________________
ગાથા ૧-૨ ....... અધ્યાત્મમત પરીક્ષા..............૩૭ ૬ ૩૫ર્વન એ ઉપધિનું હતુઅર્થક વિશેષણ છે. “છે પ્રતિષેધતયા' અહીં તૃતીયા સ્વરૂપઅર્થક છે.
ટીકાર્ય-‘ઉત્સ' ઉત્સર્ગનો અનુરોધી અપવાદ છે અને ઉત્સર્ગ સર્વ ઉપધિના પ્રતિષેધથી આત્મદ્રવ્યમાત્રમાં પ્રતિબંધરૂપ છે, અને વિશિષ્ટ કાલ અને ક્ષેત્રના કારણે અવસત્રશક્તિ હોવાથી યથાજાતપુદ્ગલાદિરૂપ ઉપધિ તે અવસત્ર શક્તિવાળી વ્યક્તિને છેદના પ્રતિષેધપણા વડે કરીને ઉપકાર કરતી અપવાદ કહેવાય છે. તેમાં હેતુ કહે છેAત્નત :- ફલથી ત્યારે અવસત્ર શક્તિવાળો છે ત્યારે, તેનું ઉપધિનું, ઉપકારકપણું હોવા છતાં પણ એકાંતિક અને આત્યંતિક ઉપકારકત્વનો અભાવ હોવાના કારણે સ્વરૂપથી હેયપણું છે.
ભાવાર્થ - જેનું ચિત્ત આત્મદ્રવ્યના સ્વાભાવિક ભાવોને ફુરણ કરવાના યત્નવાળું છે, તે ઉત્સર્ગ કહેવાય છે; અને વિષમ એવાં ક્ષેત્ર-કાલ હોવાને કારણે જેની શક્તિ પોતાના આત્મમાત્રમાં પ્રતિબંધને ધારણ કરવા માટે પદ્રવ્યની સહાય વગર સમર્થ નથી, તે અવસત્ર શક્તિવાળો જાણવો. તેવી વ્યક્તિને પૂર્વમાં કહેલી ચાર પ્રકારની ઉપધિ ઉત્સર્ગને સન્મુખ ભાવના છેદનો પ્રતિષેધ કરનાર છે. તેથી ચાર પ્રકારની ઉપધિમાં છેદપ્રતિષેધતા છે. તે રૂપે તે અવસત્ર શક્તિવાળાને ઉપકાર કરે છે. - તાત્પર્ય એ છે કે, જો તેણે ચાર પ્રકારની ઉપાધિ ગ્રહણ કરી ન હોત તો ઉત્સર્ગને સન્મુખભાવ ટકી શકે તેવી સ્થિતિમાં નથી, ઉત્સર્ગને સન્મુખભાવનો છેદ એટલે નાશ પ્રાપ્ત થાય તેમ છે, તેનો પ્રતિષેધ ઉપધિ કરે છે; તેથી તેને અપવાદ કહેલ છે. અને તેમાં હેતુ જે “પત્નતિકહ્યું તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, આત્મદ્રવ્યમાત્રમાં પ્રતિબંધરૂપ ઉત્સર્ગ એ સ્વરૂપથી ઉપાદેય છે, કેમ કે તે ભાવ અવશ્ય મોક્ષને અનુકૂલ નિર્જરાને પેદા કરે છે; જ્યારે ઉપધિ છેદપ્રતિષેધપણા વડે ઉપકારક હોવાને કારણે ફલથી ઉપકારક છે અને તે ઉપધિ એકાંતે ઉપકાર કરે એવો નિયમ નથી, કેમ કે અયોગ્ય જીવને અથવા યોગ્ય જીવને પણ અનુપયુક્ત દશામાં ઉપધિથી ઉપકાર થતો નથી, માટે તે ઉપકારની અપેક્ષાએ અનૈકાંતિક છે. વળી આત્મદ્રવ્યમાત્રમાં પ્રતિબંધરૂપ પરિણામ જેમ જેમ અતિશય થાય તેમ તેમ ઉપકારનો અતિશય થાય છે; તે રૂપ ઉપાધિથી ઉપકાર નહીં થવાને કારણે આત્યંતિક ઉપકારનો અભાવ છે, અને તે કારણે ઉપધિ સ્વરૂપથી હેય છે, એથી કરીને ઉપધિને અપવાદરૂપ કહેલ છે.
Ns:- स च बंधाऽसाधनत्वादप्रतिकुष्टोऽन्यत्रानुचितत्वादसंयताऽप्रार्थनीयो रागादिकं विना धार्यमाणत्वात् मूर्छाऽजनकश्च कस्यचित् क्वचित्कदाचित् कथंचित्कश्चिदेव च ग्राह्य इति। तदुक्तं-[ प्रवचनसार ३૨૩]
१ अप्पडिकुटुं उवधि अपत्थणिज्ज असंजदजणे हिं । मुच्छादिजणणरहिदं गेण्हदु समणो जदि वि अप्पं ॥ त्ति
१. अप्रतिक्रुष्टमुपधिमप्रार्थनीयमसंयतजनैः । मूर्छादिजननरहितं गृह्णातु श्रमणो यद्यप्यल्पम् । A-6
