________________
"
.
.
• • • •... ગાથા - ૬૫
૩૨૮..
અધ્યાત્મમત પરીક્ષા અને વિચારકને સાતથી વધારે જિજ્ઞાસા થઈ શકતી નથી, તે જ બતાવે છે કે સાત જિજ્ઞાસા પૂર્ણ થવાને કારણે એક ધર્મનો પરિપૂર્ણ બોધ સપ્તભંગીથી થાય છે. સપ્તભંગી કરવા માટે પ્રથમ ભાંગામાં એક નયનું અર્પણ (મુખ્ય) કરવામાં આવે છે, અને બીજા ભાગમાં તેના પ્રતિપક્ષ નયને અર્પણ કરવામાં આવે છે. ત્રીજા ભાંગામાં નયયનું ક્રમસર અર્પણ કરવામાં આવે છે, અને ચોથા ભાંગામાં નયદ્વયનું યુગપ૬ અર્પણ કરવામાં આવે છે. આ રીતે ચાર ભાંગાઓ ઘટરૂપ પૂર્ણ વસ્તુને ગ્રહણ કરીને કરવામાં આવે છે, અને પાછળના ત્રણ ભાંગા, ઘટરૂપ વસ્તુના એક દેશમાં એક નય અને અન્ય દેશમાં નયદ્રયના યુગપ૬ અર્પણ કરીને કરવામાં આવે છે. તેથી પાંચમો ભાંગો, એક દેશમાં એક નયનું અર્પણ કરીને અને અન્ય દેશમાં નયયનું યુગપ૬ અર્પણ કરીને બને છે. છઠ્ઠો ભાંગ, પાંચમાં ભાંગામાં ગ્રહણ કરાયેલ નયના પ્રતિપક્ષનયનું એક દેશમાં અર્પણ કરવામાં આવે છે અને બીજા દેશમાં યુગપદ્ નયદ્રયનું અર્પણ કરવામાં આવે છે. અને સાતમા ભાંગામાં, એક દેશમાં એક નયનું, બીજા દેશમાં પ્રતિપક્ષ એક નાનું અને ત્રીજા દેશમાં બંને નયનું યુગપ૬ અર્પણ કરવામાં આવે છે. તેથી સપ્તભંગી કરવા માટે હંમેશાં નયયનું ગ્રહણ થાય છે. આમ છતાં વિકલાદેશની સપ્તભંગી, અનંતધર્માત્મક વસ્તુના અનંત ધર્મોના કથનરૂપ નહિ હોવાથી અને એક જ ધર્મને સાત ભાંગાઓ દ્વારા પરિપૂર્ણ જણાવનાર હોવાથી, વિકલાદેશની સપ્તભંગીને નયસપ્તભંગી કહેવાય છે. જ્યારે સકલાદેશની સપ્તભંગી, એક ધર્મની સાથે સર્વ ધર્મોનો અભેદ થયેલો હોવાના કારણે, પરિપૂર્ણ વસ્તુનો બોધ કરાવનાર હોવાથી, પ્રમાણસપ્તભંગી કહેવાય છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે, જેમ સર્વજ્ઞ અનંતધર્માત્મક વસ્તુને પરિપૂર્ણ જાણે છે, તેમ છબસ્થ પણ સકલાદેશની સપ્તભંગીથી પરિપૂર્ણ વસ્તુને જાણે છે. તેથી સર્વશના જ્ઞાનતુલ્ય જ સકલાદેશની સપ્તભંગીથી વસ્તુનો બોધ થાય છે. તો પણ સર્વજ્ઞ અનંતધર્મોને પ્રાતિસ્વિક અર્થાત્ જુદા જુદા રૂપે એક જ સમયમાં કેવલજ્ઞાનથી જાણે છે, જ્યારે છ0 સકલાદેશની સપ્તભંગીથી અનંત ધર્મોનો એક ધર્મની સાથે અભેદ કરીને સમૂહરૂપે બોધ કરે છે.
ઉત્થાન -પૂર્વમાં સ્થિતપક્ષે કહ્યું કે, વ્યવહાર કરતાં નિશ્ચયની વિશેષતા છે કે, નિશ્ચય સર્વનયમતરૂપ છે, જયારે વ્યવહાર સર્વનયમતરૂપ નથી. તેની સામે વ્યવહારવાદીએ કહેલ કે, જો નિશ્ચયનય સર્વનયમતરૂપ હોય, તો તે સકલાદેશ બની જશે; અને સકલાદેશ એ પ્રમાણરૂપ છે, તેથી નિશ્ચયનયને નયરૂપે સ્વીકારી શકાશે નહિ. ત્યાં વ્યવહારનયે નિશ્ચયનય સર્વનયમત છે તે સર્વનયમતનો કોઇ સ્પષ્ટ અર્થ કરેલ નથી, પરંતુ સર્વનયને માન્ય છે તે જ નિશ્ચયને માન્ય છે તે વાત સ્વીકારીને, નિશ્ચયનયને પ્રમાણ માનવાની આપત્તિ આપેલ છે. તેથી સ્થિતપક્ષે પ્રસ્તુત ગાથા-૬૫ના પ્રારંભમાં સર્વનયમતનો અર્થ કરી બતાવ્યો કે, નિશ્ચયનયનો વિષય ભાવ છે, તે સર્વનયને માન્ય છે; તે પ્રકારનો સર્વનયમયત્વ કે સર્વનયમતત્વનો અર્થ છે. માટે નિશ્ચયનયને સકલાદેશ માનવાની આપત્તિ આવશે નહિ.
ત્યાં પ્રશ્ન થાય કે, સકલાદેશ અને વિકલાદેશ શું પદાર્થ છે? અને નિશ્ચયનયનો વિષય ભાવ છે, અને તે સર્વનયને માન્ય છે, એટલા માત્રથી તે સકલાદેશ કેમ બનતો નથી? તે પ્રકારની શંકાને સામે રાખીને “મયમર્થ:
... Mત્તિરિત્રાર્પિતઃ તિ' સુધીનું કથન છે. તેનાથી એ સ્પષ્ટ થાય છે કે, સકલાદેશમાં સપ્તભંગીની પ્રવૃત્તિ હોય છે, અને સકલાદેશની સપ્તભંગીથી પરિપૂર્ણ વસ્તુનું ગ્રહણ થાય છે, તેથી સકલાદેશ પ્રમાણવચનરૂપ હોય છે; અને પ્રમાણવચન બધા નયોના સંગ્રહરૂપ પદાર્થને સ્વીકારનાર છે, જયારે નિશ્ચયનય બધા નયોને માન્ય પદાર્થને સ્વીકારતો નથી, પરંતુ નિશ્ચયનયને માન્ય ભાવ છે તે બધા નયોને માન્ય છે, તેથી જ તેસકલાદેશરૂપ
