________________
ગાથા:૬૭. .
અધ્યાત્મમત પરીક્ષા ..
૩૪૧
ઉત્થાન :- અહીં નિશ્ચયનય કહે છે કે, ખરેખર જ્ઞાન-ક્રિયા સ્થળને આશ્રયીને વ્યવહારનયની મોક્ષને અનુકૂળ પ્રવૃત્તિ ભલે સ્થિતપક્ષ કહે, તો પણ વ્યવહારનય નામાદિ ત્રણ નિપાને આરાધ્ય કહે છે તે ઉચિત નથી, પરંતુ ભાવનિક્ષેપો જ કાર્યકારી છે અર્થાત્ ફલસાધક છે, અને નામાદિ ત્રણ નિક્ષેપા અકિંચિત્કર છે, માટે વ્યવહારનય અનાદરણીય છે. તેથી બીજો હેતુ કહે છે
ટીકાર્ય - નામાવીનાં' નામાદિ ચારેયનું પૃથફ પૃથક કાર્યકારીપણાનું ત્યાં ત્યાં પ્રાંચિતપણું છે.
ભાવાર્થ - તાત્પર્ય એ છે કે, જેમ ભાવતીર્થકરમાં વર્તતો ભાવ, યોગ્ય જીવને આદર ઉત્પન્ન કરીને નિર્જરાનું કારણ બને છે; તેમ તીર્થંકરનું નામસ્મરણ પણ નિર્જરાનું કારણ બને છે, અને તેમની સ્થાપના પણ યોગ્ય જીવને નિર્જરાનું કારણ બને છે, અને છબસ્થ અવસ્થાવર્તી દ્રવ્યતીર્થંકરનું દર્શન પણ નિર્જરાનું કારણ બને છે. તેથી નિર્જરારૂપ કાર્યકારીપણું પૃથફ પૃથફ રૂપે સર્વ નિપામાં છે. માટે ભાવ જ આદરણીય છે અને વ્યવહારને સંમત ત્રણ નિક્ષેપા આદરણીય નથી, એ કથન સ્થિતપક્ષને માન્ય નથી. સ્થિતપક્ષનું કહેવું એ છે કે, નિશ્ચયબોધ્ય અર્થ માટે વ્યવહારનો વ્યાપાર છે, તેમ પોતાના સ્થાનમાં તત્ત્વની પ્રાપ્તિ કરાવવામાં પણ વ્યવહારનો વ્યાપાર છે.
ઉત્થાન - આ રીતે જ્ઞાન-ક્રિયા સ્થળમાં અને ચાર નિક્ષેપાની આરાધ્યતા સ્થાપન કરી તે સ્થળમાં વ્યવહારનય ભલે તત્ત્વને બતાવતો હોય તો પણ આત્માની સાથે પોતાના ગુણોનો અભેદ કરનાર નિશ્ચયનય જ વાસ્તવિક છે, જયારે વ્યવહારને અભિમત ભેદ કાલ્પનિક છે. વ્યવહારનો ઉપયોગ કેવલ નિશ્ચયબોધ્ય અર્થ લોકોને સમજાવવા માટે ઉપયોગી છે, વસ્તુતઃ વ્યવહારનયને અભિમત ગુણ-ગુણીનો ભેદ વાસ્તવિક નથી, એ જાતની નિશ્ચયની માન્યતાનું નિરાકરણ કરવા માટે સ્થિતપક્ષ કહે છે
ટીકાર્ય - વ્યવહાર' - વ્યવહાર-નિશ્ચય પ્રતિપાદ્ય ભેદાભદાદિ ધર્મોનું સર્વત્ર તુલ્યપણું છે. તેથી તે બેમાંથી= ભેદાભદાદિમાંથી એકતરના અનાદરમાં ઉભયના અનાદરનો પ્રસંગ આવશે.
ભાવાર્થ - તાત્પર્ય એ છે કે, નિશ્ચયનયને આત્માના ધર્મોનો આત્મા સાથે અભેદ અભિમત છે, જ્યારે વ્યવહારનયને તે ભેદરૂપે અભિમત છે, જ્યારે સ્થિતપક્ષને કથંચિ ભેદ અને કથંચિ અભેદરૂપે માન્ય છે. તેથી સ્થિતપક્ષ કહે છે કે, આત્માના ધર્મોનો આત્મા સાથે માત્ર અભેદ નથી, અને નિશ્ચયનયને જે અભેદ માન્ય છે તે પણ ભેદથી સવંલિત છે, અને વ્યવહારનયને જે ભેદ માન્ય છે તે પણ અભેદથી સંવલિત છે. તેથી દરેક ઠેકાણે ભેદભેદાદિ ધર્મોનું સરખું સ્થાન છે. અને નિશ્ચયનય સર્વથા ભેદનો અનાદર કરે તો ભેદથી સંવલિત એવા અભેદનો પણ અનાદર પ્રાપ્ત થશે. તેથી નિશ્ચયનયને ઉભયના અનાદરનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે. માટે નિશ્ચયનયને અભેદ ઇષ્ટ હોય તો કથંચિત્ ભેદ પણ સ્વીકારવો પડશે. ફક્ત નિશ્ચયનય ભેદસંવલિત અભેદ કહીને વિશેષણરૂપે ભેદને સ્વીકારી શકે, અને અભેદને વિશેષ્યરૂપે કહી શકે, જેથી ભેદ ગૌણ બને અને અભેદ મુખ્ય બને, પરંતુ સર્વથા ભેદનો નિષેધ કરી શકે નહિ. A-24
