________________
૩૨૬ અધ્યાત્મમત પરીક્ષા
ગાથા - ૬૫ તે અભેદ ઉપચાર કાલાદિ આઠને આશ્રયીને કરવામાં આવે છે. અને સકલાદેશની સપ્તભંગી અભેદવૃત્તિથી કરવા માટે દ્રવ્યાર્થિકનયને પ્રધાન કરવામાં આવે છે, અને અભેદ ઉપચારથી કરવા માટે પર્યાયાર્થિકનયને પ્રધાન કરવામાં આવે છે.
જ્યારે વિકલાદેશની સપ્તભંગી કરવા માટે પર્યાયાર્થિકનયને મુખ્ય કરવામાં આવે અને દ્રવ્યાર્થિકનયને ગૌણ કરવામાં આવે, ત્યારે ભેદવૃત્તિની પ્રાપ્તિ થાય છે; અને જયારે પર્યાયાર્થિકનયને ગૌણ કરવામાં આવે અને દ્રવ્યાર્થિકનયને મુખ્ય કરવામાં આવે, ત્યારે ભેદના ઉપચારની પ્રાપ્તિ થાય છે. તેથી વિકલાદેશની સમભંગીમાં ભેદદષ્ટિ હોવાને કારણે એક શબ્દથી એક જ ધર્મનો બોધ થાય છે, અને તેમાં અનંતધર્માત્મક વસ્તુના એક જ ધર્મનો સાત ભાંગાઓ દ્વારા બોધ કરવામાં આવે છે, જેથી એક ધર્મનો પરિપૂર્ણ બોધ થાય છે, જે નયસ્વરૂપ છે. તેથી વિકલાદેશની સપ્તભંગી નયસ્વરૂપ છે અને સકલાદેશની સપ્તભંગી પ્રમાણરૂપ છે.
- કાલાદિ આઠનું સ્વરૂપ - (૧) તત્કાલીનત્વલક્ષણ કાલ - ઘટરૂપ વસ્તુમાં જે કાળે અસ્તિત્વધર્મ રહેલ છે, તે કાળમાં ઘટત્વ, દ્રવ્યત્વ આદિ અનેક ધર્મો રહેલા છે. તેથી અસ્તિત્વધર્મની સાથે ઘટત્વાદિ ધર્મોનો અભેદ તત્કાલીનત્વરૂપે છે. અર્થાત્ જે કાળમાં અસ્તિત્વધર્મ છે તે કાળમાં જ અન્ય ધર્મો પણ છે. તેથી તત્કાલીનત્વ બધા ધર્મોમાં સમાન છે.
આનાથી એ પ્રાપ્ત થયું કે, બધા જ ધર્મો પોતપોતાના સ્વરૂપે જુદા છે; જેમ અસ્તિત્વધર્મ અસ્તિત્વરૂપે જુદો છે, ઘટત્વ ધર્મ ઘટવરૂપે જુદો છે. આમ છતાં બંનેમાં તત્કાલીનત્વ સમાન છે, કેમ કે એક કાળમાં તે બંને ધર્મો વર્તે છે. તે રીતે તત્કાલીનત્વ સ્વરૂપ સર્વ ધર્મમાં સમાન હોવાથી, તે રૂપે બધા ધર્મોનો પરસ્પર અભેદ છે.
(૨) તગુણત્વલક્ષણ આત્મસ્વરૂપ - જેમ ઘટનો અસ્તિત્વ ગુણ છે, તેમ ઘટના ઘટત્વ ગુણ છે. માટે ત–ણત્વ બંનેમાં સમાન છે. અર્થાત્ ઘટગુણત્વ અસ્તિત્વમાં પણ છે અને ઘટત્વમાં પણ છે. તે રૂપે ઘટત્વ અને અસ્તિત્વનો અભેદ પ્રાપ્ત થાય. તેમ ઘટમાં વર્તતા સર્વ ધર્મોનો ત–ણત્વેન અભેદ પ્રાપ્ત થાય.
(૩) તદાધારકત્વલક્ષણ અર્થ - ઘટમાં રહેલા અસ્તિત્વ ધર્મનો આધાર જેમ ઘટ છે, તેમ ઘટમાં રહેલા ઘટવ ધર્મનો આધાર પણ ઘટ છે. એ જ રીતે ઘટમાં રહેલ અનંત ધર્મોનો આધાર પણ ઘટ છે. તેથી તદાધારકત્વરૂપ અર્થથી ઘટમાં વર્તતા સર્વ ધર્મોનો પરસ્પર અભેદ છે.
(૪) તદવિષ્યભાવલક્ષણ સંબંધ -જેમ ઘટની સાથે અસ્તિત્વધર્મનો અવિષ્યમ્ભાવસંબંધ=અપૃથકત્વભાવસંબંધ છે, તેમ ઘટતાદિ અન્ય ધર્મોનો પણ અવિપ્નમ્ભાવસંબંધ છે. તેથી તદવિષ્યભાવલક્ષણ સંબંધથી સર્વ ધર્મોનો પરસ્પર અભેદ છે.
(૫) તદનુસંજકત્વલક્ષણ ઉપકાર - જેમ અસ્તિત્વધર્મ એ ઘટનો અનુરંજક છે, તેમ ઘટત્વધર્મ પણ ઘટનો અનુરંજક છે. તેથી તદનુરંજકત્વ અસ્તિત્વમાં અને ઘટત્વમાં સમાન છે અને તે જ એનો ઉપકાર છે. અર્થાત્ ઘટને પોતાના ગુણોથી તે ધર્મો અનુરંજિત કરે છે. એ રૂપ ઉપકારથી સર્વ ગુણોનો પરસ્પર અભેદ છે.
