________________
•
-
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
૩૬૨. .. અધ્યાત્મમત પરીક્ષા.
ગાથા - ૭૦-૭૧ જે કારણથી સકૃત–એકવાર, થયેલો ભાવ પ્રાયઃ ભાવાંતરને કરે છે એ પ્રમાણે વચન છે.
નમો'નો સંબંધ પંચાશકનો શ્લોક “સ સંગો ' ૩/૧૧ના ઉત્તરાદ્ધ સાથે છે.
‘ત્ર' - અહીં અર્થાત્ પંચાશકના સાક્ષીપાઠમાં જે પ્રાયઃ શબ્દનું ગ્રહણ છે, તે પૂર્વમાં ઉત્પન્ન નહિ થયેલ તથાવિધ ચિત્તના પ્રણિધાનરૂપ ભાવવાળાં એવાં મરુદેવાદિને ભાવપ્રકર્ષની પ્રાપ્તિથી જે વ્યભિચાર આવે છે તેના પરિહારાર્થે છે, એ પ્રમાણે પંચાશકના ટીકાકાર કહે છે.
‘ત્ર ત્ર' - અને અહીંયાં અર્થાત્ પંચાશકના સ સંગામો' કથનમાં, ભાવ ક્રિયાવિષયક ગ્રહણ કરવો, કેમ કે “ત્ના ધ્યેયવિલણો ” એ ગાથાનું પ્રાફ પ્રક્રાંતપણું છે, અર્થાત્ “સફ સંગામો....'ગાથાથી પૂર્વમાં કથન છે. ‘વેતારૂ' ૩/૧૦ગાથા ક્રિયાવિષયક છે, તેથી ઉત્તરની “સુફ સંગામો' ૩/૧૧ ગાથા પણ ક્રિયાવિષયક ભાવને જણાવે છે. અન્યથા' - એવું ન માનો તો અર્થાત ક્રિયાવિષયક પ્રણિધાનરૂપ ભાવ ગ્રહણ ન કરો અને ભાવસામાન્ય ગ્રહણ કરો તો, તાદશ ભાવસામાન્ય પ્રત્યે ક્ષયોપશમવિશેષનું હેતુપણું હોવાથી અને અવ્યવહિત ઉત્તરત્વ સંબંધથી ભાવવિશિષ્ટ ભાવ પ્રત્યે ભાવનું હેતુપણું હોવાથી વ્યભિચારનો અવકાશ નથી. (તેથી પંચાશકમાં પ્રાયઃ શબ્દની આવશ્યકતા રહેતી નથી.)
ઉત્થાન -પૂર્વમાં પંચાશકના પાઠમાં વ્યભિચારના વારણ માટે પ્રાયઃ શબ્દનું ગ્રહણ કર્યું તેનાથી એ પ્રાપ્ત થાય છે, ક્વચિત્ ક્રિયાવિષયક ભાવથી ભાવવૃદ્ધિ થાય છે, અને ક્વચિત્ ભવના નૈગુણ્યના દર્શનથી ક્રિયા વગર પણ થયેલ ભાવથી ભાવની વૃદ્ધિ મરુદેવાદિની જેમ થાય છે. અને આમ સ્વીકારીએ તો ક્રિયાનું ભાવપ્રત્યે વ્યભિચારપણું પ્રાપ્ત થાય, તેથી વિચારકની પ્રવૃત્તિ ક્રિયામાં સંભવે નહિ, તેથી કહે છેમાવપૂર્વા' - ભાવપૂર્વક ક્રિયાનું પણ ભાવજન્યતાવચ્છેદક જાતિની વ્યાપ્યજાત્યવચ્છિન્ન કાર્ય પ્રતિ હેતુપણું હોવાથી વ્યભિચાર નથી, એ પ્રમાણે સિદ્ધાંતકાર કહે છે. વેનારૂં...' ગાથાનો અર્થ આ પ્રમાણે છે- વેળાથી કરતો હોય, વિધિપૂર્વક કરતો હોય, તર્ગત ચિત્તાદિથી કરતો હોય અને તેના કારણે ચૈત્યવંદનવિષયક પરિણામની વૃદ્ધિનો ભાવ હોય, તેનાથી ભાવઅનુષ્ઠાન જાણવું; અને વેળાદિ સર્વ વિપરીત હોય અને તેના કારણે ચૈત્યવંદનવિષયક પરિણામની વૃદ્ધિનો અભાવ હોય તો દ્રવ્યઅનુષ્ઠાન જાણવું.
C પંચાશક ૩-૧૦ ગાથામાં તદૂતચિત્તવિ’. ‘માદ્રિ' શબ્દથી વચન અને કાયાનું ગ્રહણ કરેલ છે.
ભાવાર્થ - “તાશ' તાદશ ભાવસામાન્ય એટલે મોક્ષને અનુકૂળ પ્રાથમિક ભાવથી માંડીને ક્ષાયિકભાવની પ્રાપ્તિ પૂર્વેના ભાવ સામાન્ય પ્રતિ કર્મનો ક્ષયોપશમ હેતુ છે, અને ભાવવિશિષ્ટ ભાવ પ્રત્યે પૂર્વેક્ષણનો ભાવ હેતુ છે, તેથી વ્યભિચારનો અવકાશ છે, માટે પ્રાયઃ શબ્દની આવશ્યકતા નથી. અને પંચાશક ૩-૧૦માં “પ્રાયઃ” શબ્દ છે તેથી “સરૂ સંજ્ઞા'એ સાક્ષીપાઠમાં ક્રિયાવિષયક ભાવને ગ્રહણ કરીને કહે છે કે એક વખત ક્રિયામાં ઉત્પન્ન થયેલો ભાવ પ્રાયઃ ભાવાંતર કરે છે.
