________________
૩૪૦
. અધ્યાત્મમત પરીક્ષા.
• . . . . . . . . . .ગાથા - ૬૭ पृथक् पृथक् कार्यकारित्वस्य तत्र तत्र प्रपञ्चितत्वात्, व्यवहारनिश्चयप्रतिपाद्यभेदाभेदादिधर्माणां सर्वत्र तुल्यत्वादेकतरानादरे उभयानादरप्रसङ्गात्, युक्तेस्तुल्यत्वाच्चेति दिग्।
ટીકાર્ય - “નિ' આના વડે અર્થાત્ પૂર્વમાં સિદ્ધ કર્યું કે, નિશ્ચયનય જેમ અનુપચરિત છે, તેમ અપેક્ષાએ વ્યવહારનય પણ સ્વસ્થાનમાં અનુપચરિત છે. આના વડે, વક્ષ્યમાણ એવા નિશ્ચયનયનું કથન પણ વિચારણીય જ જાણવું, અર્થાત્ સ્થિતપક્ષને અમાન્ય જ જાણવું.
ભાવાર્થ - તાત્પર્ય એ છે કે, નિશ્ચયનય જ નિરુપચરિત વિષયવાળો છે એ પ્રકારની નિશ્ચયનયની માન્યતાનું સ્થિતપણે જેમ નિરાકરણ કર્યું, એ જ રીતે વફ્ટમાણ પણ નિશ્ચયનયનું કથન, સ્થિતપક્ષની દૃષ્ટિએ નિરાકરણીય
નિશ્ચયનયનું વક્ષ્યમાણ કથન આ પ્રમાણે છે
ટીકાર્ય - “નિશ્ચય' - નિશ્ચયબોધ્ય જ અર્થ લોકવિદિત પ્રકારથી બોધ કરાવવા માટે, વ્યવહારનો વ્યાપાર અનાર્યને બોધ કરાવવા માટે અનાર્ય ભાષા બોલનાર બ્રાહ્મણ તુલ્ય છે, એ પ્રકારનું વચન વિચારણીય જ જાણવું. તેમાં હેતુ કહે છે - નિશ્ચયવ્યવહારનો પ્રતિસ્વભિન્ન વ્યાપાર દેખાય છે.
ભાવાર્થ - તાત્પર્ય એ છે કે, નિશ્ચયનયનું કહેવું છે કે, આત્મા ગુણથી અભિન્ન છે, તેથી શ્રુતસ્વરૂપે જે આત્મા છે. તે શ્રુતકેવલી છે, અને ચૌદ પૂર્વના જ્ઞાનરૂપ શ્રુતની પ્રાપ્તિ પૂર્વે નિશ્ચયનયને શ્રુતકેવલી માન્ય નથી. તેથી શ્રુતકેવલીના પ્રતિપાદન માટે નિશ્ચયનયને આત્માથી શ્રુતને જુદું કલ્પવા માટે વ્યવહારનયનું અવલંબન લેવું પડે છે. અને વ્યવહારનયનું અવલંબન લઈને, આત્માથી જુદા એવા શ્રતને તરતમતારૂપ ગ્રહણ કરીને, જેનામાં પરિપૂર્ણ અર્થાત ચૌદ પૂર્વનું શ્રત હોય તેને નિશ્ચયનય શ્રુતકેવલી કહે છે, અને જેનામાં પરિપૂર્ણ શ્રત નથી તેને શ્રુતકેવલી કહેતો નથી; અને આત્માથી પૃથફરૂપે શ્રુત નિશ્ચયનયને અભિમત નથી, તો પણ અનાર્યને અનાર્યની ભાષામાં બ્રાહ્મણ તત્ત્વ સમજાવે, તેમ લોકને સમજાવવા માટે, વ્યવહારનયનું અવલંબન લઈને આત્માથી શ્રતને પૃથફરૂપે કલ્પીને, શ્રુતકેવલી કોણ છે તેનો બોધ નિશ્ચયનય કરાવી શકે છે. તેથી વ્યવહારનયનો ઉપયોગ નિશ્ચયનયના તત્ત્વને સમજાવવા પૂરતો છે, એ પ્રકારનું નિશ્ચયનું વચન વિચારણીય જાણવું, અર્થાત્ અસમંજસ જાણવું, એ પ્રમાણે સ્થિતપક્ષ કહે છે. કેમ કે નિશ્ચયનયનું કહેવું છે કે, મોક્ષમાર્ગની પ્રવૃત્તિમાં તત્ત્વને બતાવનાર નિશ્ચયનય જ છે, અને વ્યવહારનય તો લોકોને તે તત્ત્વ સમજાવવા માટે જ ફક્ત ઉપયોગી છે, પરંતુ વ્યવહારનય સ્વયં તત્ત્વ બતાવતો નથી. એ વાત સ્થિતપક્ષને માન્ય નથી, અને તેમાં હેતુ કહે છે કે, પ્રત્યેક એવા નિશ્ચયનય અને વ્યવહારનય એ બંનેનો મોક્ષને અનુકૂળ પ્રવૃત્તિરૂપ ભિન્ન વ્યાપાર દેખાય છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, નિશ્ચયનય કિયામાં પ્રવૃત્તિ કરાવે છે અને વ્યવહારનય જ્ઞાનમાં પ્રવૃત્તિ કરાવે છે, માટે બંનેનો ભિન્ન ભિન્ન વ્યાપાર દેખાય છે; અને મોક્ષને માટે જ્ઞાન અને ક્રિયા બંને ઉપકારી છે, તેથી નિશ્ચયબોધ્ય અર્થબોધ કરાવવા માટે વ્યવહારનો વ્યાપાર છે, એમ જે નિશ્ચયનય કહે છે, તે બરાબર નથી.
