________________
૩૩૦.. અધ્યાત્મમતપરીક્ષા ..
ગાથા - ૬૫ હવે અહીં સ્થિતપક્ષને એ કહેવું છે કે, આ ત્રીજા પ્રકારનો સર્વનયમતત્વનો અર્થ સામે રાખીને, વ્યવહારનયે નિશ્ચયનયને સકલાદેશ કહેવાની આપત્તિ આપેલ નથી. કેમ કે એ રીતે જો વ્યવહારનય આપત્તિ આપે તો વ્યવહારનય પણ સકલાદેશ બની શકે. કેમ કે સકલાદેશની સપ્તભંગી બનાવવા માટે વ્યવહારઅર્પિત જ્ઞાનહેતુત્વ પુરસ્કારથી પણ પ્રવૃત્તિ થાય છે. તેથી સપ્તભંગી બનાવવામાં ઉપકારક હોવાથી વ્યવહારનયને પણ ઉપચારથી સકલાદેશ સ્વીકારી શકાય. અને જો વ્યવહારનય ઔપચારિક સકલાદેશના સ્વીકારથી નિશ્ચયનયને નયરૂપે અસ્વીકારની આપત્તિ આપે, તો વ્યવહારનય પણ ઔપચારિક રીતે સકલાદેશ હોવાને કારણે નયરૂપે અસિદ્ધ થાય. તેથી પૂર્વમાં કહેલ ત્રણ વિકલ્પમાંથી બીજા વિકલ્પને સામે રાખીને, વ્યવહારનયે નિશ્ચયનયને સકલાદેશરૂપે સ્વીકારવાની આપત્તિ આપેલ છે. તેને સામે રાખીને જ સ્થિતપક્ષ કહે છે કે, સ્વવિષયમાત્રથી સકલભંગના ઉપગ્રાહકપાવડે કરીને નિશ્ચયના ઉપયોગને પ્રતિપાદન કરવા માટે વ્યવહારનયે ઉપક્રાંત કરેલ છે. આનાથી એ પ્રાપ્ત થાય છે, નિશ્ચયનયનો વિષય સર્વનયના સમુદાયરૂપ છે, અને તેથી જ સકલાદેશની સપ્તભંગીમાં સકલભંગનો ઉપગ્રાહક નિશ્ચયનય છે, અને તેથી નિશ્ચયનય પ્રમાણરૂપે પ્રાપ્ત થશે. આ ભાવને સામે રાખીને વ્યવહારનયે સ્થિતપક્ષને આપત્તિ આપેલ છે. તેની સામે સ્થિતપક્ષ કહે છે કે, નિશ્ચયનયનું તથાપણું અર્થાત્ સ્વવિષયમાત્રથી સકલભંગનું ઉપગ્રાહકપણું, હજુ સિદ્ધ થયું નથી, કે જેથી નિશ્ચયનયને પ્રમાણરૂપે કહેવાની આપત્તિ આવે.
આનાથી એ ફલિત થયું કે, ત્રણ વિકલ્પમાંથી બીજો વિકલ્પ સ્વીકારીએ, તો જ નિશ્ચયનય પ્રમાણરૂપ છે તેમ કહી શકાય. પરંતુ નિશ્ચયનય બીજા વિકલ્પરૂપે સર્વનયમ ત્વરૂપ નથી, પણ પહેલા વિકલ્પરૂપે સર્વનયમયત્વરૂપ છે, એમ સ્થિતપક્ષને કહેવું છે. તેથી તેને સકલાદેશરૂપે સ્વીકારવાની આપત્તિ આવશે નહિ. અહીં સકલાદેશવચન અને પ્રમાણવચન એકાર્યવાચી છે.
અહીં “વ્યવહારતિજ્ઞાનદેતુત્વપુર રેપ" જે કહ્યું, તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, વ્યવહારનય મોક્ષના કારણરૂપે જ્ઞાનની અર્પણા (મુખ્ય) કરે છે. તેથી સપ્તભંગીના સાત ભાંગા કરવા અર્થે જયારે વ્યવહારનયની અર્પણા કરવામાં આવે, ત્યારે તે પ્રથમ ભાંગો કરે છે કે “યાજ્ઞાનમસ્તિ' અર્થાત્ કથંચિત્ મોક્ષના કારણરૂપે જ્ઞાન છે. ત્યારપછી નિશ્ચયનયને અવલંબીને બીજો ભાંગો બન્યો કે, “ જ્ઞાનન્નાસ્તિ' અર્થાત્ મોક્ષના કારણરૂપે જ્ઞાન નથી. આ રીતે સાતે ભાંગાની નિષ્પત્તિ કરવામાં યથાયોગ્ય વ્યવહારનય પણ કારણ બને છે. તેથી સકલાદેશની સપ્તભંગી પ્રત્યે કારણ બનતું હોવાથી ઉપચારથી તેને પણ સકલાદેશ કહી શકાય.
વિષયમાà સમપપ્રાતિયા' કહ્યું તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, પ્રમાણવાક્ય સ્વવિષયમાત્રથી સકલભંગનો ઉપગ્રાહક છે. કેમ કે પ્રમાણવાક્ય જ્ઞાનદિયાખ્યાં મોક્ષઃ' એ પ્રમાણે માને છે. તેથી સાત ભાંગા કરવા માટે “ જ્ઞાનમતિ' એ પ્રકારનો પ્રથમ ભાંગો થાય છે, ત્યારે જ્ઞાનને ગ્રહણ કરીને પ્રથમ ભાંગો બને છે. અને પ્રમાણને માન્ય ચારિત્રને ગ્રહણ કરીને “યાજ્ઞાનબ્રાપ્તિ’ એ પ્રકારનો બીજો ભાગો થાય છે. તેથી પ્રમાણનો વિષય જ્ઞાન અને ચારિત્ર બંને હોવાથી, પ્રમાણના વિષયમાત્રથી બંને ભાંગા બની શકે છે. તે જ રીતે આગળના ભાંગા પણ બની શકે છે. તેથી પ્રમાણના વિષયમાત્રથી પ્રમાણ સકલભંગનો ઉપગ્રાહક છે, જ્યારે નય પોતાના વિષયમાત્રથી સકલભંગનો ઉપગ્રાહક નથી. આમ છતાં સ્થિતપક્ષને વ્યવહારનયે કહ્યું કે, તમે નિશ્ચયનયને સર્વનયમત માનો છો તેથી, તે સ્વવિષયમાત્રથી પ્રમાણની જેમ સકલભંગનો ઉપગ્રાહક થશે, અને
