवसु मासेषु बहुप्रतिपूर्णेषु सत्सु (जाव आसाढाहिं नक्खतेणं जोगमुवागएणं) यावत् उत्तराषाढायां नक्षत्रे चन्द्रयोगं उपागते सति (आरोग्गाऽऽरोग्गं दारयं पयाया) अरोगा माता अरोगं दारक प्रजाता ॥ (२०८)॥ (तं चेव सव्वं जाव देवा देवीओ य वसुहारवासं वासिंसु) तदेव सर्वं यावत् देवाः देव्यश्च वसुधारावर्षणं चक्रुः (सेसं तहेव चारगसोहणमाणुम्माणवद्धणउस्सुक्कमाइयठिइवडियजयवज सर्व भाणिअचं ) शेषं तथैव-पूर्वोक्तप्रकारेण बन्दिमोचनमानोन्मानवर्द्धनशुल्कमोचनप्रमु| खस्थितिपतितायूपवर्ज सर्व भणितव्यम् ॥ (२०९)॥ ___ अथ देवलोकच्युतोद्भुतरूपोऽनेकदेवदेवीपरिवृतः सकलगुणैस्तेभ्यो युगलमनुष्येभ्यः परमोत्कृष्टः क्रमेण| प्रवर्द्धमानः सन्नाहाराभिलाषे सुरसञ्चारितामृतरससरसां अङ्गुलिं मुखे प्रक्षिपति, एवं अन्येऽपि तीर्थङ्करा बाल्ये
| १४
Jain Educat
For Private
Personel Use Only
J

Page #314

कल्प.सुबो
अवगन्तव्याः, बाल्यातिक्रमे पुनरग्निपक्काहारभोजिनः, ऋषभस्तु प्रव्रज्यां यावत् सुरानीतोत्तरकुरुकल्पद्रुमफ-वंशस्थापन व्या०७ लान्याखादितवान् , अथ सञ्जाते किश्चिदूनवर्षे च भगवति प्रथमजिनवंशस्थापनं शक्रजीतमिति विचिन्त्य कथं सुनन्दा
रिक्तपाणिः खामिसमीपं यामीति महती इक्षुयष्टिं आदाय नाभिकुलकरॉङ्कस्थस्य प्रभोरंने तस्थौ, दृष्ट्वा चेक्षु-19 ग्रहादि ॥१४७॥ 18| यष्टिं हृष्टवदनेन स्वामिना करे प्रसारिते इक्षु भक्षयसीति भणित्वा तां दत्त्वा इक्ष्वभिलाषात् स्वामिनो वंश
इक्ष्वाकुनामा भवतु, गोत्रं अपि अस्य एतत्पूर्वजानां इक्ष्वभिलाषात्काश्यपनामेति शक्रो वंशस्थापनां कृतवान् । ___अथ किश्चिद्युगलं मातृपितृभ्यां तालवृक्षाधो मुक्तं, तस्मात्पतता तालफलेन पुरुषो व्यापादितः, प्रथमोऽयं अकालमृत्युः, अथ सा कन्या मातापित्रोः खर्गतयोः एकाकिन्येव वने चचार, दृष्ट्वा च तां सुन्दरी युगलिकनरा नाभिकुलकराय न्यवेदयन् , नाभिरपि शिष्टेयं सुनन्दानाम्नी ऋषभपत्नी भविष्यतीति लोकज्ञापनपुरस्सरं तां जग्राह, ततः सुनन्दासुमङ्गलाभ्यां सह प्रवर्द्धमानो भगवान् यौवनं अनुप्राप्तः, इन्द्रोऽपि प्रथमजिन-18 विवाहकृत्यं अस्माकं जीतमिति अनेकदेवदेवीकोटिपरिवृतः समागत्य खामिनो वरकृत्यं खयमेव कृतवान्, वधूकृत्यं च द्वयोरपि कन्ययोर्देव्य इति, ततस्ताभ्यां विषयोपभोगिनो भगवतः षट्लक्षपूर्वेषु गतेषु भरतब्राह्मी-1 रूपं युगलं सुमङ्गला, बाहुबलिसुन्दरीरूपं युगलं च सुनन्दा प्रसुषुवे, तदनु चैकोनपंचाशत् पुत्रयुगलानि ॥१४७॥ क्रमात् सुमंगला प्रसूतवती। (उसभेणं अरहाकोसलिए कासवगुत्तेणं)ऋषभः अहंन कौशलिकः काश्यपगोत्रीयः(तस्स णं पंच नामधिज्जा
२८
in Education International
For Private & Personel Use Only

Page #315

एवमाहिजंति) तस्य प्रभोः पञ्च नामधेयानि एवं आख्यायन्ते (तंजहा) तद्यथा (उसमे हवा १ पढमराया इ वा २)प्रथमेनृपत्वं ऋषभ इति वा १ प्रथमराजा इति वा २(पढमभिक्खायरे इ वा ३) प्रथमभिक्षाचर इति वा ३ (पढमजिणे इ नगरीनिव वा ४)प्रथमजिन इति वा ४ (पढमतित्थंकरे इ वा ५) प्रथमतीर्थङ्कर इति वा ५, तत्र इकारः सर्वत्र वाक्या-18
शनम् लङ्कारे, प्रथमराजा, स चैवं-कालानुभावात् क्रमेण प्रचुरकषायोदयात् परस्परं विवदमानानां युगलिकानां दण्डनीतिस्तावत् विमलवाहनचक्षुष्मत्कुलकरकालेऽल्पापराधित्वेन हकाररूपैवाभूत्, यशखिनोऽभिचन्द्रस्य च काले अल्पेऽपराधे हक्काररूपा महति च अपराधे मकाररूपा, प्रसेनजिन्मरुदेवनाभिकुलकरकाले च जघन्यमध्यमोत्कृष्टॉपराधेषु क्रमेण हक्कारमकारधिक्काररूपा दण्डनीतयोऽभूवन, एवमपि नीत्यतिक्रमेण ज्ञानादिगुणाधिक भगवन्तं विज्ञाय युगलिभिर्भगवनिवेदने कृते खाम्याह-नीतिमतिक्रमतां दण्डं सर्व राजा करोति, स चाभि|षिक्तोऽमात्यादिपरिवृतो भवति' एवं उक्ते तैरूचे-अस्माकं अपि ईदृशो राजा भवतु, खाम्याह-याचध्वं नाभिकु लकरं राजानं, तैर्याचितोनाभिः-'भो भवतां ऋषभ एव राजा' इत्युक्तवान्, ततस्ते राज्याभिषेकनिमित्तमुंदकानयनाय सरः प्रति गतवन्तः, तदा च प्रकम्पितासनः शक्रो जीतमिति समागत्य मुकुटकुण्डलाभरणादिपरिष्क्रियापुरस्सरं भगवन्तं राज्यऽभिषिञ्चति स्म, युगलिकनरास्तु नलिनपत्रस्थितजलहस्ता अलङ्कतं भगवन्तं निरीक्ष्य विस्मिताःक्षणं विचार्य भगवतः पादयोजलं प्रक्षिप्तवन्तः, तच्च दृष्ट्वा तुष्टः शक्रोऽचिन्तयत्-अहो विनीता एते | पुरुषा इति वैश्रमणं आज्ञापितवान् यदिह द्वादशयोजनविस्तीर्णा नवयोजनविष्कम्भां विनीतां नाम्नी नगरी
Jain Education
For Private & Personel Use Only
(OTaw.jainelibrary.org

Page #316

कल्प: सुबो
व्या० ७
॥१४८॥
Jain Education Internation
निष्पादयेत्याज्ञासमनन्तरमेव रत्नसुवर्णमय भवन पङ्क्तिप्राकारोपशोभितां नगरीमवासयत्, ततो भगवान् राज्ये हस्त्यश्वगवादिसङ्ग्रहपुरस्सरं उग्र भोगराजन्यक्षत्रियलक्षणानि चत्वारि कुलानि व्यवस्थापितवान्, तत्रग्रदण्डकारित्वादुग्रा आरक्षकस्थानीयाः १ भोगार्हत्वाद् भोगा गुरुस्थानीयाः २ समानवयस इतिकृत्वा राजन्या वयस्यस्थानीयाः ३ शेषाः प्रधानप्रकृतितया क्षत्रियाश्च ४ । तदा च कालपरिहाण्या ऋषभकुलकरकाले कल्पद्रुमफललाभाभावेन ये इक्ष्वाकास्ते इक्षुभोजिनः शेषास्तु प्रायः पत्रपुष्पफल भोजिनोऽग्नेरै भावाच्चापकशाल्याद्यौषधी भोजिनश्चभूवन्, कालानुभावात्तदजीर्णे च खल्पं खल्पतरं च भुक्तवन्तः, तस्याप्यजीर्णे भगवद्वचसा हस्ताभ्यां घृष्ट्वा त्वचं अपनीय भुक्तवन्तः, तथाप्यजीर्णे प्रभूपदेशात् पत्रपुढे जलेन क्लेदयित्वा तण्डुलादीन् भुक्तवन्तः, एवमप्यजीर्णे कियतीमपि वेलां हस्ततलपुढे क्लेदयित्वा हस्ततलपुटे संस्थाप्य, पुनरप्यजीर्णे कक्षासु खेदयित्वा, तथाप्यजीर्णे हस्ताभ्यां घृष्ट्वा पत्रपुढे क्लेदयित्वा हस्ततलपुढे संस्थाप्येंत्यादिबहुप्रकारैरन्नभोजिनो बभूवांसः । एवं सत्येकदा द्रुमघर्षणान्नवोत्थितं प्रवृद्धज्वलज्ज्वालं तृणकलापं कवलयन्तं अग्निर्मुपलभ्याभिनवरत्नबुद्ध्या प्रसारितकरा दह्यमाना भयभीताः सन्तो युगलिनो भगवन्तं विज्ञपयामासुः, भगवता चग्निरुत्पत्तिं विज्ञाय भो युगलिका ! उत्पन्नोऽग्निः अत्र च शाल्याद्योषधीर्निधाय भुङ्गध्वं यतस्ताः सुखेन जीर्यन्तीत्युपाये कथितेऽ. प्यनभ्यासात् सम्यगुपायं अजानाना औषधीरग्नौ प्रक्षिप्य कल्पद्रोः फलानींव याचन्ते, अग्निना च ताः सर्वतो दह्यमाना दृष्ट्वा अयं पापात्मा वेताल इवातृप्तः स्वयमेव सर्वं भक्षयति नास्माकं किञ्चित् प्रयच्छतीत्यतोऽस्या

अग्नेरुत्पत्तिः शिल्पदर्शनम्
२०
२५
॥१४८॥
२८
jainelibrary.org

Page #317

राज्यकार्यम्
पराधं भगवते विज्ञप्य शिक्षां दापयिष्याम इति बुद्ध्या गच्छन्तः पथि भगवन्तं हस्तिस्कन्धारूढं अभिमुखमागच्छन्तं दृष्ट्वा यथास्थितं व्यतिकरं भगवते न्यवेदयन्, भगवांश्चाह-अत्र पीठरादिव्यवधानेन भवद्भिर्धान्या| दिप्रक्षेपः कार्य इत्युक्त्वा तैरेव मृत्पिण्ड आनाय्य निधाय च हस्तिकुम्भे मिण्ठेन कुम्भकारशिल्पं प्रथमं न्य-1 दर्शयत्, उक्तवांश्च-एवंविधानि भाण्डानि विधाय तेषु पाकं कुरुध्वमिति, भगवदुक्तं सम्यगुपायमुपलभ्य ते तथैव कृतवन्तः, अतः प्रथमं कुम्भकारशिल्पं प्रवर्तितं, ततो लोहकार १ चित्रकार २ तन्तुवाय ३ नापित-1 शिल्प ४ लक्षणानि चत्वारि शिल्पानि, एतेषां च पश्चानां मूलशिल्पानां प्रत्येकं विंशत्या भेदैः शिल्पशतं सातचाचार्योपदेशजमिति ॥ (२१.)॥
(उसभेणं अरहा कोसलिए) ऋषभः अर्हन् कौशलिकः (दक्खे दक्खपइन्ने पडिरूवे आलीणे भदए । विणीए) दक्षः दक्षा प्रतिज्ञा यस्य स तथा सुन्दररूपवान् सर्वगुणैरालिङ्गितः सरलपरिणाम: विनयवान् | (वीसं पुव्वसयसहस्साई कुमारवासमझे वसित्ता) विंशतिलक्षपूर्वाणि यावत् कुमारावस्थायां उषित्वा| (तेवहिं पुव्वसयसहस्साइं रजवासमझे वसइ) त्रिषष्टिलक्षपूर्वाणि यावत् राज्यावस्थायां वसति (तेवहिं। च पुचसयसहस्साई रजवासमझे वसमाणे) त्रिषष्टिलक्षपूर्वाणि यावत् राज्यावस्थायां च वसन् सन् (लेहाइओ गणियप्पहाणाओ) लिखनं आदौ यासां तास्तथा गणनं प्रधान-श्रेष्ठं यासां तास्तथा, तथा (सउणरुयपजवसाणाओ) पक्षिणां शब्दः स पर्यवसाने-प्रान्ते यासां तास्तथा ( बावत्तरि कलाओ) एवंविधाःद्वास
Sac0029298992292020201001
Jain Education
a
l
For Private & Personel Use Only
VMw.jainelibrary.org

Page #318

कल्प.सुबो- तिः पुरुषकलाः, लेखादिका द्वासप्ततिः कलाः, ताश्येमाः-लिखितं १ गणितं २ गीतं ३ नृत्यं ४ वाद्यं च ५ पठन- द्वासप्ततिः व्या०७६ शिक्षे च ७। ज्योति ८ श्छन्दो ९ ऽलङ्कृति १० व्याकरण ११ निरुक्ति १२ काव्यानि १३ ॥१॥ कात्यायनी कलाः
१४ निघण्टु १५ गजतुरगारोहणं १६-१७ तयोः शिक्षा १८ । शस्त्राभ्यासो १९ रस २० मन्त्र २१॥१४९॥
यन्न २२ विष २३ खन्य २४ गन्धवादाश्च २५ ॥ २॥ प्राकृत २६ संस्कृत २७ पैशाचिका २८sपभ्रंशाः २९ स्मृतिः ३० पुराण ३१ विधी ३२। सिद्धान्त ३३ तर्क ३४ वैदक ३५ वेदा ३६ ऽगम ३७संहिते, ३८ तिहासाश्च ३९॥३॥ सामुद्रिक ४० विज्ञाना ४१ ऽऽ चार्यकविद्या ४२ रसायनं ४३ कपटम् ४४ । २० विद्यानुवाददर्शन ४५ संस्कारौ ४६ धूर्तसम्बलकम् ४७॥४॥ मणिकर्म ४८ तरुचिकित्सा ४९ खेचर्य-५०मरीकले ५१ न्द्रजालं च ५२ । पातालसिद्धि ५३ यन्त्रक ५४ रसवत्यः ५५ सर्वकरणी च ५६॥५॥ प्रासादलक्षणं ५७ पण ५८ चित्रोपल ५९ लेप ६० चर्मकर्माणि ६१ पत्रच्छेद ६२ नखच्छेद ६३ पत्रपरीक्षा ६४ वशीकर-18 णम् ६२॥६॥ काष्ठघटन ६६ देशभाषा ६७ गारुड ६८ योगाङ्ग ६९ धातुकर्माणि ७०। केवलिविधि,७१शकुनरुते ७२ इति पुरुषकला द्विसप्ततियाः॥ ७ ॥ अत्र लिखितं हंसलिप्यायष्टादशलिपिविधानं, तच भगवता दक्षिणकरेण ब्राहया उपदिष्टं, गणितं तु एक दश शतं सहस्रं अयुतं लक्षं प्रयुतं कोटिः अर्बुदं अजं ॥१४९॥ खर्व निखर्व महापद्म शङ्कुः जलधिः अन्त्यं मध्यं पराध चेति यथाक्रमं दशगुणं इत्यादि सयानं सुन्दाः वामकरेण, काष्ठकर्मादिरूपं कर्म भरतस्य पुरुषादिलक्षणं च बाहुबलिन उपदिष्टमिति ॥
या पातालसिधिमकर्माणि १८ योगाङ्ग ६. इसलिप्या

For Private & Personel Use Only

Page #319

| (चउसडिं महिलागुणे) चतुःषष्टिः स्त्रीकलाः, ताश्चेमाः-ज्ञेया नृत्यौ १ चित्त्ये २ चित्रं ३ वादिन ४ मन्त्र५- चतुष्पष्टितत्राश्च ६ घनवृष्टि ७ फलाकृष्टी ८ संस्कृतजल्पः९क्रियाकल्प:१०॥१॥ज्ञान ११ विज्ञान १२ दम्भी १३- महिलावुस्तम्भा १४ गीत १५ तालयो १६मानम्। आकारगोपना १७ ऽऽ रामरोपणे १८ काव्यशक्ति १९ वक्रोक्ती ३०॥ गुणाः ॥२॥ नरलक्षणं २१ गज २२ हयवरपरीक्षणे २३ वास्तुशुद्धिलघुबुद्धी २४ । शकुनविचारो २५ धर्माचारो २६sञ्जन २७ चूर्णयोर्योगाः २८॥३॥ गृहिधर्म २९ सुप्रसादनकर्म ३० कनकसिद्धि ३१ वर्णिकावृद्धी ३२ । वाक्- ५ पाटव ३३ करलाघव ३४ ललितचरण ३५ तैलसुरभिताकरणे ३६॥४॥ भृत्योपचार ३७ गेहाचारो ३८
व्याकरण ३९ परनिराकरणे ४० । वीणानाद ४१ वितण्डावादो ४२ ऽङ्कस्थिति '४३ जनाचारः ४४ ॥५॥ 18 कुम्भभ्रम ४५ सारिश्रम ४६ रत्नमणिभेद ४७ लिपिपरिच्छेदाः ४८। वैद्यक्रिया च ४९ कामाविष्करणं
५० रन्धनं.५१ चिकुरबन्धः ५२ ॥ ६॥ शालीखण्डन ५३ मुखमण्डने ५४ कथाकथन ५५ कुसुम-18 सुग्रथने ५६ । वरवेष ५७ सर्वभाषाविशेष ५८ वाणिज्य ५९ भोज्ये च ६०॥ ७॥ अभिधानपरिज्ञाना ६१७ भरणयथास्थानविविधपरिधाने ६२ । अन्त्याक्षरिका ६३ प्रश्नप्रहेलिका ६४ स्त्रीकलाः चतुःषष्टिः॥८॥
(सिप्पसयं च कम्माणं ) कर्मणां-कृषिवाणिज्यादीनां मध्ये कुम्भकारशिल्पादिकं प्रागुक्तं शिल्पशतमेव भगवतोपदिष्टं, अत एवानाचार्योपदेशजं कर्म आचार्योपदेशजं च शिल्पमिति कर्मशिल्पयोर्विशेषमामनन्ति, कर्माणि च क्रमेण स्वयमेव समुत्पन्नानि ( तिन्निवि पयाहिआए उवदिसइ ) त्रीण्यप्येतानि
Jain Education Limona
For Private & Personel Use Only
alww.jainelibrary.org

Page #320

कल्प.सबो-द्वासप्ततिपुरुषकलाचतुःषष्टिमहिलागुणशिल्पशताख्यानि वस्तूनि प्रजाहिताय भगवानुपदिशति स्म (उव- शतनन्दनव्या७ दिसित्ता) उपदिश्य च ( पुत्तसयं रजसए अभिसिंचइ ) पुत्राणां शतं राज्यशते स्थापयति, तत्र भरतस्यश नामानि
विनीतायां मुख्यराज्यं बाहुबलेश्च बहलीदेशे तक्षशिलायां राज्यं दत्त्वा शेषाणां अष्टनवतिनन्दनानां पृथक ॥१५॥
पृथक देशान् विभज्य दत्तवान्, नन्दननामानि चेमानि
भरतः १बाहुबलिः २ शङ्क: ३ विश्वकर्मा ४ विमल: ५ सुलक्षणः ६ अमलः ७चित्राङ्गः ८ ख्यातकीतिः ९ वरदत्तः १० सागरः ११ यशोधरः १२ अमरः १३ रथवरः १४ कामदेव: १५ ध्रुवः १६ वत्सो १७ नन्दः १८ सूरः १९ सुनन्दः २० कुरुः २१ अङ्गः २२ वङ्गः २३ कोशल: २४ वीरः २५ कलिङ्गाः २६ मागधः २७ विदेहः २८ सङ्गमः २९ दशाणः ३० गम्भीरः ३१ वसुवर्मा ३२ सुवर्मा ३३ राष्ट्रः ३४ सुराष्ट्र: ३५ बुद्धिकरः ३६ विविधकरः ३७ सुयशाः ३८ यश कीर्तिः ३९ यशस्करः४० कीर्तिकरः ४१ सूरणः ४२ ब्रह्मसेनः ४३ विक्रान्तः ४४ नरोत्तमः ४५ पुरुषोत्तमः ४६ चन्द्रसेनः ४७ महासेनः ४८ नभासेनः ४९ भानुः ५० सुकान्तः ५१ पुष्पयुतः ५२ श्रीधरः ५३ दुर्द्धर्षः ५४ सुसुमार: ५५ दुर्जयः ५६ अजयमानः ५७।। सुधर्मा ५८ धर्मसेनः ५९ आनन्दनः ६० आनन्दः ६१ नन्दः ६२ अपराजितः ६३ विश्वसेनः ६४ हरिषेणः ॥१५०॥ ६५ जयः ६६ विजयः ६७ विजयन्तः ६८ प्रभाकरः ६९ अरिदमनः ७० मानः ७१ महाबाहुः ७२ दीर्घबाहुः ७३ मेघः ७४ सुघोषः ७५ विश्वः ७६ वराहः ७७ सुसेनः ७८ सेनापतिः ७९ कपिलः ८० शैलविचारी ८१ अरि
JainEducational
For Private
Personel Use Only

Page #321

ञ्जयः ८२ कुञ्जरबलः ८३ जयदेवः ८४ नागदत्तः ८५ काश्यपः ८६ बलः ८७ वीरः ८८ शुभमतिः ८९
श्रीऋषभसुमतिः ९० पद्मनाभः ९१ सिंहः ९२ सुजातिः ९३ सञ्जयः ९४ सुनाभः ९५ नरदेवः ९६ चित्तहरः ९७ दीक्षा म. सुरवरः ९८ दृढरथः ९९ प्रभञ्जनः १०० इति ॥ राज्यदेशनामानि तु अङ्गः १ वङ्गः २ कलिङ्गः ३ गौडः ४ चौडः २११ ५ कर्णाट ६ लाट ७ सौराष्ट्र ८ काश्मीर ९ सौवीर १० आभीर ११ चीण १२ महाचीण १३ गूर्जर १४ बङ्गाल१५ श्रीमाल १६ नेपाल १७ जहाल १८ कौशल १९ मालव २० सिंहल २१ मरुस्थला २२ दीनि ॥ I (अभिसिंचित्ता) स्थापयित्वा (पुणरवि लोअंतिएहिं जिअकप्पिएहिं देवेहिं ) पुनरपि लोकान्तिकैः जीतकल्पिकैः देवैः (ताहिं इहाहिं जाव वग्गूहिं) ताभिः इष्टाभिः यावद् वाग्भिः उक्तः सन् ( सेसं तं चेव । सर्व भाणिअचं जाव दाणं दाइआणं परिभाइत्ता) शेषं तदेव-पूर्वोक्तं सर्व भणितव्यं यावत् धनं गोत्रिणां| विभज्य-दत्त्वा (जे से गिम्हाणं पढमे मासे पढमे पक्खे चित्तबहले) योऽसौ उष्णकालस्य प्रथमो मासः प्रथमः पक्षः चैत्रबहुल: (तस्स णं चित्तबहुलस्स अट्ठमीपक्खेणं) तस्य चैत्रबहुलस्य अष्टमीदिवसे (दिवसस्स पच्छिमे भागे) दिवसस्य पश्चिमे भागे (सुदंसणाए सिबिआए) सुदर्शनायां नाम शिबिकायां (सदेवमणुआसुराए परिसाए समणुगम्ममाणमग्गे) देवमनुजासुरसहितया पर्षदा-जनश्रेण्या समनुगम्यमानमार्गः (जाव विणीयं रायहाणि मज्झमज्झेणं निग्गच्छद) यावत् विनीतायाः नगर्याः मध्यभागेन निर्गच्छति (निग्गच्छित्सा) निर्गत्य (जेणेव सिद्धत्थवणे उजाणे) यत्रैव सिद्धार्थवनं उद्यानं (जेणेव असोगवरपायवे) 161१४
१०
क.सु.२६॥
Jain Education
a
nal

Hosw.jainelibrary.org

Page #322

कच्छादीनां तापस
कल्प.सुबो-गायत्रैव अशोकनामा प्रधानवृक्षः (तेणेव उवागच्छइ) तत्रैव उपागच्छति (उवागच्छित्ता) उपागत्य (असोगव- व्या०७ रपायवस्स अहे) अशोकवरवृक्षस्य अधः (जाव सयमेव चउमुट्टि लोअं करेइ) यावत् आत्मनैव चतुर्मी- ॥१५॥
ष्टिकं लोचं करोति, चतसृभिर्मुष्टिभिर्लोचे कृते सति अवशिष्टां एकां मुष्टिं सुवर्णवर्णयोः स्कन्धयोपरि लठंती कनककलशोपरि विराजमानां नीलकमलमालामिव विलोक्य हृष्टचित्तस्य शक्रस्य आग्रहेण रक्षितवान् , (करित्ता)लोचं कृत्वा (छट्टेणं भत्तेणं अपाणएणं) षष्ठेन भक्तेन जलरहितेन (आसाढाहिं नक्खत्तेणं जोगमुवागएणं) उत्तराषाढायां नक्षत्रे चन्द्रयोगं उपागते सति (उग्गाणं भोगाणं राइन्नाणं खत्तिआणं च) उग्राणां भोगानां राजन्यानां क्षत्रियाणां च (चउहिं सहस्सेहिं सद्धिं) कच्छमहाकच्छादिभिश्चतुर्भिः सहस्रैः सह, |'यथा स्वामी करिष्यति तथा वयमपि करिष्याम' इति कृतनिर्णयःसाई, (एगं देवदूसमादाय ) एकं देवदृष्यमादाय (मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पवइए) मुण्डो भूत्वा गृहानिष्क्रम्य अनगारितां प्रतिपन्न:दीक्षां गृहीतवान् ॥ (२११)॥
(उसभे णं अरहा कोसलिए) ऋषभः अर्हन् कौशलिका (एगं वाससहस्सं) एक वर्षसहस्रं यावत् ( निचं वोसट्टकाए चियत्तदेहे) नित्यं व्युत्सृष्टकायः त्यक्तदेहः सन् विचरति ॥ अथ प्रव्रज्यां प्रतिपद्य गृहीतघोराभि- ग्रहो भगवान् ग्रामानुग्रामं विहरति स्म, तदानीं लोकस्यातिसमृद्धत्वात् का भिक्षा कीदृशा वा भिक्षाचरा इति कोऽपि वार्ता न जानाति, ततस्ते सहप्रव्रजिताः क्षुधादिपीडिता भगवन्तं आहारोपायं पृच्छन्ति,
Saresasore
॥१५१॥
२८
in Eduentan
en
For Private & Personel Use Only

Page #323

भगवांस्तु मौनी न किमपि प्रतिवक्ति, ततस्ते कच्छमहाकच्छौ प्रति विज्ञप्तिं चक्रुः, तौ अपि ऊचतुः यत् वयमपि आहारविधिं न जानीमः, पूर्व तु भगवान् न पृष्टः, इदानीं आहारं विना तु स्थातुं न शक्यते, भरतलजया गृहेऽपि गन्तुं अयुक्तं, ततो विचार्यमाणो वनवास एव श्रेयान् इति विचार्य भगवन्तं एवं ध्यायन्तो गङ्गातटे परिशटितपत्राद्युपभोगिनोऽसंस्कृत केशकूर्चा जटिलास्तापसा जज्ञिरे ॥
इतश्च कच्छमहाकच्छसुतौ भगवता पुत्रत्वेन प्रतिपन्नौ नमिविनमिनामानौ देशान्तरादागतौ, भरतेन दीयमानं राज्यभागं अवगणय्य पितृवचसा भगवत्समीपमागत्य प्रतिमास्थिते भगवति नलिनीपत्रैर्जलमानीय सर्वतो भूमिसिञ्चनं जानुप्रमाणं कुसुमोच्चयं च कृत्वा पञ्चाङ्गप्रणामपूर्वकं राज्यभागप्रदो भवेति प्रत्यहं विज्ञपयन्तौ जिन सिषेवतुः, तौ चन्यदा तथा वीक्ष्य वन्दनार्थमागतो धरणेन्द्रो भगवद्भत्त्या सन्तुष्टोऽवादीत्-भो ! भगवान् निःसङ्गो मा भगवन्तं याचेथां, भगवद्भक्त्याऽहमेव युवाभ्यां दास्यामीति भणित्वा अष्टचत्वारिंशत्सहस्रसङ्ख्याका (४८०००) विद्याः तत्र गौरी - गान्धारी - रोहिणी - प्रज्ञप्तिलक्षणाश्चतस्रो महाविद्याश्च पाठसिद्धा एव दत्तवान्, यञ्चोक्तं किरणावलीकारेण 'अष्टचत्वारिंशत्सङ्ख्याका (४८) इति' तदयुक्तं, आवश्यकवृत्तौ अष्टचत्वारिंशत्सहस्राणां (४८००० ) उक्तत्वात्, अथ विद्या दत्त्वा उक्तवांश्च 'इमाभिर्विद्याधरर्द्धिप्राप्तौ सन्तौ खजनं जनपदं च गृहीत्वा यातं युवां वैताढ्ये नगे दक्षिणविद्याधरश्रेण्यां गौरेयगान्धारप्रमुखानंष्टौ निकायान् रथनूपुरचक्रवालप्रमुखाणि पञ्चाशन्नगराणि, उत्त| रश्रेण्यां च पण्डकवंशालयप्रमुखानष्टौ निकायान् गगनवल्लभप्रमुखाणि च षष्टिनगराणि निवास्य विहरतमिति,
Jain Education Intematonal

नमिविनम्योर्विद्या
धरत्वम्
५
१०
१४

Page #324

अल्पमततस्ती कृतकृत्यौ खपित्रोभरतस्य च तं व्यतिकरं निवेद्य दक्षिणश्रेण्यां नमिः, उत्तरश्रेण्यां विनमिश्च तस्थतः॥ व्या०७भगवांश्चान्नपानादिदानाकुशलैः समृद्धिमद्भिर्जनैर्वस्त्राभरणकन्यादिभिर्निमन्त्र्यमाणोऽपि योग्यां भिक्षां अल-यांसोपजता
भमानोऽदीनमनाः कुरुदेशे हस्तिनागपुरे प्रविष्टः, तत्र च आवश्यकवृत्त्यनुसारेण बाहुबलिसुतसोमप्रभसुतः ॥१५२॥
श्रेयांसो युवराजः, स च मया श्यामवर्णो मेरुरमृतकलशेनाभिषिक्तोऽतीव शोभितवानिति खमं दृष्टयान. सुबुद्धिनामा नगरश्रेष्ठी, सूर्यमण्डलात् स्रस्तं किरणसहस्रं पुनः श्रेयांसेन तत्र योजितं ततस्तदंतीवांशोभत इति खममैक्षत, राजाऽपि खाने महापुरुष एको रिपुबलेन युध्यमानः श्रेयांससहायाजयी जात इति ददर्श,
योऽपि प्राप्ताः सभायां सम्भूय स्वप्नान् परस्परं न्यवेदयन् , ततो राज्ञा कोऽपि श्रेयांसस्य महान् लामो भावीति निर्णीय विसर्जितायां पर्षदि श्रेयांसोऽपि खभवने गत्वा गवाक्षस्थः खामी न किञ्चिल्लातीति जनको-IST लाहलं श्रुत्वा स्वामिनं वीक्ष्य च मया कापीदृशं नेपथ्यं दृष्टपूर्व इतीहापोहं कुर्वन् जातिस्मरणं प्राप, अहो अहं पूर्वभवे भगवतः सारथिभंगवता सह दीक्षांगृहीतवान्, तदा च वज्रसेनजिनेन कथितमासीद् यदयं वज्रनाभो भरतक्षेत्रे प्रथमो जिनो भावीति स एष भगवान्, तदानीमेव तस्यैको मनुष्यः प्रधानेक्षुरसकुम्भसमूहमाभृत- २५ मादाय आगतः, ततोऽसौ तत्कुम्भमादाय भगवन् ! गृहाणेमां योग्यां भिक्षामिति जगाद, भगवताऽपि पाणी
॥१५॥ प्रसारितौ निसृष्टश्च तेन सर्वोऽपि रसः, न चात्र बिन्दुरप्य॑धः पतति, किन्तूंपरि शिखा वर्द्धते, यतः
२७
Jain Education in
SP

(Oldjainelibrary.org

Page #325

पारणं दिव्यानि अष्टभव:
माइज घडसहस्सा , अहवा माइज सागरा सव्वे । जस्सेयारिस लद्धी, सो पाणिपडिग्गही होई ॥१॥ अत्र कवि-खाम्याह दक्षिणं हस्तं, कथं भिक्षां न लासि भोः। स प्राह दातृहस्तस्योधो भवामि कथं प्रभो! ॥२॥ यतः- पूजाभोजनदानशान्तिककलापाणिग्रहस्थापनाचोक्षप्रेक्षणहस्तकार्पणमुखव्यापारबद्धस्त्वंहम् । । । इत्यभिधाय दक्षिणहस्ते स्थिते-वामोऽहं रणसम्मुखाङ्कगणनावामाङ्गशय्यादिकृत्, द्यूतादिव्यसनी त्वंसौ सतु जगौ, चोक्षोऽस्मि न त्वं शुचिः ॥२॥ ततः-राज्यश्रीर्भवतार्जिताऽर्थिनिवहस्त्यागैः कृतार्थीकृतः, सन्तुष्टोऽपि गृहाण दानमधुना,तन्वन् दयां दानिषु । इय॑न्दं प्रतिबोध्य हस्तयुगलं,श्रेयांसतः कारयन्, प्रत्यग्रेक्षुरसेन पूर्णमृषभः, पायात् स वः श्रीजिनः॥३॥श्रेयांसस्य दानावसरे-नेत्राम्बुधारा बाग्दुग्धधारा धाराधरस्य च । स्पर्धया वर्द्धयामासुः, श्रीधर्मद्वं तदाशये ॥४॥ ततस्तेन रसेन भगवता सांवत्सरिकतपःपारणा कृता, पञ्च दिव्यानि जातानि-वसुधारावृष्टिः१चेलोत्क्षेपः २ व्योनि देवदुन्दुभिः३ गन्धोदकपुष्पवृष्टिः ४ आकाशे अहो दानमहो दानमिति घोषणं च ५, ततः सर्वोऽपि लोकाते तापसाश्च तत्र मिलिताः, अथ श्रेयांसस्तान् प्रज्ञापयति-भोजनासद्गतिलिप्सया एवं साधुभ्य एषणीयाहारभिक्षादीयते, इत्यस्यां अवसर्पिण्यां श्रेयांसोपझं दानं, 'त्वया एतत् कथं ज्ञातं' इति लोकैः पृष्टश्च खामिना सह खकीयं अष्टभवसंवन्धं आचष्ट, यदा स्वामीशाने ललिताङ्गस्तदाऽहं पूर्वभवे निर्नामिकानाम्नी वयंप्रभा देवी १ ततः पूर्वविदेहे पुष्कलावतीविजये लोहार्गले नगरे
१मायुर्घटाः सहस्रा अथवा मायुः सागराः सर्वे । यस्यैतादृशी लब्धिः स पाणिपतग्राही भवति ॥१॥
।
Jain Education
For Private Personal use only

