________________
૩૫
ગાથા - ૬૯
અધ્યાત્મમત પરીક્ષા , કરવી છે એ પ્રકારે કાયિક ચેષ્ટામાં જિજ્ઞાસા વિશેષ હોય ત્યારે, તે કાયિક ક્રિયામાં જિજ્ઞાસા વિશેષ હોવાને કારણે ત્યાં માનસ યત્ન વ્યક્ત દેખાય છે; અને ત્યારપછી શબ્દોચ્ચારણમાં જિજ્ઞાસા વિશેષ થાય ત્યારે, તે વ્યક્તિનો માનસ ઉપયોગ શબ્દમાં પ્રવર્તે છે. તેથી ક્રિયાના જે અંગમાં જિજ્ઞાસા વિશેષ હોય, ત્યાં ઉત્કટ પ્રણિધાન હોય છે; અને અન્યત્ર અનુત્કટ હોય છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે, જ્યાં વ્યક્ત ઉપયોગ દેખાય ત્યાં ઉત્કટ પ્રણિધાન હોય છે અને અન્યત્ર વાસનારૂપે યત્ન પ્રવર્તે છે, તેથી ત્યાં અનુત્કટ પ્રણિધાન છે તેમ કહેલ છે.
વથા વા' અથવા તો બીજી રીતે ક્રિયા, અભિધાન, વર્ણાદિમાં એક સાથેની પ્રતીતિ કઈ રીતે થાય છે, તે બતાવે છે - જે પ્રકારે ગોળ ગોળ ફેરવાતા ઊંબાડિયામાં ચક્રક(ગોળાકાર) કે દંડાદિ આકારનો જે પ્રતિભાસ થાય છે, તે આશુવૃત્તિકૃત છે પણ તાત્વિક નથી, કેમ કે જ્યારે ચક્રાકાર કે દંડાકાર તેને ફેરવવામાં આવે છે, ત્યારે જે ક્ષેત્રમાં તેની અવગાહના છે, તે ક્ષેત્રથી અન્યત્ર તેના અવસ્થાનની અનુપપત્તિ છે. તે જ પ્રકારે ક્રિયા આદિમાં ઉપયોગના એકત્વનો પ્રતિભાસ થાય છે તે આશુવૃત્તિકૃત છે, તાત્ત્વિક નથી. “યથા વા'થી કરેલ અર્થથી એ પ્રાપ્ત થાય છે કે, કોઈ જીવ સુદઢ યત્નપૂર્વક ક્રિયાદિ દરેકમાં અતિશયિત ઉપયુક્ત થઈને જ્યારે વ્યાપૃત થાય છે ત્યારે, ક્રિયાદિ કરનારને એમ જ ભાસે છે કે, ક્રિયાદિ દરેકમાં મારા ચિત્તનો ઉપયોગ છે, પરંતુ કાળ અતિસૂક્ષ્મ હોવાને કારણે ભિન્ન ભિન્ન કાળમાં ક્રિયાદિમાં ઉપયોગ વર્તતો હોવાથી એક ઠેકાણે ઉપયોગ છે ત્યારે અન્યત્ર ઉપયોગ નથી, પરંતુ ક્રમસર દરેકમાં ઉપયોગની પરાવૃત્તિ હોવા છતાં એકત્વનો પ્રતિભાસ આશુવૃત્તિકૃત છે.
પૂર્વમાં છિન્નજવાલાના દષ્ટાંતથી અને ઊંબાડિયાના દષ્ટાંતથી, ક્રિયાકાળમાં ક્રિયા, અભિધાન, વર્ણ, અર્થ અને વિષયમાં ઉપયોગ કઈ રીતે પ્રવર્તે છે તે બતાવ્યું ત્યાં, છિન્નવાલાના દષ્ટાંતમાં જે જીવનો ઉપયોગ ધીમે ધીમે ક્રિયા-અર્થાદિમાં ક્રમસર પ્રવર્તતો દેખાતો હોય છે, તેવા પ્રકારની ક્રિયાને સામે રાખીને કહેલ છે. તેથી એ પ્રાપ્ત થાય છે, તે જીવનો કોઇક વખતે ઉપયોગ ક્રિયામાં દેખાય છે, તો કોઈક વખતે શબ્દમાં દેખાય છે, તો કોઇક વખતે અર્થમાં દેખાય છે, તો કોઈક વખતે આલંબનમાં દેખાય છે ત્યારે તે જીવને તે તે વિષયમાં ઉત્કટ ઉપયોગ હોઈ શકે. અન્યત્ર સંસ્કારાત્મક ચિત્ત પ્રવર્તતું હોય છે, તેને અનુત્કટ તરીકે વિવક્ષા કરેલ છે. અને તેને જ કારણે ક્રિયા, અભિધાનાદિ સર્વની સંતતિ અવિચ્છેદરૂપે ચાલુ હોય છે.
જયારે બીજા ઊંબાડિયાના દષ્ટાંતમાં ચિત્ત સર્વત્ર શીઘ પરાવર્તન પામે છે, તેથી એક સાથે ક્રિયા, અર્યાદિ બવામાં ઉપયોગ છે તેમ લાગે છે. પરંતુ વાસ્તવિક રીતે જે વખતે ક્રિયામાં ઉપયોગ છે, તે વખતે અર્થાદિમાં ઉપયોગ નથી અને જયારે અર્થાદિમાં ઉપયોગ છે, ત્યારે ક્રિયામાં ઉપયોગ નથી. તે માનસ ઉપયોગને સામે રાખીને કહેલ છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે, ભાવપૂર્વકની ક્રિયામાં ક્રિયાવિષયક ઉપયોગ છે તેને ચિત્તપ્રણિધાન કહેલ છે, અને તે ચિત્તનો ઉપયોગ જ ભાવ શબ્દથી વાચ્ય કરેલ છે, અને તે પ્રણિધાનાદિ પાંચ આશયોમાંથી અન્યતર આશયરૂપ છે. તેથી ચરમાવર્તથી બહારના જીવો પણ સંયમગ્રહણ કરીને ક્વચિત્ ચિત્તના ઉપયોગપૂર્વક અનુષ્ઠાન કરતા હોય છે તો પણ, તેમનો ચિત્તનો ઉપયોગ શાસે બતાવેલ દિશામાં નહિ હોવાથી, તેમના માનસઉપયોગને તુચ્છરૂપે સ્વીકારેલ છે. અને અહીં ચિત્તપ્રણિધાન શબ્દથી તે ઉપયોગ ગ્રહણ કરવાનો નથી, પરંતુ વિહિત અનુષ્ઠાનને અનુરૂપ ચિત્તના ઉપયોગને ચિત્તપ્રણિધાન શબ્દથી ગ્રહણ કરવાનો છે, જે પ્રણિધાનાદિમાંથી કોઇ એક આશયરૂપ
