________________
૩૩૮. ................ અધ્યાત્મમત પરીક્ષા ............. ગાથા - ૬૭
બાવં વિય સ૬ળયા લેતા રૂતિ સળંગવષે [ વિ. મા. ૨૮૪૭ પૂર્વાદ્ધ.]
२णामाइतियं दव्वट्ठियस्स भावो य पज्जवणयस्स। ति[वि.भा.७५ पूर्वार्द्धः] भगवद्भाष्यकारवचोविरोधपरिहारः सामान्यविशेषभावेनेति चेत्? तर्हि भावोऽप्युपचरितः प्राप्त इत्यायुष्मतः प्रतिज्ञायाः का गतिः?
ટીકાર્ય “સત્ત'સકલન સંમત ભાવ જ અનુપચરિત અર્થ છે અર્થાતુ ભાવ સર્વનય માને છે, માટે અનુપચરિત છે. જ્યારે અન્ય નિક્ષેપ સર્વનયને માન્ય નથી માટે ઉપચરિત છે. તેની સામે સ્થિતપક્ષ કહે છેતલિં- સકલ નિક્ષેપને સંગ્રહ કરનાર એવા દ્રવ્યાર્થિકનયને તું પ્રમાણરૂપે સ્વીકારવા ઇચ્છે છે? અર્થાત્ જો નિશ્ચયનય કહે કે, ભાવ અનુપચરિત છે, તો નિશ્ચયનયને દ્રવ્યાર્થિકનયને પ્રમાણ માનવાની આપત્તિ આવશે.
ભાવાર્થ - તાત્પર્ય એ છે કે, સકલન સંમત ભાવ જ અનુપચરિત અર્થ છે, એમ કહીને નિશ્ચયનય એ કહેવા માંગે છે કે, નિશ્ચયનયની અપેક્ષાએ ભાવ તો અનુપચરિત છે જ, એ સ્થિતપક્ષને માન્ય છે, પરંતુ સર્વનયના સ્થાનમાં ભાવ જ મુખ્ય છે, એ સ્થિતપક્ષ સ્વીકારતો નથી. તેથી તેને નિશ્ચયનય કહે છે કે, ભાવ બધા નયોને સંમત છે માટે ભાવ જ સર્વત્ર મુખ્ય છે, અર્થાત્ બધા નયોના સ્થાનમાં મુખ્ય છે. અને તે પ્રમાણે કહેવાથી એ પ્રાપ્ત થાય કે, દ્રવ્યાર્થિકનયના સ્થાને દ્રવ્ય તો મુખ્ય છે જ, પરંતુ ભાવ પણ મુખ્ય છે. અને એ દષ્ટિને સામે રાખીને સ્થિતપક્ષ નિશ્ચયનયને કહે છે કે, આ રીતે નિશ્ચયનય કહે તો ચારે નિક્ષેપાનો સંગ્રહ કરનાર દ્રવ્યાર્થિકનયને પ્રમાણ માનવાની તેને આપત્તિ આવશે. કેમ કે દ્રવ્યાર્થિકનય દ્રવ્યને પ્રધાન કરનાર છે તેથી તેના મતમાં નામાદિ ત્રણ નિક્ષેપા તો પ્રધાન છે જ, અને હવે નિશ્ચયના વચનથી દ્રવ્યાર્થિકનયની દૃષ્ટિએ પણ ભાવ અનુપચરિતાર્થ થવાથી, ચારે નિક્ષેપા તેને મુખ્યરૂપે માન્ય થયા. તેથી દ્રવ્યાર્થિકનયને પ્રમાણ સ્વીકારવાની નિશ્ચયનયને આપત્તિ આવે છે.
તેના સમાધાનરૂપે ‘મથ'.......થી નિશ્ચયનય કહે છે -
ટીકાર્થ ‘મથ' - નામાદિ ત્રણ, દ્રવ્યાર્થિકનો મુખ્ય અર્થ છે અને ભાવ ગૌણ જ છે. આથી કરીને જ વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય ગાથા ૨૮૪૭ના પૂર્વાદ્ધ, અને વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય ગાથા-૭૫ના પૂર્વાર્ધની સાથે જે ભગવદ્ ભાષ્યકારના વચનનો વિરોધ છે. તેનો પરિવાર સામાન્ય-વિશેષ ભાવથી થાય છે. આ પ્રમાણે નિશ્ચયનય કહે, તો ગ્રંથકાર, કહે છે - તહિં - તો પછી ભાવ પણ ઉપચરિત પ્રાપ્ત થયો. અર્થાત દ્રવ્યાર્થિકનયની દષ્ટિએ ભાવ ઉપચરિત પ્રાપ્ત થયો. એથી કરીને તારી પ્રતિજ્ઞાની શું સ્થિતિ થશે?
ભાવાર્થ - તાત્પર્ય એ છે કે, નિશ્ચયનયે પ્રતિજ્ઞા કરેલ કે, ભાવ સર્વત્ર અનુપચરિત છે, તે પ્રતિજ્ઞા રહી નહિ. કેમ કે દ્રવ્યાર્થિકન ભાવને ગૌણરૂપે સ્વીકાર કર્યો, તો ભાવ ઉપચરિત છે તે સિદ્ધ થયું. તેથી નિશ્ચયનયે પ્રતિજ્ઞા કરી
१. भावमेव शब्दनयाः शेषा इच्छन्ति सर्वनिक्षेपान् ।
२. नामादित्रिकं द्रव्यार्थिकस्य भावश्च पर्यायनयस्य ।