Page #326

कल्प. सुबो
व्या० ७
॥१५३॥
Jain Education
भगवान् वज्रजङ्घस्तदानीमहं श्रीमती भार्या २ तत उत्तरकुरौ भगवान् युगलिकोऽहं युगलिनी ३ ततः सौधर्मे द्वावपि मित्रदेवी ४ ततो भगवान परविदेहे वैद्यपुत्रस्तदाहं जीर्णश्रेष्ठिपुत्रः केशवनामा मित्रं ५ ततोऽच्युतकल्पे देवौ ६ ततः पुण्डरीकिण्यां भगवान् वज्रनाभचक्री तदाहं सारथिः ७ ततः सर्वार्थसिद्धविमाने देवौ ८ इह भगवतः प्रपौत्र' इति, एवं श्रुत्वा सर्वोऽपि जनः -रिसंहेससमं पत्तं, निरवज्जं इकखुरससमं दाणं । सेअंससमो भावो, हविज्ज जह मग्गिअं हुज्जा' ॥ १ ॥ इत्यादि स्तुवन् स्वस्थानं गतः, एवं दीक्षादिनादारभ्य प्रभोर्वर्षसहस्रं छद्मस्थत्व कालस्तंत्र सर्वसङ्कलितोऽपि प्रमादकालः अहोरात्रं, एवं च ( जाव अप्पाणं भावेमाणस्स ) यावत् आत्मानं भावयतः ( इक्कं वाससहस्सं विइक्कतं ) एकं वर्षसहस्रं व्यतिक्रान्तं ( तओ णं जे से हेमंताणं उत्थे मासे सत्तमे पक्खे ) ततश्च योऽसौ शीतकालस्य चतुर्थी मासः सप्तमः पक्षः ( फग्गुणबहुले ) फाल्गुनस्य कृष्णपक्षः ( तस्स णं फग्गुणबहुलस्स इक्कार सीपक्खेणं) तस्य फाल्गुनबहुलस्य एकादशीदिवसे ( पुढंवहकालसमयंसि ) पूर्वाह्नकालसमये (पुरिमतालस्स नगरस्स बहिआ ) पुरिमतालनामकस्य विनीता शाखापुरस्य बहिस्तात् (सगडमुहंसि उज्जाणंसि) शकटमुखनामके उद्याने ( नग्गोहवर पायवस्स अहे ) न्यग्रोधनामक वृक्षस्य अधः (अट्टमेण भत्ते अपाणएणं ) अष्टमेन भक्तेन अपानकेन - जलरहितेन ( आसाढाहिं नक्खत्तेणं जोगमुवागणं ) उत्तराषाढायां नक्षत्रे चन्द्रयोगे उपागते सति ( झाणंतरियाएं वट्टमाणस्स ) ध्यानस्य मध्यभागे वर्त्त१ ऋषमेशसमं पात्रं निरवद्यं इक्षुरससमं दानं । श्रेयांससमो भावो भूयाद् यदि मार्गितं भवेत् ॥ १ ॥

श्री ऋषभस्य केवलम्
सू. २१२
१५
२०
॥१५३॥ २५

Page #327

मानस्य (अनंते जाव जाणमाणे पासमाणे विहरह) अनन्तं केवलमुत्पन्नं यावत् जानन् पश्यंश्च विहरति ॥ ( २१२ ॥ एवं च वर्षसहस्रेऽतिक्रान्ते पुरिमतालनानि विनीता शाखापुरे प्रभोः केवलज्ञानं उत्पन्नं, तदैव भरतस्य चक्रमपि तदा च विषयतृष्णाया विषमत्वेन प्रथमं तातं पूजयामि उत चक्रमिति, क्षणं विमृश्य इहलोक परलोकसुखदायिनि ताते पूजिते केवलंमिहलोकफलदायि चक्रं पूजितमेवेति सम्यग् विचार्य भरतः प्रत्यहं उपालम्भान् ददतीं च मरुदेवां हस्तिस्कन्धे पुरतः कृत्वा सर्वद्धय वन्दितुं ययौ, प्रत्यासन्ने च समवसरणे मातः ! पश्य स्वपुत्राद्वै इति भरतेन भणिता मरुदेवा हर्षपुलकिताङ्गी प्रमोदाश्रुपूरैर्निर्मलनेत्रा प्रभोइछत्रचामरादिकां प्रातिहार्यलक्ष्मी निरीक्ष्य चिन्तयामास - धिग मोहविह्वलान्, सर्वेऽपि प्राणिनः खाथैः लिह्यन्ति, यन्मम ऋषभदुःखेन रुदत्या नेत्रे अपि हीनतेजसी जाते, ऋषभस्तु एवं सुरासुरसेव्यमान ईदृशीं समृद्धिं भुञ्जानोऽपि मम सुखवातसन्देशमपि न प्रेषयति, ततो धिगिमं स्नेह, इत्यादि भावयन्त्यास्तस्याः केवलमुत्पन्नं, तत्क्षणाच आयुषः क्षयान्मुक्तिं जगाम । अत्र कविः -पुत्रो युगादीशसमो न विश्वे, भ्रान्त्वा क्षितौ येन शरत्सहस्रम् । यदर्जितं केवलरत्नमग्र्यं, स्नेहात्तदेवार्च्छत मातुराशु ॥ १ ॥ मरुदेवा समा नाम्बा, यांऽगात् पूर्वं किलेक्षितुम् । मुक्तिकन्यां तनूजार्थं, शिवमार्गमपि स्फुटम् ॥ २ ॥ भगवानपि समवसरणे धर्मं अकथयत्, तत्र ऋषभसेनायाः पञ्च शतानि भरतस्य पुत्राः सप्त शतानि पौत्राश्च प्रव्रजितास्तेषां मध्ये ऋषभसेनादयश्चतुरशीतिर्गणधराः स्थापिताः, ब्राह्म्यपि प्रवत्राज, भरतः पुनः श्रावकः सञ्जातः, स्त्रीरत्नं भविष्यतीति तदा भरतेन निरुद्धा सुन्दर्यपि श्राविका सञ्जा
Jain Education Anal

केवलपूजा मरुदेवी
मोक्षः
१०
१४

Page #328

कल्प. सुबो
व्या० ७
॥१५४॥
तेति चतुर्विधसङ्घस्थापना ।। ते च कच्छमहाकच्छवर्जाः सर्वेऽपि तापसाः भगवतः पार्श्वे दीक्षां जगृहु:, भरतस्तु शक्रनिवारितमरुदेवीशोकः स्वस्थानं जगाम ॥ अथ भरतश्चक्रपूजां कृत्वा शुभे दिने प्रयाणं कृत्वा षष्टिसहस्रवर्षेः भरतस्य षट् खण्डानि साधयित्वा स्वगृहमागतः, चक्रं तु बहिरेव तस्थौ, तदा भरतेन तत्कारणानि पृष्टा | नियोगिनो जगुः - नवनवतिस्तव भ्रातरो वशे नागता इति, तदा भरतेनाष्टनवतिभ्रातॄणां मदाज्ञा मान्येति दूतमुखेनावाचि, ते सम्भूय किमाज्ञां मन्यामहे . उत युद्धं कुर्म इति प्रष्टुं प्रभुपार्श्वे गताः, प्रभुणाऽपि वैतालीयाध्ययनप्ररूपणया प्रतिबोध्य दीक्षिता इति, तदनु बाहुबलिन उपरि दूतः प्रैषि, सोऽपि क्रोधान्धदप्पडुरः सन् स्वसैन्ययुतः सम्मुखमागत्य भरतेन सह द्वादशवर्षी यावद्युद्धमकरोत् परं न च हारितः, तदा शक्रेणागत्य भूयस्तरजनसंहारं भवन्तं ज्ञात्वा दृष्टिवागमुष्टिदण्डलक्षणाश्चत्वारो युद्धाः प्रतिष्ठिताः, तेष्वपि भरतस्य पराजयो जज्ञे, तदा भरतेन क्रोधान्धेन बाहुबलिनः उपरि चक्रं मुक्तं, परमेकगोत्रीयत्वात्तत्तं न पराभवत्, तदाऽमवशाद्भरतं हन्तुमना मुष्टिमुत्पाट्य धावन् बाहुबलिरहो पितृतुल्य ज्येष्ठभ्रातृहननं ममानुचितमेव, उत्पातिता मुष्टिरंपि कथं मोघा भवेदिति विचार्य खशिरसि तां मुक्त्वा लोचं कृत्वा सर्व च त्यक्त्वा कायोत्सर्ग चक्रे, तदा भरतस्तं नत्वा खापराधं क्षमयित्वा स्वस्थानं गतः, बाहुबलिस्तु पर्यायज्येष्ठान् लघुभ्राढ्न् कथं नमामीति ततो यदा केवलमुत्पत्स्यते तदैव भगवत्पार्श्वे यास्यामीति विचार्य वर्ष यावत् कायोत्सर्गेणैवस्थात्, वर्षान्ते च | भगवत्प्रेषिताभ्यां स्वभगिनीभ्यां हे भ्रातंर्गजादुत्तरेत्युक्त्वा प्रतिबोधितः स यावत् चरणौ उदक्षिपत् तावत्तस्य

बाहुबलियु - द्धम्
२०
२५
1184211
२८

Page #329

केवलमुत्पेदे, ततो भगवत्पार्चे गत्वा चिरं विहृत्य भगवता सहैव स मोक्षं ययाविति, भरतोऽपि चिरं चक्र- श्रीऋषभस्य वर्तिश्रियमनुभूय एकदाऽऽदर्शभवने मुद्रिकाशून्यां खाङ्गुली दृष्ट्वाऽनित्यत्वं भावयन् केवलज्ञानमुत्पाद्य दशस-परीवारःसू. हस्रनृपः सार्द्ध देवतादत्तं लिङ्गमुपादाय चिरं विहृत्य शिवं ययाविति ॥
२१३-२१६ | (उसभस्स णं अरहओ कोसलियस्स) ऋषभस्य अर्हतः कौशलिकस्य (चउरासीइ गणा चउरासीइ गण-16 हरा हुत्था) चतुरशीतिः ८४ गणाः,चतुरशीतिः ८४ गणधराश्च अभवन् ॥ (२१३) ॥ (उसभस्स णं अरहओ कोसलियस्स) ऋषभस्य अर्हतः कौशलिकस्य ( उसभसेणपामुक्खाणं) ऋषभसेनप्रमुखाणां (चउरासीह || समणसाहस्सीओ) चतुरशीतिः श्रमणसहस्राणि (८४०००)(उक्कोसिया समणसंपया हुत्था) उत्कृष्टा एतावती श्रमणसम्पदाअभवत् ॥(२१४)॥ (उसभस्सणं अरहओ कोसलियस्स) ऋषभस्य अर्हतः कौशलिकस्य (बंभिसुंदरिपामोक्खाणं) ब्राह्मीसुन्दरीप्रमुखाणां (अज्जियाणं)आर्यिकाणां(तिन्नि सयसाहस्सीओ)त्रयो लक्षाः (३०००००) (उक्कोसिया अज्जियासंपया हुत्था) उत्कृष्टा एतावती आर्यिकासम्पत् अभवत् ॥(२१५)॥ (उसभस्स णं अरहओ कोसलियस्स) ऋषभस्य अर्हतः कोशलिकस्य (सिज्जंसपामुक्खाणं समणोवासगाणं) श्रेयांसप्रमुखाणां श्रमणो-IS पासकानां (तिन्नि सयसाहस्सीओ पञ्च सहस्सा) त्रयः लक्षाः पञ्च सहस्राणि (३०५०००) (उक्कोसिया समणोवासगाणं संपया हुत्था) उत्कृष्टा एतावती श्रावकाणां सम्पत् अभवत् ॥(२१६)।(उसभस्स णं अरहओ कोसलियस्स) ऋषभस्य अर्हतः कोशलिकस्य (सुभद्दापामुक्खाणं समणोवासियाणं) सुभद्राप्रमुखाणां श्रावि
४१४
Jain Educational

Page #330

कल्प. सुबो
व्या० ७
॥१५५॥
Jain Education In
काणां (पंच सय साहस्सीओ चउपण्णं च सहस्सा ) पञ्च लक्षाः, चतुःपञ्चाशत् सहस्राः ( ५५४००० ) ( उक्कोसिया समणोवासियाणं संपया हुत्था ) उत्कृष्टा श्राविकाणां सम्पत् अभवत् ॥ ( २१७ ) | ( उसभस्स णं अरहओ कोसलियरस ) ऋषभस्य अर्हतः कौशलिकस्य ( चत्तारि सहस्सा सत्त सया पण्णासा) चत्वारि सहस्राणि सप्त शतानि पञ्चाशदधिकानि ( ४७५० ) ( चउदसपुव्वीणं अजिणाणं जिणसंकासाणं ) चतुर्दशपूर्विणां अके वलिनामपि केवलितुल्यानां (जाव उक्कोसिया चउदसपुव्वीणं संपया हुत्था ) यावत् उत्कृष्टा एतावती चतुर्दशपूर्विणां सम्पत् अभवत् ॥ (२१८) | ( उसभस्स णं अरहओ कोसलियम्स ) ऋषभस्य अर्हतः कौशलिकस्य ( नव सहस्सा ओहिनाणीणं ) नव सहस्राणि ( ९००० ) अवधिज्ञानिनां ( उक्कोसिया ओहिनाणीसंपया हुत्था) उत्कृष्टा एतावती अवधिज्ञानिनां सम्पत् अभवत् ॥ ( २१९ ) ॥ ( उसभस्स णं अरहओ कोसलियस्स ) ऋषभस्य अर्हतः कौशलिकस्य (वीस सहस्सा केवलनाणीणं) विंशतिसहस्राः ( २०००० ) केवलज्ञानिनां (उक्कोसिया केवलनाणीसंपया हुत्था ) उत्कृष्टा एतावती केवलज्ञानिसम्पत् अभवत् ॥ (२२० ) | ( उसभस्स णं अरहओ को| सलियम्स ) ऋषभस्य अर्हतः कौशलिकस्य (वीस सहस्सा छच्च सया वेउब्वियाणं ) विंशतिः सहस्राणि षट् शतानि च (२०६००) वैक्रियलब्धिमतां (उक्कोसिया वेडवियसंपया हुत्था) उत्कृष्टा एतावती वैक्रियलब्धिमत्स|म्पत् अभवत् ॥ (२२१) || ( उसभस्स णं अरहओ कोस लियस्स) ऋषभस्य अर्हतः कौशलिकस्य (बारस सहस्सा छच्च सया पण्णासा विउलमईणं) द्वादश सहस्राणि षट् शतानि पञ्चाशच (१२६५० ) विपुलमतीनां ( अड्डाइजेसु

श्री ऋषभस परीवारःस्. २१७-२२२
२०
२५ ।।१५५।।
२८

Page #331

Jain Educatio
दीवेसु दोसु अ समुद्देसु ) सार्धद्वयद्वीपेषु द्वयोश्च समुद्रयोः ( सण्णीणं पंचिंदियाणं पज्जत्तगाणं ) सञ्ज्ञिनां पञ्चेन्द्रियाणां पर्याप्तकानां (मणोगए भावे जाणमाणाणं) मनोगतान् भावान् जानतां (उक्कोसिया विउलमइस पया हुत्था) उत्कृष्टा एतावती विपुलमतिसम्पत् अभवत् ॥ (२२२) || ( उसभस्म णं अरहओ कोसलियम्स ) ऋष भस्य अर्हतः कौशलिकस्य (बारस सहस्सा छच्च सया पण्णासा वाईणं ) द्वादश सहस्राणि षट् शतानि पञ्चाशच्च (१२६५० ) वादिनां (उक्कोसिया वाइसंपया हुत्था ) उत्कृष्टा एतावती वादिसम्पत् अभवत् ॥ (२२३) ॥ (उसभस्स णं अरहओ कोसलियस्स ) ऋषभस्य अर्हतः कौशलिकस्य (वीसं अंतेवासिसहस्सा सिद्धा ) विंशतिः शिष्यसहस्राणि (२०००० ) सिद्धानि, ( चत्तालीसं अज्जियासाहस्सीओ सिद्धाओ ) चत्वारिंशत् आर्थिकासहस्राणि ( ४०००० ) सिद्धानि ॥ (२२४) | ( उसभस्स णं अरहओ कोसलियरस ) ऋषभस्य अर्हतः कौशलिकस्य ( बावीस सहस्सा नव सया अणुत्तरोववाइयाणं ) द्वाविंशतिः सहस्राणि नव शतानि च ( २२९००) अनुत्तरोपपातिनां (गइकल्लाणाणं ) गतौ कल्याणं येषां ते तथा तेषां ( जाव उक्कोसिया संपया हुत्था ) यावत् उत्कृष्टा एतावती अनुत्तरोपपातिनां सम्पत् अभवत् ॥ (२२५) | ( उसभस्स णं अरहओ कोसलियम्स ) ऋषभस्य अर्हतः कौशलिकस्य ( दुविहा अंतगडभूमी हुत्था ) द्विविधा अन्तकृद्भूमिः अभवत् ( तंजहा) तद्यथा ( जुगंतगड भूमी य परियायंतगडभूमी य ) युगान्तकृद्भूमिः पर्यायान्तकृद्भूमिश्च ( जाव असंखिजाओ पुरिसजुगाओ जुगंतगडभूमी ) यावत् युगान्तकृद्भूमिरसङ्ख्येयानि पुरुषयुगानि भगवतोऽन्वयक्रमेण सिद्धानि ( अंतो
tional

श्री ऋषभस्य
परीवारः सू.
२२३-२२६
१०
१४

Page #332

कल्प.सुबो-मुहत्तपरिआए अंतमकासी) पर्यायान्तकृद्भूमिस्तु भगवतः केवले समुत्पन्नेऽन्तर्मुहूर्त्तन मरुदेवाखामिनी । श्रीऋषभर व्या०७ अन्तकृत्केवलितां प्राप्ता ॥ (२२६)॥
हवासादि (तेणं कालेणं) तस्मिन् काले (तेणं समएणं) तस्मिन् समये ( उसमे अरहा कोसलिए ) ऋषभः अर्हन सू. २२७ ॥१५६॥ कौशलिकः (वीसं पुवसयसहस्साई) विंशतिपूर्वलक्षान् (२०००००० पूर्व) (कुमारवासमझे वसित्ता)
कुमारावस्थायां उषित्वा-स्थित्वा (तेवढि पुव्वसयसहस्साई) त्रिषष्टिपूर्वलक्षान् (६३००००० पूर्व) (रजवा-1 समज्झे वसित्ता)राज्यावस्थायां उषित्वा (तेसीइं पुवसयसहस्साई)त्र्यशीतिपूर्वलक्षान् (८३००००० पूर्व)(अगारवासमझे वसित्ता) गृहस्थावस्थायां उषित्वा (एगं वाससहस्सं ) एक वर्षसहस्रं (१००० वर्ष) (छउमत्थपरिआयं पाउणित्ता) छद्मस्थपर्यायं पालयित्वा ( एगं पुव्वसयसहस्सं वाससहस्सूर्ण) एक पूर्वलक्षं वर्षसहनेणोंनं (केवलिपरिआयं पाउणित्ता) केवलिपर्यायं पालयित्वा (पडिपुन्नं पुव्वसयसहस्सं) प्रतिपूर्ण पूर्वलक्षं (१००००० पूर्व)(सामण्णपरिआयं पाउणित्ता) चारित्रपर्यायं पालयित्वा (चउरासीह पुव्वसयसहस्साई) चतुरशीतिपूर्वलक्षान् (८४००००० पूर्व) (सव्वाग्यं पालइत्ता) सर्वायुः पालयित्वा (खीणे वेयणिज्जाउयनामगुत्ते) क्षीणेषु वेदनीयायुर्नामगोत्रेषु सत्सु (इमीसे ओसप्पिणीए) अस्यां अवसर्पिण्यां (सुसमदूसमाए ॥१५६।। समाए बहु विइकताए) सुषमदुष्षमानामके तृतीयारके बहुव्यतिक्रान्ते सति (तिहिं वासेहिं अद्धनवमेहि य मासेहिं सेसेहिं) त्रिषु वर्षेषु साढेषु अष्टसु मासेषु शेषेषुसत्सु, तृतीयारके एकोननवतिपक्षावशेषे (जे से हेम
२८
Jon Education in
For Private
Personel Use Only

Page #333

ताणं तचे मासे पंचमे पक्खे माहबहुले ) योऽसौ शीतकालस्य तृतीयो मासः पञ्चमः पक्षः.माघस्य कृष्णपक्षःश्रीऋषभदे8(तस्स णं माहबहुलस्स तेरसीपक्खेणं) तस्य माघबहुलस्य त्रयोदशीदिवसे ( उप्पिं अट्ठावयसेलसिहरंसि) वनिर्वाणम्
अष्टापदशैलशिखरस्योपरि (दसहिं अणगारसहस्सेहिं सद्धिं ) दशभिः अनगारसहस्रैः साई ( चउद्दसमे- सू. २२७ णं भत्तेणं अपाणएणं) चतुर्दशभक्तपरित्यागाद्-उपवासषट्केन अपानकेन-जलरहितेन (अभीइणा नक्खत्तेणं जोगमुवागएणं) अभिजिन्नामके नक्षत्रे चन्द्रयोगं उपागते सति (पुवण्हकालसमयंसि) पूर्वाह्नकालसमये (संपलियंकनिसपणे ) पल्यङ्कासनेन निषण्णः (कालगए) कालगतः (जाव सबदुक्खप्पहीणे) यावत् || सर्वदुःखानि प्रक्षीणानि ॥ (२२७)॥ । यस्मिन् समये भगवान् सिद्धः तस्मिन् समये चलितासनः शक्रोऽवधिना भगवनिर्वाणं विज्ञायाग्रमहिषीलोकपालादिसर्वपरिवारपरिवृतो यत्र भगवच्छरीरं तत्रागत्य त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य निरानन्दोऽश्रुपूर्णनयनो नात्यासन्ने नातिदूरे कृताञ्जलिः पर्युपास्ते, एवं ईशानेन्द्रादयः सर्वेऽपि सुरेन्द्राः कम्पितासना ज्ञातभगवन्निर्वाणा: खखपरिवारपरिवृता अष्टापदपर्वते यत्र भगवच्छरीरं तत्रागत्य विधिवत् पर्युपासमानास्तिष्ठन्ति, ततः शको भवनपतिव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकदेवैनन्दनवनाद गोशीर्षचन्दनकाष्ठानि आनाय्य तिस्रश्चिताः कारयति, एकां तीर्थकरशरीरस्य, एकां गणधरशरीराणां, एकां शेषमुनिशरीराणां,तत आभियोगिकदेवैःक्षीरोदसमुद्राजलं आनाययति, ततः शक्रःक्षीरोदजलैस्तीर्थकृच्छरीरंलपयति सरसगोशीर्षचन्दनेनानुलिम्पति हंसलक्षणं । १४
क.सु.२७
For Private
Personel Use Only

Page #334

कल्प.सुबोव्या०७ ॥१५७॥
परशाट परिधापयति सर्वालङ्कारविभूषितं करोति, एवं अन्ये देवा गणधरमुनिशरीराणि स्लपितानि चन्दनानुलि-श्रीऋषभदेतानि सर्वालङ्कारविभूषितानि कुर्वन्ति, ततःशको विचित्रचित्रविराजितास्तिस्रः शिबिकाः कारयति, निरानन्दो निर्वाणम् दीनमना अश्रुमिश्रनेत्रस्तीर्थकृच्छरीरं शिविकायां आरोपयति, अन्ये देवा गणधरमुनिशरीराणि शिबिकायां सू. २२७ आरोपयन्ति, ततः शक्रो जिनशरीरं शिबिकाया उत्तार्य चितायां स्थापयति, अन्ये देवा गणधरमुनिशरीराणि स्थापयन्ति, ततः शक्राज्ञया अग्निकुमारा देवा निरानन्दा निरुत्साहा अग्निं ज्वालयन्ति, वायुकुमारा वायुं विकुर्वन्ति, शेषाश्च देवास्तासु चितासु कालागुरुचन्दनादीनि सारदारूणि निक्षिपन्ति, कुम्भशो मधुघृतैस्ताः सिञ्चन्ति, अस्थिशेषेषु च तेषु शरीरेषु शकादेशेन मेघकुमारा देवास्तिस्रश्चिता निर्वापयन्ति, ततः शक्रः प्रभोरुपरितनी दक्षिणां दाढां गृह्णाति ईशानेन्द्र उपरितनी वामां चमरेन्द्रोऽधस्तनी दक्षिणांबलीन्द्रोऽधस्तनी वामां, अन्येऽपि देवाः केऽपि जिनभक्त्या केऽपि जीतमिति केऽपि धर्म इतिकृत्वा अवशिष्टानि अङ्गोपाङ्गास्थीनि गृह्णन्ति, ततः शक्रो रत्नमयानि त्रीणि स्तूपानि कारयति-एकं भगवतो जिनस्य,एकं गणधराणां एक शेषमुनीनां, तथा कृत्वा च शक्रायो देवा नन्दीश्वरादिषु द्वीपेषु कृताष्टाहिकमहोत्सवाः स्वस्वविमानेषु गत्वा खासु स्वासु सभासु वज्रमयसमुद्गकेषु जिनदाढाः प्रक्षिप्य गन्धमाल्यादिभिः पूजयन्ति ।
॥१५७॥ (उसभस्स णं अरहओ कोसलियस्स) ऋषभस्य अर्हतः कौशलिकस्य (जाव सव्वदुक्खप्पहीणस्स) यावत् । सर्वदुःखप्रक्षीणस्य (तिनि वासा अद्धनवमा य मासाविइकंता) त्रीणि वर्षाणि सार्दाश्चाष्टौ मासा व्यतिक्रान्ताः
२५
eeeeeeeeeeee
२८
| सर्वदुःखप्रक्षीणस्य (तिनिवासालयस्स) ऋषभस्य अर्हतः कामाल्यादिभिः पूजयन्ति ।
Jain Educationa l
For Private & Personel Use Only

Page #335

(तओऽवि परं एगा सागरोवमकोडाकोडी)ततः परं एकासागरोपमकोटाकोटी, कीदृशी?-(तिवासअनवममा-श्रीऋषभदेसाहियत्ति)त्रिवर्षसा ष्टमासाधिकैः (वायालीसवाससहस्सेहिं ऊणिया विइकंता) द्विचत्वारिंशद्वर्षाणांसहनैः वीरपुस्तक ऊना व्यतिक्रान्ता (एयंमि समए समणे भगवं महावीरे परिनिव्वुडे) एतस्मिन् समये श्रमणो भगवान् । महावीरो निर्वृतः (तओऽवि परं नव वाससया विइकंता)ततोऽपि परं नव वर्षशतानि व्यतिक्रान्तानि (दस
म् मू.२२८ मस्स य वाससयस्स) दशमस्य च वर्षशतस्य (अयं असीइमे संवच्छरे काले गच्छद) अयं अशीतितमः संवत्सरः कालो गच्छति ॥ (२२८)॥ ॥ इति श्रीऋषभदेवचरित्रं समाप्तम् ॥
RUAGer SepSU
sexasnanatarnastanaarasmasaanasnainamainanatarvastram ।इति जगद्गुरुश्रीहीरविजयसूरीश्वरशिष्यरत्नमहोपाध्यायश्रीकीर्तिविजयगणिशिष्योपाध्यायश्रीविनयविजयगणि-5 विरचितायां कल्पसुबोधिकायां सप्तमःक्षणःसमाप्तः। समाप्तं च जिनचरितरूपप्रथमवाच्यव्याख्यानं इति।?
ग्रन्थाग्रम् (१०२५)। सप्तानामपि व्याख्यानानां ग्रन्थाग्रम् (५२५७)। RRSERSERSTRSRSRSRSRSRSRSRSRSRSRasexsSERURSERS
BUpsepe
Jain Education
For Private & Personel Use Only

Page #336

कल्प.सुबोव्या०७
Reseeeeera
॥१५८॥
॥ अथ अष्टमं व्याख्यानं प्रारभ्यते ॥
श्रीवीरस्य
गणादि ॥ अथ गणधरादिस्थविरावलीलक्षणे द्वितीये वाच्ये स्थविरायलीमाह-(तेणं कालेणं) तस्मिन् काले
सू.१-२ (तेणं समएणं) तस्मिन् समये (समणस्स भगवओ महावीरस्स) श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य (नव गणा इकारस गणहरा हुत्था) नव गणाः एकादश गणधराश्च अभूवन् ॥ (१)॥ अथ शिष्यः पृच्छति-(से केणटेणं भंते ! एवं वुचइ) तत् केन अर्थेन-हेतुना हे भदन्त ! एवं उच्यते (समणस्स भगवओ महावीरस्स) श्रमणस्य । भगवतो महावीरस्य (नव गणा इक्कारस गणहरा हुत्था) नव गणाः एकादश गणधराश्च अभूवन, अन्येषां : १५ गणानां गणधराणां च तुल्यत्वात् , 'जावइआ जस्स गणा तावइआ गणहरा तस्स' इति प्रसिद्धत्वात् ॥ (२)॥ इति शिष्येण प्रश्ने कृते. आचार्य आह-(समणस्स भगवओ महावीरस्स) श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य (जिटे इंदभूई अणगारे) ज्येष्ठः इन्द्रभूतिनामा अनगारः (गोयमसगुत्तेणं ) गौतमगोत्रः (पंच समणसयाई वाएइ) पञ्च श्रमणशतानि वाचयति (५००).(मज्झिमे अग्गिभूई अणगारे ) मध्यमोऽग्निभूतिः अनगार: (पंच समणसयाई वाएइ) पञ्च श्रमणशतानि वाचयति (५००),(कणीअसे वाउभूई अणगारे) लघुः वायुभूतिर्नामा अनगारः (गोयमसगुत्तेणं ) गौतमगोत्र: (पंच समणसयाई वाएइ) पञ्च श्रमणशतानि ॥१५८॥ (५००) वाचयति.(थेरे अजवियत्ते) स्थविरः आर्यव्यक्तनामा (भारदाए गुत्तेणं) भारद्वाजगोत्रः (पंच
२०

For Private & Personel Use Only

Page #337

गणधरवा
चनाः सू.३
समणसयाई वाएइ ) पश्च श्रमणशतानि (५००) वाचयति ( थेरे अजसुहम्मे ) स्थविर आर्यसुधर्मा। ( अग्गिवेसायणगुत्तेणं ) अग्निवैश्यायनगोत्रः (पंच समणसयाई वाएइ) पञ्च श्रमणशतानि (५००) वाचयति । (थेरे मंडिअपुत्ते ) स्थविरः मण्डितपुत्रः ( वासिढे गुत्तेणं ) वासिष्ठगोत्रः (अछुट्टाई समणसयाई वाएइ) सार्धानि त्रीणि श्रमणशतानि ३५० वाचयति (थेरे मोरिअपुत्ते) स्थविरः मौर्यपुत्रः (कासवगुत्तेणं) काश्यपगोत्रः (अछुट्टाई समणसयाई वाएइ) सा.नि त्रीणि श्रमणशतानि (३५०) वाचयति, (थेरे अकंपिए) स्थविरः अकम्पितः (गोयमसगुत्तेणं) गौतमगोत्रः (धेरे अयलभाया) स्थविरः अचलभ्राता च (हारिआयणे गुत्तेणं) हारितायनगोत्रः (ते दुन्निवि थेरा तिपिण तिणि समणसयाई वाएंति) तौ द्वावपि स्थविरौ त्रीणि त्रीणि श्रमणशतानि (३००) वाचयतः, (थेरे मेअन्जे थेरे पभासे एए दुन्निवि
थेरा) स्थविरः मेतार्यः स्थविरः प्रभासः एतौ द्वावपि स्थविरौ (कोडिन्नागुत्तेणं) कोडिन्यौ गोत्रेण (तिण्णि तिषिण 18 समणसयाई वाएंति) त्रीणि त्रीणि श्रमणशतानि (३००) वाचयतः, (से तेणटेणं अज्जो एवं वुचइ ) तत्
तेन हेतुना हे आर्य ! एवं उच्यते (समणस्स भगवओ महावीरस्स) श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य (नव गणा इक्कारस गणहरा हुत्था) नव गणाः एकादश गणधराश्च अभूवन्, तत्र अकम्पिताचलभ्रात्रोरेकैव वाचना, एवं मेतार्यप्रभासयोरपीति युक्तमुक्तं-नव गणा.एकादश गणधराः, यस्मात् एकवाचनिको यतिसमुदायो गण इति । अन्न मण्डितमौर्यपुत्रयोरेकमातृकत्वेन भ्रात्रोरपि भिन्नगोत्राभिधानं पृथक् जनकापेक्षया, तत्र मण्डितस्य
Jan Education
a
l
For Private
Personal Use Only
Khw.jainelibrary.org

