________________
અધ્યાત્મમત પરીક્ષા
ગાથા - ૬૯
૩૫૨ માટે નિશ્ચયનયને સ્થિતપક્ષ કહે છે.
ઉત્થાન - ભાવાવચ્છિન્ન ક્રિયા હેતુ છે, એ કથન વ્યવહારદષ્ટિએ અભિમત હોવા છતાં, નિશ્ચયને તો ભાવ અવચ્છેદકરૂપે માન્ય નથી, પરંતુ ભાવ કારણરૂપે અભિમત છે, અને ક્રિયા અવયંસંનિધિરૂપ નિમિત્તમાત્રરૂપે અભિમત છે, તેથી કહે છે
તથાપણું હોતે છતે વિનિગમનાનો વિરહ છે વ્યવહારનયને અવચ્છેદકરૂપે અભિમત એવા ભાવને હેતુરૂપે સ્વીકારીએ તો પણ, ભાવ હેતુ છે કે ક્રિયા હેતુ છે એ બેમાં કોઈ વિનિગમક નથી, કેમ કે કાર્યનિષ્પત્તિકાળમાં અવયંભાવી તે બંને હોય છે. અન્યતરના અભાવમાં કાર્ય દેખાતું નથી, માટે બંનેમાંથી ભાવને જ કારણ માનવામાં કોઇ વિનિગમક નથી. તેથી બંનેને હેતુ માનવા પડશે.
ઉત્થાન - આ રીતે વિનિગિમનાનો વિરહ બતાવવાથી, ભાવ અને ક્રિયા બંને કાર્ય પ્રતિ હેતુ છે એમ સિદ્ધ થાય; પરંતુ ક્રિયા જ કાર્યજનક છે તે સિદ્ધ થઈ શકે નહિ. અને પ્રસ્તુતમાં વ્યવહારનયને અભિમત એવી ક્રિયાની પ્રધાનતા સ્થિતપક્ષે ખ્યાપન કરીને નિશ્ચયનયનો ભાવનો આગ્રહ દૂર કરવો છે, તેથી ચોથો હેતુ કહે છે
ભાવવિહિત અનુષ્ઠાનનું જ સ્વપ્રકાશયોગિસાક્ષાત્કારદ્વારા ભાવવૃદ્ધિજનકપણાનું વિભાવન છે.
તાત્પર્ય એ છે કે ભાવપૂર્વકની ક્રિયા કરવામાં આવે છે ત્યારે, તે અનુષ્ઠાનથી જ સ્વપ્રકાશયોગિસાક્ષાત્કાર થાય છે. સ્વ=ભાવવિહિત અનુષ્ઠાન, તેનો પ્રકાશ તેનું સંવેદન તે ભાવવિહિત અનુષ્ઠાનમાં અપેક્ષિત જે ભાવો, તેનું સંવેદન તે રૂપ સ્વપ્રકાશ, તે રૂપે યોગીને તે અનુષ્ઠાનનો સાક્ષાત્કાર થાય છે, અને તેના કારણે તે અનુષ્ઠાન ભાવવૃદ્ધિનું જનક બને છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે, જે જીવ ભાવપૂર્વક અનુષ્ઠાન કરે છે તેને અનુષ્ઠાનના પ્રારંભ પૂર્વમાં વર્તતો જે ભાવ છે, તે અનુષ્ઠાનકાળમાં અતિશયિત બને છે. તેનું કારણ તે અનુષ્ઠાન સમ્યગ ઉપયોગપૂર્વક તે કરતો હોવાથી યોગીને કોઇક નવા ભાવોનું સંવેદન કરાવે છે, જે અનુષ્ઠાનના વિશેષ પ્રકારના સંવેદન સ્વરૂપ છે, અને તેનાથી જ પૂર્વમાં વર્તતો જે ભાવ હોય છે, તે અતિશયિત થાય છે. જેમ ભગવાન પ્રત્યે આદરબુદ્ધિવાળો જીવ, ઉપયોગપૂર્વક ભગવાનની ભક્તિમાં પ્રવર્તે છે ત્યારે, તે અનુષ્ઠાનમાં જે જે પ્રકારની ભગવાનની ભક્તિની ક્રિયા કરે છે, તે તે પ્રકારના સંવેદનો તે ભક્તિ કરનારને સાક્ષાત્કારરૂપે થાય છે; અને તેના કારણે ભક્તિના પ્રારંભકાળમાં ભગવાનનો જે આદરભાવ હતો તે આદરભાવ તે અનુષ્ઠાનના સાક્ષાત્કારના કારણે અતિશયિત બને છે. માટે ભાવવિહિત અનુષ્ઠાન આદરણીય છે, પણ ફક્ત ભાવ નહિ.
અહીં એ ધ્યાન રાખવું કે, અનુષ્ઠાન કરતાં પૂર્વે જીવને ભગવાન પ્રત્યે જે આદરબુદ્ધિ હોય છે, તે રૂપ ભાવ, અનુષ્ઠાનકાળમાં તે ક્રિયાથી પુષ્ટતર બને છે. પછી જ્યારે અનુષ્ઠાન કરતો નથી ત્યારે પણ, અનુષ્ઠાનના પૂર્વના ભાવ કરતાં અનુષ્ઠાનના ઉત્તરકાળમાં વિશેષ પ્રકારનો ભાવ તેને હોય છે. આથી કરીને અનુષ્ઠાન સેવનાર જીવ, ધીમે ધીમે ગુણસ્થાનકની ઉપર ઉપરની ભૂમિકાને પ્રાપ્ત કરતો જાય છે.
અહીં નિશ્ચયનય, ભાવને જ પ્રધાન કરનાર છે અને ક્રિયાને ગૌણ કરનાર છે, તેથી તે કહે છે કે, ભાવથી જ ભાવની વૃદ્ધિ થાય છે, અને ક્વચિત્ તે વખતે બાહ્યક્રિયાઓ કરાતી હોય છે તો તે અવજર્યસન્નિધિરૂપે છે. તેથી જ નિશ્ચયનયના મતે ક્રિયા ગૌણ છે.
