Adhyatmamatpariksha Shabdasha Vivechan Part 01

Author(s): Pravinchandra K Mota
Publisher: Gitarth Ganga

Page 362

ગાથા - ૬૫... • • • • • • • •
....... અધ્યાત્મ પરીક્ષા..................... ૩૩૩ માણIR:- [વિ. મા. મા. ૨૨૨૧]
१दोहि वि णएहि णीयं सत्थमुलूएण तह वि मिच्छत्तं ।। ___जं सविसयप्पहाणत्तणेण अन्नोन्नणिरवेक्खं । ति
દર વિશેષાવશ્યક ગાથા ૨૧૯૫ મૂળમાં “સવિલયપ્રહUTH ' છે. ત્યાં તે ગાથાની ટીકામાં “વિષપ્રાધાન્ય મ્યુપામેન' આ રીતે અર્થ કરેલ છે. તથા શ્લોકમાં પારવેવમવું' છે. ત્યાં વિશેષાવશ્યક ભાષ્યમાં નિરવેવસ્થા' પાઠ છે. અને તે શુદ્ધ પાઠ લાગે છે. Cી સકલભંગઉપગ્રાહક માનવું તે પ્રમાણરૂપે માનવારૂપ જ છે.
ટીકાર્ય - સ્વવિષયના પ્રધાનપણારૂપે સકલના અભ્યપગમમાં પણ અર્થાત્ સ્વીકારમાં પણ, નયનું પ્રામાણ્ય ઇષ્ટ નથી. અન્યથા અર્થાત્ સ્વવિષયના પ્રધાનપણારૂપે સકલના અભ્યપગમમાં પણ નયનું પ્રામાણ્ય ઇષ્ટ હોય તો, સામાન્ય અને વિશેષ ઉભયે સ્વીકારમાં નિપુણ એવા ઉલૂકદર્શનના પ્રામાણ્યનો પ્રસંગ છે, અને આ ઇષ્ટ નથી. જે ભગવાન ભાષ્યકારે કહ્યું છે‘રોદિવિ' -બે નય દ્વારા ઉલૂક વડે શાસ્ત્ર રચાયેલું છે, તો પણ મિથ્યાત્વ છે. જે કારણથી સ્વવિષયના પ્રધાનપણા વડે કરીને અન્યોન્ય નિરપેક્ષ એવા બે નય અર્થાત્ દ્રવ્યાસ્તિકનય અને પર્યાયાસ્તિકનય, ઉલૂકે સ્વીકાર્યા છે.
ભાવાર્થ તાત્પર્ય એ છે કે, કોઇ પણ નય સ્વવિષયના પ્રધાનપણા વડે કરીને સકલનો સ્વીકાર કરે, તો પણ નયને પ્રમાણ કહેવાય નહિ; પરંતુ સકલ વસ્તુને પ્રધાનરૂપે સ્વીકારે, તે જ પ્રમાણ વચન છે. અને આથી જ, વ્યવહારનય પ્રધાનરૂપે જ્ઞાનને સ્વીકારે છે અને ગૌણરૂપે તપ-સંયમને સ્વીકારે છે તેથી તે નયવચન છે; જ્યારે પ્રમાણવચન જ્ઞાનને પણ પ્રધાનરૂપે સ્વીકારે છે અને તપ-સંયમને પણ પ્રધાનરૂપે સ્વીકારે છે. અને નૈયાયિકવૈશેષિકદર્શન સામાન્ય અને વિશેષ ઉભયને પ્રધાનરૂપે સ્વીકારતું હોવા છતાં, સામાન્ય અને વિશેષને અન્યોન્ય નિરપેક્ષ સ્વીકારે છે, તેથી તે દુર્નય છે.
આનાથી એ પ્રાપ્ત થાય કે, સુનય સ્વવિષયને પ્રધાન સ્વીકારે અને અન્ય નયના વિષયને ગૌણરૂપે સ્વીકારે, જયારે દુર્નય સ્વવિષયને માત્ર સ્વીકારે અને અન્યનના વિષયને ન સ્વીકારે; અથવા સામાન્ય અને વિશેષરૂપ પરિપૂર્ણ વસ્તુને પણ, સ્વસ્વવિષયના પ્રાધાન્યથી સ્વીકારવા છતાં, પરસ્પર નિરપેક્ષ સ્વીકારે, તો તે દુર્નય બને.
ઉલૂક એક જ વસ્તુને સામાન્ય અને વિશેષરૂપે માનતો નથી. ઘટવાદિ જાતિ ઘટમાં માને છે, અને દ્રવ્યગુણ અને કર્મ એ ત્રણમાં સત્તારૂપ જાતિ માને છે, અને પરમાણુમાં વિશેષ નામનો સ્વતંત્ર પદાર્થ માને છે. આ રીતે અન્યોન્ય નિરપેક્ષ સામાન્ય અને વિશેષને સ્વીકારે છે માટે તે દુર્નય છે. અને સાદી એક જ વસ્તુને દ્રવ્યાર્થિકનયથી સામાન્યરૂપે અને પર્યાયાર્થિકનયથી વિશેષરૂપે સ્વીકારે છે, તેથી તે સામાન્ય અને વિશેષને અન્યોન્ય સાપેક્ષ સ્વીકારે છે. અને તે સામાન્ય અને વિશેષને અન્યોન્ય સાપેક્ષ સ્વીકારવા છતાં, ગૌણ-મુખ્યભાવથી સ્વીકારે, ત્યારે નય બને છે; અને સામાન્ય અને વિશેષ બંનેને મુખ્ય સ્વીકારે, ત્યારે પ્રમાણ બને છે.
१. द्वाभ्यामपि नयाभ्यां नीतं शास्त्रमुलूकेन तथापि मिथ्यात्वम् । यत्स्वविषयप्रधानत्वेनाऽन्योन्यनिरपेक्षौ ।।