Page #338

कल्प.सुबोपिता धनदेवो.मौर्यपुत्रस्य तु मौर्य इति, अनिषिद्धं च तत्र देशे एकस्मिन् पत्यो मृते द्वितीयपतिवरणमिति
श्रीगौतमाध्या०७| वृद्धाः॥(३)॥ (सब्वे एए समणस्स भगवओ महावीरस्स) सर्वे एते इन्द्रभूत्यादयः श्रमणस्य भगवतो महावी
दिगणधररस्य (इकारसवि गणहरा) एकादशापि गणधराः, कीदृशाः ? (दुवालसंगिणोद्वादशागिन:-आचाराङ्गादिह-11
खरूपम् ॥१५९॥
|ष्टिवादान्तश्रुतवन्तः, स्वयं तत्प्रणयनात्, (चउद्दसपुग्विणो) चतुर्दशपूर्ववेत्तारः, द्वादशाङ्गित्वं इत्येतेनैव चतुर्दशपूर्विवे लब्धे यत्पुनरेतदुपादानं तदङ्गेषु चतुर्दशपूर्वाणां प्राधान्यख्यापनार्थ,प्राधान्यं च पूर्वाणां पूर्व प्रणयनात् अनेकविद्यामन्त्राद्यर्थमयस्वात् महाप्रमाणत्वाच्च, द्वादशामित्वं चतुर्दशपूर्वित्वं च सूत्रमात्रग्रहणेऽपि स्यादिति तदपोहार्थमाह-(समत्तगणिपिडगधारगा) समस्तगणिपिटकधारकाः, गणोऽस्यास्तीति गणी-भावाचार्यस्तस्य 8 पिटकमिव-रत्नकरण्डकमिव, गणिपिटकं-द्वादशाङ्गी,तदपि न देशतः स्थूलिभद्रस्यैव, किं तु?,समस्तं,सर्वाक्षरस-18 निपातित्वात् ,तद्धारयन्ति सूत्रतोऽर्थतश्च येते तथा (रायगिहे नगरे) राजगृहे नगरे (मासिएणं भत्तेणं अपाणएणं) अपानकेन मासिकेन भक्तेन-भक्तप्रत्याख्यानेन, पादपोपगमनानशनेन (कालगया जाव सव्वदुक्खप्पहीणा) मोक्षं । |गताः यावत् सर्वदुःखप्रक्षीणाः (थेरे इंदभूई थेरे अजसुहम्मे) स्थविर इन्द्रभूतिः स्थविर आर्यसुधर्माच (सिद्धिं गए महावीरे) सिद्धिं गते महावीरे सति (पच्छा दुन्निवि थेरा परिनिव्वुया) पश्चाद् द्वावपि स्थविरौ निर्वाणं
॥१५९॥ प्राप्तौ, तत्र नव गणधरा भगवति जीवत्येव सिद्धाः, इन्द्रभूतिसुधर्माणौ तु भगवति निवृते निवृतौ ॥ (जे इमे अज्जत्ताए समणा निग्गंथा विहरंति) ये इमे अद्यतनकाले श्रमणा निर्ग्रन्था विहरन्ति (एए णं सब्वे |
२८
Jain Educationaxi
For Private Personal use only
ww.jainelibrary.org

Page #339

श्रीसुधर्मखामिखरूपम् सू.५
अग्गिवेसायणगुत्ते कुल्लागसन्निवेशे धम्मिलविधवादशवर्षान्ते जन्मतो द्विनवायरस णं अजमूहम्मरस
अजसुहम्मस्स अणगारस्स आवच्चिजा) एते सर्वेऽपि आर्यसुधर्मणः अनगारस्य अपत्यानि,-शिष्यसन्तानजा इत्यर्थः ( अवसेसा गणहरा निरवचा वुच्छिण्णा) अवशेषाःगणधराः निरपत्या:-शिष्यसन्तानरहिताः, स्वखमरणकाले खखगणान् सुधर्मस्वामिनि निसृज्य शिवं गताः, यदाहु:-मासं पाओवगया,सब्वेवि अ सव्वलद्धिसंपन्ना । बजरिसहसंघयणा,समचउरंसा य संठाणा ॥१॥ (४)॥ । (समणे भगवं महावीरे कासवगुस्सेणं) श्रमणो भगवान महावीरः काश्यपगोत्रः (समणस्स णं भगवओ महावीरस्स कासवगुत्तस्स) श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य काश्यपगोत्रस्य (अजमुहम्मे थेरे अंतेवासी अग्गिवेसायणगुत्ते) आर्यसुधर्मा स्थविरः शिष्यः अग्निवैश्यायनगोत्रः। श्रीवीरपट्टे श्रीसुधर्मस्वामी पञ्चमो गणधरः, तत्खरूपं चेदं-कुल्लागसनिवेशे धम्मिलविप्रस्य भार्या भद्दिला, तयोः सुतश्चतुर्दशविद्यापात्रं पश्चाशदर्षान्ते प्रव्रजितस्त्रिंशद्वर्षाणि वीरसेवा, वीरनिर्वाणाद् द्वादशवर्षान्ते.जन्मतो द्विनवतिवर्षान्ते च केवलं,ततोऽयौ वर्षाणि केवलित्वं परिपाल्य शतवर्षायुर्जम्बूखामिनं खपदे संस्थाप्य शिवं गतः १(थेरस्स णं अजसुहम्मस्स अग्गिवेसायणगुत्तस्स) स्थविरस्य आर्यसुधर्मणः अग्निवैश्यायनगोत्रस्य (अजजंबुनामे घेरे अंतेवासी कासवगुत्ते) आर्यजम्बूनामा स्थविरः शिष्यः काश्यपगोत्रः।श्रीजम्बूस्वामिखरूपं चेदं-राजगृहे श्रीऋषभधारिण्योः पुत्रः पञ्चमवर्गाच्युतो जम्बूनामा श्रीसुधर्मखामिसमीपे धर्मश्रवणपुरस्सरं प्रतिपन्नशीलसम्यक्त्वोऽपि पित्रोर्ट
१ मासं पादपोपगताः सर्वेऽपि च सर्वलब्धिसंपन्नाः । वज्रऋषभसंहननाः समचतुरस्रसंस्थानाश्च ॥ १॥
१०
Jain Education UAVA

T

Page #340

कल्प.सुबोव्या०७
श्रीजम्बूखामिस्वरू
पम्
॥१६०॥
ढाग्रहवशादष्टौ कन्याः परिणीतः, परं तासां सलेहाभिर्वाग्भिन व्यामोहितः, यतः-सम्यक्त्वशीलतुम्बाभ्यां, भवाब्धिस्तीर्यते सुखम् । ते दधानो मुनिर्जम्बूः, स्त्रीनदीषु कथं त्रुडेत् ? ॥१॥ ततो रात्रौ ताः प्रतिबोधयंश्चौार्थमागतं चतुःशतनवनवति (४९९) चौरपरिकरितं प्रभवमपि प्राबोधयत्, ततः प्रातः पञ्चशतचौरप्रियाष्टकतजनकजननीखजनकजननीभिः सह खयं पञ्चशतसप्तविंशतितमो नवनवतिकनककोटीः परित्यज्य प्रव्रजितः, क्रमात् केवलीभूत्वा षोडश वर्षाणि गृहस्थत्वे.विंशतिः छाद्मस्थ्ये, चतुश्चत्वारिंशत् केवलित्वे , अशीतिवर्षाणि सर्वायुः परिपाल्य श्रीप्रभवं खपदे संस्थाप्य सिद्धिं गतः, अत्र कविः-जम्बूसमस्तलारक्षो, न भूतो न भविष्यति । शिवाध्ववाहकान् साधून, चौरानपि चकार यः॥१॥ प्रभवोऽपि प्रभुर्जीयाचौर्येण हरता धनम् । लेभेडनाचौर्यहरं, रत्नत्रितयमद्धतम् ॥२॥ तत्र-बारस वरसेहिं गोअमु सिद्धो वीराओँ वीसहि सुहम्मो। चउसट्ठीए जंबू वुच्छिन्ना तत्थ दस ठाणा ॥३॥ मण १ परमोहि २ पुलाए ३ आहार ४ खवग ५ उवसमे ६ कप्पे ७। संजमतिअ८ केवल ९सिज्झणा य १० जंमि वुच्छिन्ना ॥४॥'मण'त्ति मन:पर्यायज्ञानं, 'परमोहित्ति परमावधिः यस्मिन्नुत्पन्नेऽन्तर्मुहूर्त्तान्तः केवलोत्पत्तिः, 'पुलाए'त्ति पुलाकलब्धिः यया चक्रवत्तिसैन्यमपि चूर्णीकत्तुं प्रभुः स्यात्, 'आहारगत्ति आहारकशरीरलब्धिः 'खवग'त्ति क्षपकश्रेणिः 'उवसम'त्ति उपशमश्रेणि
१ द्वादशसु वर्षेषु गौतमः सिद्धो वीराद् विंशत्यां सुधर्मा । चतुष्षष्ट्यां जम्बूयुच्छिन्नानि तत्र दश स्थानानि ॥३॥ २ मनः परमावधिः पुलाक आहारकं झपक उपशमः कल्पः । संयमत्रिकं केवलं सेधना च जम्बो व्युच्छिन्नानि ॥४॥
२५ ॥१६॥
Jain Education inte
For Private & Personel Use Only
jainelibrary.org

Page #341

'कप्प'त्ति जिनकल्पः 'संजमतिअ'त्ति संयमत्रिकं, परिहारविशुद्धिक १ सूक्ष्मसम्पराय २ यथाख्यात चारित्रलक्षणं ३, अत्रापि कविः - लोकोत्तरं हि सौभाग्यं, जम्बूस्वामिमहामुनेः । अद्यापि यं पतिं प्राप्य, शिवश्रीर्नान्यमिच्छति ॥ १ ॥ २ । (रस्स णं अज्जजंबूणामस्स कासवगुत्तस्स ) स्थविरस्य आर्यजम्बूनामकस्य काश्यपगोत्रस्य (अज्जप्पभवे थेरे अंतेवासी कच्चायणसगुप्ते) आर्यप्रभवः स्थविरः शिष्योऽभूत् कात्यायन गोत्र : (थेरस्स णं अज्जप्पभवस्स कच्चायणगुत्तस्स ) स्थविरस्य आर्यप्रभवस्य कात्यायनगोत्रस्य ( अजसिजंभवे थेरे अंतेवासी मणगपिया वच्छसगुत्ते ) आर्यशय्यंभवः स्थविरः शिष्यः कीदृश: ? - मनकस्य पिता वत्सगोत्रः, अन्यदा च प्रभवप्रभुणा खपदे स्थापनार्थं गणे सङ्क्षे च उपयोगे दत्ते तथाविधयोग्यादर्शने च परतीर्थेषु तदुपयोगे दत्ते राजगृहे यज्ञं यजन् शय्यं भवभट्टो ददृशे ततस्तत्र गत्वा साधुभ्यां 'अहो कष्टर्महो कष्टं तत्त्वं न ज्ञायते परम्' इति वचः श्रावितः खड्गभापितखगुरुब्राह्मणदर्शिताया यज्ञस्तम्भाषः स्थश्रीशान्तिनाथ प्रतिमाया दर्शनेन प्रतिबुद्धः, प्रत्रजितः, तदनु श्रीप्रभवः श्रीशय्यं भवं खपदे न्यस्य स्वर्गमंगादिति प्रभवप्रभुखरूपं ३ । तदनु श्रीशय्यंभवोऽपि साधानमुक्तनिजभार्याप्रसूतमन काख्य पुत्र हिताय श्रीदशवैकालिकं कृतवान्, क्रमेण च श्रीयशोभद्रं खपदे संस्थाप्य श्रीवीरादष्टनवत्या (९८) वर्षेः स्वर्जगाम इति (४) । श्रीयशोभद्रसूरिरंपि श्रीभद्रबाहु सम्भूति विजयाख्यौ शिष्यौ खपदे न्यस्य खर्लोकर्मलञ्च (थेरस्स णं अज्ज सिजं भवस्स मणगपिउणो वच्छसगुत्तस्स) स्थविरस्य आर्यशय्यं भवस्य मनकस्य पितुः वत्सगोत्रस्य (अज्जजसभद्दे थेरे अंतेवासी तुंगियायणसगुत्ते ) आर्ययशोभद्रः स्थविरः

श्रीजम्बूस्वामिस्वरूपम्
१०
१४

Page #342

JASGee
कल्प.सुबोव्या०७
॥१६॥
शिष्यःतुङ्गिकायनगोत्रोऽभूत् (५)।अतः परं प्रथमं सविसवाचनया स्थविरावलीमाह-(संखित्तवायणाए अजजस- श्रीभद्रबाभद्दाओ अग्गओ एवं थेरावली भणिया) सविसवाचनया आर्ययशोभद्रात् अग्रतः एवं स्थविरावली कथिता हुस्वरूपम् (तंजहा) तद्यथा-(थेरस्स णं अजजसभहस्स तुंगियायणसगुत्तस्स) स्थविरस्य आर्ययशोभद्रस्य तुङ्गिकायनगोत्रस्य ( अंतेवासी दुवे थेरा-थेरे संभूइविजए माढरसगुत्ते ) शिष्यो द्वौ स्थविरौ, स्थविरः सम्भूतिविजयः माढरगोत्रः १(थेरे अजभद्दबाहू पाईणसगुत्ते) स्थविरः आर्यभद्रबाहुश्च प्राचीनगोत्रः २, श्रीयशोभद्रपडे श्रीसम्भूतिविजयश्रीभद्रबाहुनामको दौ पट्टधरौ जातो, तत्र भद्रबाहुसम्बन्धश्चैवं-प्रतिष्ठानपुरे वराहमिहिरभद्रबाहू द्विजो प्रव्रजितो, भद्रबाहोराचार्यपददाने रुष्टः सन् वराहो द्विजवेषमहित्य वाराही संहितां कृत्वा निमित्तैर्जीवति, वक्ति च लोके-कापरण्ये शिलायां अहं सिंहलग्नममण्डयं, शयनावसरे तभञ्जनं स्मृत्वा लग्नभत्तया तत्र गतः, सिंहं दृष्ट्वापि तस्याधो हस्तक्षेपेण लग्नभङ्गे कृते सन्तुष्टः सिंहलग्नाधिपः सूर्यः प्रत्यक्षीभूय खमण्डले नीत्वा सर्व ग्रहचारं ममादर्शयदिति, अन्यदा वराहेण राज्ञः पुरो लिखितकुण्डालकमध्ये द्विपश्चा|शत्पलमानमत्स्यपाते कथिते, श्रीभद्रबाहभिस्तस्य मत्स्यस्य मार्गेऽर्धपलशोषात् सार्धेकपश्चाशत्पलमानता कुण्डालकप्रान्ते पातश्च उक्तो.मिलितश्च । तथाऽन्यदा तेन नृपनन्दनस्य शतवर्षायुर्वर्त्तने एते न व्यवहारज्ञा नृपपुत्रस्य विलोकनार्थमपि नागता इति जैननिन्दायां च क्रियमाणायां गुरुभिः सप्तभिर्दिनैर्बिडालिकातो मृतिरुचे , अत्र किरणावलीकारेण सप्तदिनैरिति समस्तः प्रयोगो लिखितः, स तु वैयाकरणश्चिन्त्यः, सङ्ख्यया S૨૮
Jain Education
l
a
For Private & Personel Use Only
S
wjainelibrary.org

Page #343

समाहारद्विगुभवनात्, तदनु राज्ञा पुरात्सर्वबिडालिकाकर्षणेऽपि सप्तमदिने स्तन्यं पिबतो बालस्योपरि बिडा-श्रीस्थलमलिकाकारवक्त्रार्गलापातेन मरणे गुरूणां प्रशंसा,तस्य निन्दा च,सर्वत्र प्रससार, ततः कोपान्मृत्वा व्यन्तरी-|
द्रवृत्तम् भूयाशिवोत्पादादिना सङ्घ उपसर्गयन् उपसर्गहरं स्तोत्रं कृत्वा श्रीगुरुभिर्निवारितः, उक्तं च-उवसग्गहरं थुतं काऊणं जेण सङ्घकल्लाणं । करुणापरेण विहिअं.स भद्दबाहू गुरू जयउ ॥१॥
(थेरस्स णं अन्जसंभूइविजयस्स माढरसगुत्तस्स) स्थविरस्य आर्यसम्भूतिविजयस्य माढरगोत्रस्य ( अंतेवासी थेरे अज्जथूलभद्दे गोयमसगुत्ते) शिष्यः स्थविरः आर्यस्थूलभद्रः गौतमगोत्रोऽभूत्, स्थूलभद्रसम्बन्धश्चैवं-पाटलिपुरे शकटालमन्त्रिपुत्रः श्रीस्थूलभद्रो द्वादश वर्षाणि कोशागृहे स्थितो, वररुचिद्विजप्रयोगात् पितरि मृते नन्दराजेनाकार्य मन्त्रिमुद्रादानार्याभ्यर्थितः सन् पितृमृत्युं खचित्ते विचिन्त्य दीक्षामादत्त, पश्चाच सम्भूतिविजयान्तिके व्रतानि प्रतिपद्य तदादेशपूर्वक कोशागृहे चतुर्मासीमस्थात्, तदन्ते च बहुहावभावविधायिनीमपि तां प्रतिबोध्य गुरुसमीपमागतः सन् तैः दुष्करदुष्करकारक इति सङ्घसमक्षं प्रोचे, तद्वचसा च पूर्वायाताः सिंहगुहासर्पबिलकूपकाष्ठस्थायिनत्रयो मुनयो दूनाः, तेषु सिंहगुहास्थायी मुनिर्गुरुणा निवार्यमाणोऽपि द्वितीयचतुर्मास्यां कोशागृहे गतो, दृष्ट्वा च तां दिव्यरूपां चलचित्तोजनि, तदनु तया नेपालदेशानायितरत्नकम्बलं खाले क्षिप्त्वा प्रतिबोधितः सन्नागत्योवाच-स्थूलभद्रः स्थूलभद्रः, स एकोऽखि
१ उपसर्गहरं स्तोत्रं कृत्वा येन संघकल्याणम् । करुणापरेण विहितं स भद्रबाहुर्गुरुर्जयतु ॥ १ ॥
Jain Education HAI

w.jainelibrary.org

Page #344

कल्प.सुबोव्या०७ ॥१६२॥
लसाधुषु । युक्तं दुष्करदुष्करकारको गुरुणा जगे॥१॥ पुप्फफलाणं च रसं सराण मंसाण महिलिआणं च ।।श्रीस्थूलभजाणता जे विरया,ते दुक्करकारए वंदे ॥२॥ कोशाऽपि तत्प्रतियोधिता सती खकामिनं पुकार्पितवाणैर-II वृत्तम् स्थाम्रलुम्ब्यौनयनगर्वितं रथकारं सर्षपराशिस्थसूच्यग्रस्थपुष्पोपरि नृत्यन्ती प्राह-न दुक्करं अंबयलुम्बितोडणं,
१५ न दुक्करं सरिसवनच्चिआइ । तं दुक्करं तं च महाणुभावं, जं सो मुणी पमयवर्णमि वुच्छो ॥३॥ कवयोऽपिगिरौ गुहायां विजने वनान्तरे, वासं श्रयन्तो वशिनः सहस्रशः। हर्येऽतिरम्ये युवतीजनांन्तिके, वशी स एकः शकटालनन्दनः॥४॥ योऽग्नौ प्रविष्टोऽपि हि नैव दग्धश्छिन्नो न खड्गाग्रकृतप्रचारः । कृष्णाहिरन्ध्रेडप्युषितो न दष्टो, नाक्तोऽञ्जनागारनिवास्यहो यः॥५॥ वेश्या रागवती सदा तदनुगा, षड्भी रसै जनं, शुभ्रं धाम मनोहरं वपुरहो, नव्यो वयःसङ्गमः । कालोऽयं जलदाविलस्तदपि यः,कामं जिगायादरात्, तं वन्दे युवतीप्रबोधकुशलं, श्रीस्थूलभद्रं मुनिम् ॥६॥रे काम! वामनयना तव मुख्यमस्त्रं, वीरा वसन्तपिकपश्च|मचन्द्रमुख्याः । त्वत्सेवका हरिविरश्चिमहेश्वराया, हा हा हताश ! मुनिनाऽपि कथं हतस्त्वम् ?॥७॥ श्रीनन्दिषे
णरथनेमिमुनीश्वरार्द्रवुद्ध्या त्वया मदन! रे मुनिरेष दृष्टः । ज्ञातं न नेमिमुनिजम्बुसुदर्शनानां, तुर्यों भविष्यति निहत्य रणाङ्गणे माम् ॥ ८॥ श्रीनेमितोऽपि शकटालसुतं विचार्य, मन्यामहे वयममुं भटमेकमेव । देवोऽद्रिदु॥१ पुष्पफलानां च रसं सुराणां मांसानां महिलानां च । जानन्तो ये विरताः. तान् दुष्करकारकान् वन्दे ॥३॥
॥१६॥ ॥रन दुष्करं आम्रलुम्बित्रोटनं न दुष्करं सर्पपनर्तितायाम् । तद् दुष्करं तच्च महानुभावं यत् स मुनिः प्रमदावने उषितः ॥२॥
Jain Education India

Abrjainelibrary.org

Page #345

गंमधिरुत्व जिगाय मोहं, यन्मोहनालयमयं तु वशी प्रविश्य ॥९॥ अन्यदा द्वादशवर्षदुर्भिक्षप्रान्ते सङ्घाग्रहेण श्रीस्थूलभश्रीभद्रबाहुभिः साधुपञ्चशत्या प्रत्यहं वाचनासप्तकेन दृष्टिवादे पाठ्यमाने.सप्तभिर्वाचनाभिरन्येषु साधुषु उद्विग्नेषुद्र महारिश्रीस्थूलभद्रो वस्तुद्वयोनां दशपूर्वी पपाठ, अथैकदा यक्षासाध्वीप्रभृतीनां वन्दनार्थमागतानां खभगिनीनां योवृत्तान्तः सिंहरूपदर्शनेन दूनाः श्रीभद्रबाहवो वाचनायां अयोग्यस्त्वं इति स्थूलभद्रं ऊचिवांसः, पुनः सङ्घाग्रहात् अथान्यस्मै वाचना न देयेत्युत्क्वा सूत्रतो वाचनां ददुः, तथा चाहुः केवली चरमो जम्बूखायंथ प्रभवप्रभुः। शय्यंभवो यशोभद्रः, सम्भूतिविजयस्तथा ॥१॥ भद्रबाहुः स्थूलभद्रः, श्रुतकेवलिनो हि षट् ॥
(थेरस्स णं अजथूलभद्दस्स गोयमसगुत्तस्स) स्थविरस्य आर्यस्थूलभद्रस्य गोतमगोत्रस्य (अंतेवासी दुवे थेरा)। शिष्यौ द्वौ स्थविरौ अभूतां (थेरे अजमहागिरि एलावच्चसगुत्ते) स्थविर आर्यमहागिरिः एलापत्यगोत्रः (थेरे। अजसुहत्थीवासिहसगुत्ते) स्थविरः आर्यसुहस्तिश्च वासिष्ठगोत्रः,तयोःसम्बन्धश्चैवं-आर्यमहागिरिजिनकल्पविच्छेदेऽपि जिनकल्पतुलनामकार्षीत्-वुच्छिन्ने जिणकप्पे,काही जिणकप्पतुलणमिह धीरो । तं वंदे मुणिवसहं. महागिरि परमचरणधरं ॥१॥जिणकप्पपरीकम्मं जो कासी जस्स संथवर्मकासी । सिठिघरंमि सुहत्थी तं
302029202929202020
क.स.२८
१ व्युच्छिन्ने जिनकल्पेऽकार्षां जिनकल्पतुलनामिह धीरः । तं वन्दे मुनिवृषभं महागिरि परमचरणधरम् ॥ १ ॥ २ जिनकल्पपरिकर्म, योऽकार्षीत् यस्य संस्तवर्मकार्षीत् । श्रेष्टिगृहे सुहस्ती तं आर्यमहागिरिं वन्दे ॥ २ ॥
in Education Internationa
For Private & Personel Use Only

Page #346

कल्प.सुबोव्या०७
॥१६३॥
अजमहागिरिं वंदे ॥२॥'''वंदे अजसुहत्थिं मुणिपवरं जेण संपई राया। रिद्धिं सव्वपसिद्धं, चारित्ताश्रीसंप्रतिपाविओ परमं ॥१॥' यैरीयसुहस्तिभिर्दुर्भिक्षे साधुभ्यो भिक्षां याचमानो द्रमको दीक्षितः, स मृत्वा श्रेणि- वृत्तान्तः कसुतकोणिकसुतोदायिपदोदितनवनन्दपट्टोद्भूतचन्द्रगुप्तसुतबिन्दुसारसुतूअशोकश्रीसुतकुणालपुत्रः सम्प्रति- सू.६ नामाभूत्,स च जातमात्र एव पितामहदत्तराज्यो रथयात्राप्रवृत्तश्रीआर्यसुहस्तिदर्शनाजातजातिस्मृतिः सपा-IS| १५ दलक्ष (१२५०००)जिनालयसपादकोटि (१२५०००००) नवीनबिम्बपत्रिंशत्सहस्र (३६०००) जीर्णोद्धारपचनवतिसहस्र (९५०००) पित्तलमयप्रतिमाअनेकशतसहस्रसत्रशालादिभिर्विभूषितां त्रिखण्डामपि महीमकरोत्, यत्तु किरणावलीकृता सपादकोटिनवीनजिनभवनेत्युक्तं तचिन्त्य, अन्तर्वाच्यादौ सपादलक्षेति दर्शमात्, अनार्यदेशानपि कर मुक्त्वा पूर्व साधुवेषभृद्वण्ठप्रेषणादिना साधुविहारयोग्यान् खसेवकनृपान् जैनधर्मरतांश्च चकार, तथा-चत्रपान्निध्यादिमासुकद्रव्यविक्रयम् । ये कुर्वन्य॑थ तानुर्वीपतिः सम्प्रतिरूचिवान् ॥१॥
MIS२० साधुभ्यः सञ्चरङ्गयोऽग्रे, दौकनीयं खवस्तु भो।।ते यदाददते पूज्यास्तेभ्यो दातव्यमेव तत् ॥२॥ अस्मत्कोशाधिकारी च, छन्नं दास्यति याचितम् । मूल्यमभ्युल्लसल्लाभ, समस्तं तस्य वस्तुनः॥३॥ अथ ते पृथिवीभक्षु राज्ञया तद् व्यधुर्मुदा । अशुद्धमपि तच्छुद्धबुद्ध्या त्वादायि साधुभिः॥४॥
॥१६३॥ (थेरस्स णं अजसुहत्थिस्स वासिहसगुत्तस्स ) स्थविरस्य आर्यसुहस्तिनः वाशिष्ठगोत्रस्य (अंतेवासी दुवे २४
• १ वन्दे आर्यसुहस्तिनं मुनिप्रवरं येन संप्रतिः राजा । ऋद्धिं सर्वप्रसिद्धां चारित्रात् प्रापितः परमाम् ॥ ३ ॥
SoSo20
Jain Education
For Private & Personel Use Only

Page #347

एर
थेरा) शिष्यौ द्वौ स्थविरौ अभूतां (सुट्टियमुप्पडिबुद्धा कोडियकावंदगा वग्यावच्चसगुत्ता) सुस्थितः सुप्रति- सुस्थितादिबुद्धश्च कौटिककाकन्दिको व्याघ्रापत्यगोत्री, सुस्थिती-सुविहितक्रियानिष्ठौ सुप्रतिबुद्धी-सुज्ञाततस्वी, इदं विशे
सविरावली षणं,कौटिककाकन्दिकाविति तु नामनी, अन्ये तु सुस्थितसुप्रतिबुद्धौ इति नामनी कोटिशः सूरिमन्त्रजापात्। काकन्यां नगयाँ जातत्वाच,कोटिककाकन्दिकाविति विशेषणं, (घराणं सुडियसुपडिबुद्धाणं कोडियकाकंदगाणं वग्यावच्चसगुत्ताणं) स्थविरयोः सुस्थितसुप्रतिबुद्धयोः कोटिककाकन्दिकयोः व्याघ्रापत्यगोत्रयोः (अंतेवासी थेरे अजइंददिन्ने कोसियगुत्ते ) शिष्यः स्थविरः आर्य इन्द्रदिन्नोऽभूत् कौशिकगोत्रः (थेरस्स णं अजइंददि-16 नस्स कोसियगुत्तस्स) स्थविरस्य आर्यइन्द्रदिन्नस्य कौशिकगोत्रस्य (अंतेवासी थेरे अजदिने गोयमसगुत्ते) शिष्यः स्थविरः आर्यदिन्नोऽभूत् गौतमगोत्रः (थेरस्स णं अज्जदिन्नस्स गोयमसगुत्तस्स) स्थविरस्य आर्यदिनस्य गोतमगोत्रस्य (अंतेवासी थेरे अजसीहगिरी जाइसरे कोसियगुत्ते) शिष्यः स्थविरः आर्यसिंहगिरिरभूत् , जातिस्मरणवान् कौशिकगोत्रः (थेरस्सणं अजसीहगिरिस्स जाइस्सरस्स कोसियसगुत्तस्स) स्थविरस्य आर्यसिंहगिरेः जातिस्मरणवतः कौशिकगोत्रस्य (अंतेवासी थेरे अजवहरे गोयमसगुत्ते) शिष्यः स्थविरः आर्यवज्रोऽभूत् गौतमगोत्रः (थेरस्स णं अजवइरस्स गोयमसगुत्तस्स) स्थविरस्य आर्यवज्रस्य गौतमगोत्रस्य (अंतेवासी थेरे अजवइरसेणे उक्कोसियगुत्ते) शिष्यः स्थविरः आर्यवज्रसेनोऽभूत् उत्कौशिकगोत्रः (थेरस्स णं अज्जवइरसेणस्स उक्कोसिअगुत्तस्स ) स्थविरस्य आर्यवज्रसेनस्य उत्कौशिकगोत्रस्य
0202000
900908
Jain Education in

"

Page #348

cिee
कल्प.सयो-II(अंतेवासी चत्तारि थेरा) शिष्याः चत्वारः स्थविराः अभूवन (थेरे अजनाइले, थेरे अजपोमिले, धेरे अजज- आयनागिव्या०७यंते, थेरे अज्जतावसे) स्थविरः आर्यनागिलः स्थविरः आर्यपौमिल: स्थविरः आर्यजयन्तः, स्थविरः आर्यतापसः
लादिस्थ(थेराओ अजनाइलाओ अजनाइला साहा निग्गया) स्थविरात् आर्यनागिलात् आर्यनागिला शाखा निर्गता.
विरावली ॥१६॥
(थेराओ अज्जपोमिलाओ अजपोमिला साहा निग्गया) स्थविराद आर्यपोमिलादु आर्यपोमिला शाखा निर्गता (थेराओ अजजयंताओ अज्जजयंती साहा निग्गया) स्थविरात् आर्यजयन्तात् आर्यजयन्ती शाखा निर्गता (थेराओ अजतावसाओ अज्जतावसी साहा निग्गया) स्थविरात् आर्यतापसात् आर्यतापसी शाखा निर्गता इति ॥ (६) । अथ विस्तरवाचनया स्थविरावलीमाह-(वित्थरवायणाए पुण अजजसभद्दाओ पुरओ थेरावली एवं पलोइज्जइ) विस्तरवाचनया पुनः आर्ययशोभद्रात् अग्रतः स्थविरावली एवं प्रलोक्यते, तास्यां किल वाचनायां भूरिशो भेदा लेखकदोषहेतुका ज्ञेयाः, तत्तत्स्थविराणां शाखाः कुलानि च प्रायः सम्प्रति न ज्ञायन्ते, नामान्तरेण तिरोहितानि भविष्यन्तीति तत्र तद्विदः प्रमाणं, तत्र कुलं-एकाचार्यसन्ततिंर्गणस्तु-एकवाचनाचारमुनिसमुदायः, यदुक्तं-"तत्थ कुलं विन्नेयं एगायरिअस्स संतई जा उ । दुण्ह कुलाण मिहो पुण। साविक्खाणं गणो होइ ॥१॥"शाखास्तु एकाचार्यसन्ततावेव पुरुषविशेषाणां पृथक् पृथगन्वयाः, अथवा
॥१६४॥
१ तत्र कुलं विज्ञेयं एकाचार्यस्य संततिर्या तु । द्वयोः कुलयोमिथः पुनः सापेक्षयोर्गणो भवति ॥ १॥
Jain Education in

Kn.jainelibrary.org

Page #349

| विवक्षिताद्यपुरुषसन्ततिः शाखा, यथाऽस्मदीया वैरखामिनाम्ना वैरीशाखा, कुलानि तु तत्तच्छिष्याणां पृथक पृथगन्वयाः, यथा चान्द्रकुलं नागेन्द्रकुलमित्यादि (तंजहा ) तद्यथा - (थेरस्स णं अज्जजसभद्दस्स तुंगियायणसगुप्तस्स ) स्थविरस्य आर्ययशोभद्रस्य तुङ्गिकायन गोत्रस्य (इमे दो थेरा अंतेवासी अहावचा अभिन्नाया हुत्था ) इमौ द्वौ स्थविरौ अन्तेवासिनो 'आहावच्चा' न पतन्ति यस्मिन्नुत्पन्ने दुर्गतौ अयशः पङ्के वा पूर्वजास्तदपत्यं पुत्रादिस्तत्सदृशौ यथापत्यौ, अत एव 'अभिन्नाया' अभिज्ञातौ प्रसिद्धौ अभूतां (तंजहा ) तद्यथा (थेरे अजभहबाहू पाहूणसगुत्ते ) स्थविर आर्यभद्रबाहुः प्राचीनगोत्रः ( थेरे अज्ज संभूहविजए माढरसगुत्ते ) स्थविरः आर्यसम्भूतिविजयः माढरगोत्रः (थेरस्स णं अजभद्दबाहुस्स पाईणसगुत्तस्स ) स्थविरस्य आर्यभद्रबाहोः प्राचीनगोत्रस्य (इमे चत्तारि थेरा अंतेवासी आहावच्चा अभिन्नाया हुत्था) एते चत्वारः स्थविरा: अन्तेवासिनो यथापत्याः प्रसिद्धा अभवन् (तंजहा) तद्यथा (थेरे गोदासे, थेरे अग्गिदत्ते, थेरे जन्नदत्ते, थेरे सोमदत्ते, कासवगुणं) स्थविरः गोदासः १ स्थविरः अग्निदन्तः २ स्थविरः यज्ञदत्तः ३ स्थविरः सोमदत्तः ४ काश्यपगोत्रः (थेरेर्हितो गोदासेहिंतो कासवगुप्ते हिंतो ) स्थविरात् गोदासात् काश्यपगोत्रात् (इत्थ णं गोदासगणे नामं गणे निग्गए) अत्र गोदासनामको गणो निर्गतः (तस्स णं इमाओ चत्तारि साहाओ एवमाहिज्जति) तस्य एताचतस्रः शाखा एवं आख्यायन्ते ( संजहा) तद्यथा ( तामलिन्तिया कोडिवरिसिया पुंडवद्धणीया दासीखव्यडिया ) तामलिप्सिका १ कोटिवर्षिका २ पुण्ड्रवर्द्धनिका ३ दासीखर्यटिका ४ ( थेरस्स णं अज्ज संभूइविजयस्स
Jain Education)ional

