________________
ગાથા - ૬૪
૩૧૯
..... અધ્યાત્મમત પરીક્ષા .... 'તથાપિ' - તો પણ અહીંયાં અર્થાત્ મંત્રના અનુસ્મરણથી નભોગમનાદિ દેખાય છે ત્યાં, નભોગમનાદિ ક્રિયાનું તનંત્રસંકેતથી ઉપનિબદ્ધ દેવતાથી ઉપાહતપણું અર્થાત્ લઈ જવાપણું હોવાથી, ક્રિયાનિરપેક્ષત્વની અસિદ્ધિ છે.
ભાવાર્થ:- તાત્પર્ય એ છે કે, નભોગનાદિ ક્રિયામાં મંત્રનું અનુસ્મરણ તે વ્યક્તિનું છે અને મંત્રના અનુસ્મરણ સાથે સંકળાયેલ દેવતા નભોગનાદિ કરાવવામાં પ્રવૃત્તિ કરાવે છે; તેથી નભોગનાદિ કાર્ય, મંત્રના અનુસ્મરણ કરનારનું જ્ઞાન અને મંત્રના સંકેત સાથે જોડાયેલ દેવતાની ક્રિયા એ ઉભયથી જન્ય થયું. તેથી નભોગનાદિ કાર્યમાં કારણ મંત્રનું અનુસ્મરણ અને દેવતાનો યત્ન બે થયાં. તેથી ક્રિયાનિરપેક્ષ એકલા જ્ઞાનથી નભોગનાદિ ક્રિયા થતી નથી.
ટીકાર્ય -મદિર' - અને કહે છે
તો તં શો?' - તેથી કરીને તે કોનાથી થાય? (તો) કહેવાય છે
સમય અર્થાત્ સંકેતનિબદ્ધ દેવતાથી ઉપાહત તેગનભોગમન, ક્રિયાફલ જ છે. જે કારણથી જ્ઞાનમાત્ર ઉપયોગનું ફળ=નભોગનરૂપ કાર્ય નથી.
ભાવાર્થ - તાત્પર્ય એ છે કે, નભોગ મનરૂપ કાર્ય મંત્રના સંકેત સાથે જોડાયેલા દેવતાની ક્રિયાનું ફળ છે. કેવલ વ્યક્તિ મંત્રનું સ્મરણ કરે તેનાથી નભોગમન કાર્ય થતું નથી, પરંતુ મંત્રના સંકેત સાથે જોડાયેલદેવતા નભોગમનાદિ કાર્યમાં પ્રવૃત્તિ કરાવે છે. તેથી સંકેતનું સ્મરણજ્ઞાન અને દેવતાની ક્રિયા ઉભય કારણથી જ નભોગનાદિ કાર્ય થાય છે.
ઉત્થાન - “તથાપિ'થી જે કહ્યું અને “માદ રા'થી તેમાં વિશેષાવશ્યકની સાક્ષી આપી તે કથનનો પરમાર્થ બતાવતાં કહે છે
ટીકાર્ય - દિ' - જેમ નભોગમનને ઉદ્દેશીને દેવતાના આહ્વાને માટે પ્રવર્તમાનનું મંત્રાનુસ્મરણ, ત–વૃત્તિમાં =દેવતાની આહાનની પ્રવૃત્તિમાં, હેતુ છે, તે પ્રમાણે કર્મક્ષયને ઉદ્દેશીને ચારિત્રમાં પ્રવર્તમાનનું પ્રવચનજ્ઞાન પણ, ત–વૃત્તિમાં=ચારિત્રની પ્રવૃત્તિમાં, હેતુ છે.
ઉત્થાન - અહીં પ્રશ્ન થાય કે, નભોગમનને ઉદ્દેશીને મંત્રનું અનુસ્મરણ દેવતાના આહ્વાનની પ્રવૃત્તિનો હેતુ બને અને કર્મક્ષયને ઉદ્દેશીને કરાતું પ્રવચનજ્ઞાન પણ ચારિત્રની પ્રવૃત્તિનો હેતુ બને, તો નભોગમન કે કર્મક્ષયરૂપ અગ્રિમફળ શાનાથી પ્રાપ્ત થાય? તેથી કહે છે
ટીકાર્ય - મિત્સં' - વળી અગ્રિમફલ અવિનાભાવથી થાય છે. અર્થાત્ મંત્રના અનુસ્મરણમાં નભોગમનરૂપ અગ્રિમફળ, દેવતાના આહાન સાથે અવિનાભાવ હોવાથી થાય છે; અને પ્રવચનજ્ઞાનમાં કર્મક્ષયરૂપ અગ્રિમફલ, ચારિત્રની સાથે અવિનાભાવ હોવાથી થાય છે. એ પ્રમાણે પરમાર્થ છે.
