________________
ગાથા - ૬૫
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
.૩૨૭
(૬) તદવાંહકાવગાઢત્વલક્ષણ ગુણીદેશ :- ઘટવર્તી અસ્તિત્વધર્મનો અવગાહક ઘટ છે અને તેનાથી અવગાઢ જે આકાશપ્રદેશ (ક્ષેત્ર) છે, તે ગુણીદેશ અર્થાત્ ગુણી એવા ઘટનો દેશ છે, અર્થાત્ ગુણીનું ક્ષેત્ર છે. અને તે સ્વરૂપે એક ધર્મની સાથે સર્વ ધર્મનો અભેદ છે. અર્થાત્ અસ્તિત્વધર્મ સાથે ગુણીદેશરૂપે સર્વ ધર્મનો અભેદ છે. જે અસ્તિત્વધર્મના ગુણી એવા ઘટનું ક્ષેત્ર છે, એ જ ઘટત્વધર્મના ગુણી એવા ઘટનું ક્ષેત્ર છે. એ રીતે અનંત ધર્મના ગુણીનો દેશ એક હોવાથી, ગુણીદેશરૂપે સર્વ ધર્મનો પ૨સ્પ૨ અભેદ છે.
(૭) ભેદપ્રધાનતત્સંબંધરૂપ સંસર્ગ :- ભેદપ્રધાનતત્સંબંધરૂપ સંસર્ગરૂપે એક ધર્મની સાથે સકલ ધર્મોની અભેદવૃત્તિનું પ્રતિસંધાન કરાય છે એમ કહ્યું, તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, અવિષ્વભાવલક્ષણ સંબંધમાં અભેદ પ્રધાન હોય છે, અને સંસર્ગરૂપ સંબંધમાં ભેદ પ્રધાન હોય છે. અને ભેદપ્રધાન એવા જે અસ્તિત્વનો ઘટની સાથે સંબંધ છે, તે જ સંબંધ અન્ય ધર્મોનો ઘટની સાથે છે. તેથી સંસર્ગરૂપે એક ધર્મની સાથે સર્વ ધર્મોનો અભેદ પ્રતિસંધાન કરાય છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે, સંબંધમાં પણ દ્રવ્યાર્થિકનયથી જોવામાં આવે ત્યારે અવિષ્વભાવ (કથંચિત્ તાદાત્મ્યભાવ) સંબંધની પ્રાપ્તિ થાય, અને પર્યાયાર્થિકનયથી જોવામાં આવે ત્યારે ભેદની પ્રધાનતા પ્રાપ્ત થાય. કેમ કે અવિષ્વભાવ સંબંધમાં અભેદ પ્રધાન છે અને દ્રવ્યાર્થિકનય અભેદને જુવે છે, તેથી બધા ધર્મોનો દ્રવ્યની સાથે અભેદ દેખાય છે. આમ છતાં બધા ધર્મોનો દ્રવ્યની સાથે કથંચિત્ ભેદ પણ છે. તેથી પર્યાયાર્થિકનયથી જોવામાં આવે ત્યારે સર્વ ધર્મોનો એક ધર્મીમાં સંસર્ગ માત્ર દેખાય, પરંતુ ધર્મી સાથે અભેદ ન દેખાય. તેથી એ પ્રાપ્ત થાય કે, સંબંધની વિવક્ષા કરવાની હોય ત્યારે, એક ધર્મની સાથે સકલ ધર્મની અભેદવૃત્તિનું પ્રતિસંધાન દ્રવ્યાર્થિકનયને આશ્રયીને કરાય છે, અને તે વખતે પર્યાયાર્થિકનય ગૌણ હોય છે અને દ્રવ્યાર્થિકનય મુખ્ય હોય છે; અને સંસર્ગની વિવક્ષા ક૨વાની હોય ત્યારે, પર્યાયાર્થિકનય પ્રધાન હોય છે, તેથી એક ધર્મની સાથે સકલ ધર્મના ભેદનું પ્રતિસંધાન મુખ્ય કરીને સકલ ધર્મોનો ઘટ સાથે સંસર્ગ છે તેમ પ્રતિસંધાન થાય છે.
(૮) એકશબ્દવાચ્યત્વલક્ષણ શબ્દ ઃ- એકશબ્દવાચ્યત્વલક્ષણ શબ્દરૂપે એક ધર્મની સાથે સકલ ધર્મોની અભેદવૃત્તિનું પ્રતિસંધાન કરાય છે એમ કહ્યું, તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, ‘ઘટોઽસ્તિ’એ પ્રકારના પ્રયોગમાં ‘અસ્તિ’ એ પ્રકારનો શબ્દ અસ્તિત્વધર્મવાળા ઘટરૂપ વસ્તુનો વાચક છે, તેમ તે જ‘અસ્તિ’ શબ્દ અનંતધર્માત્મક એવી ઘટ વસ્તુનો વાચક છે. તેથી અસ્તિત્વરૂપ એક ધર્મની સાથે એકશબ્દવાચ્યત્વરૂપે સકલ ધર્મના અભેદની પ્રાપ્તિ થાય
છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે, ‘ઘટોઽસ્તિ’ એ પ્રયોગમાં ‘અસ્તિ’ શબ્દ અસ્તિત્વધર્મવાળા ઘટ શબ્દનો વાચક છે અને ધટ પોતે અનંતધર્માત્મક વસ્તુ છે. તેથી ‘અસ્તિ’ શબ્દથી જ અનંતધર્માત્મક વસ્તુરૂપ ઘટનું કથન થતું હોવાથી, ‘અસ્તિ’ શબ્દ વાચ્યત્વરૂપે જ ઘટનિષ્ઠ સર્વ ધર્મોના અભેદની પ્રાપ્તિ થાય છે.
-: સપ્તભંગીની નિષ્પત્તિ ઃ
વસ્તુના એક ધર્મને આશ્રયીને વિચારક વ્યક્તિને સાત પ્રકારની જિજ્ઞાસા થાય છે, તેથી સાત પ્રકારના પ્રશ્નો ઊઠે છે. અને તે સાત પ્રકારના પ્રશ્નોના જવાબરૂપે સાત ભાંગાઓ પડે છે, અને તે જ સમભંગી વસ્તુ છે.