विस्तृत
वाचना
१०
१४

Page #350

कल्प.सुबोन्या०७
विस्तृतवाचना
॥१६५॥
माढरसगुत्तस्स) स्थविरस्य आर्यसम्भूतिविजयस्य माढरगोत्रस्य (इमे दुवालस थेरा अंतेवासी अहावचा अभिन्नाया हुत्था) एते द्वादश स्थविराः शिष्या यथापत्याः प्रसिद्धा अभवन् (तंजहा)-तद्यथा (नंदणभहु१ वनंदण भद्दे २ तह तीसभ६ ३ जसभद्दे ४ । थेरे य सुमणभद्दे ५ मणिभद्दे ६ पुण्णभद्दे ७ य ॥१॥) नन्दनभद्रः १ उपनन्दः २ तिष्यभद्रः ३ यशोभद्रः ४ सुमनोभद्रः ५ मणिभद्रः ६ पूर्णभद्रः ७ (थेरे अ थूलभद्दे ८। उज्जुमई ९ जंबुनामधिज्जे १० य । थेरे अ दीहभद्दे ११ धेरे तह पंडुभद्दे १२ य ॥२॥) स्थविरः स्थूलभद्रः ८ ऋजुमतिः ९ जम्बूनामधेयः १० स्थविरः दीर्घभद्रः ११ स्थविरः पाण्डभद्रः १२॥
(घेरस्स णं अजसंभूइविजयस्स माढरसगुत्तस्स ) स्थविरस्य आर्यसम्भूतिविजयस्य माढरगोत्रस्य (इमा ओ सत्त अंतेवासिणीओ अहावच्चाओ अभिन्नायाओ हुत्था) एताः सप्त अन्तेवासिन्यः यथापत्याः प्रसिद्धा अभवन् (तंजहा) तथा (जक्खा य १ जक्खदिन्ना.२ भूआ ३ तह चेव भूअदिन्ना य ४। सेणा ५ वेणा ६18 रेणा७ भइणीओ थूलभद्दस्स ॥१॥) सुगमा, थेरस्स णं अजथूलभद्दस्स गोयमसगुत्तस्स इमे दो थेरा अंतेवासी अहावच्चा अभिन्नाया हुत्था, तंजहा-थेरे अजमहागिरी एलावच्चसगुत्ते,थेरे अजसुहत्थी वासिहसगुत्ते, थेरस्स णं अज्जमहागिरिस्स एलावच्चसगुत्तस्स इमे अट्ट थेरा अंतेवासी अहावचा अभिन्नाया हुत्था, तंजहाधेरे उत्तरे थेरे बलिस्सहे थेरे धणड्ढे थेरे सिरिड्डे घेरे कोडिन्ने थेरे नागे थेरे नागमित्ते.थेरे छड्डुलूए रोहगुत्ते कोसियगुत्ते णं, 'छलुए रोहगुत्ते'त्ति द्रव्य १ गुण २ कर्म ३ सामान्य ४ विशेष ५ समवायाख्य ६ षट्पदार्थ
॥१६५॥
4
Jain Educh an inte

Miainelibrary.org
A

Page #351

Jain Education
प्ररूपकत्वात् षट्, उलूकगोत्रोत्पन्नत्वेनोंलूकः, ततः कर्मधारये षडुलूकः, प्राकृतत्वात् 'छ्डलूए’त्ति, अत एव सूत्रे 'कोसिअगुत्ते' इत्युक्तं, उलूककौशिकयोरेकार्थत्वात्, थेरिहिंतो णं छड्डलूपहिंतो रोहगुत्तेर्हितो कोसि - यगुत्तेहिंतो, तत्थ णं तेरासिया निग्गया, 'तेरासिय'त्ति त्रैराशिकाः - जीवाजीवनो जीवाख्यराशित्रयप्ररूपिणस्तंच्छिष्यप्रशिष्याः, तदुत्पत्तिस्त्वेवं - श्रीवीरात् पञ्चशतचतुश्चत्वारिंशत्तमे ५४४ वर्षे अन्तरञ्जिकायां पुर्या भूतगृहव्यन्तर चैत्यस्थश्रीगुप्ताचार्यवन्दनार्थं ग्रामान्तरादागच्छन् रोहगुप्तस्तच्छिष्यः प्रवादिप्रदापितपटह ध्वनिमाकर्ण्य तं पटहं स्पृष्ट्वाऽऽचार्यस्य तन्निवेद्य वृश्चिक १ सर्प २ मूषक ३ मृगी ४ वराही ५ काकी ६ शकुनिका ७ भिधपरिव्राजकविद्योपधातिका मयूरी १ नकुली २ बिडाली ३ व्याघ्री ४ सिंही ५ उलूकी ६ श्येनी ७| संज्ञाः सप्त विद्याः, अशेषोपदशमकं रजोहरणं च गुरुभ्यः प्राप्य बलश्रीनाम्नो राज्ञः सभायामागत्य पोहशालाभिधेन परिव्राजकेन सह वादे प्रारब्धे तेन जीवाजीवसुखदुःखादिरूपे राशिद्वये स्थापिते देवानां त्रितयं त्रयी हुतभुजां शक्तित्रयं त्रिखरास्त्रैलोक्यं त्रिपदी त्रिपुष्करमंध, त्रिब्रह्म वर्णास्त्रयः । त्रैगुण्यं पुरुषत्रयी त्रयमथो, सन्ध्यादिकालत्रयं, सन्ध्यानां त्रितयं वचस्त्रयमर्थार्थास्त्रयः संस्मृताः ॥ १ ॥ इत्यादि वदन् जीवाजीवनोजीवेत्यादिराशित्रयं व्यवस्थापितवान् ततश्च तद्विद्यासु खविद्याभिर्विजितासु तत्प्रयुक्तां रासभीविद्यां रजोहरणेन विजित्य महोत्सवपूर्वकं आगत्य सर्व वृत्तान्तं गुरुभ्यो व्यज्ञपयत्, ततो गुरुभिरूचे - वत्स ! वरं चक्रे, परं जीवाजीवनोजीवेति राशित्रयस्थापनमुत्सूत्रमिति तत्र गत्वा ददख मिथ्यादुष्कृतं, ततः कथं तथा

त्रैराशिकवृत्तान्तः
१०
१४
w.jainelibrary.org

Page #352

कल्प. सुबो
व्या० ७
॥१६६॥
Jain Education Internat
विधपर्षदि स्वयं प्रज्ञाप्य अप्रमाणयामीति जाताहङ्कारेण तेन तथा न चक्रे, ततो गुरुभिः षण्मासीं यावद्राजसभायां वादमसूत्र्य प्रान्ते कुत्रिकापणान्नोजीवयाचने तस्याप्राप्तौ चतुश्चत्वारिंशेन पृच्छाशतेन (१४४) निर्लोठितः, कथमपि खाग्रहमैत्यजन् गुरुभिः कुधा खेलमात्र भस्मप्रक्षेपेण शिरोगुण्डनपूर्वकं स सङ्घबाह्यश्चक्रे, ततः षष्ठो निवस्त्रैराशिकः क्रमेण वैशेषिकदर्शनं प्रकटितवानिंति । यत्तु सूत्रे रोहगुप्त आर्यमहागिरिशिष्यः प्रोक्तः, उत्त राध्ययनवृत्तिस्थानाङ्गवृत्त्यादौ तु श्रीगुप्ताचार्यशिष्यः प्रोक्तस्ततोऽस्माभिरैपि तथैव लिखितं, तत्त्वं पुनर्बहुश्रुता वि दन्ति ॥ थेरेहिंतो णं उत्तरबलिसहिंतो तत्थ णं उत्तरबलिस्सहे नामं गणे निग्गए, तस्स णं इमाओ चत्तारि साहाओ एवमाहिजंति, तंजहा-कोलंबिया सुत्तिवत्तिया कोडंबाणी चंदनागरी, थेरस्स णं अज्जसुहत्थिस्स वासिसगुत्तस्स इमे दुवाल थेरा अंतेवासी अहावच्चा अभिन्नाया हुत्था-तं जहा - (थेरे अ अजरोहण, १ भद्दजसे २ मेह गणिय ३ कामिट्टी ४ । सुट्टिय ५ सुप्पडिबुद्धे ६, रक्खिय ७ तह रोहगुत्ते ८ अ ॥१॥ इसिगुत्ते ९ सिरिगुत्ते १० गणी अ. बंभे ११ गणी य तह सोमे १२। दस दो अ गणहरा, खलु एए सीसा सुहत्थिस्स ॥२॥) आर्यरोहणः १ भद्रपशाः २ मेघः ३ कामर्द्धिः ४ सुस्थितः ५ सुप्रतिबुद्धः ६ रक्षितः ७ रोहगुप्तः ८ ऋषिगुप्तः ९ श्रीगुप्तः १० ब्रह्मा १९ सोमः | १२ इति द्वादश गणधारिणः सुहस्तिशिष्याः ॥ थेरेहिंतो णं अज्जरोहणेहिंतो कासवगुत्तेर्हितो तत्थ णं उद्देहगणे नामं गणे निग्गए, तस्सिमाओ चत्तारि साहाओ निगयाओ, छच्च कुलाई एवमाहिजंति से किं तं साहाओ ?, साहाओ एवमाहिजंति, तंजहा - उर्दुषरिज्जिया मासपूरिआ मइपत्तिया पुन्नपत्तिया, से तं साहाओ ॥ से किं तं

त्रैराशिक वृत्तान्तः
२०
२५
॥१६६॥

Page #353

कुलाई ? कुलाई एवमाहिजंति, तंजहा-पढमं च नागभूयं, बिइयं पुण सोमभूइयं होइ । अह उल्लगच्छ तइअं
दीनि कुलाचउत्थयं हत्थलिज्जं तु ॥१॥ पंचमगं नंदिजं छ8 पुण पारिहासयं होइ । उद्देहगणस्सेए छच्च , कुला हुंति
कानिचारणानायवा ॥२॥ थेरोहिंतो णं सिरिगुत्तेहिंतो हारियायसगुत्तेहिंतो इत्थ णं चारणंगणे नामं गणे निग्गए, तस्स णं
द्या गणाः इमाओ चत्तारि साहाओ.सत्त य कुलाइं एवमाहिजंति, से किं तं साहाओ?, साहाओ एवमाहिजंति, तंजहाहारियमालागारी संकासीआ गयेधुया वजनागरी, से तं साहाओ, से किं तं कुलाई ?, कुलाई एवमाहिज्जति, तंजहा-पढमित्थ वथलिजं बीयं पुण पीइधम्मि होइ । तइ पुण हालिजं, चउत्थयं पूसमित्तिजं ॥१॥ पंचमगं मालिज्ज छ8 पुण अजवेडयं होइ । सत्तमयं कण्हसहं सत्त कुला चारणगणस्स ॥२॥ थेरेहिंतो णं भद्दजसेहितो भारदायगुत्तेहिंतो इत्थ णं उडुवाडियगणे नामं गणे निग्गए, तस्स णं इमाओ चत्तारि साहाओ तिन्नि कुलाई एवमाहिजंति, से किं तं साहाओ?, साहाओ एवमाहिजंति, तंजहा-चंपिज्जिया भद्दिजिया काकंदिया मेहलिजिया, से तं साहाओ, से किं तं कुलाई १, २ एवमाहिजंति, तंजहा-भद्दजसियं तह भद्दगुत्तियं तइयं च होइ जसभई । एयाई उडुवाडियगणस्स. तिन्नेव य कुलाई॥१॥थेरेहिंतो णं कामिहीहिंतो कोडालसगुत्तेहिंतो इत्थणं वेसवाडियगणे नामंगणे निग्गए,तस्स णं इमाओ चत्तारि साहाओ, चत्सारि कुलाई एवमाहिजंति, से किं तं साहाओ?, सा तंजहा-सावत्थिया रजपालिआ अंतरिजिया खेमलिज्जिया, से तं साहाओ, से किं तं कुलाइं?, कुलाई एवमाहिजंति, तंजहा-गणियं मेहियकामिड्डिअं च, तह होइ
Jain Education d
For Private & Personel Use Only
S
w w.jainelibrary.org

Page #354

कल्प.सुबो- इंदपुरगं च । एयाई वेसवाडियगणस्स चत्तारि उ कुलाई ॥१॥ थेरोहिंतो णं इसिगुत्तेहिंतो वासिहसगुत्ते
|श्रीप्रियग्रव्या०७||हिंतो इत्थ णं माणवगणे नामं गणे निग्गए, तस्स णं इमाओ चत्तारि साहाओ.तिन्नि कुलाई एवमाहिजंति, न्थसूरि
से किं तं साहाओ?, साहाओ एवमाहिज्जंति, तंजहा-कासविजिया गोयमिजिया,वासिट्ठिया सोरहिया, ॥१६७॥
वृत्तम् से तं साहाओ, से किं तं कुलाई ?, कुलाई एवमाहिजंति, तंजहा-इसिगुत्तियत्थ पढम,बीयं इसिदत्तिअं मुणेयत्वं । तइयं च अभिजयंतं. तिन्नि कुला माणवगणस्स ॥१॥ थेरोहिंतो सुट्टियमुप्पडिबुद्धेहितो कोडियकाकंदएहिंतो वग्यावच्चसगुत्तेहिंतो इत्थ णं कोडियगणे नामं गणे निग्गए, तस्स णं इमाओ |चत्तारि साहाओ, चत्तारि कुलाइंच एवमाहिजंति, से किं तं साहाओ ?, साहाओ एवमाहिजंति, तंजहा|| उच्चानागरि विजाहरी य, वइरी य मज्झिमिल्ला य । कोडियगणस्स एया. हवंति चत्तारि साहाओ॥१॥ सेत्तं
साहाओ, से किं तं कुलाई ?, कुलाई एवमाहिजंति, तंजहा-पढमित्थ बंभलिजं. बिइयं नामेण वत्थलिज्जंतु। तइयं पुण वाणिजं, चउत्थयं पण्हवाहणयं ॥१॥थेराणं सुट्टियमुप्पडिबुद्धाणं कोडियकाकंदयाणं वग्यावच्चस-8 गुत्ताणं इमे पंच थेरा अंतेवासी अहावच्चा अभिन्नाया हुत्था, तंजहा-थेरे अजइंददिन्ने पियगंथे । ___'पिअगंथे'त्ति एकदा त्रिशतजिनभवनचतुःशतलौकिकप्रासादष्टिादशशतविप्रगृहषट्त्रिंशच्छतवणिग्गेह- ६ नवशतारामसप्तशतवापीद्विशतकूपसप्तशतसत्रागारविराजमाने अजमेरुनिकटवर्तिनि सुभटपालराजसम्बन्धिनि हर्षपुरे श्रीप्रियग्रन्थसूरयोऽभ्येयुः, तत्र चान्यदा द्विजैर्यागेछागो हन्तुमारेभे, तैः श्राद्धकरार्पितवासक्षेपे
Jan Education
For Private Personal use only

Page #355

श्रीप्रियनन्यमूरिवृत्तम्
अम्बिकाधिष्ठितः स छागो नभसि भूत्वा वभाण-हनिष्यथ नु मां हुत्यै, बनीताऽऽयात मा हत।युष्मद्वन्निर्दयः स्यां चेत्, तदा हन्मि क्षणेन वः ॥१॥ यत्कृतं रक्षसां द्रने, कुपितेन हनूमता । तत्करोम्येव वः खस्था, कृपा चेन्नान्तरा भवेत् ॥ २॥ यावन्ति रोमकूपानि, पशुगात्रेषु भारत ! । तावद्वर्षसहस्राणि, पच्यन्ते पशुधातकाः ॥३॥ यो दद्यात् काञ्चनं मेलं, कृत्स्नां चैव वसुन्धराम् । एकस्य जीवितं दद्यान्न च तुल्यं युधिष्ठिर ! ॥४॥ महतामपि दानानां, कालेन क्षीयते फलम् । भीताभयप्रदानस्य, क्षय एव न विद्यते ॥५॥ इत्यादि, कस्त्वं प्रकाशयात्मानं, तेनोक्तं पावकोऽस्म्यहम् । ममैनं वाहनं कस्माजिघांसथ पशुं वृथा ?॥६॥ इहास्ति श्रीप्रियग्रन्थः, सूरीन्द्रः समुपागतः । तं पृच्छत शुचिं धर्म, समाचरत शुद्धितः॥७॥ यथा चक्री नरेन्द्राणां, धानुकाणां धनञ्जयः। तथा धुरि स्थितः साधुः, स एकः सत्यवादिनाम् ॥ ८॥ ततस्ते तथा कृतवन्त इति ॥ थेरे विजाहरगोवाले कासवगुत्ते णं थेरे इसिदत्ते थेरे अरिहदत्ते । थेरेहिंतो णं पियगंथेहिंतो एत्थ णं मज्झिमा साहा निग्गया, थेरेहिंतो णं विजाहरगोवालहितो कासवगुत्तेहिंतो एत्थ णं विजाहरी साहा निग्गया,थेरस्स णं अन्जइंददिन्नस्स कासवगुत्तस्स अजदिन्ने थेरे अंतेवासी गोयमसगुत्ते, थेरस्स णं अजदिन्नस्स गोयमसगुत्तस्स इमे दो थेरा अंतेवासी अहावच्चा अभिन्नाया हुत्था, तंजहा-धेरे अजसंतिसेणिए माढरसगुत्ते, थेरे अन्जसीहगिरी जाइस्सरे कोसियगुत्ते, थेरेहिंतो णं अजसंतिसेणिएहिंतो माढरसगुत्तेहिंतो एत्थ णं उच्चनागरी साहा निग्गया, थेरस्स णं अजसंतिसेणियस्स माढरसगुत्तस्स इमे चत्तारि थेरा अंतेवासी अहावच्चा अभिन्नाया हुत्था,
Jain Education
For Private & Personel Use Only
arilww.jainelibrary.org

Page #356

कल्पासबो- व्या०७
॥१६८॥
तंजहा-(ग्रं. १०००) थेरे अजसेणिए थेरे अन्जतावसे घेरे अजकुवेरे थेरे अजइसिपालिए । थेरेहिंतो णं अज- श्रीवज्रवासेणिएहिंतो एत्थ णं अजसेणिया साहा निग्गया, थेरोहिंतो णं अन्जतावसेहिंतो एत्थ णं अज्ञतावसी साहारी मिवृत्तम् निग्गया, थेरोहितो णं अजकुबेरेहिंतो एत्थ णं अजकुबेरी साहा निग्गया, धेरोहितो णं अज्जइसिपालिएहिंतो एत्थ णं अजइसिपालिया साहा निग्गया, थेरस्स णं अन्जसीहगिरिस्स जाइस्सरस्स कोसियगुत्तस्स। इमे चत्तारि थेरा अंतेवासी अहावचा अभिन्नाया हुत्था, तंजहा-थेरे धणगिरी थेरे अजवइरे 'थेरे अन्जा इरे'त्ति तुम्बवनग्रामे सुनन्दाभिधानां भार्या साधानां मुक्त्वा धनगिरिणा दीक्षा गृहीता, सुनन्दासुतस्तु खजन्मसमये एव पितुर्दीक्षां श्रुत्वा जातजातिस्मृतिर्मातुरुद्वेगाय सततं रुदनेवास्ते, ततो मात्रा षण्मासवया एवं धनगिरेरर्पितः, तेन च गुरोः करे दत्तो महाभारत्वाद दत्तवज्रनामा पालनस्थ एवैकादशाङ्गानि अध्यष्ट, ततस्त्रिवार्षिकः सन् मात्रा राजसमक्षं विवादेऽनेकसुखभक्षिकादिभिर्लोभ्यमानोऽपि धनगिरिणाऽर्पितं रजोह-1 रणमग्रहीत्, ततो माताऽपि प्रवत्राज, ततोऽष्टवर्षान्ते एकदा तस्य पूर्वभववयस्यैर्जम्भिकैरुजयिनीमार्गे वृष्टिनिवृत्तौ कूष्माण्डभिक्षायां दीयमानायां अनिमिषत्वाद्देवपिण्डोऽयमकल्प्य इत्यग्रहणे तुष्टैवैक्रियलब्धिर्दत्ता, तथैव द्वितीयवेलायां घृतपूराग्रहणे नभोगमनविद्या दत्ता, यश्च पाटलीपुरे धनश्रेष्ठिना दीयमानां बहुधन-18
॥१६८॥ कोटिसनाथां साध्वीभ्यो गुणानाकर्ण्य वज्रमेव वृणोमीतिकृताभिग्रहां रुक्मिणीनामकन्यां प्रतिबोध्य दीक्षया
२८ मास, अत्र कविः-मोहाधिश्शुलुकीचक्रे, येन बालेन लीलया। स्त्रीनदीलेहपूरस्तं, वज्रर्षि लावयेत्कथम्? ॥१॥
Jain Education imamamonal

Page #357

क. सु. २९
यश्चैकदा दुर्भिक्षे सङ्घ पटे संस्थाप्य समुभिक्षां पुरिकापुरीं नीतवान्, तत्र बौद्धेन राज्ञा जिनचैत्येषु पुष्पनिषेधः कृतः, अत्रापि किरणावलीदीपिकयोबौद्धराज्ञेति प्रयोगो लिखितः चिन्त्यः, तदनु पर्युषणायां श्राद्धैर्विज्ञतो व्योमविद्यया माहेश्वरीपुर्यां पितृमित्रमारामिकं पुष्पप्रगुणीकरणार्थमादिश्य स्वयं हिमवद्रौ श्रीदेवीगृहे गतः, ततश्च श्रिया दत्तं महापद्मं हुताशनवनाद्विंशतिलक्षपुष्पाणि च लात्वा जृम्भकामर विकुवितविमानस्थः समहोत्सवमागत्य जिनशासनं प्रभावयन् राजानमपि श्रावकं चक्रे, अन्यदा स श्रीस्वामी कफोद्रेके भोजनादनु भक्षणाय कर्णे स्थापिताया: शुण्ठ्याः प्रतिक्रमणवेलायां पाते प्रमादेन मृत्युं आसन्नं विचिन्त्य द्वादशवर्षीयदुर्भिक्षप्रवेशे स्वशिष्यं श्रीवज्रसेनाभिर्ध-लक्षमूल्यौदनाद् भिक्षां, यत्राह्नि त्वमेवाप्नुयाः । सुभिक्षमवबुद्ध येथास्तदुत्तरे दिनोषसि ॥ १ ॥ इत्युक्त्वा अन्यत्र व्यहारयत्, स्वयं च स्वसमीपस्थसाधुभिस्सह रथावर्त्तगिरौ गृहीतांनशनो दिवं प्राप, तत्र च संहनन चतुष्कं दशमं पूर्वं च व्युच्छिन्नं, यन्तु किरणावली कारेण तुयं संहननं व्युच्छिन्नमिति लिखितं, तच्चिन्त्यं, तन्दुलवैचारिकवृत्तिदीपालिकाकल्पादौ चतुष्कव्युच्छेद स्यैवोक्तत्वात् । तदनु च श्रीवज्रसेनः सोपारके जिनदत्तश्राद्धगृहे तत्पत्या ईश्वरीनानया लक्षमूल्यमन्नं पक्त्वा प्रक्षिप्यमाणं विषं गुरुवचः प्रोच्य न्यवारयत्, प्रभाते पोतैः प्रचुरधान्यागमनात् सञ्जाते १ दुष्कर्मावनिभिद्व, श्रीवत्रे स्वर्गमीयुषि । व्युच्छिन्नं दशमं पूर्व, तुर्थ संहननं तथा ॥ १ ॥ इति परिशिष्टपर्वणि श्रीहेमचन्द्राचार्याः, | 'तंमि य निव्वुए अद्धनाराय संघयणं वुच्छिन्नं' इत्यावश्यकचूर्णिवृत्त्योः, तन्दुलवैचारिकादौ तु तत्तदवधिकालतया वचनं ।

श्रीवज्रस्खा
मिवृत्तं
१०
१२

Page #358

कल्प. सुवो
व्या० ७
॥१६९॥
Jain Education Intel
सुभिक्षे जिनदत्तः सभार्यो नागेन्द्र १ चन्द्र २ निर्वृति ३ विद्याधरा ४ ख्यसुतपरिवृतो दीक्षां जग्राह ततस्तेभ्यः खखनाम्ना चतस्रः शाखाः प्रवृत्ताः ॥ अज्जसमिए धेरे अरिहदिन्ने । थेरेहितो णं अजसमिएहिंतो गोयमसगुत्तेहिंतो इत्थ णं बंभदीविया साहा निग्गया । 'बंभद्दीविया साहा निग्गया' इति आभीरदेशेऽचलपुरासन्ने कन्नावेन्नानयोर्मध्ये ब्रह्मद्वीपे पञ्चशती तापसानां अभूत्, तेष्वेक: पादलेपेन भूमाविव जलोपरि गच्छन् जलालिप्तपादो बेन्नामुत्तीर्य पारणार्थ याति, ततोऽहो एतस्य तपःशक्तिः, जैनेषु न कोऽपि प्रभावीति श्रुत्वा श्राद्धैः श्रीवज्रखामिमातुला आर्यसमितसूरय आहूताः, तैरूचे स्तोकमिदं, पालेपशक्तिरिति, श्राद्धैस्ते खगृहे पादपादुकाधावनपुस्सरं भोजिताः, ततस्तैः सहैव श्राद्धा नदीमंगुः, स च तापसो धामालम्ब्य नयां प्रविशन्नेव त्रुडितुं लग्नः, ततस्तेषां अपभ्राजना । इतश्च तत्रार्यसमित सूरयोऽभ्येत्य लोकबोधनाय योगचूर्णं क्षिप्त्वा ऊचुन्ने ! परं पारं यास्याम इत्युक्ते कूले मिलिते, बभूव बह्वाश्चर्यं ततः सूरयस्तापसाश्रमे गत्वा तान् प्रति | बोध्य प्राब्राजयन्, ततस्तेभ्यो ब्रह्मद्वीपिका शाखा निर्गता । तत्र च महागिरिः १ सुहस्ती च २, सूरिः श्रीगुणसुन्दरः ३ । श्यामार्यः ४ स्कन्दिलाचार्यो ५, रेवतीमित्रसूरिराट् ॥ १ ॥ श्रीधर्मो ७ भद्रगुप्तश्च ८ श्रीगुप्तो ९ वज्रसूरिराट् १० | युगप्रधानप्रवरा, दशैते दशपूर्विणः ॥ २ ॥ थेरेहिंतो णं अज्जवइरेहिंतो गोयमसगुत्तेहिंतो इत्थ णं अज्जवहरी साहा निग्गया । थेरस्स णं अज्जवइरस्स गोयमसगुत्तस्स इमे तिन्नि थेरा अंतेवासी अहावच्चा अभि नाया हुत्था, तंजहा धेरे अज्जवइरसेणे थेरे अज्जपउमे थेरे अजरहे । थेरेहिंतो णं अज्जवइरसेणेहिंतो इत्थ णं

श्री आर्यस मितसू रिवृतम्
१५
२०
॥१६९॥ २५
v.jainelibrary.org

Page #359

अजनाइली साहा निग्गया, थेरेहिंतो णं अजपउमहिंतो इत्थ णं अजपउमा साहा निग्गया, थेरेहितो श्रीआर्यपणं अज्जरहहिंतो इत्थ णं अजजयंती साहा निग्गया। थेरस्स णं अजरहस्स वच्छसगुत्तस्स अन्नपूस-मादिस्थविगिरी येरे अंतेवासी कोसियगुत्ते, थेरस्सणं अज्जपूसगिरिस्स कोसियगुत्तस्स अज्जफरगुमित्ते थेरे अंतेवासी गोयमसगुत्ते, थेरस्स णं अजफग्गुमित्तस्स गोयमसगुत्तस्स अजधणगिरी थेरे अंतेवासी वासिट्टसगुत्ते, थेरस्स णं अजधणगिरिस्स वासिहसगुत्तस्स अजसिवभूई थेरे अंतेवासी कुच्छसगुत्ते, थेरस्स णं अज|सिवभूइस्स कुच्छसगुत्तस्स अजभद्दे थेरे अंतेवासी कासवगुत्ते, थेरस्स णं अजभहस्स कासवगुत्तस्स अजनक्खत्ते थेरे अंतेवासी कासवगुत्ते, थेरस्स णं अन्जनक्खत्तस्स कासवगुत्तस्स अजरक्खे थेरे अंतवासी कासवगुत्ते।'थेरे अजरक्खे'त्ति अहो बत किरणावलीकारस्य बहुश्रुतप्रसिद्धिभाजोऽपि अनाभोगविलसितं, यतो ये श्रीतोसलिपुत्राचार्यशिष्याः श्रीवज्रवामिपार्श्वेऽधीतसाधिकनवपूर्वा नाना च श्रीआयरक्षितास्ते भिन्नाः, एते च श्रीवज्रवामिभ्यः शिष्यप्रशिष्यादिगणनया नवमस्थानभाविनो नाम्ना चार्यरक्षाः, इत्येवमेनयो। आर्यरक्षितार्यरक्षयोः स्फुटं भेदं विस्मृत्य आर्यरक्षस्थाने आर्यरक्षितव्यतिकरं लिखितवान् ॥
रस्स णं अन्जरक्खस्स कासवगुत्तस्स अजनागे थेरे अंतेवासी गोअमसगुत्ते, थेरस्स णं अजनागस्स गोअमसगुत्तस्स अज्जजेहिल्ले थेरे अंतेवासी वासिट्ठसगुत्ते, थेरस्स णं अजजेहिल्लस्स वासिट्ठसगुत्तस्स अजविण्हू थेरे अंतेवासी माढरसगुत्ते, थेरस्स णं अजविण्हुस्स माढरसगुत्तस्स अजकालए थेरे अतवासी
22070888
तोसलिपुत्राचार्य शिष्या शिष्यादिगणनया नवमास्यव्यतिकरं लिखितवानसणं अन्जना
Jain Education
na
For Private & Personel Use Only
10aw.jainelibrary.org

Page #360

आर्यकालकादिस्थवि. राणामा
२०
कल्प.सुबो- गोयमसगुत्ते, थेरस्सणं अजकालयस्स गोयमसगुत्तस्स इमे दो थेरा अंतेवासी गोयमसगुत्ता-थेरे अजसंप- न्या० ७ लिए थेरे अजभद्दे, एएसिणं दुण्डंपिथेराणं गोयमसगुत्ताणं अजवुड्ढे थेरे अंतेवासी गोयमसगुत्ते, थेरस्स णं
अजबुद्धस्स गोयमसगुत्तस्स अजसंघपालिए थेरे अंतेवासी गोयमसगुत्ते, थेरस्स णं अजसंघपालिअस्स गोयम- सगुत्तस्स अजहत्थी थेरे अंतेवासी कासवगुत्ते, थेरस्स णं अजहत्थिस्स कासवगुत्तस्स अजधम्मे थेरे अंते|वासी सुव्ययगुत्ते, थेरस्सणं अजधम्मस्स सुव्वयगुत्तस्स अजसीहे थेरे अंतेवासी कासवगुत्ते,थेरस्स णं अजसीहस्स कासवगुत्तस्स अजधम्मे धेरे अंतेवासी कासवगुत्ते, थेरस्स णं अजधम्मस्स कासवगुत्तस्स अजसंडिल्ले घेरे
अंतेवासी-वंदामि फग्गुमित्त' मित्यादिगाथाचतुर्दशकं, तत्र गद्योक्तोऽर्थः पुनः पयः सङ्गहीत इति न पुनरुक्तिशङ्का ॥ वंदामि फग्गुमित्तं.गोयम धणगिरिं च वासिह। कुच्छ सिवभूइंपि य, कोसिय दुजंत कण्हे अ
॥१॥ ते वंदिऊण सिरसा,भदं वंदामि कासवसगुत्तं । नक्खं कासवगुत्तं रक्खंपि य कासवं वंदे ॥२॥ वंदामि अजनागं, गोयम जेहिलं च वासिट्ठ। विण्डं माढरगुत्तं । कालगवि गोयमं वंदे ॥३॥ गोयमगुत्त| कुमार,संपलियं, तहय भद्दयं वंदे । थेरं च अजवुड,गोयमगुत्तं नमसामि ॥४॥तं वंदिऊण सिरसा. थिरसत्तचरित्तनाणसंपन्नं । थेरं च संघवालिय,गोयमगुत्तं पणिवयामि ॥५॥ वदामि अजहत्थिं.कासवं खंतिसागरं धीरं । गिम्हाण पढममासे,कालगयं चेव सुद्धस्स ॥६॥'गिम्हाण'ति-ग्रीष्मस्य,प्रथममासे-चैत्रे, 'कालगयंतिदिवं गतं, 'सुद्धस्स'त्ति-शुक्लपक्षे । वदामि अन्नधम्मं च.सुष्वयं सीललद्धिसंपण्णं । जस्सनिक्खमणे देवो, छत्तं
बंदिऊण सिरसा
॥१७॥
रंच संघवालिय गा अज्ञवई गोयमगत नसलगमवि गोपमं यद कासवं वंदे ॥२॥
पणिवयामि ॥
लगयं चेव
299280
Jain Education
For Private Personal use only

Page #361

वरमुत्तमं वहइ ॥७॥'वरमुत्तमं ति वरा-श्रेष्ठा, मा-लक्ष्मीस्तया उत्तम छत्रं वहति-यस्य शिरसि धारयति फल्गुमिदेवः पूर्वसङ्गतिकः कश्चित् । हत्थं कासवगुत्तं,धम्म सिवसाहगं पणिवयामि । सीहं कासवगुत्तं,धम्मपि य कासवं त्रादीनां वंदे ॥८॥तं वंदिऊण सिरसा थिरसत्तचरित्तनाणसंपन्नं । थेरं च अजजंबुं. गोयमगुत्तं नमसामि ॥९॥ नमस्कारा: मिउमद्दवसंपन्नं उवउत्तं नाणदंसणचरित्ते । थेरं च नंदियंपि, य, कासवगुत्तं पणिवयामि ॥१०॥ 'मिउमद्द-18 वसंपन्नं ति मृदुना-मधुरेण.माईवेन-मायात्यागेन सम्पन्नम् । तत्तो य थिरचरितं, उत्तमसम्मत्तसत्तसंजुत्तं ।। देसिगणिखमासमणं, माढरगुत्तं नमसामि ॥ ११॥ ततो अणुओगधरं.धीरं मइसागरं महासत्तं । थिरगुत्तखमासमणं, वच्छसगुत्तं पणिवयामि ॥ १२॥ तत्तो य नाणदंसणचरित्ततवसुट्टियं गुणमहंतं । थेरं कुमारधम्म, वंदामि गणिं गुणोवेयं ॥ १३ ॥ सुत्तत्थरयणभरिए, खमदममद्दवगुणेहिं संपन्ने । देविडिखमासमणे, कासवगुत्ते पणिवयामि ॥१४॥ इति स्थविरावलीसूत्रं सम्पूर्णम् ।

For Private Personal Use Only

Page #362

RESUPSBAGES
rasta Astararanasasaran ANANANANANANANA इति जमगुरुभट्टारकश्रीहीरविजयसूरिशिष्यरत्नमहोपाध्यायश्रीकीर्तिविजयगणिशिष्योपाध्यायश्रीविनयविजयगणिविरचितश्रीकल्पसूत्रसुबोधिनीवृत्तौ अष्टमः क्षणः समाप्तः।
समाप्तवार्य स्थविरावलीनामा द्वितीयोऽधिकारः॥ RSSPRIDRUSSIRSDASDASDASDASDASDASMUSSERSPASPASIAS
HerstASLAR
Jain Education Inter
For Private & Personel Use Only
wwrainelibrary.org

