________________
ગાથા - ૭૦-૭૧
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
દર ‘વિજ્ઞપ્તિિિત’ - અહીં ‘કૃતિ’ શબ્દ તત્ત્વધર્મની યોનિની સંખ્યાની સમાપ્તિ સૂચક છે.
તેમાં અર્થાત્ જે તત્ત્વધર્મની યોનિ છે તેમાં, ઉદ્વેગાદિના પરિહારથી ચિત્તનું સ્વાસ્થ્ય કૃતિ છે અને તેના વડે અર્થાત્ ધૃતિ વડે માર્ગાનુસારી તત્ત્વરુચિ પેદા થાય છે, તેને જ અર્થાત્ માર્ગાનુસારી તત્ત્વરુચિને જ શ્રદ્ધા કહે છે; અને તેના વડે અર્થાત્ શ્રદ્ધા વડે ભુજંગમની=સર્પની, નલિકાના આયામતુલ્ય–લંબાઇ તુલ્ય, વિશિષ્ટ ગુણસ્થાનરૂપ રત્નના પ્રદાનમાં સમર્થ એવો સ્વરસવાહી ક્ષયોપશમવિશેષ પેદા થાય છે, જેને અન્ય સુખા એ પ્રમાણે કહે છે. ‘મુલા’ – સુખા વિશિષ્ટઆહ્વાદરૂપ છે એ પ્રમાણે પંચાશકનું વ્યાખ્યાન કેવી રીતે સંગત થશે? અર્થાત્ ગ્રંથકારે સુખાને જ્ઞાનાવરણીયના ક્ષયોપશવિશેષરૂપ કહી છે અને પંચાશકમાં સુખાને વિશિષ્ટઆહ્લાદરૂપ કહી છે, તે કેવી રીતે સંગત થશે? આ રીતે બેના વિરોધની શંકાનું ઉદ્ભાવન કરીને પરિહાર કરતાં કહે છે‘નાર્થે’ કાર્યમાં કારણના ઉપચારથી અથવા પરના અભિપ્રાયથી ( આ કથન છે.)
ઉત્થાન :- ૫૨ના અભિપ્રાયથી સુખા આહ્લાદરૂપ છે તેમ કહ્યું, તેની પુષ્ટિ કરતાં કહે છે
ટીકાર્ય :- 7 દ્દિ' – આહ્લાદનું તત્ત્વચિંતાજનકપણું નથી જ. ‘f’ એવકારાર્થક છે. તેમાં બે હેતુ કહે છે –
(૧) તેનું=આહ્લાદનું, ક્ષયોપશમથી ઉપક્ષીણપણું છે અર્થાત્ ચરિતાર્થપણું છે.
(૨) અને તદ્ધિહીનને=ક્ષયોપશમવિહીનને, પણ તેનો અર્થાત્ તત્ત્વચિંતાની પ્રાપ્તિનો, પ્રસંગ છે.
૩૫૯
‘તથા ઘ’ - અને તેના વડે=સુખા વડે, તત્ત્વચિંતારૂપ અધ્યવસાન પેદા થાય છે, જેને બીજા વિવિદિષા કહે છે. તેનાથી જ=વિવિદિષાથી જ, જેમ પ્રથમ વૃષ્ટિથી અભિનવ અંકુરો પેદા થાય છે, તેમ શુશ્રુષા, શ્રવણ, ગ્રહણ, ધારણ, વિજ્ઞાન, ઊહ, અપોહ અને તત્ત્વાભિનિવેશરૂપ બુદ્ધિના ગુણો પ્રાદુર્ભાવ પામે છે.
આના વિના=વિવિદિષા વિના, આ=શુશ્રુષાદિ પ્રજ્ઞાગુણો, તદાભાસ રૂપ જ છે=શુશ્રુષાદિ આભાસરૂપ જ છે, પરંતુ તાત્ત્વિક નથી.
તેથી આ પ્રમાણે પ્રજ્ઞાગુણના ઉત્પન્ન કરવાના ક્રમથી તત્ત્વચિંતા વડે બોધિ પેદા થાય છે, અને આબોધિ, યથાપ્રવૃત્તાદિક૨ણત્રયવ્યાપારથી અભિવ્યંગ્ય પ્રશમ, સંવેગ, નિર્વેદ, અનુકંપા અને આસ્તિક્યની અભિવ્યક્તિલક્ષણરૂપ સમ્યગ્દર્શન કહેવાય છે. તેને અન્ય વિજ્ઞપ્તિ કહે છે.
ભાવાર્થ :- ‘તત્ત્વધર્મયોનય: ' – તત્ત્વધર્મ એટલે જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રરૂપ મોક્ષમાર્ગ, તેની યોનિ=કારણ, તે તત્ત્વધર્મની યોનિ ‘ધૃતિ’ આદિ પાંચ છે. (૧) ધૃતિનું લક્ષણ કરતાં કહે છે- ઉદ્વેગ આદિના પરિહારરૂપ જે ચિત્તનું સ્વાસ્થ્ય છે તે કૃતિ છે, અને આ ‘ધૃતિ’ નમ્રુત્યુર્ણ સૂત્રમાં ‘અભયદયાણં’ પદથી વાચ્ય જે ‘અભય’ છે તેને બતાવે છે. આનાથી એ પ્રાપ્ત થાય કે જે ‘અભય’ની પ્રાપ્તિ છે તે કૃતિ છે, અને તે ‘અભય' સાત પ્રકારના ભયરહિત ચિત્તના સ્વાસ્થ્યરૂપ છે.
આશય એ છે કે જે જીવો સંસારમાં અવિચારક છે, તેઓ મૂઢતાને કારણે મૃત્યુ આદિ સાત પ્રકારના ભયોનો વિચાર કરતા નથી, અને મળેલ પુણ્યમાં જ મગ્ન થઇને જીવે છે; આમ છતાં, જ્યારે તે સાત ભયોમાંથી કોઇ પણ ભય સામે દેખાય ત્યારે તેઓ વિહ્વળ થઇ જાય છે, અને મૃત્યુ આદિ પ્રાપ્ત ન થાય તે માટે શક્ય એટલા પ્રયત્નો
