________________
ગાથા: ૬૭.
. અધ્યાત્મમત પરીક્ષા..... વિવેક્ષા વગર સેવે નહિ. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, દરેક શબ્દોથી વાચ્ય ચાર નિક્ષેપાઓ છે. આમ છતાં નિશ્ચયનય કહે છે કે, ભાવનિક્ષેપો જ વાસ્તવિક છે. તેથી નિશ્ચયનય ત્રણ નિક્ષેપાનો અસ્વીકાર કરીને ભાવનિક્ષેપા પ્રત્યે પક્ષપાત કરે છે, તે નયની વિવક્ષાને આધીન છે.
અહીં નિશ્ચયનયની વિવક્ષા એ છે કે, “તદર્થક્રિયાકારી વસ્તુને જ તદર્થથી વાચ્ય કરી શકાય. જેમ જલધારણરૂપ અર્થક્રિયા જે કરી શકે, તેને જ ઘટપદથી વાચ્ય કરી શકાય. અને આથી જ નિશ્ચયનય કહે છે કે, સ્થાપનારૂપ ઘટ જલધારણ કરવા સમર્થ નથી, છતાં જો તેને ઘટ કહી શકાય, તો પટને પણ ઘટ કહી શકાય. તેથી અર્થક્રિયાકારિત્વ)રૂપ વિવક્ષાને આધીન નિશ્ચયનય ભાવઘટને જ ઘટરૂપે સ્વીકારે છે. તો પણ સ્થિતપક્ષ કહે છે કે, વસ્તુતઃ ઘટાદિ દરેક શબ્દો નામાદિ ચારે નિપામાં નિયત છે. માટે જ્યારે વિવક્ષાથી ચારે નિક્ષેપોમાંથી નિશ્ચયનય ભાવરૂપ નિપાનો પક્ષપાત કરે, ત્યારે નિશ્ચયની વિવક્ષાથી ભાવનિક્ષેપો અનુપચરિત છે, અને નામાદિ ત્રણ નિક્ષેપાઓ ઉપચરિત છે. અને જ્યારે વ્યવહારનય પોતાની વિવક્ષા કરે, ત્યારે વ્યવહારના મતે નામાદિ ત્રણ નિક્ષેપાઓ અનુપચરિત છે, અને ભાવ ઉપચરિત છે; કેમ કે વ્યવહારનય દ્રવ્યથી અભિન્ન ભાવને સ્વીકારતો નથી, તેથી વ્યવહારનયના મતે પ્રથમના ત્રણ નિક્ષેપાઓ અનુપચરિત છે અને ભાવનિક્ષેપો ઉપચરિત છે. અને જ્યારે કોઈ એક નયની વિવફા ન હોય, પણ પ્રમાણથી નિક્ષેપાનો વિચાર કરવામાં આવે, ત્યારે દરેક શબ્દો ચારે નિપામાં નિયત બને છે. આમ વિવક્ષાને આશ્રયીને એકતરનો પક્ષપાત કરીને નિશ્ચયનય ભાવને અનુપચરિત કહે છે, તે જ રીતે વ્યવહારનય પણ નામાદિ ત્રણ નિપાને અનુપચરિત કહી શકે છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે દ્રવ્યને પ્રધાન કરીને વ્યવહારનય પ્રથમના ત્રણ નિપાને અનુપચરિત કહે છે, અને અર્થક્રિયાકારિત્વને મુખ્ય કરીને નિશ્ચયનય ભાવનિપાને અનુપચરિત કહે છે. તે જ રીતે કાર્યનો અર્થી સાક્ષાત્ જેમાં યત્ન કરે તે કારણ કહેવાય, અને મોક્ષના અર્થીની સાક્ષાત્ જ્ઞાનમાં પ્રવૃત્તિ છે, તેથી જ્ઞાનને મોક્ષના અનુપચરિત કારણરૂપે વ્યવહારનય કહે છે. અને નિશ્ચયનય અનંતર કારણને કારણ કહે છે; અને મોક્ષનું અનંતર કારણ ચારિત્ર છે, જ્યારે જ્ઞાન તો ચારિત્રનું કારણ છે, અને જ્ઞાન, ક્રિયા દ્વારા મોક્ષનું કારણ છે, તેથી ઉપચારથી જ મોક્ષનું કારણ કહેવાય, તેમ કહે છે.
. આનાથી એ ફલિત થયું કે જ્ઞાન-ક્રિયા સ્થળમાં અને નિક્ષેપચતુષ્ટયસ્થળમાં નિશ્ચયને મુખ્ય કરીએ તો વ્યવહારનું કથન ઉપચારથી છે, તેમ વ્યવહારને મુખ્ય કરીએ તો નિશ્ચયનું કથન પણ ઉપચારથી છે. આથી જ જ્ઞાન-ક્રિયાની ઉપચરિત-અનુપચરિત વાતમાં પુષ્ટિ કરવા માટે નિક્ષેપચતુષ્ટયનું કથન કરેલ છે.
ઉત્થાન -પૂર્વમાં કહ્યું કે, ચારે નિપામાં નિયત શબ્દોનો, એકતરનિપામાં પક્ષપાત વિવેક્ષા વગર થતો નથી. તેથી કોઈ વિવક્ષાથી નિશ્ચયનય પ્રધાન બની શકે અને કોઈ વિવક્ષાથી વ્યવહારનય પ્રધાન બની શકે. તેની સામે નિશ્ચયનય કહે છે કે, સકલન સંમત ભાવ છે. તેથી નિશ્ચયનય જ પ્રધાન છે વ્યવહાર નહિ. તે પ્રકારની શંકાને સામે રાખીને કહે છે -
ટીકા “સત્તન સંમતો ભાવવાનુપરિતાર્થ'રૂતિ વે? તિદ્રવ્યથાસનિક્ષેપનિ : प्रमाणत्वमेव प्रतिपत्तुमीहसे? अथ नामादित्रयं द्रव्यार्थिकस्य मुख्योऽर्थो भावस्तु गौण एव, अत एव