Page #363

श्रीवीरस
षणा लस्तद्धेतव म.१-२
॥ अथ नवमं व्याख्यानं प्रारभ्यते ॥ ॥ अथ सामाचारीलक्षणं तृतीयं वाच्यं वक्तुं प्रथमं पर्युषणा कदा विधेयेंत्याह-(तेणं कालेणं) तस्मिन्यु काले (तेणं समएणं) तस्मिन् समये (समणे भगवं महावीरे) श्रमणो भगवान महावीरः (वासाणं सवीसहराए मासे विइकते) आषाढचातुर्मासिकदिनादारभ्य वर्षाकालस्य विंशतिदिनयुक्ते मासे व्यतिक्रान्ते (वासावासं पज्जोसवेइ) पर्युषणामकरीत् ॥(१)। (से केणटेणं भंते ! एवं बुचइ) तत् केन अर्थेन-कारणेन हे पूज्य ! एवं उच्चते-(समणे भगवं महावीरे) श्रमणो भगवान् महावीरः (वासाणं सवीसइराए मासे विइ-18 कंते) वर्षाकालस्य विंशतिदिनयुक्ते मासे व्यतिक्रान्ते सति (वासावासं पजोसवेइ) पर्युषणामकरोत्, इति |शिष्येण प्रभे कृते गुरुः उत्तरं दातुं सूत्रमाह-(जओ णं पाएणं अगारीणं अगाराई) यतः कारणात् प्रायेण अगारिणां-गृहस्थानां अगाराणि-गृहाणि (कडिआई) कटयुक्तानि (उत्कंबियाई) धवलितानि (छन्नाई) तृणादिभिराच्छादितानि (लिताई) गोमयादिना लिप्तानि (गुत्ताई) वृत्तिकरणादिना गुप्तानि (घट्ठाई) विषमभूमिभङ्गाद् घृष्टानि (मट्ठाई) पाषाणखण्डेन घृष्ट्वा सुकुमालीकृतानि (संपधूमियाई) सौगन्ध्यार्थ धूपैर्वा|सितानि (खाओदगाई) कृतप्रणालीरूपजलमार्गाणि (खायनिद्धमणाई) सज्जितखालानि, एवंविधानि (अप्प| १ अवस्थानपर्युषणापेक्षयैवैतत् सूत्र, ततो जिनस्य सांवत्सरिकप्रतिक्रमणस्याभावेऽपि न क्षतिः, अत एवाने 'अगारीणं अगाराई' इत्या-19 |दिनाऽवस्थानोपयोग्येवोत्तरं ।
en Education
For Private Personel Use Only

Page #364

कल्प.सुबो- णो अट्टाए) आत्मार्थ-आत्मनिमित्तं ( कडाइं) गृहस्थैः कृतानि-परिकर्मितानि (परिभुत्ताई) परिभुक्तानि-18 श्रीवीरवत् व्या०७जनैः व्यापृतानि (परिणामियाइं भवंति ) परिणामितानि-अचित्तीकृतानि, ईदृशानि यतो गृहाणि भवन्ति | | गणधर
(से तेणटेणं एवं वुच्चइ ) तेनार्थेन-तेन कारणेन हे शिष्य ! एवं उच्यते-(समणे भगवं महावीरे) श्रमणो तच्छिष्य॥१७॥ भगवान् महावीरः (वासाणं सवीसइराए मासे विइक्कते) वर्षाकालस्य विंशतिदिनयुक्ते मासे व्यतिक्रान्ते ।
स्थविराणां (वासावासं पज्जोसवेइ) पर्युषणामकरोत्, यतोऽमी प्रागुक्ता अधिकरणदोषा मुनिमाश्रित्यन स्युः॥(२)॥जहाणं|
पयु. सू.
३-४-५ समणे भगवं महावीरे) यथा श्रमणो भगवान महावीरः (वासाणं सवीसइराए मासे विइकंते) वर्षाकालस्य |विंशतिदिनयुते मासे व्यतिक्रान्ते (वासावासं पज्जोसवेइ) पर्युषणामकरोत् (तहा णं गणहरावि वासाणं सवीसइराए मासे विइकते ) तथा गणधरा अपि वर्षाकालस्य विंशतिदिनयुक्ते मासे व्यतिक्रान्ते (वासावासं पज्जोसवेंति) पर्युषणां चक्रुः॥ (३)॥ । (जहा णं गणहरा वासाणं जाव पजोसर्विति) यथा गणधराः वर्षाकालस्य यावत् पर्युषणां चक्रुः (तहा णं गणहरसीसावि वासाणं जाव पज्जोसर्विति) तथा गणधरशिष्याः अपि वर्षाकालस्य यावत् पर्युषणां चक्रुः ॥(४)। (जहा णं गणहरसीसा वासाणं जाव पज्जोसर्विति) यथा गणधरशिष्याः वर्षाकालस्य यावत् पर्युषणां ॥१७२॥
चक्रुः (तहा णं थेरावि वासाणं जाव पजोसर्विति) तथा स्थविरा अपि वर्षाकालस्य यावत् पर्युषणां चक्रुः २५ 18(५)॥ (जहा णं थेरा वासाणं जाव पजोसर्विति) यथा स्थविराः वर्षाकालस्य यावत् पर्युषणां चक्रुः (तहा
Jan Education
For Private
Personal Use Only

Page #365

अद्यतनसाधुखाचार्य| खपर्युषणा
ण जे इमे अज्जत्ताए समणा निग्गंथा विहरंति ) तथा ये इमे अद्यकालीना आर्यतया वा व्रतस्थविरत्वेन वर्त मानाः श्रमणा निग्रन्थाः विहरन्ति (एएऽविअणं वासाणं जाव पज्जोसर्विति) ते अपि च वर्षाकालस्य यावत् पर्युषणां कुर्वन्ति ॥(६)॥ (जहा गं.जे इमे अज्जत्ताए समणा निग्गंथा) यथा ये इमे अद्यतनकाले श्रमणा निग्रन्थाः (वासाणं सवीसइराए मासे विइकते) वर्षाकालस्य विंशतिदिनयुते मासे व्यतिक्रान्ते ( वासावासं पज्जोसवेंति ) पर्युषणां कुर्वन्ति (तहा णं अम्हंपि आयरिआ उवज्झाया वासाणं जाव पजोसविंति) तथा अस्माकमपि आचार्या उपाध्यायाश्च वर्षाकालस्य यावत् पर्युषणां कुर्वन्ति ॥(७)।। (जहा णं अम्हंपि आयरिया उवज्झाया वासाणं जाव पज्जोसविंति) यथा अस्माकं आचार्या उपाध्यायाश्च यावत् पर्युषणां कुर्वन्ति (तहा णं अम्हेवि वासाणं सवीसइराए मासे विइक्कते) तथा वयमपि वर्षाकालस्य विंशत्या दिनैयुते मासे व्यतिक्रान्ते (वासावासं पजोसवेमो) पर्युषणां कुर्मः, (अंतरावि य से कप्पइ ) अर्वागपि तत् पर्युषणाकरणं कल्पते (नो से कप्पइ तंरयणि उवाइणावित्तए) परंन कल्पते तांरात्रिं-भाद्रशुक्लपश्चमीरात्रिं अतिक्रमयितुम् ॥(८)
तत्र परि-सामस्त्येन उषणं-वसनं पर्युषणा, सा द्वेधा-गृहस्थैः ज्ञाता अज्ञाता च, तत्र गृहस्थैः अज्ञाता यस्यां वर्षायोग्यपीठफलकादौ प्राप्ते कल्पोक्तद्रव्यक्षेत्रकालभावस्थापना क्रियते, सा चाषाढपूर्णिमायां, योग्यक्षेत्रा
१ उत्कृष्टत भाषाढपूर्णिमायामेव पर्युषणाकरणात् , तथा च वसनपर्युषणाया वार्षिकपर्युषणा न भिन्नदिने इति वदन्निरस्तो वादी, एवमभिवर्धिते वर्षे विंशत्या दिनैर्वसनलक्षणैव पर्युषणा ज्ञेया, परेषामनभिवर्धितेऽभिवर्धितत्वापत्तिर्दुरा, यतो मासस्य यत्र वृद्धिस्तत्र विंशत्याऽयत्र वर्षे त्रयोदशमास्या तेषां सांवत्सरिकमिति ।
SASO2O98-9888000
Jain Education
Loga
For Private & Personel Use Only
Viww.jainelibrary.org

Page #366

कल्प.सुबो-
व्या०७
॥१७॥
तिवद्धा
भावे तु पञ्चपञ्चदिनवृद्ध्या दशपर्वतिथिक्रमेण यावत् श्रावणकृष्णपश्चदश्यां एव, गृहिज्ञाता तु द्वेधा-सांवत्स- पर्युषणा रिककृत्यविशिष्टा गृहिज्ञातमात्रा च, तत्र सांवत्सरिककृत्यानि-संवत्सरप्रतिक्रान्ति १लञ्चनंश्चाष्टमं तपः३ भाद्रपदनसर्वार्हद्भक्तिपूजा ४ च, सङ्घस्य क्षामणं मिथ:५॥१॥ एतत्कृत्यविशिष्टा भाद्रसितपञ्चम्यां एव, कालिकाचार्यादेशाच्चतुर्थ्यामपि, केवलं गृहिज्ञाता तु सा यत् अभिवर्द्धिते वर्षे चतुर्मासकदिनादारभ्य विंशत्या दिनैर्वयमत्र स्थिताः स्मेति पृच्छतां गृहस्थानां पुरो वन्दन्ति, तदपि जैनटिप्पनकानुसारेण, यतस्तत्र युगमध्ये पौषो युगान्ते । चाषाढो बद्धते, नान्ये मासाः, तहिपनकं तु अधुना सम्यग् न ज्ञायते, ततः पश्चाशतैव दिनः पर्युषणा युक्तेति वृद्धाः । अत्र कश्चिदाह-ननु श्रावणवृद्धौ द्वितीयश्रावणसितचतुर्थ्यामेव पर्युषणा युक्ता, न तु भाद्रसितचा-1 तुझ्, दिनानां अशीत्यापत्तेः 'वासाणं सवीसइराए मासे विइकते' इति वचनबाधा स्यादिति चेत्, मैवं, अहो देवानुप्रिय ! एवं आश्विनवृद्धौ चतुर्मासककृत्यं द्वितीयाश्विनसितचतुर्दश्यां कर्तव्यं स्यात्, कार्तिकसितचतुदश्यां करणे तु दिनानां शतापत्त्या 'समणे भगवं महावीरे वासाणं सवीसइराए मासे विइकंते सत्तरिराईदिएहिं सेसेहि' इति समवायाङ्गवचनबाधा स्यात्, न चवाच्य-चतुर्मासिकानि हि आषाढादिमासप्रतिबद्धानि, तस्मात् कार्तिकचतुर्मासकं. कार्तिकसितचतुर्दश्यामेव युक्तं, दिनगणनायां त्वधिको मासः कालचूलेत्यविवक्ष- ॥१७३॥ णादिनानां सप्ततिरेवेति कुतः समवायाङ्गवचनबाधा इति ?, यतो यथा चतुर्मासकानि आषाढादिमासप्रतिब-18| २५ १ श्रावणादिवृद्धावेतस् पौषादिवृद्धिप्रसंगागतं वासापेक्षं वाक्यं प्रदर्शयन् प्रकरणगन्धस्याप्यज्ञ इत्यपकर्णनीयः, अधिकानामविवक्षयाऽप्येतत् ।
90700800
Jain Education
Alinal
For Private Personal use only
vijainelibrary.org

Page #367

द्वानि तथा पर्युषणाऽपि भाद्रपदमासप्रतिबद्धा तत्रैव कर्तव्या, दिनगणनायां तु अधिकमासः कालचूलेत्यवि
पर्युषणा IS वक्षणादू दिनानां पञ्चाशदेव कुतोऽशीतिवार्ताऽपि, न च भाद्रपदप्रतिवद्धत्वं पर्युषणाया अयुक्तं, बहुष्वागमेषु भाद्रपदन
तथा प्रतिपादनात् , तथाहि-'अन्नया पज्जोसवणादिवसे आगए अन्जकालगेण सालिवाहणो भणिओ-भद्दवयजु-|| तिबदा पहपंचमीए पज्जोसवणा' इत्यादि पर्युषणाकल्पचूर्णी, तथा-'तत्थ य सालिवाहणो राया, सो असावगो, सो अ कालगजं तं इंतं सोऊण निग्गओ अभिमुहो समणसंघो अ, महाविभूइए पविट्ठो कालगज्जो, पविटेहि अ भणि-भद्दवयसुद्धपंचमीए पज्जोसविजइ, समणसंघेण पडिवण्णं, ताहे रण्णा भणि-तदिवसं मम लोगा
गुवत्तीए इंदो अणुजाणेअव्वो होहित्ति साहुचेइए ण पज्जुवासिस्सं, तो छडीए पज्जोसवणा किजउ, आयII रिएहिं भणिअं-न वद्दति अइकमिउं, ताहे रण्णा भणिअं-ता अणागयचउत्थीए पज्जोसविंति, आयरिएहिं भणिअंएवं भवउ, ताहे चउत्थीए पजोसवितं, एवं जुगप्पहाणेहिं कारणे चउत्थी पवत्तिआ, सा चेवाणुमया सव्व
१ अन्यदा पयुषणादिवसे आगते आर्यकालकेन शालिवाहनो भणितो-भाद्रपदशुक्लपंचम्यां पर्युषणा । २ तत्र च शालिवाहनो राजा, स च श्रावकः, स च कालकार्य. तमायान्तं श्रुत्वा निर्गतोऽभिमुखं श्रमणसंघश्च, महाविभूत्या प्रविष्टः कालकार्यः, प्रविष्टैश्च. भणितं-भाद्रपदशुद्धपञ्चम्यां पर्युष्यते, श्रमणसंघेन प्रतिपन्नं, तदा राज्ञा भणितं-तद्दिवसे मम लोकानुवृत्त्या इन्द्रः अनुज्ञापयितव्यो भविष्यतीति साधुचैत्यानि न पर्युपासिष्ये, तस्मात् षष्ठयां पर्युषणा क्रियता, आचार्भणितं-न वर्त्तते अतिक्रान्तुं, तदा राज्ञा भणितं-तस्माद् अनागतचतुया पर्युष्यतां, आचार्भणितं-एवं भवतु, तदा चतुर्थ्या पर्युषितं, एवं युगप्रधानैः कारणे चतुर्थी प्रवर्तिता, सैव च अनुमता सर्वसाधूनाम् ।
JainEducationa l

T
ww.jainelibrary.org

Page #368

कल्प.सबो- साहण' मित्यादि श्रीनिशीथचूर्णिदशमोद्देशक, एवं यत्र कुत्रापि पर्युषणानिरूपणं तत्र भाद्रपदविशेषितमेव, न
द्वितीयभाव्या०७||तु काप्यागमे 'भद्दवयसुद्धपंचमीए पज्जोसविजईत्ति पाठवत् 'अभिवडिअवरिसे सावणसुद्धपंचमीए पज्जोसवि- द्रपदे पर्यु
जईत्ति पाठ उपलभ्यते, ततः कार्तिकमासप्रतिबद्धचतुर्मासककृत्यकरणे यथा नाधिकमासः प्रमाणं तथा षणा ॥१७॥
भाद्रमासप्रतिबद्धपर्युषणाकरणेऽपि नाधिकमासः प्रमाणमिति त्यज कदाग्रहं, किंच अधिकमासः किं काकन भक्षितः? किं वा तस्मिन् मासे पापं न लगति ? उत बुभुक्षा न लगति ? इत्याद्युपहसन् मा खकीयं अहिलत्वं प्रकटय, यतस्त्वमपि अधिकमासे सति त्रयोदशसु मासेषु जातेष्वपि सांवत्सरिकक्षामणे 'बारसण्हं मासाणं'|| १५ इत्यादिकं वदन्नधिकमासं नाङ्गीकरोषि, एवं चतुर्मासिकक्षामणेऽधिकमाससद्भावेऽपि 'चंउण्हं मासाण'मित्यादि, पाक्षिकक्षामणेऽधिकतिथिसम्भवेऽपि 'पन्नरसण्हं दिवसाण' मिति च ब्रूषे, तथा नवकल्पविहारादिलोकोत्तरकार्येषु 'आसाढे मासे दुपया' इत्यादि सूर्यचारे लोकेऽपि दीपालिकाक्षततृतीयादिपर्वसु धनकलान्तरादिषु च अधिकमासो न गण्यते तदपि त्वं जानासि, अन्यच्च-सर्वाणि शुभकार्याणि अभिवर्द्धिते मासे नपुंसक इतिकृत्वा ज्योतिःशास्त्रे निषिद्धानि, अपरं च आस्तामन्योऽभिवर्द्धितो भाद्रपदवृद्धौ प्रथमो भाद्रपदोऽपि अप्रमाणमेव, यथा चतुर्दशीवृद्धौ प्रथमां चतुर्दशीमवगणय्य द्वितीयायां चतुर्दश्यां पाक्षिककृत्यं क्रियते | ॥१७॥
१ तेरसण्डं मासाणं इत्यादि पंचण्हं मासाणं इत्यादि च वदन् कश्चित् शास्त्राणां वाचारस्यापि च विराधकः, पञ्चमासिकसाधिकमाससांवत्सरिकप्रतिक्रमणकथनापत्तेः, पक्षे च दिनानां सदैवानियमः, यवनवागेव प्रत्यभिवर्षितमागमनं कार्य मासे मासे ।
तक्षकक्षामणेऽधिकसे दुषया' इत्यादि जानासि, अन्याऽभिवद्धितो भातुर्दश्यां पाक्षिकासाधिकमास
Join Education
For Private
Personal Use Only

Page #369

क. सु. ३०
तथाऽत्रापि, एवं तर्हि अप्रमाणे मासे देवपूजामुनिदानावश्यकादि कार्यमपि न कार्य इत्यपि वक्तुं माऽधरौष्ठं चपलेय, यतो यानि हि दिनप्रतिबद्धानि देवपूजामुनिदानादिकृत्यानि तानि तु प्रतिदिनं कर्त्तव्यान्येव, यानि च सन्ध्यादिसमयप्रतिबद्धानि आवश्यकादीनि तान्यपि यं कश्चन सन्ध्यादिसमयं प्राप्य कर्त्तव्यान्येव, यानि तु भाद्रपदादिमासप्रतिबद्धानि तानि तु तद्वयसम्भवे कस्मिन् क्रियते इति विचारे प्रथमं अवगणय्य द्वितीये क्रियते इति सम्यग् विचारय ॥ तथा च पश्य अचेतना वनस्पतयोऽपि अधिकमासं नाङ्गीकुर्वते, येनाधिकमासे प्रथमं परित्यज्य द्वितीय एव मासे पुष्प्यन्ति, यदुक्तं आवश्यकनिर्युक्तौ - "जइ फुल्ला कणिआरडा चूअग! अहिमासयंमि घुमि । तुह न खमं फुल्लेडं जड़ पचंता करिति डमराई ॥ १ ॥" तथा च कश्चित् ' अभिवड्डि मि वीसा इअरेसु सवी सई मासे' इति वचनबलेन मासाभिवृद्धौ विंशत्या दिनैरेव लोचादिकृत्यविशिष्टां पर्युषणां करोति, तदप्ययुक्तं, येन 'अभिवडिअंमि वीसा' इति वचनं गृहिज्ञातमात्रापेक्षया, अन्यथा 'आसाढ पुण्णिमासीए पजोसविंति एस उस्सग्गो, सेसकालं पज्जोसविताणं अववाउ'त्ति श्रीनिशीथचूर्णिदशमोद्देशकवचनादाषाढपूर्णिमायामेव लोचादिकृत्यविशिष्टा पर्युषणा कर्त्तव्या स्यात् इत्यलं प्रसङ्गेन ॥ तत्र कल्पोक्ता द्रव्य १ क्षेत्र २काल ३ भाव ४ स्थापना चैवं द्रव्यस्थापना तृणडगलछारमल्लकादीनां परिभोगः सचित्तादीनां च परिहारः, तत्र सचित्तद्रव्यं शैक्षो न प्रव्राज्यते अतिश्रद्धं राजानं राजामात्यं च विना, अचित्तद्रव्यं च वस्त्रादि न गृह्यते, १ किं तिथिवृद्धौ नोत्तरतिथौ पापं ?, विचारय । २ यदि पुष्पिताः कणवीराः चूत ! अधिकमासे घुष्टे । तव न क्षमं पुष्पितुं यदि प्रत्यंताः कुर्वन्ति डमरादि ॥

मासवृद्धि चर्चा कल्पव्यवस्था
सू. ८
१०
१३

Page #370

कल्प सुबो-मिश्रद्रव्यं सोपधिक शिष्यः, क्षेत्रस्थापना सक्रोशं योजनं, ग्लानवैद्यौषधादिकारणे च चत्वारि पञ्च वा योज
अवग्रहः व्या०९नानि, कालस्थापना चत्वारो मासाः, भावस्थापना क्रोधादीनां विवेकः ईर्यादिसमितिषु चोपयोग इति४(८)MANTI
IST (वासावासं पजोसवियाणं) वर्षावासं चतुर्मासकं पर्युषितानां-स्थितानां ( कप्पइ) कल्पते (निग्गंथाण वागमनवि॥१७५॥
निग्गंथीण वा) निर्ग्रन्थानां-साधूनां वा निर्ग्रन्थीनां-साध्वीनां वा (सव्वओ समंता सक्कोसं जोयणं उग्गहं चारश्च सू. ओगिण्हित्ताणं) सर्वतः-चतसृषु दिक्षु समन्तात्-विदिक्षु च सक्रोशं योजनं अवग्रहं अवगृह्य (चिहिउं अहालं- ९-१३ दमवि उग्गहे ) अथेत्यव्ययं, लन्दशब्देन काल उच्यते, तत्र यावता कालेनाद्रः करः शुष्यति तावान् कालो जघन्यं लन्दं, पश्च अहोरात्रा उत्कृष्टं लन्द, तन्मध्ये मध्यमं लन्द, लन्दमपि कालं यावत्-स्तोककालमपि अवग्रहे स्थातुं कल्पते,न तु अवग्रहादु बहिः, अपिशब्दात् अलन्दमपि बहुकालमपि यावत् षण्मासानेकत्रांवग्रहे स्थातुं कल्पते, न तु अवग्रहादु बहिः, गजेन्द्रपदादिगिरेर्मेखलाग्रामस्थितानां षट्सु दिक्षु उपाश्रयात् साईक्रोशद्वयगमनागमने पञ्चकोशावग्रहः, यत्तु विदिक्षु इत्युक्तं तव्यावहारिकविदिगपेक्षया, नैश्चयिकवि दिशां एकप्रदेशात्मकत्वेन तत्र गमनासम्भवात्, अटवीजलादिना व्याघातेषु त्रिदिको द्विदिको एकदिको वाऽवग्रहो भाव्यः॥(९)॥ (वासावासं पज्जोसवियाणं कप्पइ निग्गंथाणं वा निग्गंधीण वा) वर्षावासं-चतुर्मासकं पर्युषितानां स्थितानां कल्पते निर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनां वा (सबओ समंता सकोसं जोयणं भिक्खायरियाए गंतुं ॥१७५॥ पडिनियत्तए) सर्वतः-चतसृषु दिक्षु समन्तात्-विदिक्षु च सक्रोशं योजनं भिक्षाचर्यायां गन्तुं प्रतिनिव
980202017
२५
नां कल्पते निर्ग्रन्थानाणं कप्पइ निग्गंधाणं वा निजादको द्विदिको एकदिको वाऽवग्रहो
dan teman
For Private
Personel Use Only

Page #371

नामथि
र्तितम् ॥(१०)। (जत्थ नई निच्चोयगा निचसंदणा) यत्र नदी नित्योदका-नित्यं प्रचुरजला नित्यस्यन्दना
अवग्रह नित्यस्रवणशीला सततवाहिनीत्यर्थः (नो से कप्पइ सवओ समंता सकोसं जोयणं भिक्खायरियाए गंतुं पडिनियत्तए) नैव तत्र कल्पते सर्वासुदिक्षु विदिक्षु च सक्रोशं योजनं भिक्षाचर्यायां गन्तुं प्रतिनिवर्तितुं॥(११)। गमनवि(एरावई कुणालाए) यथा ऐरावती नाम्नी नदी कुणालायां पुर्यां सदा द्विक्रोशवाहिनी तादृशीं नदी लङ्घयितुंचारश्च सू. कल्प्या, स्तोकजलत्वात् , यतः (जत्थ चक्किया सिया एगं पायं जले किच्चा एगं पायं थले किच्चा) यत्र एवं १-१३ कर्तुं शक्नुयात्, किं तदित्याह-सिया-यदि एक चरण जले कृत्वा-जलान्तः प्रक्षिप्य एकं चरणं स्थले कृत्वाजलादुपरि आकाशे कृत्वा (एवं चक्किया एवन्नं कप्पइ सबओ समंता सकोसं जोयणं गंतुं पडिनियत्तए) अनया रीत्या गन्तुं शक्नुयात् एवं सति कल्पते सर्वतः समन्तात् सक्रोशं योजनं गन्तुं प्रतिनिवर्तितुम्॥(१२)॥ (एवं चे नो चक्किया एवं से नो कप्पइ सवओ समंता गंतुं पडिनियत्तए ) पूर्वोक्तरीत्या नैव यत्र गन्तुं शक्नुयात् एवं तस्य साधो नो कल्पते सर्वतः समन्तात् गन्तुं प्रतिनिवर्तितुं, यत्र च एवं कर्तुं न शक्नुयात् जलं विलोड्य गमनं स्यात् तत्र गन्तुं न कल्पते इतिभावः, जङ्घाई यावदुदकं दकसङ्घहो नाभिं यावल्लेपो नाभेरुपरि लेपोपरि, तत्र शेषकाले मासे मासे त्रिभिर्दकसङ्घहे सति क्षेत्रं नोपहन्यते, तत्र गन्तुं कल्पते इति भावः, वर्षाकाले च सप्तभिः क्षेत्रं नोपहन्यते, चतुर्थेऽष्टमे च दकसङ्घद्दे सति क्षेत्रं उपहन्यते एव, लेपस्तु एकोऽपि क्षेत्र उपहन्ति, नाभिं यावज्जलसद्भावे तु गन्तुं न कल्पते एव, किं पुनर्लेपोपरि ?-नाभेरुपरि जलसद्भावे ॥ (१३)॥
00020201202OTOSBA000202092e
Jain Education G
onal
For Private & Personel Use Only
M
ww.jainelibrary.org

Page #372

कल्प.सुयो- व्या०९
॥१७६॥
(वासावासं पज्जोसवियाणं अत्थेगइयाणं) चतुर्मासकं स्थितानां केषाश्चित् साधूनां (एवं वुत्तपुत्वं भवइ, गुर्वाज्ञया दावे भंते ! एवं से कप्पइ दावित्तए, नो से कप्पइ पडिगाहित्तए) गुरुभिः एवं प्रागुक्तं भवति-ग्लानायामुकं दानग्रहणवस्तु दापयेः भदन्त :-हे शिष्य, तदा तस्य साधोः कल्पते दापयितुं, परं नो तस्य कल्पते खयं प्रतिग्रहीतुम् || व्यवस्था ॥(१४)। (वासावासं पज्जोसवियाणं अत्थेगइयाणं एवं वुत्तपुवं भवइ) चतुर्मासकं स्थितानां केषाञ्चित् साधूनांश
सू.१४-६ गुरुभिः एवं प्रागुक्तं भवति (पडिगाहे भंते !, एवं से कप्पइ पडिगाहित्तए, नो से कप्पइ दावित्तए) स्वयं प्रतिगृह्णीयाः हे शिष्य!, तदा तस्य कल्पते प्रतिग्रहीतुं, परं नो तस्य कल्पते दापयितुं, यद्येवमुक्तं भवति यत् त्वं खयं प्रतिगृह्णीयाः ग्लानाय अन्यो दास्यति तदा खयं प्रतिग्रहीतुंकल्पते न तु दातुं इत्यर्थः।(१५)।(वासावासं पजोसवियाणं अत्थेगइयाणं एवं वुत्तपुवं भवइ) चतुर्मासकंस्थितानां केषाञ्चित् साधूनां गुरुभिः एवं प्रागुक्तं भवति (दावे भंते! पडिगाहेहि भंते !, एवं से कप्पइ दावित्तएवि पडिगाहित्तएवि) दापयेः हे शिष्य ! खयं प्रतिगृह्णीयाः हे शिष्य !, तदा तस्य कल्पते दापयितुमपि प्रतिग्रहीतुमपि, यदि च दद्याः प्रतिगृह्णीयाश्चेत्युक्तं भवति तदा दातुं प्रतिग्रहीतुं चोभयमपि कल्पते ॥ (१६)॥ (वासावासं पज्जोसवियाणं नो कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा) चतुर्मासकं स्थितानां नो कल्पते साधूनां साध्वीनां च, कीदृशना ?-(हहाणं) हृष्टानां- ॥१७६॥ तारुण्येन समर्थानां, तरुणा अपि केचिद्रोगिणो निर्बलशरीराश्च भवन्ति, अत उक्तं-(आरुग्गाणं बलियसरीराण) आरोग्यानां बलवच्छरीराणां, ईदृशानां साधूनां (इमाओ नव रसविगईओ अभिक्खणं अभिक्खणं आहा
२५
२८
Jain Education
a
l
For Private & Personel Use Only
jainelibrary.org

Page #373

हृष्टानांविकृतीनामकल्प्यता
रित्तए) इमा: वक्ष्यमाणाः नव रसप्रधाना विकतयोऽभीक्ष्णं-वारंवारं आहारयितुं न कल्पते (तंजहा) तद्यथा-12 (खीरं १ दहिं २ नवणीयं ३ सप्पि४ तिल्लं५ गुडं ६ महं ७ मज ८ मंसं ९) दुग्धं १ दधि २ म्रक्षणं ३ घृतं ४ तेलं ५ गुडः ६ मधु ७ मा ८ मांसं ९, अभीक्ष्णग्रहणात् कारणे कल्पन्तेऽपि, नवग्रहणात् कदाचित् पक्कान्नं गृह्यतेऽपि, तत्र विकृतयो द्वेधा-साञ्चयिका असाञ्चयिकाश्च, तत्रासाञ्चयिका या बहुकालं रक्षितुमशक्या दुग्धदधिपक्कानाख्याः, ग्लानत्वे गुरुवालाद्युपग्रहार्थं श्राद्धाग्रहाद्वा ग्राह्याः, साञ्चयिकास्तु घृततैलगुडाख्यास्तिस्रः, ताश्च प्रतिलम्भयन् गृही वाच्यो-महान् कालोऽस्ति, ततो ग्लानादिनिमित्तं ग्रहीष्यामः, स वदेत्-गृह्णीत, चतुमोसी यावत् प्रभूताः सन्ति, ततो ग्राह्या बालादीनां च देया न तरुणानां, यद्यपि मधु १ मद्य २ मांस ३. नवनीत ४ वर्जनं यावज्जीवं अस्त्येव तथापि अत्यन्तापवाददशायां पायपरिभोगाद्यर्थ कदाचिद् ग्रहणेऽपि चतुर्मास्यां सर्वथा निषेधः॥ (१७)॥ (वासावासं पज्जोसवियाणं अत्थेगइआणं एवं वुत्तपुवं भवइ) चतुर्मासक स्थितानां अस्ति एतद् एकेषां-वैयावृत्त्यकरादीनां एवमुक्तपूर्व भवति, गुरुं प्रतीति शेषः, वैयावृत्त्यकरैगुरवे एवं उक्तं भवतीत्यर्थः (अट्ठो भंते। गिलाणस्स) हे भदन्त-भगवन् ! अर्थो वर्त्तते ग्लानस्य विकृत्या इति वैयावृत्त्यकरेण प्रश्ने कृते (से अ वएज्जा) स गुरुः वदेत् (अट्ठो) ग्लानस्य अर्थो वर्त्तते, (से अ पुच्छेअबो)। ततः स ग्लानः प्रष्टव्यः (केवइएणं अट्ठो) कियता विकृतिजातेन क्षीरादिना तवार्थः ?, तेन ग्लानेन खप्रमाणे उक्त ( से अ वइजा) स वैयावृत्त्यकरो गुरोरग्रे समागत्य यात्-( एवइएणं अट्ठो गिलाणस्स) एतावतार्थों
Jan Educatan Internationa

Page #374

कल्प. सुबो
व्या० ९
॥१७७॥
Jain Education I
ग्लानस्य, ततो गुरुराह - ( जं से पमाणं वयइ ) यत् स ग्लानः प्रमाणं वदति ( से य पमाणओ घित्तवे ) तत्प्रमाणेन 'से' इति तद्विकृतिजातं ग्राह्यं त्वया, ततः ( से य विन्नविज्जा ) स च वैयावृत्त्यकरादिः विज्ञापयेत् कोऽर्थो ? - गृहस्थपार्श्वात् याचेत, विज्ञप्तिधातुरत्र याच्ञायां ( से य विन्नवेमाणे लभिज्जा ) स वैयावृत्यकरो याचमानो लभेत तद्वस्तु क्षीरादि ( से य पमाणपत्ते ) अथ च तद्वस्तु प्रमाणप्राप्तं पर्यासं जातं ततश्च ( होउ अलाहि इय वत्तवं सिआ ) तत्र 'होउ 'ति भवतु इतिपदं साधुप्रसिद्धं इच्छमितिशब्दस्यार्थे, अलाहित्ति सृतं इत्यर्थे, इति पदद्वयं गृहस्थं प्रति वक्तव्यं स्यात्, ततो गृही ब्रूते - ( से किमाहु भंते !) अथ किमाहुर्भदन्ताः !, कुतो भवन्तः सृतमिति ब्रुवते इत्यर्थः, ततः साधुराह - (एवइएणं अट्ठो गिलाणस्स) एतावतैव अर्थोऽस्तीति, ततः (सिया णं एवं वयंतं परो वइज्जा ) स्यात् - कदाचित् णं इति वाक्यालङ्कृतौ एवं वदन्तं साधुं प्रति परो- गृहस्थो वदेत्, यत् (पडिगाहेहि अजो ! पच्छा तुमं भोक्खसि वा पाहिसि वा ) हे आर्य !-साधो प्रतिगृहाण पश्चात् ग्लानभोजनानन्तरं यदधिकं तत् त्वं भोक्ष्यसे- भुञ्जीथाः पकान्नादिकं, पास्यसि-पिबेः क्षीरादिकं, कचित् 'पाहिसि'त्तिस्थाने 'दाहिसि' त्ति दृश्यते, तदा तु स्वयं भुञ्जीथाः अन्येभ्यो वा दद्या इति व्याख्येयं ( एवं से कप्पड़ पडिगाहित्तए) एवं तेनोक्ते तत् कल्पते अधिकं प्रतिग्रहीतुं (नो से कप्पइ गिलाणनीसाए पडिगाहित्तए ) न च पुनर्लान निश्रया गार्ध्यात् स्वयं ग्रहीतुं ग्लानार्थ याचितं मण्डल्यां नानेयमित्यर्थः ॥ ( १८ ) |
( वासावासं पज्जोसवियाणं ) चतुर्मासकं स्थितानां ( अत्थि णं थेराणं तहष्पगाराई कुलाई ) अस्त्येतत् णं

