________________
૩૫૪
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
ગાથા - ૬૯.
ટીકાર્થ :- ‘અપિ =’ અને વળી ભાવ, ચિત્તપ્રણિધાન–ચિત્તના ઉપયોગરૂપ છે અને તે ચિત્તપ્રણિધાન–ચિત્તના ઉપયોગરૂપ ભાવ, વિહિત અનુષ્ઠાન વગર કોને અવલંબીને પ્રવર્તે? અર્થાત્ ન પ્રવર્તી શકે.
ન
--
ઉત્થાન :- પૂર્વમાં કહ્યું કે, વિહિત અનુષ્ઠાનવિષયક ચિત્તનો ઉપયોગ એ ભાવ પદાર્થ છે. ત્યાં પ્રશ્ન થાય કે, વિહિત અનુષ્ઠાનનાં અનેક અંગો છે, તો તે દરેક અંગોમાં ચિત્તનો ઉપયોગ એક સાથે કેવી રીતે રહી શકે કે જેથી અનુષ્ઠાનને અવલંબીને ભાવની નિષ્પત્તિ થાય? તેથી કહે છે -
‘ન ચ’ અને ક્રિયા, અભિધાન=પદ, વર્ણ=પદનો એક દેશ=પદના અક્ષરો, અર્થ અને વિષયમાં એક કાળે અનેક ઉપયોગ કેવી રીતે સંભવે? એ પ્રમાણે નિશ્ચયનય કહે છે. તેને સ્થિતપક્ષ કહે છે કે એમ ન કહેવું. તેમાં હેતુ કહે છે -છિન્નવાલાના દૃષ્ટાંતથી તેનો—ચિત્તના ઉપયોગનો (ક્રિયાદિના વિષયમાં) સંભવ છે.
તે પંચાશકમાં કહ્યું છે –
‘સવ્વવિ’ તગત ક્રિયા=અનુષ્ઠાનગત ક્રિયા, અભિધાન, વર્ણમાં તથા અર્થમાં અને વિષયમાં સર્વત્ર પણ પ્રણિધાન છે. (અહીં) છિન્નજવાલાથી તે પ્રકારે દષ્ટાંત છે
‘ળ ય તત્વવિ' – ત્યાં પણ=જ્વાલાનો છેદ થવામાં પણ, તેના અણુનો=વાલાના અણુનો અભાવ નથી.
-
(પરંતુ ભાવ જ છે) (અને) જવાલાના અણુનો ઉપલંભ પણ નથી. એ પ્રમાણે ચિત્તનો પણ શેષ ઉપયોગમાં જાણવો. પંચાશકની ગાથા-૩/૨૩નો આ પ્રથમ અર્થ ત્રુટિત જ્વાલાના વિષયમાં ગ્રહણ કરવો.
હવે અલાત=ભ્રમણ કરાતા ઊંબાડિયાના વિષયમાં બીજી રીતે પંચાશકની ગાથા-૩/૨૩નું અર્થઘટન કરે છે - ત્યાં પણ અર્થાત્ છિન્નવાલાના વિષય ચક્રાકારમાં પણ, તેના અણુનો=છિન્નવાલાના અણુનો, અભાવ નથી એમ નહિ, અર્થાત્ અભાવ છે; (અને) જવાલાના અણુનો ઉપલંભ પણ થાય છે. એ પ્રમાણે ચિત્તનો પણ શેષ ઉપયોગમાં જાણવો. આ બંને અર્થો પંચાશકની ટીકા પ્રમાણે કરેલ છે.
દર ‘વસ્તંભો ત્તિ' – છે, ત્યાં પંચાશકમાં વસ્તંભો વિ’ પાઠ છે. છિન્નવાલાનું દૃષ્ટાંત ‘યથાર્ત્તિ’થી બતાવે છે
ટીકાર્ય :- “વદ્યાર્ત્તિ' – સંબદ્ધપણાથી અનુપલભ્યમાન પણ ઇંધનસ્થ અગ્નિની ત્રુટિત વાલાની સંતતિનો અવિચ્છેદ હોવાને કારણે તત્સંબદ્ધપણું જ છે–ઇંધનસ્થ અગ્નિ સાથે સંબદ્ધપણું જ છે, એ પ્રમાણે વિષયાંતરમાં અનુપલભ્યમાન પણ પ્રણિધાન સંતતિના અવિચ્છેદને કારણે સંવિલગ્ન જ છે.
ઉત્થાન ઃ- અહીં પ્રશ્ન થાય કે, સંતતિનો અવિચ્છેદ હોવાથી વિષયાંતરમાં પ્રણિધાનરૂપ ચિત્તનો ઉપયોગ છે, તો ઉપલંભ કેમ થતો નથી? તેમાં હેતુ કહે છે
‘ટ’ – ઉત્કટ વિષયનું જ પ્રણિધાનના ઉપરંભમાં હેતુપણું છે. ઉત્કટપણું શું છે, તે બતાવે છે
