________________
૩૧૭
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
ગાથા - ૬૪
છે, ત્યારે સાક્ષાત્ સાધ્ય અશુભ યોગનું હાન છે, પરંતુ તે કર્મહાનને ઉદ્દેશીને છે; કેમ કે અશુભ યોગના હાનની સાથે કર્મહાન અવિનાભાવી છે. તેથી તપમાં કરાયેલા યત્નથી કર્મનું અપનયન થાય છે=કર્મ દૂર થઇ જાય છે, માટે દૃષ્ટાંત સંગત છે. ફક્ત દષ્ટાંતમાં રજકણનું અપનયન એ સાક્ષાત્ સાધ્ય છે, જ્યારે દાષ્કૃતિકમાં અશુભયોગનું હાન એ સાક્ષાત્ સાધ્ય છે, પરંતુ કર્મહાન ઉદ્દેશ્ય છે; એટલો વિશેષ છે.
ટીકાર્ય :- ‘સથિતજી' પૂર્વમાં ‘વં ='થી જે કહ્યું, તેનાથી જ્ઞાનનો પ્રકાશકતારૂપ ઉપયોગ સમર્થિત કરાયો. કેમ કે અન્યથા=જો જ્ઞાન ન હોય તો, હેય-ઉપાદેયમાં વિપર્યય થયે છતે, ચારિત્રમાં જે પ્રવૃત્તિ છે તેમાં વિવેકનો અસંભવ છે.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે પૂર્વમાં કહ્યું કે, જ્ઞાન-વિજ્ઞાનના ક્રમ વડે શ્રવણથી જ હેયત્વના જ્ઞાનનો સંભવ છે અને ત્યારપછી પ્રત્યાખ્યાન-સંયમરૂપ અનાશ્રવ, તપરૂપ વ્યવદાન અને અક્રિયત્વના ક્રમથી પરમપદનો લાભ પ્રાપ્ત થાય છે; એ કથનથી શ્રુતજ્ઞાન કર્મના નાશ માટે પ્રકાશકતારૂપે ઉપયોગી છે, એનું સમર્થન થયું. કેમ કે જો જ્ઞાન ન હોય તો હેય-ઉપાદેયમાં વિપર્યય થયે છતે, ચારિત્રની પ્રવૃત્તિમાં વિવેકનો અસંભવ છે; તેથી વિપર્યયવાળી તે ચારિત્રની પ્રવૃત્તિ, પરમપદના કારણભૂત એવી નિર્જરા માટે સમર્થ બનશે નહિ. તેથી જ્ઞાન એ સમ્યક્ પ્રવૃત્તિનું પ્રકાશક છે.
ટીકાર્ય :- ‘ગત વ’ આથી કરીને જ=જ્ઞાનનો પ્રકાશકતારૂપ ઉપયોગ સમર્થિત કરાયો, આથી કરીને જ, જ્ઞાન વિરહિત ક્રિયાનું અલ્પફળપણું કહ્યું છે; કેમ કે યથાવત્ જ્ઞાનનું જ યથાવત્ પ્રવૃત્તિમાં હેતુપણું છે.
ભાવાર્થ ઃ- જ્ઞાનરહિત ક્રિયાને અલ્પફળવાળી કહી છે, તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, જેમ મંડુકચૂર્ણ ફરી સામગ્રી મળતાં મંડુકોને (દેડકાંને) પેદા કરી શકે છે, તેમ જ્ઞાનરહિત ક્રિયાથી થયેલ ક્લેશોનો નાશ ફરી સામગ્રી મળતાં પ્રાદુર્ભાવ મામે છે; જ્યારે જ્ઞાનપૂર્વકની ક્રિયાથી જે ક્લેશનાશ થાય છે, તે મંડુકના દગ્ધ ચૂર્ણ જેવો છે. માટે જ્ઞાનરહિત ક્રિયાથી જે ક્લેશ નાશ થાય છે તે સાંસારિક તુચ્છ ફળમાં વિશ્રાંતિ પામનારો છે, અને કદાચ અપુનર્બંધકદશા હોય તો પણ સમ્યજ્ઞાનથી થતી ક્રિયા કરતાં તેનું અલ્પફળ કહ્યું છે. અને અભવ્ય જીવ પણ કષાયોના ઉપશમપૂર્વકની ક્રિયાથી નવમા ત્રૈવેયક સુધી જઇ શકે છે, પરંતુ તેનો ઉપશમ નિરનુબંધ હોય છે; જ્યારે જ્ઞાનપૂર્વકની ક્રિયાથી થતો ઉપશમ સાનુબંધ હોય છે, તેથી મોક્ષફળમાં વિશ્રાંત પામે છે.
टlst :- यदप्युक्तं 'ज्ञानमेव प्रधानं क्रियानिरपेक्षादेव मन्त्रानुस्मरणाद्विषघातनभोगमनादिदर्शनात्' इति तदप्यपेशलं, तत्रापि परिजपनादिक्रियासध्रीचीनमन्त्रोपयोगादेवोक्तफलसंभवात्, यदाह१ परिजवणाईकिरिया मन्तेसुवि साहणं ण तम्मत्तं । तन्त्राणओ अन फलं तन्नाणं जेणमक्किरियं ॥ [ वि. आ. ११४०]
१. परिजपनादिक्रिया मन्त्रेष्वपि साधनं न तन्मात्रम् । तज्ज्ञानतश्च न फलं तज्ज्ञानं येनाऽक्रियम् ॥
