________________
૧૦
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે જીવ પોતાના ગુણોનો જ કર્તા છે અને પોતાના ગુણોનો જ ભોક્તા છે, માટે કર્તા અને ‘આવિ’પદથી ભોક્તાનું ગ્રહણ કરવું. કર્તૃઆદિનો ભાવ તે કદિભાવ, તે ભાવોના કર્મવાળો=ક્રિયાવાળો જીવ છે, તેથી ‘કર્નાદિભાવકર્મિન્’ જીવ છે, અને તે ‘કર્ણાદિભાવકર્મિન્’ એવા જીવ વડે કરીને ઇરિત=પ્રેરિત, એવું જે આત્મસ્વરૂપ છે, તે સિદ્ધાવસ્થામાં છે. તે આત્મસ્વરૂપમાં સિદ્ધના જીવો નિવિષ્ટ=પ્રવેશેલા છે. જ્યારે ગુણકરણાખ્યક્રિયાભાવ તે આત્મસ્વરૂપમાં નિવિશમાન છે અને તે ગુણકરણાખ્યક્રિયાભાવને અનુસરનારી આ અધ્યાત્મની ક્રિયા છે.
ગાથા - ૩-૪
‘શુળરાજ્રિયા' - ગુણકરણાખ્યક્રિયા એટલે ગુણોને કરવાની ક્રિયા. તે ક્રિયારૂપ ભાવ નિર્વિકલ્પદશામાં હોય છે. નિર્વિકલ્પદશામાં જીવ પોતાના ગુણોને આવિર્ભાવ કરવાની ક્રિયા મા કરે છે, અને નિર્વિકલ્પદશા પહેલાંની ભૂમિકામાં મુનિ શ્રુત-નોશ્રુતના વિભાગવાળી ક્રિયા કરે છે; જ્યારે નિર્વિકલ્પદશામાં શ્રુત-નોશ્રુતના ભેદનો અભાવ હોવાથી એકરૂપ કરાયેલ ગુણકરણાખ્યક્રિયાભાવ હોય છે. શ્રુત એટલે શ્રુતજ્ઞાનની ક્રિયા અને નોશ્રુત એટલે તપસંયમની ક્રિયા; એ રૂપ વિભાગવાળી ગુણકરણાખ્યક્રિયા, છટ્ઠા ગુણસ્થાનકમાં મુનિ નિર્વિકલ્પદશા પહેલાં કરે છે. ત્યારપછી આત્મા પોતાનો પુરુષાર્થ=આત્માથી આત્મામાં આત્મતત્ત્વના સંવેદનરૂપ એક પ્રકારની ક્રિયાને કરે છે, અને તેનાથી જે અંતરંગ ગુણનિષ્પત્તિને અનુકૂળ વીર્યસ્ફુરણ થાય છે, તે જ એકરૂપીકૃત ગુણકરણાખ્યક્રિયાભાવ છે.
અહીં સંક્ષેપથી તાત્પર્ય એ છે કે જીવની વિપરીત રુચિ, વિપરીત બોધ અને વિપરીત પ્રવૃત્તિથી સંસાર નિષ્પન્ન થયો છે. તે દિશા, આત્મગુણો તરફ પલટાવાથી પ્રથમ ભૂમિકામાં શ્રદ્ધાન, બોધ અને અનાશ્રવતારૂપ ત્રણ પરિણતિઓ પૃથક્ પ્રાપ્ત થાય છે. પછી જીવ વાસ્તવિક રીતે સ્વપ્રયત્નથી પોતાના આત્મતત્ત્વનું સંવેદન કરે છે, તે રૂપ એક ભાવ રહે છે, જે નિર્વિકલ્પ ઉપયોગ સ્વરૂપ છે. આનાથી એ ફલિત થયું કે; અધ્યાત્મની ક્રિયા બે પ્રકારની છે. (૧) પ્રથમ ભૂમિકાની શ્રદ્ધાન, બોધ અને અનાશ્રવરૂપ ભેદવાળી અધ્યાત્મની ક્રિયા છે અને (૨) બીજી ભૂમિકાની આત્મામાં આત્મા વડે આત્મતત્ત્વના સંવેદનરૂપ અધ્યાત્મની ક્રિયા છે, અને તે સમતાની વૃદ્ધિ કરે તેવા ધ્યાનસ્વરૂપ છે, જે નિર્વિકલ્પદશાવાળા જિનકલ્પિક આદિને હોય છે. આ બંને પ્રકારની અધ્યાત્મની ક્રિયા, ગુણકરણાખ્યક્રિયાભાવને અનુસરે છે. પ્રથમ ભૂમિકાની અધ્યાત્મની ક્રિયા, શ્રુત-નોશ્રુતના વિભાગવાળી હોવાથી, એકરૂપીકૃત ગુણકરણાખ્યક્રિયાભાવને અનુસરતી નથી, પરંતુ ભિન્ન ભિન્નરૂપ રત્નત્રયીના ભાવરૂપ ગુણકરણાખ્યક્રિયાભાવને અનુસરે છે. જ્યારે બીજી ભૂમિકાની અધ્યાત્મની ક્રિયા, શ્રુત-નોશ્રુતના વિભાગના અભાવથી એકરૂપ કરાયેલ ગુણકરણાખ્યક્રિયાભાવને અનુસરે છે II3II
અવતરણિકા :- નનુ પરદ્રવ્યમ, શુદ્ધોપયોરૂપાત્માધિારો નસમ્ભવતિ, અશુદ્ધોપયો પશુદ્ધોપયોગच्छेदायतनत्वात्तस्य, सति च तत्र स्वद्रव्यप्रतिबन्धरूपश्रामण्यपरिपूर्णाऽऽयतनाऽसंभवात्। तथा च कथमेतावत्युपधिसम्बन्धे सिताम्बराणामध्यात्मसम्भावना ? इति विवक्षया स्फुरितोत्तराधरमन्तरैवोपस्थितं दिगम्बरमुद्वीक्ष्य धर्मानुरोधिनः परद्रव्यस्याध्यात्माविरोधितां समाधत्ते
