________________
ગાથા - ૬૯. - અધ્યાત્મમત પરીક્ષા.
૩૫૧ પરિપતિતને પણ ભાવવૃદ્ધિનું કારણ બને છે તે ગ્રહણ કરવાનું છે. આનાથી એ પ્રાપ્ત થાય કે, શાસ્ત્રોક્ત પ્રકારે યોગથી ભાવિતા મતિવાળાઓને દઢ પ્રયત્નથી અનુષ્ઠાન દ્વારા ભાવવૃદ્ધિ થાય છે, એ પ્રાયઃ અનુભવસિદ્ધ છે.
ભાવાર્થ - અહીં નિશ્ચયનય સ્થિતપક્ષને કહે છે કે, ક્રિયા ઉપાદેય નથી કે હેય નથી, પરંતુ ક્ષયોપશમભાવથી વિશિષ્ટ એવી ક્રિયા ઉપાદેય છે અને ઔદયિકભાવથી વિશિષ્ટ એવી ક્રિયા હેય છે, એ વાત તમારા કથનથી પ્રાપ્ત થાય છે. પરંતુ તેમ માનવા કરતાં વિશિષ્ટ વિધિ-નિષેધ વિશેષણમાં પર્વયસાન પામે છે એ પ્રકારે જાય છે, તેથી જયારે ઔદયિકભાવથી વિશિષ્ટ ક્રિયાને તમે હેય કહો છો, અને ક્ષાયોપથમિકભાવથી વિશિષ્ટ ક્રિયાને તમે ઉપાદેય કહો છો તેના કરતાં તે બંનેમાં વિશેષણરૂપ ભાવને જ હેય કે ઉપાદેય માનવો ઉચિત છે. તેથી આત્માનો ઔદયિકભાવ હેય છે અને ક્ષાયોપથમિકભાવ ઉપાદેય છે. માટે આત્માર્થીએ ક્ષાયોપમિકભાવમાં જ યત્ન કરવો ઉચિત છે, પણ બાહ્યક્રિયામાં નહિ. તેના નિવારણરૂપે “પૈવં' થી સ્થિતપક્ષ કહે છે કે એમ ન કહેવું, અને તેમાં ક્રમસર ચાર હેતુઓ કહ્યા. તેમાં નિશ્ચયનયની કહેવાનારી માન્યતાને સામે રાખીને પ્રથમ હેતુ છે, અને તે નિશ્ચયનયની માન્યતાનો ભાવ એ છે કે, ક્રિયા, મન-વચન અને કાયાથી થાય છે અને નિશ્ચયનયને ક્ષયોપશમભાવના કારણભૂત માનસિક ક્રિયા અભિમત છે, કેમ કે નિશ્ચયનય માને છે કે ક્ષયોપશમભાવને અનુકૂળ માનસિક યત્નથી કાર્યની સિદ્ધિ થાય છે, જ્યારે વચન અને કાયાની ક્રિયા પુદ્ગલોમાં પ્રવૃત્તિસ્વરૂપ હોવાથી અકિંચિત્કર છે. યદ્યપિ માનસિક ક્રિયા પણ પુદ્ગલમાં પ્રવૃત્તિસ્વરૂપ છે, અને છબWકાળમાં ભાવમાં યત્ન કરતી વખતે, તદ્ અવિનાભાવી મનોવર્ગણામાં પણ તથાવિધ યત્ન પ્રવર્તે છે, તો પણ ક્ષાયોપથમિકભાવને અનુકૂળ માનસિક ક્રિયામાં મનોયોગના પુદ્ગલમાં ગૌણરૂપે યત્ન છે, પરંતુ મુખ્યરૂપે તો ક્ષયોપશમભાવની વૃદ્ધિ અર્થે જ યત્ન છે, પરંતુ વાચિક-કાયિક ક્રિયા ક્ષયોપશમભાવની વૃદ્ધિમાં કાંઈ ઉપયોગી નથી, આ પ્રકારનું જે નિશ્ચયનયનું કથન છે, તેનું નિરાકરણ કરતાં પ્રથમ હેતુ કહેલ છે, તેનો ભાવ નીચે પ્રમાણે છે
માનસિક, વાચિક અને કાયિક ક્રિયા વિચિત્ર કાર્યજનક છે, તેમ શાસ્ત્રમાં કહેલ છે. તેથી તે ત્રણેયમાંથી કોઇનો અનાદર કરી શકાય નહિ. અર્થાત્ જેમ મનમાં સભ્ય પ્રકારનો સુદઢ યત્ન વર્તતો હોય તો તેનાથી જેમ લાયોપથમિકભાવ ઉલ્લસિત થાય છે; તેમ તે જ વખતે તેને અનુરૂપ વાચિક અને કાયિક ક્રિયા વર્તતી હોય તો તે ભાવ વિશેષ પ્રકારે ઉલ્લસિત થાય છે. તેથી મનોયોગ માત્રથી ક્ષયોપશમભાવ કરતાં, વચન અને કાયાની સહાયથી પ્રવર્તતા મનોયોગથી વિશેષ પ્રકારનો ક્ષયોપશમભાવ પ્રગટી શકે છે. તેથી તે ત્રણેયમાંથી કોઇનો અનાદર થઈ શકે નહિ.
ઉત્થાન - અહીં નિશ્ચયનય શંકા કરે કે યદ્યપિ મન-વચન-કાયાની ક્રિયાઓ વિચિત્ર કાર્યજનક છે એમ તમે પૂર્વમાં સ્થાપન કર્યું, તો પણ ભાવ વગરની વચન અને કાયાની ક્રિયા અકિંચિત્કર છે, અને મનોવ્યાપારજન્ય ભાવ જ ઉત્તર ઉત્તર ભાવનો જનક છે; તેથી ભાવ જ આદરણીય છે, ક્રિયા નહિ. તેના નિરાકરણરૂપે કહે છે
અવચ્છેદકનું અહેતુપણું છે=ભાવવિશિષ્ટ ક્રિયા નિર્જરા પ્રતિ કારણ છે, અને તેમાં ભાવ એ કારણતાનો અવચ્છેદક છે, તેથી ભાવાવચ્છિન્ન ક્રિયા હેતુ છે એમ પ્રાપ્ત થયું. અને જે અવચ્છેદક હોય છે તે કારણ બને નહિ, પરંતુ કારણતાનો અવચ્છેદક બને છે. જેમ ઘટ પ્રતિ દંડ કારણ છે અને દંડત્વ કારણતાનો અવચ્છેદક છે, પરંતુ દંડત્વ ઘટનો હેતુ નથી. માટે ભાવાવચ્છિન્ન ક્રિયા જ હેતુ છે અન્ય ક્રિયા નહિ. આ પ્રકારે વ્યવહારનયના સમર્થન
