________________
૩૬૦ અધ્યાત્મ પરીક્ષા..
ગાથા - ૭૦-૭૧ કરતા હોય છે.
જ્યારે જીવ કાંઇક વિચારક બને છે ત્યારે તેને સંસાર સ્વયં જ ક્લેશરૂપ ભાસે છે અને સાતે પ્રકારના ભયોથી વ્યાપ્ત દેખાય છે, અને તે વિચારે છે કે ખરેખર આ સંસારમાંથી છૂટવાનો ઉપાય શું છે? અને તે સ્વસ્થતાપૂર્વક ભયોમાંથી નીકળવાનો ઉચિત ઉપાય વિચારી શકે છે તે તેની ધૃતિ છે; અને તે પૈર્યપૂર્વક જયારે છૂટવાના ઉપાયનો વિચાર કરે છે ત્યારે કાંઇક પ્રાથમિક ભૂમિકાનો સમ્યફ બોધ તેને હોય છે, જે યોગની પ્રથમ દૃષ્ટિરૂપ છે. અને આ ધૃતિ સંસારમાં વર્તતા સાતે ભયોમાં ઉદ્વેગ આદિના પરિહારપૂર્વક ચિત્તના સ્વાસ્થરૂપ છે, અને આવી વૃતિવાળો જીવતે ધૃતિના બળથી બીજી ભૂમિકારૂપ શ્રદ્ધાને પ્રાપ્ત કરે છે; જે સંસારના વિસ્તરણના ઉપાયરૂપ માર્ગના દર્શનસ્વરૂપ ચક્ષની પ્રાપ્તિરૂપ છે. ત્યારપછી ક્ષયોપશમવિશેષરૂપ ત્રીજી ભૂમિકા પ્રાપ્ત થાય છે, જેને બીજા ‘સુખા' કહે છે અને તેનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છેભુજંગમની સર્પની, ગમનનલિકાના આયામ=દૈબૈતુલ્ય, આ ક્ષયોપશમવિશેષ માર્ગ છે.
તાત્પર્ય એ છે કે સર્પ નલિકામાં પેસેલો સીધો જ નલિકાના અન્ય માર્ગે બહાર નીકળે છે, તેમ જીવનો આ યોપશમભાવ સાનુબંધ હોવાને કારણે ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ પામતો સીધો સમ્યગ્દર્શનની ભૂમિકાને પામે છે. તેથી સર્પની નલિકાનો આયામ જેમ ગમન માટે સીધો માર્ગ છે તેમ આ ક્ષયોપશમ સાક્ષાત્ સમ્યગ્દર્શનાદિની પ્રાપ્તિમાં સીધા માર્ગરૂપ છે, તેથી જ તેનું બીજું વિશેષણ કહેલ છે કે વિશિષ્ટ ગુણસ્થાનરૂપ રત્નના પ્રદાનમાં શૌડ સમર્થ, એવો આ ક્ષયોપશમવિશેષ છે.
આ ક્ષયોપશમવિશેષ પરિણામને સ્વરસવાહી એટલા માટે કહેલ છે કે, સંયોગોથી કે વડીલોની મર્યાદાથી તે પરિણામ પ્રવર્તતો નથી પરંતુ નિજ અભિલાષથી પ્રવર્તે છે, અર્થાત્ પૂર્વમાં જે ચક્ષની પ્રાપ્તિથી માર્ગનું દર્શન થયેલ તે માર્ગમાં ગમનનો નિજ અભિલાષ થવાને કારણે જીવનો તથાવિધ યત્ન વર્તે છે, જેને કારણે સાનુબંધ ક્ષયોપશમ
વર્તે છે.
પંચાલકજીમાં સુખાનો અર્થ વિશિષ્ટઆલ્હાદરૂપ કર્યો તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, ત્રીજી ભૂમિકાને પામેલ જીવ, ઉત્કટ મિથ્યાત્વમોહનીયના ક્ષયોપશમથી ઉપભ્રંહિત એવા જ્ઞાનાવરણીયકર્મના ક્ષયોપશમજન્ય એવા જ્ઞાનના પરિણામરૂપ આ સુખાને પ્રાપ્ત કરે છે, અને તે ભૂમિકામાં ક્રિયાવિષયક વિશિષ્ટ જે આહ્વાદ છે તે જ સુખાનું કારણ છે, તેથી સુખારૂપ કાર્યમાં કારણનો ઉપચાર કરીને સુખાને વિશિષ્ટઆલ્હાદરૂપ કહેલ છે.
અથવા તો પરના અભિપ્રાયથી કહેલ છે, અર્થાત્ પરના અભિપ્રાયથી સુખા વિશિષ્ટઆલ્હાદરૂપ છે, પરંતુ સ્વસિદ્ધાંત પ્રમાણે તે વિશિષ્ટ જ્ઞાનના પરિણામરૂપ છે. પંચાશકમાં સુખાને વિશિષ્ટઆલ્હાદરૂપ કહેલ છે તે પરદર્શનના અભિપ્રાયથી કહેલ છે. તેની જ પુષ્ટિ કરતાં કહે છે- આલ્હાદ છે તે તત્ત્વચિંતાજનક બનતો નથી, કેમ કે આલ્હાદનું ક્ષયોપશમ વડે ઉપક્ષીણપણું છે અને ક્ષયોપશમવિહીનને પણ તત્ત્વચિંતાની પ્રાપ્તિનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે સુખાથી ચોથી ભૂમિકા વિવિદિષા પ્રાપ્ત થાય છે જે તત્ત્વચિંતારૂપ છે. તેથી સુખા તત્ત્વચિંતાની જનક છે, પરંતુ આહાદ તત્ત્વચિંતાનો જનક નથી, કેમ કે ક્રિયામાં થતો આલ્હાદ વિશિષ્ટ જ્ઞાનના ક્ષયોપશમને પેદા કરીને ચરિતાર્થ થઈ જાય છે, તેથી આહ્વાદ એ સુખારૂપ નથી, પણ પરના અભિપ્રાયથી પંચાશકમાં સુખાને વિશિષ્ટઆલ્હાદરૂપ કહેલ છે.
વળી તેની જ પુષ્ટિ કરતાં બીજો હેતુ કહે છે- જો આહ્વાદ તત્ત્વચિંતાનો જનક હોય તો ક્ષયોપશમરહિતને પણ ક્રિયામાં થતા આહાદથી તત્ત્વચિંતા પેદા થવાનો પ્રસંગ આવે.