ग्लानार्थ विकृत्यानयनं सू. १८
२०
२५ ॥ १७७॥
२८

Page #375

।
दृश्यवाचननिषेधः
सम्मतानि (बहुमयाई मायेपू तानि वैश्वासिकानि (सम्यान वा स्थैर्यवन्ति (सामिया तरन्यैर्वा |
इति प्राग्वत् स्थविराणां तथाप्रकाराणि-अजुगुप्सितानि कुलानि-गृहाणि, किंविशिष्टानि?-(कडाई) तैरन्यैर्वा श्रावकीकृतानि (पत्तिआई) प्रीतिकराणि (थिजाई) प्रीतौ दाने वा स्थैर्यवन्ति (वेसासियाई) निश्चित अत्र लप्स्येऽहमिति विश्वासो येषु तानि वैश्वासिकानि (सम्मयाई) येषां यतिप्रवेशः सम्मतो भवति तानि सम्मतानि (बहुमयाई) बहवोऽपि साधवः सम्मता येषां अथवा बहूनां गृहमनुष्याणां साधवः सम्मता येषु तानि बहुमतानि (अणुमयाई भवंति) अनुमतानि-दानं अनुज्ञातानि अथवा अणुरपि-क्षुल्लकोऽपि मतो येषु सर्वसाधुसाधारणत्वात् न तु मुखं दृष्ट्वा तिलकं कुर्वन्तीति अनुमतानि अणुमताणि वा भवन्ति (तत्थ से नो कप्पइ अदक्खु वइत्तए) तत्र-तेषु गृहेषु 'से' तस्य साधोः याच्यं वस्तु अदृष्ट्रा इति वक्तुंन कल्पते (अस्थि ते आउसो! इमं वा) यथा हे आयुष्मन् ! इदं इदं वा वस्तु अस्ति? इति, अदृष्टं वस्तु प्रष्टुं न कल्पते इत्यर्थः (से किमाह भंते!) तत् कुतो भगवन् ! इति शिष्यप्रश्ने गुरुराह-यतस्तथाविधः (सड्डी गिही गिण्हइ वा तेणियंपि कुजा) श्रद्धावान् गृही मूल्येन गृहीत, यदि च मूल्येनापिन प्रामोति तदास श्रद्धातिशयेन चौर्यमपि कुर्यात् , कृपणगृहे तु अदृष्ट्वाऽपि याचने न दोषः॥ (१९)॥
(वासावासं पज्जोसवियस्स)चतुर्मासकं स्थितस्य (निच्चभत्तियस्स भिक्खुस्स) नित्यमेकाशनकारिणः भिक्षोः (कप्पइ एगं गोअरकालं गाहावइकुलं) कल्पते एकस्मिन् गोचरचर्याकाले गाथापते:-गृहस्थस्य कुलं-1 गृहं (भत्ताए वा पाणाए वा निक्खमित्तए वा पविसित्तएवा) भक्तार्थ वा पानार्थं वा निष्क्रमितुं वा प्रवेष्टुं
१४
Jain Education Intern
For Private & Personel Use Only
ainelibrary.org

Page #376

कल्प. सुबो
व्या० ९
॥१७८॥
Jain Education Info
वा कल्पते, न तु द्वितीयवारं, परं ( णन्नत्थ ) णकारो वाक्यादौ अलङ्कारार्थः, अन्यत्र आचार्यादिवैयावृक्यकरेभ्यः, तान् वर्जयित्वेत्यर्थः, ते तु यदि एकवारं भुक्तेन वैयावृत्त्यं कर्त्तुं न शक्नुवन्ति तदा द्विरपि भुञ्जते, तपसो हि वैयावृत्त्यं गैरीय इति, (आयरियवेयावच्चेण वा ) आचार्यवैयावृत्त्यकरान् वा (उवज्झायवेयावच्चेण वा) उपाध्यायवैयावृत्त्यकरान् वा (तवस्सिवेयावच्चेण वा ) तपखिवैयावृत्त्यकरान् वा ( गिलाणवेयावचेण वा ) ग्लान वैयावृत्यकरान् वा ( खुड्डएण वा खुड्डिआए वा अवजणजागरण वा ) यावत् व्यञ्जनानि - बस्तिकूर्च कक्षादिरोमाणि न जातानि तावत् क्षुल्लकक्षुल्लिकयोरपि द्विर्भुञ्जानयोर्न दोष:, यद्वा वैयावृत्त्यमस्यास्तीति वैयावृत्यो वैयावृत्त्यकर इत्यर्थः आचार्यश्च वैयावृत्त्यश्च आचार्यवैयावृत्त्यौ, एवं उपाध्यायादिष्वपि ततश्च आचार्यउपाध्यायतपखिग्लानक्षुल्लकानां तद्वैयावृत्त्यकराणां च द्विर्भोजनेऽपि न दोष इत्यर्थो जातः ॥ ( २० ) ॥ ( वासावासं पज्जोसवियस्स) चतुर्मासकं स्थितस्य ( चउत्थभत्तियस्स भिक्खुस्स अयं एवइए विसेसे ) एकान्तरोपवासिनः साधोरयमेतावान् विशेषो (जं से पाओ निक्खम्म ) यत् स प्रातर्निष्क्रम्य गोचरचर्यार्थं
वामेव विडगं भुच्चा ) प्रथममेव विकटं प्रासुकाहारं भुक्त्वा (पिच्चा ) तक्रादिकं पीत्वा ( पडिग्गहगं संलिहिय संपमज्जिय ) पात्रं संलिख्य - निर्लेपीकृत्य सम्प्रमृज्य-प्रक्षाल्य ( से य संथरिया कप्पड़ से तद्दिवसं तेणेव भत्तद्वेणं पज्जोसवित्तए) स यदि संस्तरेत्-निर्वहेत् तर्हि तेनैव भोजनेन तस्मिन् दिने कल्पते पर्युषितुं स्थातुं ( से य नो संधरिजा ) अथ यदि न संस्तरेत् स्तोकत्वात् ( एवं से कप्पइ दुच्चंपि गाहावइकुलं भत्ताए वा पाणाए

गोचरचर्या - वेलानियमः
सू. २०-२४
२०
२५
॥१७८॥
२८
w.jainelibrary.org

Page #377

वा निक्खमित्तए वा पविसित्तए वा)तदा तस्य साधोः कल्पते द्वितीयवारं गृहस्थगृहे भक्तार्थ वा पानार्थं वा निष्क-गोचरचर्यामितुं वा प्रवेष्टुं वा ॥(२१)। (वासावासं पज्जोसवियस्स) चतुर्मासकं स्थितस्य (छट्ठभत्तियस्स भिक्खुस्स) नित्यंलानियमः षष्ठकारिणः भिक्षोः (कप्पंति दो गोअरकालागाहावइकुलं भत्ताए वा पाणाए वा निक्खमित्तए वा पविसित्तएस.२०-२४ वा) कल्पेतेह्रौ गोचरकालौ गृहस्थगृहे भक्तार्थ वा पानार्थ वा निष्क्रमितुं वा प्रवेष्टुं वा ॥(२२)॥(वासावासं पजोसवियस्स) चतुर्मासकं स्थितस्य ( अट्ठमभत्तियस्स भिक्खुस्स) नित्यं अष्टमकारिणः भिक्षोः (कप्पंति तओ गोअरकाला गाहावइकुलं भत्ताए वा पाणाए वा निक्खमित्तए वा पविसित्तए वा) कल्पन्ते त्रयो गोचरकालाः गृहस्थगृहे भक्तार्थ वा पानार्थं वा निष्क्रमितुं वा प्रवेष्टुं वा ॥(२३)। (वासावासं पज्जोसवियस्स) चतुर्मासक |स्थितस्य (विगिहभत्तियस्स भिक्खुस्स कप्पति सत्वेऽवि गोअरकाला गाहावइकुलं भत्ताए वा पाणाए वा निक्खमित्तए वा पविसित्तए वा) नित्यं अष्टमादपरि तपःकारिणः भिक्षोः कल्पन्ते सर्वेऽपि गोचरकाला: गृहस्थगृहे भक्तार्थ वा पानार्थ वा निष्क्रमितुं वा प्रवेष्टुं वा, यदा इच्छा भवति तदा भिक्षते, न तु प्रातहीतमेव धारयेत्, सञ्चयजीवसंसक्तिसाघ्राणादिदोषसम्भवात् ॥ (२४)॥
एवमाहारविधिमुक्त्वा पानकविधिमाह-(वासावासं पज्जोसवियस्स) चतुर्मासकं स्थितस्य (निचभत्तियस्स भिक्खुस्स) नित्यं एकाशनकारिणः भिक्षोः (कप्पंति सबा पाणगाई पडिगाहित्तए) कल्पते सवाणि पानकानि प्रतिग्रहीतुं, सवोणि च आचाराडोक्तानि एकविंशतिः, अत्र वक्ष्यमाणानि नव वा, तत्राचाराङ्गोक्तानि इमानि
Jain Education
anal

TOLww.jainelibrary.org

Page #378

कल्प.सुबोव्या० ९ ॥१७९॥
उस्सेइमर संसेइम २ तंडल ३तुस ४तिल ५जवोदगा ६यामंसोवीर ८ सुद्धवियर्ड ९ अंबय १० अंबाडग ११
उत्सेदिमाकविलु १२॥१॥मउलिंग १३ दक्ख १४ दाडिम १५ खज्जुर १६ नालिकेर १७ कयर १८ बोरजलं १९। आमलगं २012 दिजलविचिंचापाणगाई २१ पढमंगभणिआइं॥२॥ एषु पूर्वाणि नव तु अत्रोक्तानि (वासावासं पज्जोसवियस्स)चतुर्मासधिसू.२५ स्थितस्य (चउत्थभत्तियस्स भिक्खुस्स) एकान्तरोपवासकारिणः भिक्षोः (कप्पति तओ पाणगाई पडिगाहित्तए) कल्पते त्रीणि पानकानि प्रतिग्रहीतुं (तंजहा) तद्यथा-(उसस्सेइमं संसेइमं चाउलोदगं) उत्खेदिमपिष्टादिभृतहस्तादिधावनजलं संखेदिम-यत्पर्णाद्युत्काल्य शीतोदकेन सिञ्च्यते तज्जलं, तण्डुलधावनजलं ॥ (वासावासं पज्जोसवियस्स) चतुर्मासकं स्थितस्य (छट्ठभत्तियस्स भिक्खुस्स) नित्यं षष्ठकारिणः भिक्षोः (कप्पंति तओ पाणगाइं पडिगाहित्तए) कल्पन्ते त्रीणि पानकानि प्रतिग्रहीतुं (तंजहा) तद्यथा-(तिलोदगं तुसोदगं जवोदगं वा) तिलोदकं-निस्त्वचिततिलधावनजलं तुषोदकं-बीह्यादितुषधावनजलं यवोदकं-यवधावनजलं ॥ (वासावासं पज्जोसवियस्स) चतुर्मासकं स्थितस्य (अट्ठमभत्तियरस भिक्खुस्स) नित्यं अष्टमकारिणः भिक्षोः (कप्पंति तओ पाणगाइं पडिगाहित्तए) कल्पन्ते त्रीणि पानकानि प्रतिग्रहीतुं (तंजहा) तद्यथा-(आयाम वा, सोवीरं वा, सुद्धवियडं वा ) आयामकः-अवश्रावणं सौवीरं-काधिक शुद्धविकटं-उष्णोदकं ॥ (वासा-1॥१७९॥ वासं पज्जोसवियस्स ) चतुर्मासकं स्थितस्य ( विकिट्ठभत्तियस्स भिक्खुस्स) अष्टमादुपरि तपःकारिणः भिक्षोः (कप्पइ एगे उसिणवियडे पडिगाहित्तए) कल्पते एक उष्णोदकं प्रतिग्रहीतुं (सेविय णं असित्थे २८
भत्तियस्स भिक्खुस्स) मत तज्जलं, तण्डुलधावनजला
स्वोदगं वा) तिलमाहितए) कल्पन्ते श्रीणि
Jain Education Interneta
For Private & Personel Use Only

Page #379

त्तिविधिः सू. २६
||नोविय णं ससित्थे ) तदपि सिक्थरहितं नैव सिक्थसहितं, यतः प्रायेण अष्टमादूर्व तपखिनः शरीरं देवो- ऽधितिष्ठति ॥ (वासावासं पज्जोसवियस्स) चतुर्मासकं स्थितस्य (भत्तपडियाइक्खियस्स भिकखुस्स) भक्तप्रत्याख्यानकरस्थ-अनशनकारिणः भिक्षोः (कप्पइ एगे उसिणवियडे पडिगाहित्तए) कल्पते एकं उष्णोदकं प्रतिग्रहीतुं (सेविय णं असित्थे) तदपि सिक्थरहितं, नैव सिक्थसहितं (सेविय णं परिपूए नो चेवणं अपरिपूए)तदपि परिपूर्त-वस्त्रगलितं नैव अगलितं, तृणादेगले लगनात् (सेविय णं परिमिए, नो चेव णं अपरिमिए) तदपि मानोपेतं नैव अपरिमितं, अन्यथाऽजीणं स्यात् (सेविय णं बहुसंपन्ने नो चेवणं अबहुसंपन्ने ) तदपि बहुसंपूर्ण-किश्चिदूनं नैव बहुन्यून, तृष्णानुपशमात् ॥ (२५)॥
(वासावासं पजोसवियस्स) चतुर्मासकं स्थितस्य (संखादत्तियस्स भिकूखुस्स ) दत्तिसङ्ख्याकारिणो भिक्षोः (कप्पंति पंच दत्तीओ भोयणस्स पडिगाहित्तए पंच पाणगस्स) कल्पन्ते पञ्च दत्तयः भोजनस्य प्रतिग्रहीतुं पश्च पानकस्य (अहवा चत्तारि भोअणस्स पंच पाणगस्स) अथवा चतस्रः भोजनस्य पञ्च पानकस्य (अहवा पंच भोअणस्स चत्तारि पाणगस्स) अथवा पञ्च भोजनस्य, चतस्रः पानकस्य, तत्र दत्तिशब्देन अल्पं बहु वा यदेकवारेण दीयते तदुच्यते इत्याह-(तत्थ णं एगा दत्ती लोणासायणमित्तमवि पडिगाहिया सिया) तत्र एका दत्तिः लवणास्वादनप्रमाणेऽपि भक्तादौ प्रतिगृहीते स्यात्, यतो लवणं किल स्तोकं दीयते, यदि तावन्मानं भक्तपानस्य गृह्णाति साऽपि दत्तिर्गण्यते, पश्चेत्युपलक्षणं तेन चतस्रस्तिस्रो द्वे एका षट् सप्त वा यथाभि
Jain Education Thematiana
For Private & Personel Use Only

Page #380

२
कल्प.सबो- ग्रहं वाच्याः, समग्रस्य च सूत्रस्य अयं भाव:-यावत्योऽन्नस्य पानकस्य वा दत्तयो रक्षिता भवन्ति तावत्य एव संखडीवर्जव्या०९ तस्य कल्पन्ते, न तु परस्परं समावेशं कर्तुं कल्पते, न च दत्तिभ्योऽतिरिक्तं ग्रहीतुं कल्पते, (कप्पइ से | नविधिः
तद्दिवसं तेणेव भत्तट्टेणं पज्जोसवित्तए) कल्पते तस्य तस्मिन् दिने तेनैव भोजनेन अवस्थातुं (नो से कप्पड़ सू. २७ ॥१८॥
दुच्चंपि गाहावइकुलं भत्ताए वा पाणाए वा निक्खमित्तए वा पविसित्तए वा) न तस्य कल्पते द्वितीयवारं गृहस्थगृहे भक्तार्थ वा पानार्थ वा निष्क्रमितुं वा प्रवेष्टुं वा ॥ (२६)॥
(वासावासं पज्जोसवियाणं) चतुर्मासकं स्थितानां (नो कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा) नो कल्पते साधूनां साध्वीनां वा (जाव उवस्सयाओ सत्तघरंतरं संखडि संनियदृचारिस्स इत्तए) यावद् उपाश्रयादारभ्य सप्तगृहमध्ये संस्कृतिः-ओदनपाकः तां गन्तुं साधोन कल्पते, भिक्षार्थं तत्र न गच्छेदित्यर्थः, एतावता शय्यातरगृहं अन्यानि च षड् गृहाणि वर्जयेदिति, तेषां आसन्नत्वेन साधुगुणानुरागितया उद्गमादिदोषसम्भवात्, कीदृशानां साधूनां ?-सन्निवृत्तचारिणां-'सन्निय'त्ति निषिद्धगृहेभ्यः सन्निवृत्ताः सन्तः चरन्तीति तथा तेषां, निषिद्धगृहेभ्योऽन्यत्र भ्रमतामिति भावः, अत्र बहुत्वे एकत्वं, भिक्षार्थं गन्तुं, बहवस्त्वेवं व्याचक्षते-सप्तगृहान्तरे सङ्कडिं-जनसङ्खलजेमनवारालक्षणां गन्तुं न कल्पते, अत्रार्थे सूत्रकृत् मतान्तरा- ॥१८॥
ण्याह-(एगे पुण एवमाहंसु नो कप्पइ जाव उबस्सयाओ परेणं संखडिं संनियदृचारिस्स इत्तए) एके पुनः Kएवं कथयन्ति-नो कल्पते उपाश्रयादारभ्य परतः सप्तगृहमध्ये जेमनवारायां सन्निवृत्तचारिणां भिक्षार्थ गन्तुं।
in Education
on
For Private Personel Use Only
ane brary.org

Page #381

धौ भिक्षा. गमनादिविधिः सू. २८-३१
(एगे पुण एवमाहंसु नो कप्पइ जाव उवस्सयाओ परंपरेणं संखडिं संनियहचारिस्स इत्तए) एके पुनः एवं कथयन्ति-नो कल्पते उपाश्रयादारभ्य परम्परतः सप्तगृहमध्ये जेमनवारायां सन्निवृत्तचारिणां भिक्षार्थ गन्तुं,
"भिक्षाथ गन्तु, द्वितीयमते 'परेणं'ति शय्यातरगृहं अन्यानि च सप्त गृहाणि वर्जयेत्, तृतीयमते परम्परेणेति शय्यातरगृह तत एकं गृहं ततः परं सप्त गृहाणि वर्जयेदिति भावः॥ (२७)॥
(वासावासं पज्जोसवियस्स) चतुर्मासकं स्थितस्य (नो कप्पइ पाणिपडिग्गहियस्स भिक्खुस्स)नो कल्पते पाणिपात्रस्य-जिनकल्पिकादेर्भिक्षोः (कणगफुसियमित्तमवि वुट्टिकायंसि निवयमाणंसि) कणगफुसिआफुसारमानं एतावत्यपि वृष्टिकाये निपतति सति (गाहावइकुलं भत्ताए पाणाए वा निक्खमित्तए वा पविसित्तए वा) गृहस्थगृहे भक्तार्थ वा पानार्थ वा निष्क्रमितु वा प्रवेष्टुं वा ॥ (२८)॥ (वासावास पजोसवियस्स ) चतुर्मासकं स्थितस्य ( पाणिपडिग्गहियस्स भिक्खुस्स ) करपात्रस्य-जिनकल्पिकादेः M भिक्षोः (नोकप्पड़ अगिहंसि पिंडवायं पडिगाहित्ता पज्जोसवित्तए) नो कल्पते अनाच्छादिते-आकाशे पिण्डपातं-भिक्षां प्रतिगृह्य अवस्थातुं-आहारयितुं न कल्पते, (पज्जोसवेमाणस्स सहसा बुटिकाए निवइज्जा) यदि अनाच्छादिते स्थाने भुञानस्य साधोः अकस्मात् वृष्टिकायःनिपतेत्तदा (देसंभुच्चा देसमादाय से पाणिणा पाणि परिपिहिता) पिण्डपातस्य देशं भुक्त्वा,देशं चादाय स पाणि-आहारैकदेशसहितं हस्तं.पाणिना-द्वितीयहस्तेन, परिपिधाय-आच्छाद्य ( उरंसि वा णं निलिजिजा) हृदयाग्रे वा गुसं कुर्यात् (कक्खंसि वा णं समा
SO999
1292029292029202095
Jan Education International
For Private
Personal Use Only

Page #382

कल्प. सुबो
व्या० ९
॥१८१॥
Jain Education
(हडिज्जा) कक्षायां वा समाहरेत्-आच्छादितं कुर्यात्, एवं च कृत्वा (अहाछन्नाणि लेणाणि वा उवागच्छिला ) यथाच्छन्नानि - गृहिभिः खनिमित्तमाच्छादितानि लयनानि - गृहाणि उपागच्छेत् (रुक्खमूलाणि वा उवागच्छिना) वृक्षमूलानि वा उपागच्छेत् (जहा से तत्थ पाणिसि दए वा दगरए वा दगफुसिया वा नो परिआवज्जइ) यथा तस्य तत्र पाणौ दकं - बहवो बिन्दवः, दकरजो-बिन्दुमात्रं दगफुसिआ - फुसारं अवश्यायः न विराध्यन्ते पतन्ति वा, यद्यपि जिनकल्पिकादेर्देशोन दशपूर्वरत्वेन प्रागेव वर्षोपयोगो भवति, तथा चार्द्धभुक्ते गमनं न सम्भवति, तथापि छद्मस्थत्वात् कदाचिदनुपयोगोऽपि भवति ॥ (२९) ॥ उक्तमेवार्थ निगमयन्नाह - ( वासावासं पज्जोसवियरस) चतुर्मासकं स्थितस्य (पाणिपडिग्गहियस्स भिक्खुस्स) पाणिपात्रस्य भिक्षोः (जंकिंचि कणगफुसियमित्तंपि निवडति ) यत्किञ्चित् कणो-लेशस्तन्मात्रं कं- पानीयं कणकं तस्य फुसिआ - फुसारमात्रं तस्मिन्नपि निपतति ( नो से कप्पइ गाहावइकुलं भत्ताए वा पाणाए वा निक्खमित्तए वा पविसित्तए वा ) न तस्य जिन|कल्पिकादेः कल्पते गृहस्थगृहे भक्तार्थं वा पानार्थं वा निष्क्रमितुं वा प्रवेष्टुं वा ॥ (३०) ॥ उक्तः पाणिपात्रविधिः) अथ पात्रधारिणो विधिमाह - ( वासावासं पज्जोसवियस्स) चतुर्मासकं स्थितस्य ( पडिग्गहधारिस्स भिक्खुस्स) पात्रधारिणः - स्थविरकल्पिकादेः भिक्षोः (नो कप्पइ बग्घारियवुट्ठिकार्यसि ) न कल्पते अविच्छिन्नधाराभिः वृष्टिकाये निपतति - यस्यां वर्षाकल्पो नीव्रं वा श्रवति कल्पं वा भित्त्वाऽन्तः कार्यं आर्द्रयति तत्र ( गाहावइकुलं भत्ताए वा पाणाए वा निक्खमित्तए वा पविसित्तए वा ) गृहस्थगृहे भक्तार्थ वा पानार्थं वा निष्क्रमितुं वा

वृष्टौ मिक्षा गमनादिविधिः सू. २८-३१
२०
२५ ॥१८१॥
२८
w.jainelibrary.org

Page #383

Jain Education
प्रवेष्टुं वा, अपवादमाह - ( कप्पड़ से अप्पवुट्ठिकार्यसि संतरुत्तरंसि ) कल्पते तस्य स्थविरकल्पिकादेः अल्पवृष्टिकाये अन्तरेण वर्षति सति, अथवा आन्तरः - सौत्रः कल्प उत्तरः - और्णिकस्ताभ्यां प्रावृतस्यात्पवृष्टौ ( गाहावइकुलं भत्ताए वा पाणाए वा निक्खमित्त वा पविसित्तए वा ) गृहस्थगृहे भक्तार्थं वा पानार्थं वा निष्क्रमितुं वा प्रवेष्टुं वा अपवादे तु तत्रापि तपखिनः क्षुदसहाश्च भिक्षार्थं पूर्वपूर्वाभावे और्णिकेन औष्ट्रिकेन तार्णेन सौत्रेण वा कल्पेन तथा तालपत्रेण पलाशच्छत्रेण वा प्रावृता विहरन्त्यपि ॥ (३१) ॥
( वासावासं पज्जोसवियरस ) चतुर्मासकं स्थितस्य ( निग्गंथस्स निग्गंधीए वा गाहावइकुलं पिंडवायपडि - या अणुष्पविट्ठस्स) निर्ग्रन्थस्य साध्व्याश्च गृहस्थगृहे पिण्डपातो - भिक्षालाभस्तत्प्रतिज्ञया - अनाहं लप्स्ये इति धिया अनुप्रविष्टस्य-गोचरचर्यायां गतस्य साधोः (निगिज्झिय निगिज्झिय वुट्ठिकार निवइज्जा) स्थित्वा स्थित्वा वृष्टिकायः निपतेत्, अथ घनो वर्षति तदा (कप्पइ से अहे आरामंसि वा) कल्पते तस्य साधोः आरामस्याधो वा (अहे उवस्सयंसि वा) साम्भोगिकानां इतरेषां वा उपाश्रयस्याधः, तदभावे ( अहे वियडगिहंसि वा) विकटगृहंमण्डपिका यत्र ग्राम्यपर्षदुपविशति तस्याधो वा ( अहे रुक्खमूलसि वा ) वृक्षमूलं वा- निर्गलकरीरादिमूलं तस्य वा अधः ( उवागच्छित्तए) तत्रोपागन्तुं कल्पते ॥ ( ३२ ) ॥ ( तत्थ से पुन्वागमणेणं) तत्र - विकटगृहवृक्षमूलादौ स्थितस्य 'से' तस्य साधोः आगमनात् पूर्वकाले ( पुवाउने चाउलोदणे पच्छात् भिलिंग पूर्वायुक्त:-पक्तुमारब्धः तण्डुलौदनः पञ्चादायुक्तो भिलिंगसूपो-मसूरदालिर्माषदालिः सस्नेहसूपो वा (कप्पइ

वृष्टौ पूर्वय
वादायुक्तादिविधिः
नू. ३२-३५
५
१०
१४

Page #384

॥१२॥
खार्थ गृहस्थैः पत्ती
कल्पसबो से चाउलोदणे पडिगाहित्तए) तदा कल्पते तस्य साधोः तण्डुलौदनं प्रतिग्रहीतुं (नो से कप्पड भिलिंगसूवे पपज्या९पडिगाहित्तए) न कल्पते तस्य मसूरादिदालिः प्रतिग्रहीतुं, अयमर्थः-तत्र यः पूर्वायुक्तः-साध्वागमनात् पूर्वमेव वादायुक्ता
खार्थ गृहस्थैः पत्तुमारब्धः स कल्पते दोषाभावात्, साध्वागमनानन्तरं च यः पक्तुमारब्धः स पश्चादायुक्तः,दिविधिः " स न कल्पते उद्गमादिदोषसम्भवात् ॥(३३)॥ (तत्थ से पुवागमणेणं पुवाउत्ते भिलिंगसूवे पच्छाउत्ते चाउलोदणे) .३२-३५
तत्र गृहे तस्य पूर्वायुक्तः मसूरादिदालिः पश्चादायुक्तः तण्डुलौदनः तदा (कप्पड़ से मिलिंणसूवे पडिगाहित्सए) कल्पते तस्य मसूरादिदालिः प्रतिग्रहीतुं (नो से कप्पइ चाउलोदणे पडिगाहित्तए) नो तस्य कल्पते तण्डुलौदनं प्रतिग्रहीतुं॥ (३४)॥ (तत्थ से पुवागमणेणं दोऽवि पच्छाउत्ताई एवं नो से कप्पइ दोऽवि पडिगाहित्तए) तत्र गृहे तस्य द्वावपि पश्चादायुक्तौ तदानो तस्य कल्पते द्वावपि प्रतिग्रहीतुं (जे से तत्थ पुवागमणेणं पुवाउत्ते से कप्पह पडिगाहित्तए) यत् तस्य तत्र पूर्वायुक्तं तत् कल्पते प्रतिग्रहीतुं (जे से तत्थ पुवागमणेणं पच्छाउत्ते नो से कप्पइ पडिगाहित्तए) यत् तस्य तत्र पूर्व पश्चादायुक्तं न तत् कल्पते प्रतिग्रहीतुं ॥ (३५)॥ | (वासावासं पज्जोसवियस्स) चतुर्मासकं स्थितस्य (निग्गंथस्स निग्गंधीए वा गाहावइकुलं पिंडवायपडियाए । अणुपविट्ठस्स) साधोः साध्व्याश्च गृहस्थगृहे भिक्षाग्रहणार्थ अनुप्रविष्टस्य (निगिज्झिय निगिज्झिय बुटिकाए
॥१८२॥ निवइजा) स्थित्वा स्थित्वा वृष्टिकायः निपतेत् तदा (कप्पड़ से अहे आरामंसि वा) कल्पते तस्य आरामस्थाधो वा (जाव रुक्खमूलंसि वा उवागच्छित्तए) यावत् वृक्षमूले वा उपागन्तुं (नो से कप्पड पुवगहिएणं भत्तपाणेणं IN २८
2029232829202003
en Education H
For Private
Personel Use Only
Nrw.jainelibrary.org

Page #385

Jain Education
वेलं उवायणावित्तए) नो तस्य कल्पते पूर्व गृहीतेन भक्तपानेन भोजनवेलां अतिक्रमयितुं, आरामादिस्थितस्य साधोर्यदि वर्षा नोपरमति तदा किं कार्यमित्याह - (कप्पर से पुवामेव वियडगं भुच्चा पिच्चा पडिग्गहगं संलिहिय संलिहिय संपमज्जिय २ ) कल्पते तस्य साधोः पूर्वमेव विकटं- उद्गमादिशुद्धमशनादि भुक्त्वा पीत्वा च पात्रं निर्लेपीकृत्य सम्प्रक्षाल्य (एगओ भंडगं कट्टु ) एकस्मिन् पार्श्वे पात्राद्युपकरणं कृत्वा वपुषा सह प्रावृत्य वर्षत्यपि मेघे ( सावसेसे सूरिए) सावशेषे-अनस्तमिते सूर्ये ( जेणेव उवस्सए तेणेव उवागच्छित्तए) यत्रैव उपाश्रयः तत्रैव उपागन्तुं, परं (नो से कप्पइ तं रयणिं तत्थेव उवायणावित्तए) नो तस्य कल्पते तां रात्रिं वसतेर्बहिः गृहस्थगृहे एव अतिक्रमयितुं, एकाकिनो हि बहिर्वसतः साधोः खपरसमुत्था बहवो दोषाः सम्भवेयुः, साधवो वा वसतिस्था अधृतिं कुर्युरिति ॥ (३६) | (वासावासं पनोसवियरस) चतुर्मासकं स्थितस्य (निग्गंथस्स निग्गंधीए वा गाहावइकुलं पिंडवायपडियाए अणुपविट्ठस्स) साधोः साध्याश्च गृहस्थगृहे भिक्षाग्रह - णार्थे अनुप्रविष्टस्य ( निगिज्झिय निगिज्झिय वुट्टिकाए निवइज्जा ) स्थित्वा स्थित्वा वृष्टिकायः निपतेत् तदा (कप्पइ से आरामंसि वा जाव उवागच्छित्तए) कल्पते तस्य आरामस्याधो वा यावत् उपागन्तुं, अग्रेतनसूत्रयुग्मसंबन्धार्थं पुनरेतत्सूत्रं ॥ ( ३७ ) ॥ अथ स्थित्वा २ वर्षे पतति यदि आरामादौ साधुस्तिष्ठति तदा केन विधिनेत्याह - ( तत्थ नो से कप्पइ एगस्स निग्गंथस्स एगाए निग्गंथीए एगओ चिट्ठित्तए) तत्र विकटगृहवृक्षमूलादौ स्थितस्य साधोः नो कल्पते एकस्य साधोः एकस्याः साध्व्याश्च एकत्र स्थातुं १ ( तत्थ नो कप्पइ

वर्षत्यपिवसतौ गमनं
सू. ३६
५
१०
१४

Page #386

कल्प. सुबो
व्या० ९
॥१८३॥
Jain Education
एगस्स निग्गंथस्स दुण्हं निग्गंधीणं एगओ चिट्ठित्तए) तत्र नो कल्पते एकस्य साधोः द्वयोः साध्ध्योश्च एकत्र स्थातुं २ ( तत्थ नो कप्पइ दुण्हं निग्गंधाणं एगाए निग्गंधीए एगओ चिट्टित्तए) तत्र नो कल्पते द्वयोः साध्वोः एकस्याः साध्व्याश्च एकत्र स्थातुं ३ ( तत्थ नो कप्पइ दुण्हं निग्गंथाणं दुण्हं निग्गंत्थीणं एगओ चिट्ठि तए) तत्र नो कल्पते द्वयोः साध्वोः द्वयोः साध्व्योश्च एकत्र स्थातुं ४ ( अत्थि य इत्थ कोइ पंचमे खुड्डए वा खुड्डिया वा ) यदि स्यात् अत्र कोऽपि पञ्चमः क्षुल्लको वा क्षुल्लिका वा ( अन्नेसिं वा संलोए सपडिदुवारे अन्येषां वा दृष्टिविषये बहुद्वारसहितस्थाने वा ( एवण्डं कप्पइ एगओ चिट्ठित्तए) तदा कल्पते एकत्र स्थातुं भावार्थस्त्वयं- एकस्य साधोः एकया साध्या सह स्थातुं न कल्पते, एवं च एकस्य साधोर्द्वाभ्यां साध्वीभ्यां सह द्वयोः साध्वोरेकया साध्या सह द्वयोः साध्वोः द्वाभ्यां साध्वीभ्यां सह स्थातुं न कल्पते, यदि चात्र पञ्चमः कोऽपि क्षुल्लकः क्षुल्लिका वा साक्षी स्यात् तदा कल्पते, अथवा अन्येषां ध्रुवकर्मिकलोहकारादीनां वर्षत्यप्यमुक्तस्वकर्मणां संलोके तत्रापि सप्रतिद्वारे- सर्वतोद्वारे सर्वगृहाणां वा द्वारे, एवं पञ्चमं विनाऽपि स्थातुं कल्पते ॥ (३८)॥
( वासावासं पज्जोसवियरस ) चतुर्मासकं स्थितस्य ( निग्गंथस्स गाहावइकुलं पिंडवायपडियाए जाव उवागच्छित्तए) साधोः गृहस्थगृहे भिक्षाग्रहणार्थं यावत् उपागन्तुं ( तत्थ नो कप्पर एगस्स निग्गंथस्स एगाए अगारीए एगओ चिट्टित्तए) तंत्र नो कल्पते एकस्य साधोः एकस्याः श्राविकायाः एकत्र स्थातुं ( एवं चभंगी) एवं चत्वारो भङ्गाः ( अस्थि णं इत्थ केइ पंचमे थेरे वा थेरिया वा ) यदि अत्र कोऽपि पञ्चमः स्थविरः स्थविरा

