________________
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
ગાથા - ૬૪
૩૧૬ ચારિત્ર અર્થક હેયત્વ-ઉપાદેયત્વ જ્ઞાન જરૂરી છે, અને તે જ્ઞાન માટે વિધિ-નિષેધ વાક્યઘટિત પ્રવચન ઉપયોગી છે; આથી કરીને જ, જઘન્યથી પણ અષ્ટપ્રવચનમાતા વિષયક શ્રુતનો પણ ઉપદેશ અપાય છે. કેમ કે તેટલાથી પણ=અષ્ટપ્રવચનમાતાના જ્ઞાનથી પણ, (ચારિત્રરૂપ) ઉક્ત પ્રયોજનનો સંભવ છે.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, જો કે ચારિત્ર માટે હેયત્વ-ઉપાદેયત્વનું જ્ઞાન આવશ્યક છે; તેથી જ પ્રવચનમાં હેયત્વ-ઉપાદેયત્વનું જ્ઞાન કરવા માટે વિધિ-નિષેધાત્મક વર્ણન હોય છે, અને ઘણા જીવોને શાસ્ત્રઅભ્યાસના અતિશયથી જ ચારિત્ર પ્રગટે છે કે પ્રગટ થયેલ ચારિત્ર વિશુદ્ધ-વિશુદ્ધતર થાય છે; તો પણ તથાવિધ બુદ્ધિના સામર્થ્યના અભાવને કારણે જઘન્યથી અષ્ટપ્રવચનમાતાનું જ્ઞાન પણ ઉપદેશરૂપે અપાય છે. કેમ કે તેટલા જ્ઞાનથી પણ ચારિત્રમાં પ્રવૃત્તિ થઇ શકે છે.
ઉત્થાન :- પૂર્વમાં કહ્યું કે ચારિત્ર માટે હેય-ઉપાદેયનું જ્ઞાન આવશ્યક છે અને હેય-ઉપાદેયના જ્ઞાન માટે વિધિનિષેધ વાક્યઘટિત પ્રવચન ઉપયોગી છે, ત્યાં શંકા થાય કે, વાસ્તવિક રીતે કર્મનાશ કરવા માટે જયારે યત્ન કરવો છે, ત્યારે પ્રવચનના જ્ઞાનથી ચારિત્રમાં યત્ન થાય છે, નહિ કે કર્મનાશમાં; તેથી કહે છે
ટીકાર્ય :- ‘તાવત્' – તેટલા શ્રુતજ્ઞાનથી ઉપજનિત ચારિત્રની પ્રવૃત્તિથી, અશુભયોગનું હાન સાધ્ય છે અને કર્મનું હાન ઉદ્દેશ્ય છે, એ પ્રમાણે વિશેષ છે.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, ચારિત્રની પ્રવૃત્તિ માટે ઉપયોગી શ્રુતજ્ઞાન ‘તાવત્’ શબ્દથી ગ્રહણ કરવાનું છે, પણ અષ્ટપ્રવચનમાતારૂપ જઘન્ય શ્રુતજ્ઞાન ગ્રહણ કરવાનું નથી. કોઇક જીવોને ચારિત્રની પ્રવૃત્તિ અષ્ટપ્રવચનમાતાના જ્ઞાનથી થઇ શકે છે, જ્યારે ઘણા જીવોને વિશદ એવા હેયત્વ-ઉપાદેયત્વના જ્ઞાનથી થઇ શકે છે, અને તેટલા શ્રુતજ્ઞાનથી ચારિત્રમાં પ્રવૃત્તિ કરવાથી સંસારના કારણભૂત એવા અશુભયોગનું હાન સાધ્ય બને છે; તેથી અશુભયોગના હાનના કારણે કર્મહાન સ્વતઃ પ્રાપ્ત થાય છે. પરંતુ સાક્ષાત્ કર્મનાશ માટે યત્ન, જેમ દંડથી ઘટનાશ થાય તેમ થઇ શકતો નથી. તેથી કર્મહાનને ઉદ્દેશીને ચારિત્રમાં પ્રવૃત્તિ થાય છે.
ટીકાર્ય :- ‘વં ચ' અને આ રીતે=પૂર્વમાં જે ‘સ્થાવેતત્' થી શંકા ઉદ્ભવેલી અને તેના નિરાકરણ રૂપે ‘મૈવં’થી જે ખુલાસો કર્યો કે, જ્ઞાન-વિજ્ઞાનના ક્રમ વડે શ્રવણથી જ હેયત્વ જ્ઞાનનો સંભવ છે અને ત્યારપછી પ્રત્યાખ્યાનસંયમરૂપ અનાશ્રવ, તપરૂપ વ્યવદાન અને અક્રિયત્વના ક્રમથી પરમપદનો લાભ થાય છે અને તેની પુષ્ટિ માટે અંતે કહ્યું કે, શ્રુતજ્ઞાનથી જનિત ચારિત્રની પ્રવૃત્તિથી અશુભ યોગનું હાન એ સાધ્ય છે અને કર્મહાન એ ઉદ્દેશ્ય છે, એ પ્રકારે વિશેષ છે; એ પ્રમાણે કથન કર્યું એ રીતે, રેણુની જેમ કર્મના સાક્ષાત્ અપનયનનો અસંભવ હોવાને કારણે, પૂર્વમાં જે ગૃહનું દૃષ્ટાંત આપ્યું, તે કેવી રીતે સંગત થશે? એ નિરસ્ત જાણવું.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, ગૃહની અંદર રહેલ રેણુનો=રજનો, પ્રમાર્જનથી સાક્ષાત્ અપનયનનો સંભવ છે, તેમ જીવ ઉપર લાગેલા કર્મનું હસ્તાદિ ક્રિયાથી અપનયન કરવું સંભવિત નથી; તેથી દૃષ્ટાંત સંગત થશે નહિ, તેમ કોઇની માન્યતા છે, તે નિરસ્ત જાણવી. તે આ રીતે - શ્રુતજ્ઞાનના બળથી તપમાં જ્યારે સમ્યગ્ યત્ન પ્રવર્તે
