________________
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
(૧) દૃષ્ટિઅનુરાગ (૨) વિષયઅનુરાગ (૩) સ્નેહાનુરાગ.
અહીં પ્રસ્તુત ટીકામાં દ્રવ્યથી કે ભાવથી આગમના ભેદનો વિચાર કરેલ નથી, નોઆગમના દ્રવ્ય-ભાવ ભેદનો વિચાર કરેલ છે, . પણ બોધ માટે ભાવાર્થમાં લખેલ છે.
७२
ગાથા - ૧૭-૧૮-૧૯-૨૦-૨૧
ટીકા :-,અથાત્ર નયવિમાન પ્રવચંતે-તત્ર સઽપહનયસ્તાવવા-ધમાનપરિળામાવપ્રીતિસામાન્યા દ્વેષો, मायालोभौ त्वभिष्वङ्गसामान्याद्राग इति ।
ટીકાર્થ:- ‘અથ’ હવે અહીં રાગ-દ્વેષમાં સ્વરૂપમાં નયવિભાગ દેખાડાય છે‘તંત્ર સJહનય:’ – ત્યાં અર્થાત્ નયવિભાગમાં સંગ્રહનય કહે છે
અપ્રીતિ સામાન્ય હોવાથી ક્રોધ-માન પરિણામ દ્વેષરૂપ છે અને અભિષ્યંગ સામાન્ય હોવાથી માયા અને લોભ રાગરૂપ છે.
‘કૃતિ’ શબ્દ સંગ્રહનયના કથનની સમાપ્તિસૂચક છે.
टी$1 :- व्यवहारस्त्वाह-मायापि परोपघाताय प्रयुज्यमानत्वात् द्वेष एव, रागस्तु न्यायोपात्तवित्तादिषु मूर्च्छापरिणाम एव, अन्यायोपात्ते तु मायादिकषायस्य संभवात् । तथा च परोपजिघांसाहेतुत्वं द्वेषत्वं, मूर्च्छाहेतुत्वं रागत्वमिति फलितम् ।
ટીકાર્ય :- ‘વ્યવહાર:’વળી વ્યવહારનય કહે છે- માયા પણ દ્વેષ જ છે, કેમ કે પર ઉપઘાત માટે પ્રયુજ્યમાન છે. ‘રવસ્તુ’ - વળી ન્યાયઉપાત્ત વિત્તાદિમાં રાગ એ મૂર્છાપરિણામ જ છે.
ઉત્થાન :- અહીં પ્રશ્ન થાય કે અન્યાયઉપાત્ત વિત્તાદિમાં મૂર્છાપરિણામ તે શું રાગ નથી? તેથી કહે છે‘અન્યાયોપાત્તે તુ’ - કેમ કે અન્યાયથી ઉપાત્તમાં અર્થાત્ ગ્રહણ કરાયેલમાં, માયાદિ કષાયનો સંભવ છે. ‘તથા વ’ – અને તે પ્રકારે અર્થાત્ વ્યવહારનયે પૂર્વમાં વિભાગ બતાવ્યો તે પ્રકારે, દ્વેષત્વ પરોપજિધાંસાહેતુત્વરૂપ છે અને રાગત્વ મૂર્છાહેતુત્વરૂપ છે, એ પ્રમાણે ફલિત થયું.
ભાવાર્થ :- ‘।।સ્તુ’ – ન્યાયથી ગ્રહણ કરાયેલ ધનાદિમાં મૂર્છા પરિણામ જ રાગ છે, કેમ કે અન્યાયથી ગ્રહણ કરાયેલ વિત્તાદિમાં માયાદિ કષાયનો સંભવ છે એમ કહ્યું, તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, વ્યવહારનય શિષ્ટપુરુષોને માન્ય એવા વ્યવહારને આશ્રયીને વિભાગ કરે છે. તેથી ન્યાયથી ગ્રહણ કરેલ ધનાદિમાં જીવને સ્વત્વની બુદ્ધિ થાય છે તે રાગરૂપ છે, પરંતુ અન્યાયથી ગ્રહણ કરેલ ધનાદિમાં યદ્યપિ મૂર્ચ્છનો પરિણામ વર્તતો હોય છે, તો પણ તે વ્યક્તિને સતત રાજ્યાદિનો ભય વર્તતો હોય છે, તેથી જ તે વ્યક્તિ પોતાની સંપત્તિ અન્યાયથી ગ્રહણ કરેલ નથી એ રીતે બધાને દેખાડવા માટે, અથવા પોતે ન્યાયપૂર્વક જ પ્રવૃત્તિ કરે છે એમ દેખાડવા માટે, માયાદિ કષાયના ઉપયોગમાં જ બહુલતાએ વર્તતો હોય છે. તેથી કહ્યું કે, અન્યાયથી ગ્રહણ કરેલ ધનાદિમાં માયાનો