वर्षति गृ
हादाववस्थानवि
धिः सू. ३७-३९
२०
२५ ॥१८३॥
२८
w.jainelibrary.org

Page #387

वा साक्षी भवति तदा स्थातुं कल्पते ( अन्नेसिं वा संलोए सपडिदुवारे एवं कप्पइ एगओ चिट्ठित्तए) अन्येषां वा दृष्टिविषये बहुद्वारसहिते वा स्थाने, एवं कल्पते एकत्र स्थातुं, ( एवं चैव निग्गंथीए अगारस्सय भाणियां ) | एवमेव साध्याः गृहस्थस्य च चतुर्भङ्गी वाच्या, तथा एकाकित्वं च साधोः साङ्घाटिके उपोषितेऽसुखिते वा कारणाद्भवति, अन्यथा हि उत्सर्गतः साधुरात्मना द्वितीयः साध्यस्तु ज्यादयो विहरन्ति ॥ ( ३९ ) ॥
( वासावासं पज्जोसवियाणं ) चतुर्मासकं स्थितानां (नो कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंधीण वा ) नो कल्पते साधूनां साध्वीनां वा (अपरिन्नएणं ) मदर्थं त्वं मम योग्यमशनमानयेः इति अपरिज्ञप्तेन-अज्ञापितेन साधुना अपरिन्नयस्स अट्ठाए असणं ४ जाव पडिगाहित्तए) अहं त्वद्येोग्यं अन्नमानयिष्यामीति अपरिज्ञापितस्य साधोः निमित्तं अशनादि ४ यावत् प्रतिग्रहीतुम् ॥ (४०)॥ अत्र शिष्यः पृच्छति - ( से किमाहु भंते !) तत् कुतो भदन्त इति पृष्ठे गुरुराह - ( इच्छा परो अपरिन्नए भुंजिजा इच्छा परो न भुंजिजा ) इच्छा चेदस्ति तदा परोऽपरिज्ञापितः यदर्थ आनीतं स भुञ्जीत, इच्छा न चेत्तदा न भुञ्जीत, प्रत्युतैवं वदति - केनोक्तमासीत् यत्त्वया आनीतं, किं च- अनिच्छया दाक्षिण्यतश्चेद् भुङ्क्ते तदा अजीर्णादिना बाधा स्यात्, परिष्ठापने च वर्षासु स्थण्डिलदौर्लभ्याद्दोषः स्यात्, तस्मात् पृष्ट्वा आनेयं ॥ ( ४१ ) ॥
( वासावासं पज्जोसवियाणं ) चतुर्मासकं स्थितानां (नो कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा ) नो कल्पते साधूनां साध्वीनां च ( उदउल्लेण वा ससिणिद्वेण वा काएणं असणं वा ४ आहारित्तए) उदकार्येण - गलद्
Jain Education rational

अपरिज्ञप्त - शनाद्यशन
निषेधः सू. ४०-४१
५
१०
१४

Page #388

ee
कल्प.सुषो-18
बिन्दुयुतेन तथा सस्लेहेन-ईषदुदकयुक्तेन कायेन अशनादिकं ४ आहारयितुम् ॥(४२)॥ (से किमाहु भंते!) तत् आकराव्या०९ कुतः पूज्या इति पृष्टे गुरुराह-(सत्त सिणेहाययणा पण्णत्ता) सप्त लेहायतनानि-जलावस्थानस्थानानि प्रज्ञप्तानि दावभोजन
जिनैः येषु चिरेण ·जलं शुष्यति (तंजहा) तद्यथा-(पाणी १ पाणिलेहा २ नहा ३ नहसिहा ४ भमुहा ५ ॥१८४॥
सप्तस्नेहाअहरोहा ६ उत्तरोहा७) पाणी-हस्तौ१ पाणिरेखा-आयूरेखादयः, तासु हि चिरं जलं तिष्ठति२ नखा अखण्डाः३ यतनानि नखशिखा:-तदग्रभागाः ४ भमूहा-भ्रूनॆत्रोरोमाणि ५ अहरुडा-दाढिका ६ उत्तरुट्ठा-श्मश्रूणि ७(अह पुण
सू.४२-४३ एवं जाणिज्जा विगओदए मे काए छिन्नसिणेहे, एवं से कप्पइ असणं वा ४ आहारित्तए) अथ पुनः एवं जानीयात्-विन्दुरहितःमम देहः सर्वथा निर्जलोऽभूत् तदा तस्य साधो कल्पते अशनादिकं ४ आहारयितुं॥(४३)।। ' (वासावासं पज्जोसवियाणं) चतुर्मासकं स्थितानां (इह खलु निग्गंधाण वा निग्गंधीण वा) अत्र खलु साधूनां साध्वीनां च (इमाई अट्ट सुहुमाई जाई छउमत्थेणं निग्गंथेण वा निग्गंथीए वा) इमानि अष्टौ8 सूक्ष्माणि यानि छमस्थेन साधुना साध्व्या च ( अभिक्खणं अभिक्खणं जाणियवाई) वारं वारं यत्रावस्थानादि करोति तत्र तत्र ज्ञातव्यानि सूत्रोपदेशेन (पासिअबाई) चक्षुषा द्रष्टव्यानि (पडिलेहिअबाई भवंति) ज्ञात्वा दृष्ट्वा च प्रतिलेखितव्यानि-परिहर्त्तव्यतया विचारणीयानि सन्ति, (तंजहा) तद्यथा-(पाणसुहमं १ ॥१८४॥ पणगसुहुमं २ बीअसुहुम ३ हरियसुहमं ४ पुष्फसुहुमं ५ अंडसुहम ६ लेणसुहुमं ७ सिणेहसुहुमं८) सूक्ष्माः प्राणा:-कुन्थ्वादयः द्वीन्द्रियादयः १ सूक्ष्मः पनका-फुल्लिः २ सूक्ष्माणि बीजानि ३ सूक्ष्माणि हरितानि ४२८
Jain EducationlddAA

AN.jainelibrary.org

Page #389

सूक्ष्माणि पुष्पाणि ५ सूक्ष्माणि अण्डानि ५ सूक्ष्माणि लयनानि-बिलानि ७ सूक्ष्मः लेहः-अप कायः८(सेश अष्ट सूक्ष्माकिं तं पाणसुहुमे?) तत् के सूक्ष्मप्राणाः?, गुरुराह-(पाणसुहुमे पंचविहे पन्नत्ते) सूक्ष्मप्राणाः पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः तीर्थकरगणधरैः (तंजहा) तद्यथा-(किण्हे १ नीले २ लोहिए ३ हालिद्दे ४ सुकिल्ले ५) कृष्णाः नीलाः रक्ताः पीताः श्वेताः, एकस्मिन् वर्णे सहस्रशो भेदा बहुप्रकाराश्च संयोगास्ते सर्वे पञ्चसु कृष्णादिवर्णेष्वेव अवतरन्ति (अस्थि कुंथू अणुद्धरी नामं जा ठिया अचलमाणा) अस्ति कुन्थुः अणुद्धरी नाम या स्थिता अचलन्ती सती (छउमत्थाणं निग्गंथाण वा णिग्गंधीण वा नो चक्खुफासं हवमागच्छद) छद्मस्थानां साधूनां साध्वीनां च नो दृष्टिविषयं शीघ्रं आगच्छति (जाव छउमत्थेणं निग्गंथेण वा निग्गंथीए वा अभिक्खणं अभिक्खणं जाणियबा पासियवा पडिलेहियवा भवइ) यावत् छद्मस्थेन साधुना साध्व्या च वारंवारं ज्ञातव्या द्रष्टव्याः प्रतिलेखितव्याश्च भवन्ति (से तं पाणसुहमे) ते सूक्ष्माः प्राणाः, ते हि चलन्त एव विभाव्यन्ते, न हि स्थानस्थाः१॥(४४)॥ (से किं तं पणगसुहुमे?) तत् कः सूक्ष्मः पनकः १, गुरुराह-(पणगसुहुमे पंचविहे
पन्नसे) सूक्ष्मपनकः पञ्चविधः प्रज्ञप्तः (तंजहा) तद्यथा (किण्हे जाव सुकिल्ले) कृष्णः यावत् शुक्ल: (अत्थि। शपणगसुहुमे तद्दवसमाणबन्नए नाम पन्नत्ते) अस्ति सूक्ष्मः पनकः यत्रोत्पद्यते तद्रव्यसमानवर्णः प्रसिद्धः प्रज्ञप्तः (जे छउमत्थेणं निग्गंथेण वा निग्गंथीए वा जाव पडिलेहिअव्वे भवइ ) यश्छद्मस्थेन साधुना साध्व्या यावत् प्रतिलेखितव्यः भवति, पनक उल्ली, स च प्रायः प्रावृषि भूकाष्ठादिषु जायते, यत्रोत्पद्यते तद्रव्यस
Saee08686
१४
Jain Education
H
o a
For Private Personel Use Only
Oww.jainelibrary.org

Page #390

कल्प.सुबोव्या०९
॥१८५॥
मवर्णश्च, नाम पन्नत्तेत्यत्र नाम प्रसिद्धौ (से तं पणगसुहमे) स सूक्ष्मपनकः २॥ (से किं तंबीअसुहुमे?) अथ असा कानि तत् सूक्ष्मबीजानि?, गुरुराह-(बीयसुहमे पंचविहे पन्नत्ते) सूक्ष्मबीजानि पञ्चविधानि प्रज्ञप्तानि, (तंजहा) णि तद्यथा-(किण्हे जाव सुकिल्ले) कृष्णानि यावत् शुक्लानि (अत्थि बीअसुहुमे कणियासमाणवण्णए नाम पण्णत्ते) सन्ति सूक्ष्मबीजानि, बीजानां मुखमूले कणिका-नखिका 'नही' इति लोके तत्समानवर्णानि नाम प्रज्ञप्तानि (जे छउमत्थेणं जाव पडिलेहियत्वे भवइ ) यानि छद्मस्थेन यावत् प्रतिलेखितव्यानि भवन्ति (से तं बीअसुहुमे)तानि सूक्ष्मबीजानि ३॥ (से किं तं हरियसुहमे?) अथ कानि तत् सूक्ष्महरितानि?, गुरुराह(हरियसुहमे पंचविहे पन्नत्ते) सूक्ष्महरितानि पञ्चविधानि प्रज्ञप्तानि, (तंजहा) तद्यथा-(किण्हे जाव सुकिल्ले) कृष्णानि यावत् शुक्लानि (अस्थि हरिअसुहुमे पुढवीसमाणवन्नए नाम पन्नत्ते) सन्ति सूक्ष्महरितानि पृथिवीसमानवर्णानि प्रसिद्धानि प्रज्ञप्तानि (जे निग्गंथेण वा २ जाव पडिलेहियत्वे भवइ ) यानि साधुना साध्व्या वा यावत् प्रतिलेखितव्यानि भवन्ति (सेतं हरियसुहमे) तानि सूक्ष्महरितानि, हरितसूक्ष्म-नवोद्भिन्नं पृथ्वीसमवर्ण हरितं, तचाल्पसंहननत्वात् स्तोकेनापि विनश्यति ३॥ (से किं तं पुप्फसुहमे ?) अथ कानि तत् सूक्ष्मपुष्पाणि ?, गुरुराह-(पुष्फसुहुमे पंचविहे पण्णत्ते) सूक्ष्मपुष्पाणि पञ्चविधानि प्रज्ञप्तानि, (तंजहा) ॥१८५॥ तद्यथा-(किण्हे जाव सुकिल्ले ) कृष्णानि यावत् शुक्लानि (अस्थि पुप्फसुहमे रुक्खसमाणवन्ने नामं पन्नत्ते) सन्ति सूक्ष्मपुष्पाणि वृक्षसमानवर्णानि प्रसिद्धानि प्रज्ञप्तानि, सूक्ष्मपुष्पाणि वटोदुम्बरादीनां, तानि चोच्चासे-15
२८
Jain Education ILOILO
For Private & Personel Use Only
COMw.jainelibrary.org

Page #391

&&seseseseseksee
नापिविराध्यन्ते (जे छउमत्थेणंजाव पडिलेहियत्वे भवइ) यानि छद्मस्थेन यावत् प्रत्तिलेखितव्यानि भवन्ति (से
निमवान्तरसअष्ट सूक्ष्मातं पुप्फसुहमे ) तानि सूक्ष्मपुष्पाणि ४॥(से किंतं अंडसुहुमे?) अथ कानि तत् सूक्ष्माण्डानि?, गुरुराह-(अंड- णि सुहमे पंचविहे पण्णत्ते) सूक्ष्माण्डानि पञ्चविधानि प्रज्ञप्तानि, (तंजहा) तद्यथा-(उइंसंडे १ उक्कलियंडे २ पिपीलियंडे ३ हलियंडे ४ हल्लोहलिअंडे ५) उद्देशा-मधुमक्षिकामत्कुणादयस्तेषां अण्डं उइंशाण्डं १ उत्कलिका-लूतापूता 'कुलातरा' इति लोके तस्या अण्डं उत्कलिकाण्डं २ पिपीलिका:-कीटिकाः तासां अण्डं पिपीलिकाण्डं ३ हलिका-गृहकोलिका ब्राह्मणी वा तस्याः अण्डं हलिकांड ४ हल्लोहलिआ-अहिलोडी सरटी 'काकिंडी' इति लोके तस्या अण्डं हल्लोहलिकाण्डं ५ (जे निग्गंथेण वा २ जाव पडिलेहियत्वे भवइ) यानि साधुना यावत् प्रतिलेखितव्यानि भवन्ति (से तं अंडसुहुमे ) तानि सूक्ष्माण्डानि ६॥ (से किं तं लेणसुहमे?) अथ कानि तत् लयनं-आश्रयः सत्त्वानां यत्र कीटिकाद्यनेकसूक्ष्मसत्त्वा भवन्ति तल्लयनसूक्ष्म-बिलानि?, गुरुराह-(लेणसुहमे पंचविहे पण्णत्ते) सूक्ष्मबिलानि पञ्चविधानि प्रज्ञप्तानि, (तंजहा) तद्यथा-( उत्तिंगलेणे १ भिंगुलेणे २ उज्जुए ३ तालमूलए ४ संबुक्कावट्टे ५ नामं पंचमे) उत्तिङ्गा-भुवका गर्दभाकारा जीवास्तेषां बिलं-भूमौ उत्कीर्ण गृहं उत्तिङ्गलयनं १भृगुः-शुष्कभूरेखा, जलशोषानन्तरं जलकेदारादिषु स्फुटिता दालिरित्यर्थः२सरलं-बिलं ३ तालमूलाकारं-अधः पृथु उपरि च सूक्ष्मं बिलं तालमूलं ४ शम्बुकावर्त्त-भ्रमरगृहं नाम पञ्चमं ५ (जे छउमत्थेणं जाव पडिलेहियचे भवइ ) यानि छद्मस्थेन यावत् प्रतिलेखितव्यानि भवन्ति (से तं लेणसुहमे) तानि सूक्ष्म
Rokkk
Poooo
Jain Educatan DIN
ona
For Private Personel Use Only
Diww.jainelibrary.org

Page #392

कल्प सबो-बिलानि ७॥ (से किं तं सिणेहसुहमे?) अथ कः तत् सूक्ष्मस्लेहः?, गुरुराह-(सिणेहसुहमे पंचविहे पण्णते) आचार्या व्या०९ सूक्ष्मस्नेहः पञ्चविधः प्रज्ञप्तः, (तंजहा) तद्यथा-(उस्सा १ हिमए २ महिया ३ करए ४ हरतणुए ५)
द्याज्ञया अवश्यायो-गगनात्पतज्जलं १ हिमं प्रसिद्धं २ महिका-धूमरी ३ करका:-धनोपला:४ हरतनु:-भूनिःसृततृणान-13।
गमनादि ॥१८६॥
बिन्दुरूपो यो यवाङ्करादौ दृश्यते ५ (जे छउमत्थेणं जाव पडिलेहियवे भवइ) यः छद्मस्थेन साधुना यावत् प्रतिलेखितव्यः भवति (से तं सिणेहसुहमे ) सः सूक्ष्मः लेहः ८॥ ॥(४५)॥ अथ ऋतुबद्धवर्षाकालयोः सामान्या सामाचारी वर्षासु विशेषेणोच्यते
(वासावासं पज्जोसविए भिक्खू इच्छिज्जा) चतुर्मासकं स्थितः साधुः इच्छेत् (गाहावइकुलं भत्ताए वा पाणाए वा निक्खमित्तए वा पविसित्तए वा) गृहस्थगृहे भक्तार्थ वा पानार्थ वा निष्क्रमितुं वा प्रवेष्टुं वा, (नो से कप्पइ अणापुच्छित्ता) तदा नो तस्य साधोः कल्पते अनापृच्छय, कं? इत्याह-(आयरियं वा) आचार्य:-सूत्रार्थदाता दिगाचार्यो वा तं १ (उवज्झायं वा) सूत्राध्यापक उपाध्यायस्तं २(थेरं वा) स्थविरोज्ञानादिषु सीदतां स्थिरीकर्ता उद्यतानामुपबृंहकश्च तं ३ (पवित्तिं वा) ज्ञानादिषु प्रवर्त्तयिता प्रवर्तकस्तं ४ (गणिं वा) यस्य पार्श्वे आचार्याः सूत्राद्यभ्यस्यन्ति स गणी तं ५ (गणहरं वा)तीर्थकरशिष्यो गणधरस्तं ६ ॥१८६॥ (गणावच्छेअयं वा) गणावच्छेदको यः साधून् गृहीत्वा बहिः क्षेत्रे आस्ते गच्छार्थ क्षेत्रोपधिमार्गणादौ प्रधावनादिका सूत्रार्थोभयवित् तं ७(जंवा पुरओ कार्ड विहरह) यं वाऽन्यं वयापर्यायाभ्यां लघुमपि पुरतः
Jain Education
a
l
For Private & Personel Use Only
S
w.jainelibrary.org

Page #393

ཟེཅཉཀུ
कृत्वा-गुरुत्वेन कृत्वा विहरन्ति (कप्पइ से आपुच्छिउँ आयरियं वा जाव जं वा पुरओ काउं विहरह) आचार्याकल्पते तस्य आपृच्छय आचार्य यावत् यं वा पुरतः कृत्वा विहरति, अथ कथं प्रष्टव्यमित्याह-(इच्छामिणं याज्ञया गोभंते! तुम्भेहिं अन्भणुन्नाए समाणे गाहावइकुलं भत्ताए वा पाणाए वा निक्खमित्तए वा पविसित्तए वा) चर्याविहाइच्छाम्यहं हे पूज्य ! भवद्भिः अभ्यनुज्ञातः सन् गृहस्थगृहे भक्तार्थ वा पानार्थ वा निष्क्रमितुं वा प्रवेष्टुं वारभूम्यादि इति, (ते य से वियरिजा, एवं से कप्पइ गाहावइकुलं भत्ताए वा पाणाए वा निक्खमित्तए पविसित्तए वा) . ते आचार्यादयः 'से' तस्य साधोः वितरेयु:-अनुज्ञां दद्युः तदा कल्पते गृहस्थगृहे भक्तार्थ वा पानार्थ वा निष्क्रमितुं वा प्रवेष्टुं वा (ते य से नो वियरिजा, एवं से नो कप्पइ गाहावइकुलं भत्ताए वा पाणाए वा |निक्खमित्तए वा पविसित्तए वा) ते आचार्यादयः तस्य नो आज्ञां दद्युः तदा नो कल्पते गृहस्थगृहे भक्तार्थ || वा पानार्थ वा निष्क्रमितुं वा प्रवेष्टुं वा, (से किमाहु भंते!) तत् कुतो हेतोः हे पूज्य ! इति पृष्टे गुरुराह(आयरिया पञ्चवायं जाणंति) आचार्याः प्रत्यपायं-अपायं तत्परिहारं च जानन्तीति ॥ (४६)॥(एवं विहारभूमिं वा) एवमेव विहारभूमिः-जिनचैत्ये गमनं 'विहारो जिनसद्मनी' तिवचनात् (वियारभूमिं वा) विचारभूमिः-शरीरचिन्ताद्यर्थ गमनं (अन्नं वा जंकिंचि पओअणं) अन्यद्वा यत्किञ्चित्प्रयोजनं लेपसीवन लिख
नादिकं उच्छासादिवर्ज सर्वमापृच्छयैव कर्तव्यमिति तत्त्वं ( एवं गामाणुगामं दूइजित्तए) एवं ग्रामानुग्राम साहिण्डितुं भिक्षाद्यर्थ ग्लानादिकारणे वा, अन्यथा वर्षासु ग्रामानुग्रामहिण्डनमनुचितमेव ॥ (४७)॥
१४
Jan Education Intematon
For Private Personel Use Only
ww.jainelibrary.org

Page #394

मल
कल्प.सुबोव्या०९
॥१८७॥
L (वासावासं पजोसविए भिक्खू इच्छिज्जा अन्नयरिं विगई आहारित्तए) चतुर्मासकं स्थितः भिक्षः इच्छेत। विकृतचिअन्यतरां विकृतिं आहारयितुं तदा (नो से कप्पइ अणापुच्छित्ता आयरियं वा जाव जं वा पुरओ काउं कित्सातपः विहरइ) नो तस्य कल्पते अनापृच्छय आचार्य वा यावत् यं वा पुरतः कृत्वा विहरति (कप्पइ से आपुच्छित्ता संलेखनाआयरियं वा जाव आहारित्तए) कल्पते तस्य साधोःआपृच्छय आचार्य वा यावत् आहारयितुं, कथं प्रष्टव्यमि- विधिः सू. त्याह-(इच्छामि णं भंते! तुन्भेहिं अन्भणुन्नाए समाणे) अहं इच्छामि हे पूज्य ! युष्माभिः अभ्यनुज्ञातः ४८-५१ सन् (अन्नयरिं विगई आहारित्तए, तं एवइयं वा एवयखुत्तो वा) अन्यतरां विकृति आहारयितुं, तां एतावतीं| एतावतो वारान् (ते य से वियरिजा, एवं से कप्पइ अन्नयरिं विगइं आहारित्तए) ते आचार्यादयः तस्य यदि आज्ञां दद्युः तदा तस्य कल्पते अन्यतरां विकृतिं आहारयितुं (ते य से नो वियरिजा एवं से नो कप्पड़ अन्नयरिं विगहं आहारित्तए) ते आचार्यादयः तस्य नो यदि आज्ञां दद्युः तदा तस्य नो कल्पते अन्यतरां विकृति आहारयितुं (से किमाहु भंते!) तत् कुतो हेतोः हे पूज्य ! इति पृष्टे गुरुराह-(आयरिया पचवायं जाणंति) आचार्याः लाभालाभं जानन्ति ॥ (४८)॥(वासावासं पज्जोसविए भिक्खू इच्छिज्जा अन्नयरिं
२५ तेगिच्छं) चतुर्मासकं स्थितः भिक्षुः इच्छेत् काञ्चित् चिकित्सा, वातिक १ पैत्तिक २ श्लेष्मिक ३ सान्निपा
सान्निपा- ॥१८७॥ तिक ४ रोगाणामातुर १ वैद्य २ प्रतिचारक ३ भैषज्य ४ रूपां चतुष्पादां चिकित्सा, तथा चोक्तम्-भिषग् १ द्रव्या २ण्युपस्थाता ३, रोगी ४ पादचतुष्टयम् । चिकित्सितस्य निर्दिष्टं, प्रत्येकं तच्चतुर्गुणम् ॥१॥ दक्षो १
Jain Education
anal
For Private & Personel Use Only

Page #395

Jain Educatio
विज्ञातशास्त्रार्थी २, दृष्टकर्मा ३ शुचि ४ भिषक । बहुकल्पं १ बहुगुणं २, सम्पन्नं ३ योग्यमौषधम् ४ ॥ २ ॥ अनुरक्तः १ शुचि २ र्दक्षो ३ बुद्धिमान् ४ प्रतिचारकः । आढ्यो १ रोगी २ भिषग्वश्यो ३, ज्ञायकः सत्त्ववानपि ४ ॥ ३ ॥ (आउट्टित्तए) कारयितुं, आउट्टिधातुः करणार्थे सैद्धान्तिकः ( तं चैव सर्व्वं भाणिअवं ) तदेव सर्वं भणितव्यम् ॥ (४९) ॥ ( वासावासं पजोसविए भिक्खू इच्छिजा) चतुर्मासकं स्थितः भिक्षुः इच्छेत् ( अन्नयरं ओरालं कल्लाणं सिवं धन्नं मंगलं सस्सिरीयं महाणुभावं तवोकम्मं उवसंपज्जित्ताणं विहरित्तए ) किञ्चित् प्रशस्तं कल्याणकारि उपद्रवहरं धन्यकरणीयं मङ्गलकारणं सश्रीकं महान् अनुभावो यस्य तत् तथा एवंविधं तपःकर्म आहत्य विहतुं (तं चैव सर्व्वं भाणियां) तदेव सर्वं भणितव्यम् ॥ ( ५० ) | ( वासावासं पज्जो - सविए भिक्खू इच्छिज्जा ) चतुर्मासकं स्थितः भिक्षुः इच्छेत्, अथ कीदृशो भिक्षुः ? - ( अपच्छिममारणंतियसंलेहणाजूसणाजूसिए) अपश्चिमं चरमं मरणं अपश्चिममरणं, न पुनः प्रतिक्षणमायुर्दलिकानुभवलक्षणं आवीचिमरणं, अपश्चिममरणमेवान्तस्तत्र भवा अपश्चिममरणान्तिकी, संलिख्यते - कृशीक्रियते शरीरकषायाद्यनयेति संलेखना, सा च द्रव्यभावभेदभिन्ना 'चत्तारि विचित्ताई' इत्यादिका तस्या 'जुसणं'ति जोषणं - सेवा तया 'जुसिए' त्ति क्षपितशरीरः, अत एव (भत्तपाणपडियाइ क्खिए ) प्रत्याख्यात भक्तपानः, अत एव (पाओवगए कालं अणवकखमाणे विहरित्तए वा ) पादपोपगतः - कृतपादपोगमनः, अत एव कालं जीवितकालं मरणकालं वाऽनवकाङ्क्षन्- अनभिलषन् विहर्त्तुमिच्छेत् (निक्खमित्तए वा पविसित्तए वा ) गृहस्थगृहे निष्क्रमितुं
ational

विकृतचिकित्सातपः संलेखना - विधिः सू. ४८-५१
५
१०
१४

Page #396

कल्प.सबो- व्या०९
वखाद्यातापनं मू. ५२
॥१८८॥
वा प्रवेष्टुं वा (असणं वा ४ आहारित्तए वा) अशनादिकं ४ वा आहारयितुं (उच्चारं पासवणं वा परिठा- वित्तए वा) उच्चारं-पुरीषं प्रश्रवणं-मूत्रं परिष्ठापयितुं वा (सज्झायं वा करित्तए) खाध्यायं वा कत्तु (धम्म- जागरियं वा जागरित्तए) धर्मजागरिकां-आज्ञा १ ऽपाय २ विपाक ३ संस्थान विचय ४ भेद्धर्मध्यान विधानादिना जागरणं धर्मजागरिका तां जागरितुं-अनुष्ठातुमिति (नो से कप्पइ अणापुच्छित्ता तं चेव सवं) नो तस्य कल्पते अनापृच्छय तदेव सर्व वाच्यं, एतत् सर्व गुर्वाज्ञया एवं कर्तुं कल्पते ॥ (५१)॥
(वासावासं पज्जोसविए भिक्खू इच्छिज्जा) चतुर्मासकं स्थितः भिक्षुः इच्छेत् ( वत्थं वा पडिग्गहं वा कंबलं वा पायपुच्छणं वा) वस्त्रं वा पतदहं वा कम्बलं वा पादप्रोञ्छनं-रजोहरणं वा ( अन्नयरिं वा उवहिं आयावित्तए वा पयावित्तए वा) अन्यतरं वा उपधिं आतापयितुं-एकवारं आतपे दातुं प्रतापयितुं-पुनः पुनरातपे दातुं इच्छति, अनातापने कुत्सापनकादिदोषोत्पत्तेः, तदा उपधावातपे दत्ते (नो से कप्पइ एगं वा अणेगं वा अपडिन्नवित्ता) नो तस्य कल्पते एकं वा साधुं अनेकान् वा साधून अप्रतिज्ञाप्य-अकथयित्वा (गाहावइकुलं भत्ताए वा पाणाएवा निक्खमित्तए वा पविसित्तए वा) गृहस्थगृहे भक्तार्थ वा पानार्थ वा निष्क्रमितुं वा प्रवेष्टुं वा (असणं वा ४ आहारित्तए) अशनादिकं ४ वा आहारयितुं (बहिया विहारभूमि वा वियारभूमि वा सज्झायं वा करित्तए, काउस्सग्गं वा ठाणं वा ठाइत्तए) बहिः विहारभूमि वा-जिनचैत्यगमनं, विचारभूमिः-शरीरचिन्ताद्यर्थ गमनं खाध्यायंवा कत्तुं,कायोत्सर्ग वास्थानं स्थातुं वृष्टिभयात्(अस्थि य इत्थ केइ अहासन्निहिए एगे वा
१८॥
२८
Jan Education inte
For Private
Personal use only

Page #397

Jain Education
अणेगे वा) यदि स्यात् अत्र कोऽपि निकटवर्ती एक: अनेको वा साधुः, तदा (कप्पड़ से एवं वइत्तए) कल्पते तस्य एवं वक्तुं - ( इमं ता अज्जो ! तुमं मुहुत्तगं जाणाहि ) इमं उपधिं त्वं हे आर्य ! मुहूर्त्तमात्रं जानीहि सत्यापयेः (जाव ताव अहं गाहावइकुलं जाव काउसग्गं वा ठाणं वा ठाइत्तए) यावत् अहं गृहस्थगृहे यावत् कायोत्सर्ग वा स्थानं वीरासनादि वा स्थातुं इति ( से य से पडिणिज्जा एवं से कप्पइ गाहावइकुलं तं चैव सव्वं भाणियव्वं ) स चेत् प्रतिशृणुयात् - अङ्गीकुर्यात् तद्वस्त्रसत्यापनं तदा तस्य कल्पते गृहस्थगृहे गोचर्यादौ गन्तुं अशनायाहारयितुं विहारभूमिं विचारभूमिं वा गन्तुं स्वाध्यायं वा कायोत्सर्ग वा कर्त्तुं स्थानं वा- वीरासनादिकं स्थातुं, तदेव सर्वं भणितव्यं ( से य से नो पडिसुणिजा एवं से नो कप्पड़ गाहावइकुलं जाव ठाणं वा ठाइत्तए) स चेत् नो अङ्गीकुर्यात्तदा तस्य नो कल्पते गृहस्थगृहे यावत् स्थानं वा स्थातुं ॥ ( ५२ ) ॥
( वासावासं पजोसवियाणं ) चतुर्मासकं स्थितानां (नो कप्पइ निग्गंधाण वा निग्गंधीण वा ) नो कल्पते साधूनां साध्वीनां वा ( अणभिग्ग हिय सिज्जासणिएणं हुत्तए) न अभिगृहीते शय्यासने येन सोऽनभिगृहीतशय्यासनः अनभिगृहीतशय्यासन एव अनभिगृहीतशय्यासनिकः खार्थे इकप्रत्ययः तथाविधेन साधुना 'हृत्तपत्ति' भवितुं न कल्पते, वर्षासु मणिकुट्टिमेऽपि पीठफलकादिग्रहवतैव भाव्यं, अन्यथा शीतलायां भूमौ शयने उपवेशने च कुन्ध्वादिविराधनोत्पत्तेः ( आयाणमेयं ) कर्मणां दोषाणां वा आदानं उपादानकारणं एतद्-अनभिगृहीतशय्यासनिकत्वं तदेव द्रढयति - ( अणभिग्गहियसिज्जासणियस्स ) अनभिगृहीतश

शय्याभिग्रहादि सू. ५३-५४
५
१०
१४
w.jainelibrary.org

Page #398

se
कल्प.सुबो
लव्यासनिक इति प्राग्वत् तस्य (अणुचाकुइयस्स) उच्चा हस्तादि यावत् येन पिपीलिकादेवधो न स्यात् सपा वाशय्याभिग्र. ध्या०
दशो न स्यात्, अकुचा 'कुच परिस्पन्दे' इति वचनात् परिस्पन्दरहिता निश्चलेतियावत् ततः कर्मधारयः, हादि सू. ॥१८॥ एवंविधा शय्या-कम्बिकादिमयी सा न विद्यते यस्य सः अनुच्चाकुचिको-नीचसपरिस्पन्दशय्याकस्तस्य (अण
1५३-५४ हाबंधियस्स) अनर्थकबन्धिनः पक्षमध्ये अनर्थक-निष्प्रयोजनं एकवारोपरि द्वौ त्रीश्चतुरो वारान् कम्बासु बन्धान् ददाति चतुरुपरि बहूनि अड्डकानि वा बध्नाति, तथा च स्वाध्यायविघ्नपलिमन्थादयो दोषाः, यदि चैकाङ्गिक चम्पकादिपट्ट लभ्यते तदा तदेव ग्राह्य, बन्धनादिपलिमन्थपरिहारात् (अमियासणियस्त) अमितासनिकस्य-अबद्धासनस्य मुहुर्मुहुः स्थानात्स्थानान्तरं गच्छतो हि सत्त्ववधः स्यात्, अनेकानि वा आसनानि सेवमानस्य (अणाताविअस्स)संस्तारकपात्रादीनां आतपेऽदातुः (असमियस्स) ईर्यादिसमितिषु अनुपयुक्तस्य (अभिक्खणं अभिक्खणं अपडिलेहणासीलस्स अपमजणासीलस्स) वारंवारं अप्रतिलेखनाशीलस्य दृष्ट्या अप्रमार्जनाशीलस्य रजोहरणादिना ( तहारूवाणं संजमे दुराराहए भवइ ) तथारूपाणां ईदृशस्य साधोः संयमो दुराराधो भवति ॥ (५३) ॥अत्र किरणावलीदीपिकाकाराभ्यां दुराराध्यो दुष्प्रतिपाल्य इति प्रयोगी लिखितो, तो चिंत्यौ, 'दुःखीषतः कृच्छ्राकृच्छ्रार्थात् खल्' इतिसूत्रेण खल्प्रत्ययागमनेन दुराराध- ॥१८९॥ इति दुष्प्रतिपाल इति च भवनात् , न च वाच्यं आङाप्रतिना च व्यवधानात् खल् न भविष्यतीति 'उपसर्गो न व्यवधायीति न्यायात्, किंच-समागच्छतीत्यत्र आङा व्यवधानेन 'समो गमृच्छिपृच्छी'त्यादिनाऽऽत्मनेपदा-1| २८.

