________________
ગાથા - ૬૯
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
૩૫૩
વ્યવહારનય, ભાવપૂર્વકની ક્રિયાને ઉત્તરભાવની વૃદ્ધિ દ્વારા મોક્ષનું કારણ માને છે. તેથી ક્રિયાના વિશેષણરૂપે રહેલ ભાવને ગૌણ માને છે; અને ક્રિયાથી નિષ્પાદ્ય ભાવ, એ પણ વ્યાપારરૂપ હોવાથી ગૌણ છે; પરંતુ મુખ્ય તો ક્રિયાઓ જ ફલસાધક છે.
સ્થિતપક્ષ ભાવને પણ મુખ્ય સ્વીકારે છે અને ક્રિયાને પણ મુખ્ય સ્વીકારે છે, અને તેથી જ તે કહે છે કે, પૂર્વના ભાવથી ઉત્તરભાવની પ્રાપ્તિ દ્વારા ક્રમસર ક્ષાયિકભાવની પ્રાપ્તિ થાય છે. તે નિશ્ચયનયને માન્ય છે અને તે સ્થિતપક્ષને પણ માન્ય છે. આ રીતે સ્થિતપક્ષે ભાવની પ્રધાનતા સ્વીકારી લીધી, અને ક્રિયાની પ્રધાનતા સ્થાપન કરવા માટે સ્થિતપક્ષ કહે છે કે, જેમ ભાવ ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ પામીને ક્ષાયિકભાવમાં વિશ્રાંત પામે છે, તેમ પૂર્વભાવથી ઉત્તરભાવની નિષ્પત્તિ પ્રત્યે ભાવપૂર્વકની ક્રિયા કારણ બને છે; પરંતુ ક્રિયાઓ ન કરવામાં આવે તો પૂર્વભાવ ઉત્તરભાવરૂપે પ્રાયઃ કરીને થતો નથી. તેથી મોક્ષના કારણરૂપે જેમ ભાવ જરૂરી છે તેમ ક્રિયાઓ પણ જરૂરી છે. તેથી નિશ્ચયનય ક્રિયાને ગૌણ કરે છે, તે સ્થિતપક્ષને માન્ય નથી. તેથી જ પ્રસ્તુતમાં ક્રિયાની પ્રધાનતા સ્થાપન કરવા માટે સ્થિતપક્ષનો પ્રયાસ ચાલે છે.
ઉત્થાન :- પૂર્વમાં ‘સ્થાવેતત્'થી કહ્યું કે, નિશ્ચયનય, વિશિષ્ટ વિધિ-નિષેધનું વિશેષણમાં જ પર્યવસાન હોવાને કારણે ભાવ જ આદરણીય છે, તે સ્થાપન કરે છે. તે બરાબર નથી, એમ કહીને મૈવં'થી સ્થિતપક્ષે તેમાં યુક્તિઓ આપી. હવે સ્થિતપક્ષ તે જ વાતને દૃઢ કરતાં નિશ્ચયનયને ‘અપિ =’થી કહે છે.
• टीका :- अपि च भावश्चित्तप्रणिधानरूपः, स च विहितानुष्ठानं विना किमालम्ब्य प्रवर्त्तताम् ? न च क्रियाभिधानवर्णार्थविषयेषु कथमेकदाऽनेकोपयोगाः संभवेयुः ? इति वाच्यम्, छिन्नज्वालादृष्टान्तेन तत्संभवादित्याहुः, तदुक्तं पञ्चाशके
१ सव्वत्थवि पणिहाणं तग्गयकिरियाभिहाणवन्ने ।
अत्थे विसए अ तहा दिट्ठतो छिन्नजालाए । [३-२२]
२ ण य तत्थवि तयणूणं हंदि अभावो ण उवलंभो त्ति ।
चित्तस्सवि विन्नेओ एवं सेसोवओगेसु ॥ त्ति । [३-२३] यथाहीं धनस्थाग्नित्रुटितार्चिषः संबद्धतयानुपलभ्यमानस्यापि सन्तत्यविच्छेदेन तत्संबद्धत्वमेव, एवं विषयान्तरेऽनुपलभ्यमानमपि प्रणिधानं सन्तत्यविच्छेदात्संविलग्नमेव, उत्कटविषयस्यैव प्रणिधानोपलम्भहेतुत्वाद्, उत्कटत्वं च जिज्ञासाविशेषविषयत्वादिकं बोध्यम् । यथा वाऽलाते भ्राम्यमाणे चक्रदण्डाद्याकारप्रतिभास आशुवृत्तिकृत एव, न तु तात्त्विकः, स्वाऽवगाहक क्षेत्रादन्यत्र तदवस्थानानुपपत्तेस्तथा क्रियादिप्रणिधानेष्वेकत्वप्रतिभासोप्याशुवृत्तिकृत एवेति दिग्।
१. सर्वत्रापि प्रणिधानं तद्गतक्रियाभिधानवर्णेषु । अर्थे विषये च तथा दृष्टान्तच्छिन्नज्वालायाः ।।
२. न च तत्रापि तदणूनां हंद्यभावो नोपलंभ इति । चित्तस्यापि विज्ञेय एवं शेषोपयोगेषु ।।
