________________
ગાથા - ૬૬-૬૭.
.........
અધ્યાત્મમત પરીક્ષા ......
ટીકાર્ય - દિ જે કારણથી નિશ્ચયનયવાક્ય જ સકલાદેશ નથી, પરંતુ પ્રમાણવાક્ય (સકલાદેશ) છે, અને તનિયામક અર્થાત્ સકલાદેશનિયામક, અભેદવૃત્તિના પ્રતિસંધાયકપણા વડે નિશ્ચય પણ પ્રમાણ છે એ પ્રમાણે ઉપચાર કરાય છે. પરંતુ વ્યવહાર તથા નથી=પ્રમાણ નથી. તેમાં હેતુ કહે છેતત્રો' - ત્યાં એટલે વ્યવહારનયમાં, ઉક્ત ઉપચારના કારણનો અભાવ છે=પ્રમાણના ઉપચારના કારણનો અભાવ છે અર્થાત્ સકલાદેશની પ્રયોજકતારૂપ જે ઉપચારનું કારણ તેનો અભાવ છે, તેથી વ્યવહારનય ઉપચારથી પણ પ્રમાણ નથી.
ભાવાર્થ:- સ્થિતપક્ષ વ્યવહારનયને કહે છે કે, નિશ્ચયનયનું વાક્ય સકલાદેશ નથી, પરંતુ પ્રમાણવાક્ય સકલાદેશ છે, કેમ કે પ્રમાણવાક્ય પરિપૂર્ણ વસ્તુનો સ્વીકાર કરે છે. તો પણ સકલાદેશના નિયામક અભેદવૃત્તિનું પ્રતિસંધાન કરવા માટે નિશ્ચયનય ઉપયોગી છે; કેમ કે નિશ્ચયનય ધર્મ-ધર્મીનો અભેદ કરે છે, જયારે વ્યવહારનય ધર્મધર્મીનો ભેદ કરે છે. અને ધર્મ-ધર્મીને અભેદ કરવાથી સર્વ ધર્મનો પરસ્પર અભેદ કરવો હોય તો, નિશ્ચયનય અભેદવૃત્તિનો પ્રતિસંધાયક બને છે, તેથી પ્રમાણવાક્યની નિષ્પત્તિ કરવામાં નિશ્ચયનય ઉપયોગી બને છે. જયારે વ્યવહારનય ભેદવૃત્તિનો પ્રતિસંધાયક હોવાને કારણે, સકલાદેશની સપ્તભંગી કરવામાં ઉપયોગી નથી. માટે વ્યવહારનય ઉપચારથી પણ પ્રમાણરૂપે કહેવાતો નથી, અને નિશ્ચયનય પ્રમાણવાક્યની નિષ્પત્તિનું કારણ હોવાથી ઉપચારથી પ્રમાણરૂપે કહી શકાય છે. એ પ્રકારની વ્યવહાર કરતા નિશ્ચયની વિશેષતા છે, એ વાત પ્રસ્તુત ગાથાથી સ્થિતપક્ષ બતાવે છે.ll૧૬II
અવતરણિકા - યજુનિવરિતવિષયસ્વરૂપ નિશ્ચયી વત્નવસ્વમુપરિતવિષયસ્વરૂપં વ્યવહાર दुर्बलत्वमिति परेषां मतं तदापातरमणीयमित्युपदिदर्शयिषुराह
અવતરણિકાર્ય - જે વળી નિરુપચરિત વિષયવરૂપ નિશ્ચયનું બલવન્ત, અને ઉપચરિત વિષયવરૂપ વ્યવહારનું દુર્બલત્વ, એ પ્રકારનો પરનો મત છે, તે આપાતથી રમણીય છે. એ બતાવવાની ઇચ્છાથી કહે છે
ભાવાર્થ - તાત્પર્ય એ છે કે, નિશ્ચયનય મોક્ષ પ્રતિ ચારિત્રને કારણે માને છે, જે સાક્ષાત્ કારણ હોવાને કારણે નિરુપચરિત કારણ છે, કેમ કે કાર્યને કરે તે કારણ કહેવાય. અને મોક્ષરૂપ કાર્યને ચરણક્રિયા પેદા કરે છે, માટે નિશ્ચયનો વિષય નિરુપચરિત છે, અને તે જ નિશ્ચયનું બલવત્ત્વ છે. જયારે વ્યવહારનયનો વિષય જ્ઞાન છે, અને મોક્ષના પ્રતિ સાક્ષાત્ કારણ ચારિત્ર છે અને ચારિત્રનું કારણ સમ્યજ્ઞાન છે. વ્યવહારનય મોક્ષના કારણભૂત ચારિત્રના કારણરૂપ જ્ઞાનને મોક્ષના કારણ તરીકે કહે છે. તેથી વ્યવહારનો વિષય ઉપચરિત છે અને તે જ વ્યવહારનું દુર્બલપણું છે, એ પ્રમાણે પરનો મત છે. તે પ્રથમ દૃષ્ટિએ જોતાં રમણીય છે, પરંતુ સૂક્ષ્મબુદ્ધિથી જોઈએ તો તેવો નથી. તે દેખાડવાની ઇચ્છાથી સ્થિતપક્ષ કહે છે
