________________
૩૩૨
અધ્યાત્મમત પરીક્ષા
ગાથા - ૬૫ ઉપગ્રાહત્વ છે તે બલવત્ત્વનું આવેદક છે, એ પ્રમાણે વ્યવહારનય કહે છે, તે બરાબર નથી. (અહીં ‘ય’ નો અન્વય તન્ન' ની સાથે છે.) તેમાં હેતુ કહે છે
અર્પણાંતર પ્રયોજક નયાંતરના અભાવમાં ભંગસાકલ્યનો અસંભવ છે. ઉત્થાન - અહીં શંકા થાય કે, આવશ્યકનિયુક્તિના વચન પ્રમાણે, વ્યવહારનયે જ્ઞાનનો અને તપ-સંયમનો બંનેનો સ્વીકાર કરેલ છે. તેથી જ્ઞાનનયને આશ્રયીને પ્રથમ ભાંગો કર્યા પછી ક્રિયાને આશ્રયીને બીજો ભાગો થઈ શકે છે, તેથી અર્પણાંતરના પ્રયોજક નયાંતરનો ત્યાં અભાવ નથી. તેના નિરાકરણ રૂપે કહે છે
વ્યવહારે પિ' - વ્યવહાર વડે પણ મોક્ષ પ્રત્યે જ્ઞાનને પ્રધાનતારૂપે અને તપ-સંયમને ગૌણપણારૂપે સ્વીકારેલ હોવાથી (અર્પણાંતરના પ્રયોજક નયાંતરનો અભાવ છે.)
ભાવાર્થ - તાત્પર્ય એ છે કે, જ્ઞાન અને ક્રિયામાં પ્રથમ જ્ઞાનને અર્પણ કરીને એક ભાગો પાડ્યા પછી, બીજી અર્પણા કરવામાં પ્રયોજક એવો નયાંતર અર્થાત્ અન્ય નય, જો ક્રિયારૂપ હોય તો તેને મુખ્ય કરીને બીજો ભાંગો પડી શકે, અને એ રીતે બધા ભાંગાઓ સંભવે. પરંતુ વ્યવહારનયના મતે આવશ્યકનિર્યુક્તિના વચન મુજબ યદ્યપિ જ્ઞાન અને ક્રિયા ઉભય અનુમત છે, તો પણ વ્યવહારનયે જ્ઞાનને પ્રધાનરૂપે અને તપ-સંયમને ગૌણરૂપે હેતુ તરીકે સ્વીકારેલ છે તેથી, જ્ઞાનનયની અર્પણ કરીને, ત્યારપછી અન્ય ભાંગાનો પ્રયોજક નયાંતરરૂપ ક્રિયાનય વ્યવહારનયના મતે મુખ્યરૂપે નથી. યદ્યપિ વ્યવહારનય તપ-સંયમને સ્વીકારે છે, પણ ગૌણરૂપે સ્વીકારે છે; તેથી તેની અર્પણા દ્વારા બીજો ભાગો કરી શકાય નહિ, કેમ કે જેની અર્પણ કરાય તે મુખ્ય હોય, ગૌણ નહિ.
અહીં વિશેષ એ છે કે, પ્રમાણવાક્ય જ્ઞાન અને ક્રિયા ઉભયને પ્રધાનરૂપે સ્વીકારે છે, તેથી જ્ઞાનની અર્પણા કરીને પ્રથમ ભાંગો થઈ શકે અને ક્રિયાની અર્પણ કરીને બીજો ભાંગો થઈ શકે, અને ત્યારપછી યથાયોગ્ય ક્રમિક અને યુગપદ્ અર્પણા દ્વારા અન્ય ભાંગાઓ પણ થઈ શકે છે, તેથી પ્રમાણની સપ્તભંગી થઈ શકે છે. પરંતુ વ્યવહારનય તો જ્ઞાનને મુખ્યરૂપે સ્વીકારે છે, તેથી જ્ઞાનને અર્પણ કરીને વ્યવહારનય સપ્તભંગીના યથાયોગ્ય ભાંગાઓ કરી શકે; પરંતુ ક્રિયાને અર્પણ કરીને વ્યવહારનય ભાંગાઓ કરી શકે નહિ. કેમ કે તપસંયમરૂપ ક્રિયાને તે ગૌણરૂપે સ્વીકારે છે અને સંપૂર્ણ સમભંગી કરવામાં વ્યવહારનયને નયાંતરની અપેક્ષા રહે છે.
અહીં અર્પણાનો અર્થ મુખ્ય છે. તેથી જે નય જેને મુખ્ય તરીકે સ્વીકારે તે જ અર્પણ કરીને તે ભાંગો કરી શકે.
ઉત્થાન -પૂર્વમાં આવશ્યકનિયુક્તિના પાઠથી એ પ્રાપ્ત થયું કે, વ્યવહારનય પ્રવચન અને તપ-સંયમને સ્વીકારે છે અને ત્યાં પૂર્વમાં કહ્યું કે, વ્યવહારનય જ્ઞાનને પ્રધાનરૂપે સ્વીકારે છે અને તપ-સંયમને ગૌણરૂપે સ્વીકારે છે. તો પણ વ્યવહારનય ઉભયને અર્થાત્ જ્ઞાન અને ક્રિયાને સ્વીકારે જ છે. તેથી તેને સકલભંગઉપગ્રાહક માનવામાં શું વાંધો છે? એ પ્રકારની શંકાને સામે રાખીને કહે છે
ટીકા - ર દિ વિષયપ્રથાન તથા સનાળુપાઈપ નથી પ્રામાથમિષ્ટ, અન્યથા सामान्यविशेषोभयस्वीकारप्रवणस्योलूकदर्शनस्य प्रामाण्यप्रसङ्गात्, न चैवमिष्यते, यदभाण भगवान्
