________________
૩૩૬
અધ્યાત્મમતપરીક્ષ
અરીસા . .............. ગાથા - ૬૭
ગાથા -
जमणुवयारोवि बलं कस्सइ णगंतियं हवे तंपि ।
एगस्स मुक्खभावे णियमा अवरोवयारोत्ति ॥६७॥ (यदनुपचारोऽपि बलं कस्यचिन्नैकान्तिकं भवेत्तदपि । एकस्य मुख्यभावे नियमादपरोपचार इति ॥६७।)
ગાથાર્થ - કોઈકનયનું (નિશ્ચયનયનું) જે અનુપચાર પણ બલ છે તે પણ એકાંતિક નથી. કેમ કે એકના મુખ્યભાવમાં નિયમથી અપરનો ઉપચાર છે.
ટીકા :-: વૃત્વનુપરિતિવિષયસ્વરૂપંનિશ્ચયની વર્તમાદ્યતે તૈત્ર્યવહારનયસ્થાપિતસ્વીર્તવ્યમેવ, निश्चयमुख्यतायां व्यवहारोपचारवद्व्यवहारमुख्यतायां निश्चयोपचारस्यापि संभवात्। न हि निक्षेपचतुष्टयनियतानां शब्दानामेकतरपक्षपातो विवक्षां विना संभवी।
ટીકાર્ય - : જેઓના વડે નિશ્ચયનું અનુપચરિત વિષયત્વરૂપ બલ કહેવાય છે, તેઓ વડે વ્યવહારનું પણ બલ સ્વીકારવું જોઈએ જ. કેમ કે નિશ્ચયની મુખ્યતામાં વ્યવહારના ઉપચારની જેમ, વ્યવહારની મુખ્યતામાં નિશ્ચયના ઉપચારનો પણ સંભવ છે.
ઉત્થાન :- વ્યવહારની મુખ્યતામાં નિશ્ચયના ઉપચારનો પણ સંભવ છે એમ કહ્યું, તેની પુષ્ટિ કરતાં કહે છે
ટીકાર્ય - “ હિ - નિક્ષેપચતુષ્ટયનિયત એવા શબ્દોનો, એકતર નિક્ષેપમાં પક્ષપાત, વિવક્ષા વિના સંભવતો નથી.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, પદાર્થની વિચારણામાં કોઈ નથી જ્યારે વિચારણા કરાય છે, ત્યારે એક નયને મુખ્ય કરીને વિચારણા કરાય ત્યારે બીજો નય ગૌણ બને છે; અને જે ગૌણ છે તેને જ ઉપચરિત રીતે સ્વીકારવામાં આવે છે. તેથી જ્યારે નિશ્ચયનયને મુખ્ય કરવામાં આવે, ત્યારે વ્યવહારનય ઉપચારરૂપ કહેવાય. તે રીતે વ્યવહારનયની મુખ્યતાથી પદાર્થની વિચારણા કરવામાં આવે ત્યારે નિશ્ચયનય ગૌણ બને છે.
જેમ “જ્ઞાનજિયાખ્યાં મોઃ ” એ સ્થિતપક્ષ માને છે, ત્યાં વ્યવહારનય જ્ઞાનને મુખ્ય કરે છે અને ક્રિયાને ગૌણ કરે છે. તેથી તે કહે છે કે મોક્ષનું મુખ્ય કારણ જ્ઞાન છે અને જ્ઞાન, ક્રિયા દ્વારા મોક્ષની પ્રાપ્તિ કરાવે છે. તેથી ક્રિયા, જ્ઞાનના વ્યાપાર સ્થાને છે, પરંતુ મોક્ષ પ્રત્યે મુખ્ય કારણ તો જ્ઞાન છે. તેથી વ્યવહારનયના મતે વ્યાપારસ્થાનીય ક્રિયા ગૌણ છે અને દંડસ્થાનીય જ્ઞાન મુખ્ય છે. અને નિશ્ચયનય ક્રિયાને જ મુખ્ય કરે છે અને તે કહે છે કે જ્ઞાન તો ક્રિયાની નિષ્પત્તિ કરીને ચરિતાર્થ થયેલ છે, મોક્ષ પ્રત્યે તો ક્રિયા જ કારણ છે. તેથી નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિએ મોક્ષ પ્રત્યે નિરુપચરિત કારણ ક્રિયા છે, અને ક્રિયાને પેદા કરનાર જ્ઞાન ઉપચારથી મોક્ષ પ્રત્યે કારણ કહી શકાય. અને તેની જ પુષ્ટિ કરવા માટે કહે છે કે, નિક્ષેપચતુષ્ટયનિયત એવા શબ્દોનો, એકતર નિક્ષેપમાં પક્ષપાત,
