________________
ગાથા - ૬૫ અધ્યાત્મમત પરીક્ષા
૩૨૫ અનેક ધર્મોનો બોધ કરવાના અભિમુખભાવથી તદાત્મકતાને પામેલી અનેક અશેષધર્મરૂપ વસ્તુનું એકી સાથે પ્રતિપાદન થતું હોવાથી તે પ્રતિપાદક વચન સકલાદેશ છે. વળી જયારે ભેદવૃત્તિ પ્રાધાન્યથી અથવા ભેદ ઉપચારથી, એક શબ્દ અનેક ધર્મોની પ્રતીતિ કરાવવા સમર્થ નથી ત્યારે, ક્રમ વડે=જેટલા ધર્મો વસ્તુમાં છે તે સર્વ ધર્મોનું ક્રમ વડે અભિધાયક વાક્ય, વિકલાદેશ છે. એથી કરીને, નયનાક્રમથી અર્પણની અને નયદ્વયના યુગપ અર્પણની અપેક્ષા રાખ્યા વગર, સપ્તભંગીની અપ્રવૃત્તિ હોતે છતે, ત્યાં અર્થાત્ નિશ્ચયનય ભાવને ઈચ્છે છે એ કથનમાં, પ્રતિભંગમાં અનિયત સકલાદેશત્વનો વિચાર, શું ભીંત વગર ચિત્રામણ કરવા જેવો નથી? અર્થાત્ ભીંત વગર ચિત્રામણ કરવા જેવો છે.
અહીં ‘ાનેર', ‘માત્મપેજ' વગેરે આઠ સ્થાનોમાં તૃતીયા છે તે સ્વરૂપ અર્થક છે.
શબ્દવીદ્યત્વત્નક્ષને બ્રેન ૪ સદ અહીં ‘સદ અધિક ભાસે છે. દર વિનાશઃ તિ' અહીં ‘તિ' શબ્દ હેતુ અર્થક છે. દર “સમયપ્રવૃત્તી' સપ્તમી છે, તે હેતુ અર્થક છે.
ભાવાર્થ-તાત્પર્ય એ છે કે, સપ્તભંગી બે પ્રકારની છે. (૧) સકલાદેશની સમભંગી અને (૨) વિકલાદેશની સપ્તભંગી,
સકલાદેશની સપ્તભંગીને પ્રમાણરૂપે કહેવામાં આવે છે અને વિકલાદેશની સપ્તભંગીને નયરૂપે કહેવામાં આવે છે. સકલાદેશની સપ્તભંગી વસ્તુના એક ધર્મની સાથે સર્વ ધર્મનો અભેદ કરીને પ્રવર્તે છે. તેથી અનંતધર્માત્મક વસ્તુના પૂર્ણબોધસ્વરૂપ સકલાદેશની સપ્તભંગી છે તે પ્રમાણરૂપ છે. જ્યારે એક ધર્મની સાથે સર્વ ધર્મનો ભેદ કરીને કોઈ એક જ ધર્મની સપ્તભંગી બને છે, ત્યારે સાત ભાંગાઓ દ્વારા અનંતધર્માત્મક વસ્તુના એક જ ધર્મનો પૂર્ણ બોધ થાય છે, પરંતુ અનંતધર્માત્મક વસ્તુનો નહિ; તેથી તે વિકલાદેશરૂપ સપ્તભંગી છે, તે નયસ્વરૂપ છે.
અહીં સકલાદેશની સપ્તભંગી કરવા માટે અમેદવૃત્તિ કરવી હોય ત્યારે, પર્યાયાર્થિક નયને ગૌણ કરીને અને દ્રવ્યાર્થિકનયને પ્રધાન કરીને, તત્કાલીનત્વાદિ આઠ ધર્મરૂપે એક ધર્મની સાથે સકલધર્મની અભેદવૃત્તિનું પ્રતિસંધાન કરાય છે. તેનો ભાવ એ છે કે, વસ્તુ અનંતધર્માત્મક છે. આમ છતાં, વચન દ્વારા તેનું કથન કરવું હોય ત્યારે, કોઈક એક ધર્મથી તેનું કથન થાય છે. જેમ પદોતિ ' ત્યાં અસ્તિત્વધર્મથી ઘટનું કથન થાય છે. તે અસ્તિત્વધર્મની સાથે ઘટમાં રહેલા સકલ ધર્મનો અભેદ થઈ શકે છે. અને તે કરવા માટે દ્રવ્યાર્થિકનયનું અવલંબન લેવામાં આવે તો, દ્રવ્યાર્થિકનય, દ્રવ્યની સાથે દ્રવ્યમાં વર્તતા પર્યાયોનો અભેદ કરે છે તેથી, અભેદવૃત્તિની પ્રાપ્તિ થાય. અને અભેદવૃત્તિ કરીને એક અસ્તિત્વધર્મ સાથે ઘટમાં વર્તતા સર્વ ધર્મોનો, અસ્તિત્વધર્મ સાથે અભેદ હોવાથી, તત્કાલીનત્વાદિરૂપે અભેદવૃત્તિનું પ્રતિસંધાન કરવામાં આવે તો, અસ્તિત્વધર્મના બોધની સાથે ઘટમાં રહેલા સર્વ ધર્મોનો પણ બોધ થાય છે. તેથી સાત ભાંગાઓ દ્વારા જયારે અસ્તિત્વધર્મનો પૂર્ણ બોધ થાય ત્યારે, તેની સાથે અભેદને પામેલા સર્વ ધર્મોનો બોધ પણ થઈ જાય છે. તેથી સકલાદેશની સપ્તભંગીથી ઘટરૂપ વસ્તુનો અનંતધર્માત્મક રૂપે બોધ થાય છે. આથી જ સકલાદેશની સમભંગી પ્રમાણરૂપ કહેલ છે.
વળી સકલાદેશ, દ્રવ્યાર્થિકનયને ગૌણ કરીને અને પર્યાયાર્થિકનયને પ્રધાન કરીને કરવામાં આવે ત્યારે, એક ધર્મની સાથે સકલ ધર્મોની અભેદવૃત્તિની પ્રાપ્તિ થતી નથી, પરંતુ અભેદ ઉપચારનો આશ્રય કરાય છે, અને