For Private & Personel Use Only

Page #399

प्राप्ते, अस्य न्यायस्यानित्यत्वादत्रोपसर्गस्य व्यवधायकत्वं भविष्यतीत्यपि न वाच्यं,न हि खल्विषये उपसर्गस्य | व्यवधायकत्वं, 'उपसर्गात् खलूघोश्चेतिसूत्रेण ईषत्प्रलंभं दुष्पलंभं इत्यादिप्रयोगज्ञापनादिति दिक। आदानमु-ISभूमयः सू. तवाऽनादानमाह-(अणायाणमेयं ) कर्मणां दोषाणां वा अनादानं-अकारणं एततू-अभिगृहीतशय्यासनिकत्वं उच्चाकुचशय्याकत्वं सप्रयोजनं पक्षमध्ये सकृच्च शय्याबन्धकत्वमिति, तदेव द्रढयति-(अभिग्गहियसिजासणियस्स) अभिगृहीतशय्यासनिकस्य (उच्चाकुइअस्स) उच्चाकुचिकस्य (अट्ठाबंधिस्स) अर्थाय बन्धिनः (मियासणियस्स) मितासनिकस्य (आयावियस्स) आतापिनो-वस्त्रादेरातपे दातुः (समियस्स) समितस्य-समितिषु दत्तोपयोगस्य (अभिक्खणं अभिक्खणं पडिलेहणासीलस्स पमजणासीलस्स) अभीक्षणं अभीक्ष्णं प्रतिलेखनाशीलस्य प्रमार्जनाशीलस्य ईदृशस्य साधोः (तहा तहा संजमे सुआराहए भवइ) तथा तथा-तेन तेन प्रकारेण संयमः सुखाराध्यो भवति ॥ (५४)॥
(वासावासं पजोसवियाणं) चतुर्मासकं स्थितानां (कप्पइ निग्गंथाण वा णिग्गंथीण वा तओ उच्चारपासवणभूमीओ पडिलेहित्तए) कल्पते साधूनां साध्वीनां तिस्रः उच्चारप्रश्रवणभूम्या, अनधिसहिष्णोस्तिस्रोऽन्तः अधिसहिष्णोश्च बहिस्तिस्रो, दूरव्याघातेन मध्या भूमिस्तद्व्याघाते चासन्नेति आसन्नमध्यदूरभेदात्रिधा भूमिः प्रतिलेखितव्या (न तहा हेमंतगिम्हामु जहा णं वासासु) न तथा हेमन्तग्रीष्मयोर्यथा वर्षासु (से किमाहु भंते!) तत् कुतो हेतोः हे पूज्य ! इति पृष्टे गुरुराह-(वासासु णं ओसन्नं पाणा य तणा य बीया य पणगा य
-
Jain Education
L
a
For Private & Personel Use Only
IT Imaw.jainelibrary.org

Page #400

लोचविधिः
सू.५७
कल्प.सुबो-हरियाणि य भवंति) वर्षासु 'ओसन्नंति प्रायेण प्राणा:-शङ्खनकेन्द्रगोपकृम्यादयस्तृणानि-प्रतीतानि बीजानिव्या०९ तत्तद्वनस्पतीनां नवोद्भिन्नानि किसलयानि पनका-उल्लयो हरितानि-बीजेभ्यो जातानि एतानि वर्षासु
बाहुल्येन भवन्ति ॥ (५५)॥ वासावासं पज्जोसवियाणं) चतुर्मासकं स्थितानां (कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गं॥१९॥
थीण वा तओ मत्तगाइं गिण्हित्तए) कल्पते साधूनां साध्वीनां त्रीणि मात्रकाणि ग्रहीतुं (तंजहा) तद्यथा (उच्चारमत्तए पासवणमत्तए खेलमत्तए) उच्चारमात्रकं १ प्रश्रवणमात्रकं २ खेलमात्रकं ३ मात्रकाभावे वेलातिक्रमेण वेगधारणे आत्मविराधना वर्षति च बहिर्गमने संयमविराधनेति ॥ (५६)॥
(वासावासं पज्जोसवियाणं) चतुर्मासकं स्थितानां (नो कप्पइ निग्गंधाण वा निग्गंधीण वा) नो कल्पते साधूनां साध्वीनां च (परं पज्जोसवणाओ गोलोमप्पमाणमित्तेऽवि केसे) पर्युषणातः परं आषाढचतुमासकादनन्तरं गोलोमप्रमाणा अपि केशा न स्थापनीयाः, आस्तां दीर्घाः, 'धुंवलोओ उ जिणाणं, निचं थेराण वासवासासु' इति वचनात् (तं रयणि उवायणावित्तए) यावत्तां रजनी-भाद्रपदसितपश्चमीरात्रिं साम्प्रतं चतुर्थीरात्रिं नातिकामयेत्, चतुर्थ्या अर्वागेव लोचं कारयेत् , अयं भाव:-यदि समर्थस्तदा वर्षासु नित्यं लोचं
कारयेद्, असमर्थोऽपि तां रात्रिं नोल्लड़येत्, पर्युषणापर्वणि लोचं विना प्रतिक्रमणस्यावश्यमकल्प्यत्वात् , IS केशेषु हि अप्कायविराधना, तत्संसर्गाच्च यूकाः संमूर्च्छन्ति, ताश्च कण्डूयमानो हन्ति, शिरसि नखक्षतं वा
१ भुवो लोचस्तु जिनानां नित्यं स्थविराणां वर्षावासेषु ।
२५
॥१९॥ २७
Jan Education in
For Private
Personel Use Only

Page #401

स्यात्,
यदि क्षुरेण मुण्डापयति कर्त्तर्या वा तदाऽऽज्ञाभङ्गायाः दोषाः संयमात्मविराधना, यूकाछियन्ते नापितश्च पश्चात्कर्म करोति शासनापभ्राजना च, ततो लोच एव श्रेयान्, यदि चासहिष्णोलींचे कृते ज्वरादिर्वा स्यात् कस्यचिद् बालो वा स्याद् धर्म वा त्यजेत्ततो न तस्य लोच इत्याह- (अज्जेणं खुरमुंडेण वा लुकसिरएण वा होयवं सिया ) आर्येण - साधुना उत्सर्गतो लुञ्चितशिरोजेन, अपवादतो बालग्लानादिना मुण्डितशिरोजेन भवितव्यं स्यात्, तत्र केवलं प्रासुकोदकेन शिरः प्रक्षाल्य नापितस्यापि तेन करौ क्षालयति, यस्तु क्षुरेणापि कारयितुमसमर्थो व्रणादिमच्छिरा वा तस्य केशाः कर्त्तर्या कल्पनीयाः । (पक्खिया आरोवणा ) पक्षे पक्षे संस्तारकद्वरकाणां बन्धा मोक्तव्याः प्रतिलेखितव्याश्चेत्यर्थः, अथवा आरोपणाप्रायश्चित्तं पक्षे पक्षे ग्राह्यं सर्वकालं, वर्षासु विशेषतः, ( मासिए खुरमुंडे ) असहिष्णुना मासि मासि मुण्डनं कारणीयं ( अद्धमासिए कत्तरिमुंडे ) यदि कर्त्तर्या कारयति तदा पक्षे पक्षे गुप्तं कारणीयं, क्षुरकर्त्तर्योश्च लोचे प्रायश्चित्तं निशी- थोक्तं यथासङ्ख्यं लघुगुरुमासलक्षणं ज्ञेयं । (छम्मासिए लोए ) षाण्मासिको लोचः (संवच्छरिए वा थेरकप्पे ) स्थविराणां वृद्धानां जराजर्जरत्वेनासामर्थ्याद् दृष्टिरक्षार्थं च 'संवच्छरिए वा थेरकप्पे'त्ति सांवत्सरिको वा लोचः स्थविरकल्पे स्थितानामिति, अर्थात्तरुणानां चातुर्मासिक इति ॥ ( ५७ ) ॥
( वासावासं पज्जोसवियाणं ) चतुर्मासकं स्थितानां (नो कप्पइ निग्गंधाण वा निग्गंधीण वा ) नो कल्पते साधूनां साध्वीनां च ( परं पज्जोसवणाओ अहिगरणं वइत्तए) पर्युषणातः परं अधिकरणं- राटिस्तत्करं वच

लोचविधिः सू. ५७
१०
१४

Page #402

कल्प. सुबो
व्या० ९
॥१९१॥
Jain Education
नमपि अधिकरणं तद्वक्तुं न कल्पते (जे णं निग्गंधो वा निग्गंधी वा परं पज्जोसवणाओ अहिगरणं वयइ) पश्च साधुः साध्वी वा पर्युषणातः परं अज्ञानात् क्लेशकारि वचनं वदति (से णं 'अकप्पेणं अज्जो वयसित्ति' वत्तवे सिया ) स एवं वक्तव्यः स्यात् - हे आर्य ! त्वं अकल्पेन - अनाचारेण वदसि, यतः पर्युषणादिनतोऽर्वाग् तद्दिने एव वा यदधिकरणं उत्पन्नं तत् पर्युषणायां क्षमितं यच्च त्वं पर्युषणातः परं अपि अधिकरणं वदसि सोऽयमकल्प इति भावः (जे णं निग्गंथो वा निग्गंधी वा परं पज्जोसवणाओ अहिगरणं वयइ से णं निज्जूहियवे सिया ) यश्चैवं निवारितोऽपि साधुर्वा साध्वी वा पर्युषणातः परं अधिकरणं वदति स निहितव्यः - ताम्बूलिक पत्रदृष्टान्तेन सङ्घाद् वहिः कर्त्तव्यः, यथा ताम्बूलिकेन विनष्टं पत्रं अन्यपत्रविनाशनभयाद् बहिः क्रियते तद्वदयमप्यनन्तानुबन्धिक्रोधाविष्टो विनष्ट एवेत्यतो बहिः कर्त्तव्य इति भावः, तथाऽन्योऽपि द्विजदृष्टान्तो यथा - खेटवास्तव्यो रुद्रनामा द्विजो वर्षाकाले केदारान् ऋष्टुं हलं लावा क्षेत्रं गतो, हलं वाह्यतस्तस्य गली बलीबई उपविष्टः, तोत्रेण ताड्यमानोऽपि यावन्नोत्तिष्ठति तदा कुद्धेन तेन केदारत्रयमृत्खण्डैरे वाहन्यमानो मृत्खण्ड स्थगितमुखः श्वासरोधान्मृतः, पश्चात् स पश्चात्तापं विदधानो महास्थाने गत्वा ववृत्तान्तं कथयन्नुपशान्तो न वेति तैः पृष्टो नाद्यापि ममोपशान्तिरिति वदन् द्विजैरपाङ्क्तेयश्चक्रे, एवं अनुपशान्तकोपतया | वार्षिकपर्वणि अकृतक्षामणः साध्वादिरपि, उपशान्तोपस्थितस्यैव मूलं दातव्यं ॥ (५८) | ( वासावासं पजोसवि| याणं इह खलु निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा ) चतुर्मासकं स्थितानां इह निश्चयेन साधूनां साध्वीनां च (अज्जेव

अधिकरणनिषेधः सू.
५८
२०
२५
॥१९१॥
२८
w.jainelibrary.org

Page #403

हिनापराधक्षमणा
कक्खडे कडुए विग्गहे समुप्पजित्था ) अद्यैव-पर्युषणादिने एव 'कक्खड'त्ति उच्चैःशब्दरूपः कटुको-जकार- | मकारादिरूपो विग्रह:-कलहः समुत्पद्यते तदा (सेहे राइणि खामिजा) शैक्षो-लघुः रानिकं-ज्येष्ठं क्षमयति, यद्यपि ज्येष्ठः सापराधस्तथापि लघुना ज्येष्ठः क्षमणीयो व्यवहारात्, अर्थोपरिणतधर्मत्वाल्लघुज्येष्ठं न क्षमयति तदा किं कर्त्तव्यमित्याह-(राइणिएवि सेहं खामिजा) ज्येष्ठोऽपि शैक्षं क्षमयति (खमियचं खमावियचं उवसमियवं उवसामियचं) ततः क्षन्तव्यं वयमेव क्षमयितव्यापरः,उपशमितव्यं वयं उपशमयितव्यः परः (सुमइसंपुच्छणाबहुलेणं होयचं)शोभना मतिःसुमतिः-रागद्वेषरहितता तत्पूर्व या सम्पृच्छना-सूत्रार्थविषया समाधिप्रश्नोवा तहहुलेन भवितव्यं, येन सहाधिकरणमुत्पन्नमासीत्तेन सह निर्मलमनसा आलापादि कार्यमिति भावः, अथ द्वयोर्मध्ये यद्येक क्षमयति नापरस्तदा का गतिरित्याह-(जो उवसमइ तस्स अस्थि आराहणा, जोन उवसमइ तस्स नत्थि आराहणा) य उपशाम्यति अस्ति तस्याराधना, यो नोपशाम्यति नास्ति तस्याराधना(तम्हा अप्पणा चेव उवसमियबं) तस्मात् आत्मना एव उपशमितव्यं,(से किमाहु भंते !) तत् कुतो हेतोः हे पूज्य! इति पृष्टे गुरुराह-(उवसमसारं खु सामन्नं) उपशमप्रधानं श्रामण्यं-श्रमणत्वं, अत्र दृष्टान्तो यथा -सिन्धुसौवीरदेशाधिपतिर्दशमुकुटबद्धभूपसेव्य उदयनराजो विद्युन्मालिसमर्पितश्रीवीरप्रतिमार्चनागतनीरोगीभूतगन्धारश्राद्धार्पितगुटिकाभक्षणतो जाताद्धृतरूपाया: सुवर्णगुलिकाया देवाधिदेवप्रतिमायुताया अपका हारं मालवदेशभूपं चतुर्दशभूपसेव्यं चण्डप्रद्योतराज देवाधिदेवप्रतिमाप्रत्यानयनोत्पन्नसङ्ग्रामे बध्ध्वा पश्चा
Jain Education
a
l
For Private & Personel Use Only

Page #404

दागच्छन् दशपुरे वर्षासु तस्थौ, वार्षिकपर्वणि च स्वयमुपवासं चक्रे, भूपादिष्टसूपकारेण भोजनार्थ पृष्टेन तदिनापराव्या९चण्डप्रद्योतेन विषभिया श्राद्धस्य ममाप्यद्योपवास इति प्रोक्ते धूर्त्तसाधर्मिकेऽप्यस्मिन्नक्षमिते मम प्रतिक्रमणं ।
न शुद्ध्यतीति तत्सर्वस्खप्रदानतस्तद्भाले मम दासीपतिरित्यक्षराच्छादनाय स्खमुकुटपट्टदानतश्च श्रीउदयनराजेन । ॥१९२॥
चण्डप्रद्योतः क्षमितः, अत्र श्रीउदयनराजस्यैवाराधकत्वं, तस्यैवोपशान्तत्वात् । कचिच्चोभयोरप्याराधकत्वं, तथाहि-अन्यदा कौशाम्ब्यां सूर्याचन्द्रमसौ खविमानेन श्रीवीरं वन्दितुं समागच्छतः स्म, चन्दना च दक्षा अस्तसमयं विज्ञाय खस्थानं गता, मृगावती च सूर्यचन्द्रगमनात्तमसि विस्तृते सति रात्रि विज्ञाय भीता उपाश्रयमागत्यर्यापथिकी प्रतिक्रम्य निद्राणां चन्दनां प्रवर्तिनी क्षम्यतां मर्मापराध इत्युक्तवती, चन्दनापि भद्रे! कुलीनायास्तवेदृशं न युक्तमित्युवाच, साऽप्यूचे-भूयो नेदृशं करिष्ये इति पादयोः पतिता तावता प्रवर्तिन्या निद्राऽऽगात्, तया च तथैव क्षमणेन केवलं प्राप्त, सर्पसमीपात् करापसारणव्यतिकरण प्रबोधिता प्रवर्तिन्यपि कथं सोऽज्ञायीति पृच्छन्ती तस्याः केवलं ज्ञात्वा मृगावती क्षमयन्ती केवलमाससाद, तेनेदृशं मिथ्यादुष्कृतं देयं, न पुनः कुम्भकारक्षुल्लकदृष्टांतेन, तथाहि-कश्चित् क्षुल्लको भाण्डानि काणीकुर्वन् कुम्भकारेण निवारितो मिथ्यादुष्कृतं दत्ते न पुनस्ततो निवर्तते, ततः स कुम्भकारोऽपि कर्करैः क्षुल्लककर्णमोटनं ॥१९२॥ कुर्वन् पुनः पुनः क्षुल्लेन पीडयेऽहमित्युक्तोऽपि मुधा मिथ्यादुष्कृतं ददौ ॥ (५९)॥ (वासावासं पज्जोसवियाणं) चतुर्मासकं स्थितानां (कप्पइ निग्गंधाण वा निग्गंथीण वा तओ उवस्सया
२८
Jain Education in
For Private & Personel Use Only
Thainelibrary.org

Page #405

गिणिहत्तए) कल्पते साधूनां साध्वीनां च त्रीन् उपाश्रयान् ग्रहीतुं (तंजहा) तद्यथा (वेविया पडिलेहा) वसतिविजन्तुसंसक्त्यादिभयात् तत्र-त्रिषु उपाश्रयेषु दो पुन: पुन: प्रतिलेख्यौ, द्रष्टव्यौ इति भावः (साइजियाला धिः पृष्ट्या |पमजणा) साइजिधातुरास्वादने, ततः उपभुज्यमानो य उपाश्रयस्तत्सम्बन्धिनी प्रमार्जना कार्या, यतो यस्मि-18 गमनं सू. [पाश्रये साधवस्तिष्ठन्ति तं प्रातः प्रमार्जयन्ति पुनर्भिक्षां गतेषु साधुषु पुनस्तृतीयमहरान्ते चेति वारत्रयं,
६०-६२ ऋतुबद्धे च वारद्वयं, असंसक्तेऽयं विधिः, संसक्ते च पुनः पुनः प्रमार्जयन्ति, शेषोपाश्रयद्वयं तु प्रतिदिन दृशा पश्यन्ति, कोऽपि तत्र ममत्वं मा कार्षीदिति, तृतीयदिने च पादपोछनेन प्रमार्जयन्तीति, अत उक्तं | 'वेउविया पडिलेह'त्ति ॥ (६०)॥
(वासावासं पज्जोसवियाणं) चर्तुमासकं स्थितानां (निग्गंधाण वा निग्गंथीण वा) साधूनां साध्वीनां च (कप्पइ अन्नयरिं दिसिं वा अणुदिसिं वा अवगिज्झिय भत्तं वा पाणं वा गवेसित्तए) कल्पते अन्यतरां दिशं-पूर्वादिकां अनुदिशं-आग्नेय्यादिकां विदिशं अवगृह्य-उद्दिश्य अहममुकां दिशं अनुदिशं वा यास्यामीत्यन्यसाधुभ्यः कथयित्वा भक्तपानं गवेषयितुं, (से किमाहु भंते!) तत् कुतो हेतोः हे पूज्य ! इति पृष्टे गुरुराह-( उस्सणं समणा भगवंतो वासासु तवसंपउत्ता भवंति) 'उस्सन्न'न्ति प्रायः श्रमणा भगवन्तो वर्षासु तपासम्प्रयुक्ताः-प्रायश्चित्तवहनार्थ संयमार्थ लिग्धकाले मोहजयार्थं वा षष्ठादितपश्चारिणो भवन्ति (तवस्सी दुब्बले किलंते मुच्छिन्न वा पवडिज वा) ते च तपखिनो दुर्बलास्तपसैव कृशाङ्गाश्च अत एव क्लान्ताः
90988800300930
क.सु.३३
Jain Education
o
r
For Private & Personel Use Only
OMw.jainelibrary.org

Page #406

कल्प. सुबो
व्या० ९
॥१९३॥
Jain Education
सन्तः कदाचिन्मूच्छेयुः प्रपतेयुर्वा ( तमेव दिसं वा अणुदिसं वा समणा भगवंतो पडिजागरंति ) ततः तस्यामेव दिशि अनुदिशि वा उपाश्रयस्थाः श्रमणाः भगवन्तः सारां कुर्वन्ति - गवेषयन्ति, अकथयित्वा गतांस्तु कुत्र गवेषयन्ति ? ॥ ( ६१ ) | ( वासावासं पज्जोसवियाणं ) चतुर्मासकं स्थितानां (कप्पड़ निग्गंथाण वा निग्गंधीण वा ) कल्पते साधूनां साध्वीनां च ( जाव चत्तारि पंच जोयणाई गंतुं पडिनियत्तए ) वर्षाकल्पौषधवैद्यार्थी ग्लानसाराकरणार्थं वा यावच्चत्वारि पञ्च योजनानि गत्वा प्रतिनिवर्त्तितुं कल्पते, न तु तत्र स्थातुं कल्पते, स्वस्थानं प्राप्तुमक्षमश्चेत्तदा ( अंतरावि से कप्पड़ वत्थए, नो से कप्पड़ तं स्यणिं तत्थेव उवायणावित्तए) तस्यान्तराऽपि वस्तुं कल्पते, न पुनस्तत्रैव, एवं हि वीर्याचाराराधनं स्यादिति, यत्र दिने वर्षाकल्पादि लब्धं तद्दिनरात्रिं तत्रैव तस्य नातिक्रमयितुं कल्पते, कार्ये जाते सद्य एव बहिर्निर्गत्य तिष्ठेदिति भावः ॥ (६२) ॥
( इच्चेयं संवच्छरिअं थेरकप्पं ) इतिरुपप्रदर्शने तं पूर्वोपदर्शितं सांवत्सरिकं वर्षारात्रिकं स्थविरकल्पं ( अहासुतं ) यथा सूत्रे भणितं तथा, न तु सूत्रविरुद्धं ( अहाकप्पं ) यथा अत्रोक्तं तथा करणे कल्पोऽन्यथा त्वकल्प इति यथाकल्पं, एतत्कुर्वतश्च ( अहामग्गं ) ज्ञानादित्रयलक्षणो मार्ग इति यथामार्ग ( अहातचं ) अत एव यथातथ्यं सत्यमित्यर्थः (सम्म) सम्यग् - यथावस्थितं (कारण) उपलक्षणत्वात्कायवाङ्यानसैः ( फा सित्ता) स्पृष्ट्वा - आसेव्य ( पालित्ता ) पालयित्वा - अतिचारेभ्यो रक्षयित्वा ( सोभित्ता) शोभित्वा विधिवत्करणेन ( तीरिता) तीरयित्वा - यावज्जीवं आराध्य ( किट्टित्ता ) कीर्त्तयित्वा - अन्येभ्य उपदिश्य ( आराहित्ता )
onal

कल्पाराधनफलं उप
संहारो वीरोक्तता
सू. ६३-६४
२०
२५
॥१९३॥
२८

Page #407

आराध्य यथोक्तकरणेन ( आणाए अणुपालिन्ता ) आज्ञया-जिनोपदेशेन यथा पूर्वैः पालितं तथा पश्चात् परिपाल्य ( अत्थेगइआ समणा निग्गंथा ) सन्त्येके ये अत्युत्तमया तत्पालनया श्रमणा निर्ग्रन्थाः ( तेणेव भवग्गहणेणं सिज्यंति ) तस्मिन्नेव भवग्रहणे - भवे सिद्ध्यन्ति कृतार्था भवन्ति ( बुज्झति ) बुद्ध्यन्ते केवलज्ञानेन (मुच्चंति ) मुच्यन्ते कर्मपञ्जरात् (परिनिधायंति ) परिनिर्वान्ति - कर्मकृत सर्वतापोपशमनात् शीतीभवन्ति ( सङ्घदुक्खाणमंतं करिंति ) सर्वदुःखानां शारीरमानसानां अन्तं कुर्वन्ति, ( अत्थेगइआ दुबेणं भवग्गहणेणं सिज्झति जाव अंतं करिंति ) सन्त्येके ये उत्तमया तु तत्पालनया द्वितीयभवग्रहणे सिद्ध्यन्ति यावत् अन्तं कुर्वन्ति, (अस्थेगइआ तच्चेणं भवग्गहणेणं जाव अंतं करिंति ) सन्त्येके ये मध्यमया तत्पालनया तृतीयभवे यावत् अन्तं कुर्वन्ति, (सत्तट्ठ भवग्गहणाईं पुण नाइकमंति) जघन्ययाऽपि एतदाराधनया सप्ताष्ट भवांस्तु पुनः नातिक्रामन्तीति भावः ॥ (६३) ॥ अथैतत् न खबुद्ध्या प्रोच्यते किन्तु भगवदुपदेशपारतंत्र्येण इत्याह( तेणं कालेणं) तस्मिन् काले-चतुर्थारकपर्यन्ते ( तेणं समएणं ) तस्मिन् समये ( समणे भगवं महावीरे श्रमणो भगवान् महावीरः ( रायगिहे नगरे ) राजगृहे नगरे समवसरणावसरे (गुणसिलए चेहए ) गुणशैलनामचैत्ये (बहूणं समणाणं ) बहूनां श्रमणानां (बहूणं समणीणं ) बहूनां श्रमणीनां (बहूणं सावयाणं ) बहूनां श्रावकाणां (बहूणं सावियाणं ) बहूनां श्राविकाणां (बहूणं देवाणं ) बहूनां देवानां (बहूणं देवीणं ) बहूनां देवीनां (मज्झगए चेव ) मध्यगत एव, न तु कोणके प्रविश्य प्रच्छन्नतयेति भावः ( एव माइक्खइ )
Jain Educationational

कल्पाराध नफलं उपसंहारो वी
रोकता
सू. ६३-६४
५
१०
१४.

Page #408

कल्प.सबो- व्या०९
॥१९४॥
एवमाख्याति-कथयति (एवं भासह) एवं भाषते वाग्योगेन (एवं पण्णवेइ ) एवं प्रज्ञापयति फलकथनेन श्रीवीरो( एवं परुवेइ ) एवं प्ररूपयति, दर्पणे इव श्रोतृहृदये सङ्कमयति (पज्जोसवणाकप्पो नाम अज्झयणं) पर्युष- क्तता णाकल्पो नाम अध्ययनं (सअटुं) अर्थेन-प्रयोजनेन सहितं, न तु निष्प्रयोजनं (सहेउअं) सहेतुकं, हेतवो निमित्तानि, यथा गुरुन् पृष्ट्वा सर्व कर्त्तव्यं, तत् केन हेतुना?, यतः आचार्याः प्रत्यपायं जानन्तीत्यादयो हेतवस्तैः सहितं (सकारणं) कारणं-अपवादो यथा 'अंतराऽविय से कप्पईत्यादिस्तेन सहितं (ससुत्तं) सूत्रसहितं (सअत्थं) अर्थसहितं (सउभयं) उभयसहितं च (सवागरणं) व्याकरणं-पृष्टार्थकथनं तेन सहित सव्याकरणं ( भुजो भुज्जो उवदंसेइत्ति बेमि) भूयो भूय उपदर्शयति, इत्यहं ब्रवीमीति श्रीभद्रबाहुखामी॥ खशिष्यान् प्रतीदमुवाचेति ।। (६४)॥ (इति पज्जोसवणाकप्पो दसासुअक्खंधस्स अट्टममज्झयणं समत्तं) इति श्रीपर्युषणाकल्पो नाम दशाश्रुतस्कन्धस्याष्टममध्ययनं समर्थितम् ॥ RPAasmanandsastrasesaseaseantarashatarrasseasesaseasewartanas
इति जगद्गुरुभट्टारकश्रीहीरविजयसूरीश्वरशिष्यरत्नमहोपाध्यायश्रीकीर्तिविजयगणिशिष्योपाध्यायश्रीविनयविजयगणिविरचितायां श्रीकल्पमूत्रसुबोधिकायां सामाचारीव्याख्यानं सम्पूर्णम् ॥
॥१९॥ समाप्तश्चायं सामाचारीव्याख्याननामा तृतीयोऽधिकारः॥ asasen ReserserStastaRSZARVASEROSENERSEKSIASUSP
बेमि ) भूयासहितं च (सूवागरण पईत्यादिस्तेन सहितत्यादयो हेत
VERSEASEAsal
peRces
Jain Education
a l
For Private & Personel Use Only
htos.jainelibrary.org

Page #409

Jain Education
॥ अथ प्रशस्तिः- आसीद्वीरजिनेन्द्र पट्टपदवी कल्पद्रुमः कामदः, सौरभ्योपहृतप्रबुद्धमधुपः श्रीहीर सूरी श्वरः । शास्त्रोत्कर्षमनोरमस्फुरदुरुच्छायः फलप्रापकश्चञ्चन्मूलगुणः सदाऽतिसुमनाः श्रीमान् मरुत्पूजितः ॥ १ ॥ यो जीवाभयदानडिण्डिममिषात् स्वीयं यशोडिण्डिमं, पण्मासान् प्रतिवर्षमुग्रमखिले भूमण्डलेऽवीवदत् । भेजे धार्मिकतामधर्मरसिको म्लेच्छाग्रिमोऽकब्बरः, श्रुत्वा यद्वदनादना विलमतिर्धर्मोपदेशं शुभम् ॥ २ ॥ तत्प होन्नत पूर्वपर्वतशिरः स्फूर्त्तिक्रियाहर्मणिः, सूरिः श्रीविजयादिसेनसुगुरुर्भव्येष्टचिन्तामणिः । शुभ्रैर्यस्य गुणैरिवानघ (गुणैर्गुणैरिव) घनैरावेष्टितः शोभते, भूगोलः किल यस्य कीर्तिसुदृशः क्रीडाकृते कन्दुकः ॥ ३ ॥ | येनाकब्बरपर्षदि प्रतिभटान्निर्जित्य वाग्वैभवैः, शौर्याश्चर्यकृता वृत्ता परिवृता लक्ष्म्या जयश्रीकनी । चित्रं मित्र ! किमत्र मित्रमहसस्तेनास्य वृद्धा सती, कीर्त्तिः पत्यपमानशङ्कितमना याता दिगन्तानितः ॥ ४ ॥ विजयतिलकसूरिभूरिसूरिप्रशस्यः, समजनि मुनिनेता तस्य पट्टेऽच्छ चेताः । हरहसित हिमानी हंसहा रोज्वलश्रीत्रिजगति वरिवर्ति स्फूर्त्तियुग यस्य कीर्त्तिः ॥ ५ ॥ तत्पट्टे जयति क्षितीश्वरततिस्तुत्यांहिपङ्केरुहः, सूरिर्दूरितदुःखवृन्दविजयानन्दः क्षमाभृद्विभुः । यो गौरैर्गुरुभिर्गुणैर्गणिवरं श्रीगौतमं स्पर्द्धते, लब्धीनामुदधिर्दधीयितयशाः शास्त्राधिपारं गतः ||६|| यच्चारित्रमखिन्न किन्नर गणैर्जेगीयमानं जगज्जाग्रजन्मजराविपत्तिहरणं श्रुत्वा जयन्तीपितुः । वाञ्छापूर्त्तिमियति युग्ममथ तल्लेभे सहस्रं स्पृहावैयग्र्यं गुणरागिणोऽग्रिमगुणग्रामाभिरामात्मनः ॥ ७ ॥ किञ्च - श्रीहीरसरिसुगुरोः प्रवरौ विनेयौ जातौ शुभौ सुरगुरोरिव पुष्पदन्तौ । श्रीसोमसोमविजयाभिध
ional

प्रशस्तिः
५
१४

Page #410

प्रशस्तिः
व्या०९
॥१९५॥
वाचकेन्द्रः, सत्कीर्तिकीर्तिविजयाभिधवाचकश्च ॥८॥ सौभाग्यं यस्य भाग्यं कलयितुममलं कक्षमा सक्षमस्य, नो चित्रं यच्चरित्रं जगति जनमनः कस्य चित्रीयते स्म । चक्राणा मूर्खमुख्यानपि विवुधमणीन् हस्तसिद्धिर्यदीया, चिन्तारत्नेन भेदं शिथिलयति सदा यस्य पादप्रसादः॥९॥ आबाल्यादपि यः प्रसिद्धमहिमा वैरङ्गिकग्रामणी, प्रष्ठः शाब्दिकपतिषु प्रतिभटैर्जय्यो न यस्तार्किकैः । सिद्धान्तोदधिमन्दरः कविकलाकौशल्यकीर्त्यद्भवः, शश्वत्सर्वपरोपकाररसिकः संवेगवारांनिधिः ॥१०॥विचाररत्नाकरनामधेयप्रश्नोत्तराद्यद्भुतशास्त्र. वेधाः । अनेकशास्त्रार्णवशोधकश्च, यः सर्वदैवाभवदप्रमत्तः॥११॥ तस्य स्फुरदुरुकीतर्वाचकवरकीर्तिविज| यपूज्यस्य । विनयविजयो विनेयः सुबोधिकां व्यरचयत्कल्पे ॥१२॥ चतुर्भिः कलापकम् ॥ समशोधयंस्तथैनां पण्डितसंविग्नसहृदयवतंसाः। श्रीविमलहर्षवाचकवंशे मुक्तामणिसमानाः ॥ १३ ॥ धिषणानिर्जितधिषणाः सर्वत्र प्रसृत(कान्त)कीर्तिकर्पूराः। श्रीभावविजयवाचककोटीराः शास्त्रवसुनिकषाः॥१४॥ युग्मम् ॥ रसनि| धिरसशशिवर्षे (१६९६) ज्येष्ठे मासे समुज्वले पक्षे । गुरुपुष्ये यत्नोऽयं सफलो जज्ञे द्वितीयायाम् ॥ १५॥ श्रीरामविजयपण्डितशिष्यश्रीविजयविवुधमुख्यानाम् । अभ्यर्थनापि हेतुर्विज्ञेयोऽस्याः कृतौ विवृतेः॥१६॥ यावद्धात्रीमृगाक्षी धरणिधरभरश्रीफलैः पूर्णगर्भ, चञ्चवक्षौघदर्भ निषधगिरिमहाकुङ्कुमामत्रचित्रम् । जम्बूद्वीपाभिधानं हिमगिरिरजतं मङ्गलस्थालमेतद्धत्ते तावत् सुबोधा विवुधपरिचिता नन्दतात् कल्पवृत्तिः ॥१७॥ यावद्व्योमतरङ्गिणी जलमिलत्कल्लोलमालाकुला, दिग्दन्तावलकीर्णपुष्करकणासेकप्रणष्टश्रमम् । ज्योतिश्चक्रम
२१
॥१९५॥
Jain Education Interior
For Private & Personel Use Only
Mainelibrary.org

Page #411

प्रशस्तिः
नुक्रमेण नभसि भ्राम्यत्यजस्रं क्षिती, तावन्नन्दतु कल्पसूत्रविवृतिर्विद्वजनराश्रिता ॥ १८॥ इति श्रीकल्पसुबोधिकावृत्तिः सम्पूर्णा ॥ ग्रन्थाग्रम् (८०५)। नवानामपि व्याख्यानानां ग्रन्थाग्रम् (६५८०) (प्रत्यक्षरं गणनया, ग्रन्थमानं शताः स्मृताः । चतुष्पश्चाशदेतस्यां, वृत्तौ सूत्रसमन्वितम् ॥१॥)
इति श्रेष्ठि-देवचन्द्रलालभाई-जैनपुस्तकोद्धारे ग्रन्थाङ्कः ६१.
99999999000000
999999928SSAG2017
in Eden
For Private Personel Use Only
1-9pyjainelibrary.org

Page #412
TION , नारा बारमार A इति श्रीसुबोधिकानाम्नी कल्पसूत्रटीका समाप्ता। इति श्रेष्ठि-देवचन्द्रलालभाई-जैनपुस्तकोद्धारे ग्रन्थाङ्कः 61. EMAkar LIC LI For Private & Personel Use Only