________________
ગાથા - ૬૯
ી ન દિ' - ત્તિ' છે તે યસ્માદર્થક છે.
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
૩૪૯
--
ઉત્થાન :- અપુનબંધકાદિને ઉચિત ભાવપૂર્વકની ક્રિયાનું ભાવની જેમ અપૂર્વપણું ભલે હોય, પણ એટલામાત્રથી ક્રિયા આદરણીય થોડી બની જાય? તેથી અન્ય હેતુ કહે છે –
‘અન્યાદૃા’ અને અન્યાદેશપૂર્વત્વનું આદર અપરિપંથીપણું છે.
આગળમાં જે કહ્યું કે, તે પ્રકારે પૂ.હરિભદ્રસૂરિ મહારાજનું વચન છે, તેનો અર્થ આ પ્રમાણે છે - ‘છાઓવમિમાવે' ક્ષાયોપશમિકભાવમાં દૃઢ યત્નથી કરાયેલ શુભ અનુષ્ઠાન, પરિપતિતને પણ તે ભાવની =ક્ષાયોપશમિકભાવની, ફરી પણ વૃદ્ધિને કરનારું થાય છે.
ભાવાર્થ :- ‘પુનઃ પુન: ’- તાત્પર્ય એ છે કે, સૌ પ્રથમ જીવને મોક્ષને અનુકૂળ એવો કોઇ ભાવ પ્રગટે છે, તે ભાવ સમ્યગ્દર્શનાદિના પરિણામરૂપ હોય છે, અને તે ભાવનો જ ફરી ફરી અભ્યાસ કરવામાં આવે તો તે ભાવ નિર્મળતાને પામે છે, અને તે ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ પામીને ક્ષાયિકભાવમાં પર્યવસાન પામે છે. આનાથી એ પ્રાપ્ત થયું કે, કેવલજ્ઞાનાદિ ક્ષાયિકભાવ પ્રત્યે તેને અનુરૂપ ક્ષયોપશમભાવ કારણ છે, અને નિશ્ચયનયને તે ભાવવૃદ્ધિ જ અભિમત છે; અને સ્થિતપક્ષ નિશ્ચયનયને કહે છે કે, આ પ્રમાણે તું માને છે એ વાત નિર્વિવાદ છે. તેથી કરીને તે ભાવની વૃદ્ધિ કંરવા માટે યત્ન કરવો જોઇએ, તે વાત જેમ નિશ્ચયનયને માન્ય છે તેમ સ્થિતપક્ષને પણ માન્ય જ છે; તો પણ સ્થિતપક્ષ જેમ નિશ્ચયનયને માને છે, તેમ વ્યવહારનયને પણ માને છે; અને ભાવને પણ પ્રધાનરૂપે માને છે, તેમ ભાવના કારણરૂપ ક્રિયાને પણ પ્રધાનરૂપે માને છે; તેથી સ્થિતપક્ષ નિશ્ચયનયને કહે છે કે, દૃઢયત્નવાળા પુરુષ વડે તે ભાવથી કરાતી ક્રિયા પણ તે ભાવની વૃદ્ધિને કરનારી છે. આમ કહીને સ્થિતપક્ષને એ કહેવું છે કે, પૂર્વનો ભાવ ઉત્તરના ભાવનું કારણ છે એ વાત નિર્વિવાદ છે તો પણ, પૂર્વના ભાવપૂર્વક જ્યારે જીવ દૃઢ યત્નથી ક્રિયા કરે છે, ત્યારે ક્રિયાના નિમિત્તને પામીને જ પૂર્વનો ભાવ વૃદ્ધિને પામે છે. ત્યાં નિશ્ચયનય કહે કે, આક્રિયાઓ તો જીવે અનંતીવાર કરી અને તેનાથી ભાવ નિષ્પન્ન થઇ શક્યો નહિ, તો અત્યારે ક્રિયાથી ભાવ કેમ નિષ્પન્ન થઇ શકશે? જેમ અનંતકાળમાં જીવે અનંતીવાર દ્રવ્યચારિત્ર પાળ્યું ત્યારે તે ક્રિયાઓથી ભાવ ન થઇ શક્યો, તો વર્તમાનમાં તે ક્રિયાથી ભાવ કેમ થઇ શકે? એમ કહીને નિશ્ચયનયને બાહ્ય આચરણા, ભાવની નિષ્પત્તિમાં અકારણરૂપ સ્થાપન કરવી છે. કેમ કે નિશ્ચયનય જે કારણની પ્રાપ્તિથી કાર્ય અવશ્ય થાય, તેને જ કારણરૂપે સ્વીકારે છે, અને બાહ્યક્રિયાઓ અનંતીવાર પ્રાપ્ત થયેલ હોવા છતાં તેનાથી કાર્ય થયું નહિ, તેથી નિશ્ચયનય કહે છે કે બાહ્યક્રિયાઓ કારણ નથી. તેને સ્થિતપક્ષ કહે છે કે, આ ક્રિયાઓ અપૂર્વ નથી એમ નહિ, અર્થાત્ અનંતકાળમાં જે ક્રિયાઓ કરી તેના કરતાં આ ક્રિયાઓ જુદા પ્રકારની છે. કેમ કે અનંતકાળમાં જે ક્રિયાઓ કરી તે અપૂર્વ ન હતી, અને તેથી જ તે ક્રિયાઓથી ભાવ નિષ્પન્ન થયો નહિ, અને તેથી જ મોક્ષની પ્રાપ્તિ થઇ નહિ. પરંતુ અપુનર્બંધકાદિને ઉચિત ભાવપૂર્વકની ક્રિયાઓ અપૂર્વ જ છે, અને એ અપૂર્વ ક્રિયા જ ભાવની વૃદ્ધિ દ્વારા મોક્ષનું કારણ બને છે, એમ સ્થિતપક્ષને કહેવું છે.
‘અન્યાવૃત્ત તાત્પર્ય એ છે કે, પૂર્વમાં સેવેલી દ્રવ્યક્રિયાથી અનંતીવાર યાવત્ નવમા ત્રૈવેયકની પ્રાપ્તિ થઇ, અને તેવી જ ક્રિયા ફરી કોઇને પ્રાપ્ત થાય તો તે ક્રિયામાં તાદશપૂર્વત્વ છે, અને તે ક્રિયામાં રહેલું તાદશપૂર્વત્વ વિવેકીને તેના પ્રત્યે આદર થવામાં પરિપંથીરૂપ=વિરોધીરૂપ છે.
