________________
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
ગાથા - ૧૮
अथ द्रव्यलिङ्गेद्रव्यत्वाभाववचनं कुतो न व्याहन्यते ? इति चेत् ? न, अत्र द्रव्यपदस्याप्रधानार्थकत्वात् उपचारतोऽप्रधानार्थकस्यापि द्रव्यपदस्य क्वचिद्दर्शनात्। तदुक्तं पञ्चाशके
१ ‘अप्पाहन्ने वि इहं कत्थइ दिट्ठो उदव्वसोत्ति ।
અંગામો નહ દ્રવ્વાયરિઓ સયાઽમળ્યો | ત્તિ [૬-૧૨][૩૫.૨૬-૨૪]
૨૫૮
ટીકાર્થ :- ‘તંત્ર' તેમાં અર્થાત્ ચાર વિકલ્પો પાડ્યા તેમાં, પ્રથમ વિકલ્પ બરાબર નથી; કેમ કે પ્રતિમાની જેમ દ્રવ્યલિંગમાં ભાવકારણત્વઘટકરૂપ નિરવઘક્રિયાના યોગની અપેક્ષા રાખ્યા વગર, પ્રશસ્ત ભાવના અધ્યારોપની અપ્રવૃત્તિ છે, અને પ્રવર્તમાનનેદ્રવ્યલિંગમાં ભાવકારણત્વઘટકરૂપ નિરવદ્યક્રિયાના યોગની અપેક્ષા રાખ્યા વગર પ્રશસ્ત ભાવના અધ્યારોપની પ્રવૃત્તિમાં પ્રવર્તમાનને, અયોગ્યમાં યોગ્ય અધ્યવસાયરૂપપણું છે; અને તેના કારણે અશુભસંકલ્પરૂપપણું હોવાથી પ્રત્યુત ક્લિષ્ટ કર્મબંધનું કારણ છે.
ભાવાર્થ :- ચાર વિકલ્પમાં પ્રથમ વિકલ્પ બરાબર નથી, કેમ કે ફક્ત દ્રવ્યલિંગ ભાવનું કારણ નથી, પરંતુ નિરવઘક્રિયાવિશિષ્ટ દ્રવ્યલિંગ ભાવનું કારણ છે. અને ભાવકારણત્વનાં બે અંગો છે (૧) નિરવદ્યક્રિયા અને (૨) દ્રવ્યલિંગ. તેથી ભાવકારણત્વના ઘટકરૂપ નિરવઘક્રિયા છે. તે નિરવઘક્રિયાના યોગની અપેક્ષા રાખ્યા વગર દ્રવ્યલિંગમાં ભાવસાધુનો અધ્યારોપ થઇ શકે નહિ. જેમ પ્રતિમામાં નિરવઘક્રિયાની અપેક્ષા રાખ્યા વગર ભાવનો અધ્યારોપ થાય છે, તેમ દ્રવ્યલિંગમાં ભાવનો અધ્યારોપ થઇ શકે નહિ. (અહીં પ્રતિમાનું દૃષ્ટાંત વ્યતિરેકથી જાણવું). આમ છતાં, નિરવઘક્રિયાની અપેક્ષા રાખ્યા વગર પ્રશસ્ત ભાવનો અધ્યારોપ કરીને પ્રવર્તમાનને, અયોગ્યમાં યોગ્ય અધ્યવસાયરૂપપણું હોવાથી, અશુભ સંકલ્પ છે. તેથી તે અશુભ સંકલ્પ ક્લિષ્ટ કર્મબંધનું કારણ બને છે.
અહીં અશુભ સંકલ્પ એ અતત્ત્વમાં તત્ત્વબુદ્ધિરૂપ છે, તેથી તે અસત્પ્રહરૂપ છે, અને તેને કારણે ક્લિષ્ટ મિથ્યાત્વમોહનીયના બંધનું કારણ, તે અધ્યવસાય બને છે.
ટીકાર્ય :- ‘અત વ' આનાથી જ=પૂર્વ કથનમાં પ્રતિમાનું વ્યતિરેક દૃષ્ટાંત બતાવ્યું, અને દ્રવ્યલિંગમાં ભાવકારણત્વના ઘટકરૂપ નિરવઘક્રિયાની અપેક્ષાએ પ્રશસ્ત ભાવ થાય છે, અને નિરવઘક્રિયાની અપેક્ષા વગર પ્રશસ્ત ભાવ થતો નથી એમ કહ્યું. આનાથી જ, દ્રવ્યલિંગ અને પ્રતિમામાં સાવદ્ય અને નિરવઘ ક્રિયારૂપ ઉભયના સત્ત્વ અને અસત્ત્વ દ્વારા વિશેષ આવેદિત થાય છે=જણાય છે.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, દ્રવ્યલિંગમાં સાવદ્ય અને નિરવઘ ક્રિયારૂપ ઉભયનું સત્ત્વ છે, અને પ્રતિમામાં સાવઘ અને નિરવઘ ક્રિયારૂપ ઉભયનું અસત્ત્વ છે; તેનાથી દ્રવ્યલિંગ અને પ્રતિમા એ બેમાં જે ભેદ છે, તે જણાય
છે.
‘ઉર્જા પ’થી તેમાં સાક્ષી આપતાં કહે છે
१. अप्राधान्येऽपीह क्वचिद् दृष्टस्तु द्रव्यशब्द इति । अङ्गारमर्दको यथा द्रव्याचार्यो सदाऽभव्यः ।।
