________________
ગાથા - ૬૪ અધ્યાત્મમત પરીક્ષા
૩૧૫ સર્વ શાસ્ત્રજ્ઞાનને મોક્ષના કારણરૂપે સ્વીકારી શકાય નહિ, પરંતુ આત્માનું જ્ઞાન શોધ્યરૂપે આવશ્યક છે અથવા તો કર્મનું જ્ઞાન નાશ્યરૂપે આવશ્યક બને, અન્ય જ્ઞાન નહિ.
ટીકાર્ય - “મૈવં' તેનો ઉત્તર આપતાં ગ્રંથકાર કહે છે કે, એ પ્રમાણે ન કહેવું.=કર્મને દૂર કરવામાં કર્મનો નિશ્ચયમાત્ર જ ઉપયોગી છે, ઇતર જ્ઞાન નહિ; એ પ્રમાણે ન કહેવું. કેમ કે જ્ઞાન, વિજ્ઞાન ક્રમ વડે શ્રવણથી જ થાવત્ હેયમાં હેયત્વ જ્ઞાનનો સંભવ થયે છd=ઉદ્દભવ થયે છતે, ત્યારપછી પ્રત્યાખ્યાન અને સંયમરૂપ અનાશ્રવ, અને તપસ્વરૂપ વ્યવદાન વડે અક્રિયત્વજનનના ક્રમથી પરમપદના લાભનો ઉપદેશ છે. અને તે પ્રમાણે પ્રજ્ઞતિમાં સંગ્રહણી ગાથા છે=પ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રમાં સંગ્રહ કરનારી ગાથા છે. પ્રજ્ઞપ્તિમાં સંગ્રહણી ગાથાનો અર્થ આ પ્રમાણે છે –
“સવને જ્ઞાન અને વિજ્ઞાનરૂપ શ્રવણ હોતે છતે, પ્રત્યાખ્યાન અને સંયમરૂપ અનંતસ્ક = પાપરહિત ભાવ હોતે છતે, પરૂપ વ્યવદાન હોતે છતે અક્રિયાની સિદ્ધિ છે.
ટીકાર્ય તથા ત્ર' - અને તે રીતે-પૂર્વમાં કહ્યું કે, જ્ઞાન, વિજ્ઞાનના ક્રમથી શાસ્ત્રના શ્રવણ દ્વારા યત્વનું જ્ઞાન થાય છે અને ત્યારપછી અનાશ્રવ અને પરૂપ ચારિત્રની પ્રાપ્તિ થાય છે તે રીતે, સાવઘયોગની નિવૃત્તિ અને નિરવઘયોગની પ્રવૃત્તિરૂપ ચારિત્ર અર્થક હેયત્વ અને ઉપાદેયત્વના જ્ઞાન માટે જ, વિધિ-નિષેધ વાક્યઘટિત પ્રવચન ઉપયોગી છે.
ભાવાર્થ - અહીં શંકાકારનો આશય એ છે કે, કોઈ વસ્તુની શુદ્ધિ કરવી હોય તો જેની શુદ્ધિ કરવાની હોય તે વસ્તુનો નિર્ણય આવશ્યક છે; અને કોઈ વસ્તુનો નાશ કરવો હોય તો નાશ્ય વસ્તુનો નિર્ણય આવશ્યક છે. એ રીતે મોક્ષ માટે કર્મનો નાશ કરવાનો છે, તેથી કર્મનો નિર્ણયમાત્ર મોક્ષ માટે ઉપયોગી છે; પરંતુ મોક્ષના કારણરૂપ જે શાસ્ત્રજ્ઞાન સ્થિતપક્ષ કહે છે, તેની આવશ્યક્તા નથી. તેનું નિરાકરણ કરતા ગ્રંથકાર શૈવ થી કહે છે કે એમ ન કહેવું. કેમ કે જે પ્રવૃત્તિ હેય છે તેમાં હેયપણાનું જ્ઞાન આવશ્યક છે અને તે જ્ઞાન શાસ્ત્રના શ્રવણથી જ્ઞાનવિજ્ઞાનના ક્રમથી પ્રગટ થાય છે. અર્થાત્ શાસ્ત્રોનું શ્રવણ કરવામાં આવે તો પ્રથમ સામાન્ય જ્ઞાન થાય, પછી વિશેષ જ્ઞાન થાય છે. (આ મુજબ ક્રમથી જ્ઞાન થાય છે.) અને ત્યારપછી પ્રત્યાખ્યાન અને સંયમરૂપ અનાશ્રવભાવ પ્રગટે છે અને તપસ્વરૂપ વ્યવદાન પ્રગટે છે અને તેનાથી યોગનિરોધરૂપ અક્રિયત્નની પ્રાપ્તિ થાય છે અને તેનાથી પરમપદનો લાભ થાય છે. તેથી કર્મનાશરૂપ મોક્ષ પ્રત્યે માત્ર કર્મનું જ્ઞાન ઉપયોગી બને નહિ, પરંતુ હેય પદાર્થમાં હેયત્વનું જ્ઞાન અને ઉપાદેય પદાર્થમાં ઉપાદેયત્વનું જ્ઞાન આવશ્યક બને છે, અને તેની સાક્ષીરૂપે પ્રજ્ઞપ્તિમાં સંગ્રહણી ગાથા કહેલ છે. અને આ પ્રજ્ઞપ્તિના વચનથી એ સિદ્ધ થાય છે કે પ્રથમ શાસ્ત્રશ્રવણ, તેનાથી જ્ઞાન-વિજ્ઞાન, પછી પ્રત્યાખ્યાન, સંયમ અને તપ દ્વારા અક્રિયત્નની પ્રાપ્તિ અને તેનાથી મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. તે રીતે સંયમની પ્રાપ્તિ અર્થે હેય-ઉપાદેયનું જ્ઞાન આવશ્યક બને છે અને તે જ્ઞાન કરવા માટે જ વિધિ-નિષેધ વાક્યઘટિત પ્રવચન ઉપયોગી છે. માટે નાશ્ય એવા કર્મના જ્ઞાનમાત્રથી મોક્ષની પ્રાપ્તિ થઈ શકે નહિ, પરંતુ હેયઉપાદેયના જ્ઞાનથી જ ક્રમે કરીને મોક્ષની પ્રાપ્તિ થઈ શકે.
ટીકાર્ય - પ્રતિ હવ' આથી કરીને જ=પૂર્વમાં કહ્યું કે, સાવઘ યોગની નિવૃત્તિ અને નિરવઘ યોગની પ્રવૃત્તિરૂપ
