________________
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
ગાથા - ૬૯ . ટીકાર્ય :- ‘-દત્તું ચ’ અને ઉત્કટપણું જિજ્ઞાસાવિશેષવિષયત્વાદિકરૂપ જાણવું.
પંચાશકની ગાથા- ૩/૨૩માં જે બીજી રીતે અર્થઘટન કર્યું તે રીતે અર્થઘટન કરતાં બતાવે છે –
ટીકાર્ય :- ‘યથા વા’ અથવા જેમ ભ્રમણ કરાતા ઊંબાડિયામાં ચક્ર-દંડાદિ આકારનો પ્રતિભાસ આશુવૃત્તિકૃત જ છે, પરંતુ તાત્ત્વિક નથી, કેમ કે સ્વઅવગાહકક્ષેત્રથી અન્યત્ર તેના અવસ્થાનની અનુપપત્તિ છે, તે પ્રમાણે ક્રિયાદિપ્રણિધાનોમાં એકત્વનો પ્રતિભાસ પણ આશુવૃત્તિકૃત જ છે. એ પ્રમાણે દિશા છે.
૩૫૫
ભાવાર્થ :- અહીં ‘સ્થાવેતત્'થી નિશ્ચયનયે કહેલ કે, ક્રિયાઓ બે પ્રકારની છે. (૧) ઔયિકભાવની અને (૨) ક્ષાયોપશમિકભાવની. તેમાં ઔદયિકભાવની ક્રિયા હેય છે અને ક્ષાયોપશમિકભાવની ક્રિયા ઉપાદેય છે, અને વિશિષ્ટ વિધિ-નિષેધ વિશેષણમાં પર્યવસાન પામે છે; એ રીતે ક્રિયા હેય કે ઉપાદેય રહેતી નથી, પરંતુ ક્રિયા સાથે સંકળાયેલ ઔદયકભાવ હેય છે અને ક્ષયોપશમિકભાવ ઉપાદેય છે; માટે મોક્ષનું કારણ ક્ષયોપશમિકભાવ છે, ક્રિયાઓ નહિ. તેનું નિરાકરણ કરતાં ગ્રંથકાર કહે છે કે, તે ક્રિયાવિષયક ભાવ ક્રિયાને અવલંબીને પ્રવર્તે છે, માટે ક્રિયા પણ ભાવની નિષ્પત્તિના કારણરૂપે ઉપાદેય સિદ્ધ થાય છે. ત્યાં પ્રશ્ન થાય કે, ક્રિયા-શબ્દ-અર્થ અને આલંબનમાં એક વખતે ઉપયોગ કઇ રીતે રહી શકે? તેથી કહે છે કે, છિન્નવાલાના દૃષ્ટાંતથી એક ઉપયોગનો સંભવ છે, અને તે છિન્નવાલાનું દૃષ્ટાંત ભિન્ન ભિન્ન નયની દૃષ્ટિથી બે રીતે બતાવે છે
‘ચાદ્દ’ કોઇ જીવ ધર્માનુષ્ઠાન કરતો હોય ત્યારે તેનો ઉપયોગ ક્વચિત્ કાયિક ચેષ્ટામાં દેખાતો હોય છે, તે વખતે શબ્દમાં કે અર્થમાં ઉપયોગ દેખાતો નથી; ક્વચિત્ મૂર્તિ આદિ આલંબનમાં ઉપયોગ દેખાતો હોય છે, ત્યારે શબ્દ, અર્થાદિમાં ઉપયોગ દેખાતો નથી; તો પણ તે ક્રિયા દરમ્યાન તે જીવની કાયિક ક્રિયા ચોક્કસ રીતે પ્રવર્તતી હોય છે, અને સૂત્રોનું શબ્દોચ્ચારણ પણ યથાર્થ પ્રવર્તતું હોય છે, અને તે શબ્દોના અર્થનો બોધ પણ ઉપયોગપૂર્વક ક્રિયા કરનારને થતો હોય છે અને મૂર્તિ આદિ આલંબન સાથે પણ પ્રતિસંધાન વર્તતું હોય છે. તેથી જ્યારે ક્રિયા આદિમાં ઉપયોગ હોય છે, ત્યારે અર્થાદિમાં ઉપયોગ અનુપલભ્યમાન હોવા છતાં અવશ્ય છે; તેથી જ અર્થાદિનો બોધ, સૂત્રની સંતતિ આદિનો અવિચ્છેદ દેખાય છે. તેથી તે સર્વ ક્રિયાના સર્વ અંગોમાં તે જીવનો ઉપયોગ સંવિલગ્ન જ છે. ત્યાં પ્રશ્ન થાય કે, તો પછી અનુભવ તો એવો થાય છે કે એકમાં જ ઉપયોગ છે. તેથી કહે છે કે, ઉત્કટ વિષયના જ પ્રણિધાનનો ઉપલંભ છે. જેમ છિન્નજ્વાલામાં વચમાં અનુત્કટ અગ્નિ હોવાને કારણે ઉપલબ્ધિ થતી નથી, છતાં સંતતિના અવિચ્છેદને કારણે અગ્નિની જ્વાલા સંલગ્ન જ છે; તેમ ક્રિયાકાળમાં ક્યારેક શબ્દમાં તો ક્યારેક અર્થમાં તો ક્યારેક કાયિક ચેષ્ટામાં તો ક્યારેક મૂર્તિરૂપ આલંબનમાં ઉપયોગ દેખાય છે, પરંતુ સર્વત્ર દેખાતો નથી; કેમ કે જે વખતે જે ઉપયોગનો ઉત્કટ વિષય હોય તે પ્રતીત થાય છે, જ્યારે અન્યત્ર પ્રતીતિ નહિ થવા છતાં ઉપયોગ છે, કેમ કે ક્રિયાના દરેક અંગોની સંતતિનો અવિચ્છેદ છે.
અહીં પ્રશ્ન થાય કે, ચિત્તનું પ્રણિધાન, ક્રિયા આદિ દરેકમાં વર્તે છે, છતાં જ્યાં ઉત્કટ વિષય છે ત્યાં ઉપયોગની પ્રાપ્તિ દેખાય છે એમ કહ્યું, ત્યાં ઉત્કટપણું શું છે તે બતાવતાં કહે છે કે, ઉત્કટપણું જિજ્ઞાસાવિશેષવિષયત્વાદિકરૂપ છે. તેનો ભાવ એ છે કે, કોઇ જીવ ક્રિયા કરતો હોય ત્યારે, મારે ક્રિયા સમ્યગ્
