Adhyatmamatpariksha Shabdasha Vivechan Part 01

Author(s): Pravinchandra K Mota
Publisher: Gitarth Ganga

Page 358

ગાથા : ૬૫. અધ્યાત્મમત પરીક્ષા
૩૨૯ નથી. અને તે સકલાદેશરૂપ નથી તેથી નિશ્ચયનયનું કથન સપ્તભંગીના સાત ભાંગાઓ નિષ્પન્ન કરવામાં (બનાવવામાં) કારણ નથી, આમ છતાં નિશ્ચયનયને સકલાદેશ કહીને પ્રમાણ માનવાની આપત્તિ આપવી તે ભીંત વગર ચિત્ર કરવા જેવી હાસ્યાસ્પદ પ્રવૃત્તિ છે.
ઉત્થાન - અહીં પ્રશ્ન થાય છે, તો પછી વ્યવહારનય સ્થિતપક્ષને કઈ રીતે નિશ્ચયનય સકલાદેશરૂપ બનશે, એ પ્રકારની આપત્તિ આપે? તે શંકાને સામે રાખીને જ જુ એસિદ્ધિથ્થાત ' સુધીનું કથન છે. તે બતાવે છે---
ટીકા-ઉનુસજ્જન શોપયોવૃત્તિપ્રતિસાયનિશ્ચયપયા પ્રતિપાથિતું આવતોપત્તા, व्यवहारार्पितज्ञानहेतुकत्वपुरस्कारेणापि तत्प्रवृत्तेः, अपि तु स्वविषयमात्रेण सकलभङ्गोपाग्रहकतया। न च तथात्वं तस्याद्यापि सिद्धिमध्यास्त।
ટીકાર્ય - થતુ' વળી સકલાદેશઉપયોગી અભેદવૃત્તિપ્રતિસંધાયકપણારૂપે નિશ્ચયનો ઉપયોગ કહેવા માટે તમારા વડે અર્થાત્ વ્યવહારનય વડે આરંભ કરાયો નથી, કેમ કે વ્યવહારઅર્પિત જ્ઞાનહેતુત્વ પુરસ્કારથી પણ સપ્તભંગીની પ્રવૃત્તિ છે, પરંતુ સ્વવિષયમાત્રથી સકલભંગઉપગ્રાહકપણારૂપે (નિશ્ચયનયનો ઉપયોગ કહેવા માટે ઉપક્રાંત કરાયો છે.) અને નિશ્ચયનું તથાપણું અર્થાત્ સ્વવિષયમાત્રથી સકલભંગઉપગ્રાહકપણું, હજુ સુધી પણ સિદ્ધિને પામ્યું નથી.
સામાન્યથી દ્રવ્યાર્થિકનયને આશ્રયીને અભેદવૃત્તિ કરાય છે, આમ છતાં નિશ્ચયનયથી પણ અભેદવૃત્તિ પ્રાપ્ત થતી હશે, એમ ઉપરના કથનથી ફલિત થાય છે. તત્ત્વ બહુશ્રુત જાણે.
ભાવાર્થ સર્વનયમતત્વનો અર્થ ત્રણ રીતે થઈ શકે છે, તે આ રીતે- (૧) નિશ્ચયનય જે માને છે તે સર્વનય માને છે. તેથી નિશ્ચયનય સર્વનયમય છે. જેમ નિશ્ચયનય ભાવઘટને માને
છે, તે ભાવઘટને અન્ય સર્વ નવો ઘટરૂપે સ્વીકારે છે. (૨) સર્વ નયો જે માને છે, તેના સમુદાયરૂપ માન્યતા જે ધરાવે, તે સર્વનયમય કહેવાય. જેમ પ્રમાણવાક્ય સર્વનયના સમુદાયરૂપ છે અને તેથી પ્રમાણવાક્યને સર્વનયમત કહેવાય. (૩) સકલાદેશ એ પ્રમાણરૂપ હોવાથી સર્વનયના સમુદાયરૂપ છે, અને સલાદેશને ઉપયોગી એવી અભેદવૃત્તિનો પ્રતિસંધાયક નિશ્ચયનય છે, તેથી ઉપચારથી તેને પણ સર્વનયમય કહી શકાય. કેમ કે સર્વનયમય પ્રમાણવાક્યનો બોધ કરવામાં નિશ્ચયની ઉપયોગિતા છે. તેથી ઉપચારથી ત્રીજો વિકલ્પ સકલાદેશરૂપ પ્રાપ્ત થાય.
અહીં સકલાદેશમાં ઉપયોગી એવી અભેદવૃત્તિનો પ્રતિસંધાયક નિશ્ચયનય છે, તેનો ભાવ એ છે કે, નિશ્ચયનય ધર્મ-ધર્મીનો અભેદ કરે છે, જયારે વ્યવહારનય ધર્મ-ધર્મીનો ભેદ કરે છે. અને નિશ્ચયનય ધર્મધર્મીનો અભેદ કરતો હોવાને કારણે, સકલાદેશ માટે ઉપયોગી એવી એક ધર્મની સાથે અન્ય સર્વધર્મની અભેદવૃત્તિ નિશ્ચયનયથી પ્રાપ્ત થાય છે. તેથી અમેદવૃત્તિનો પ્રતિસંધાયકનિશ્ચયનય છે, અને તેને જ કારણે કાલાદિ આઠેયને આશ્રયીને એક ધર્મની સાથે સંકલધર્મની અભેદવૃત્તિની પ્રાપ્તિ થાય છે.