________________
. . . . . . . .
૩૧૮ અધ્યાત્મમત પરીક્ષા
ગાથા - ૬૪ ટીકાર્ય -“યgિ' ક્રિયાથી નિરપેક્ષ જ મંત્રના અનુસ્મરણથી, વિષઘાત-નભોગમનાદિ દર્શન હોવાને કારણે, જ્ઞાન જ પ્રધાન છે; એ પ્રમાણે વ્યવહારવાદીએ ગાથા-૬રમાં છેલ્લે જે વળી કહ્યું છે, તે પણ અપેશલ છે. તેમાં હેતુ કહે છે
તત્રાપિ' - ત્યાં પણ અર્થાત્ મંત્રના અનુસ્મરણથી, વિષઘાત-નભોગનાદિ દેખાય છે ત્યાં પણ, પરિજપનાદિ ક્રિયા સહિત મંત્રના ઉપયોગથી જ ઉક્ત ફલનો સંભવ છે.
યવાદથી તેમાં વિશેષાવશ્યકની સાક્ષી આપે છે
નિવરિયા' - મંત્રોમાં પણ પરિજપનાદિ ક્રિયા સાધન છે, તન્માત્ર નથી. અર્થાત્ મંત્રાદિ માત્ર ફળનાં સાધન નથી અને તત્ જ્ઞાનથી=મંત્રના સ્મરણરૂપ જ્ઞાનથી, ફળની પ્રાપ્તિ થતી નથી; જે કારણથી તે જ્ઞાન=મંત્રના સ્મરણરૂપ તે જ્ઞાન, અક્રિય છે.
ઉત્થાન :-“ય૩િ 'થી સ્થિતપણે જ્ઞાનવાદીને કહ્યું કે, મંત્રના અનુસ્મરણથી થતા કાર્યમાં પણ માત્ર જ્ઞાન જ કારણ નથી, પરંતુ જ્ઞાન અને ક્રિયા ઉભયથી જ ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે. ત્યાં મથ'થી જ્ઞાનવાદી કહે છેટીકાઃ-૩૪થ રિપના ધારાવાહિતજ્ઞાનમેવ, તુરિવાદિયાડડવાશવાર્થનનવत्वमसङ्गतमिति वाच्यम्, क्रियायाः संयोगविभागादावेव हेतुत्वेन तां विनाऽऽकाशादावपि कार्यान्तराभ्युपगमादिति चेत्? सत्यं, तथाप्यत्र नभोगमनादिक्रियायास्तन्मन्त्रसङ्केतोपनिबद्धदेवतोपाहृततया क्रियानिरपेक्षत्वासिद्धेः, आह च
१ तो तं कत्तो? भन्नइ तं समयणिबद्ध देवओवहिय।
किरियाफलं चिय जओ न नाणमित्तोवओगस्स ॥ त्ति [वि. भा. ११४१] यथाहि-नभोगमनमुद्दिश्य देवताऽऽह्वानाय प्रवर्त्तमानस्य मन्त्रानुस्मरणं तत्प्रवृत्तिहेतुः तथा कर्मक्षयमुद्दिश्य चारित्रे प्रवर्त्तमानस्य प्रवचनज्ञानमपि तत्प्रवृत्तिहेतुः, अग्रिमफलं त्वविनाभावादिति परमार्थः।
ટીકાર્ય - “પરિગાન' પરિજપન પણ ધારાવાહિક તે જ્ઞાન જ છે. અર્થાત્ મંત્રના અનુસ્મરણરૂપ જ્ઞાન જ છે, પરંતુ ક્રિયા નથી.
ઉત્થાન - અહીં પ્રશ્ન થાય કે, જ્ઞાન તો અક્રિય છે, તેથી કાર્યજનક બની શકે નહિ. તેથી કહે છેટીકાર્ય - વાણ્યિ ' – અક્રિયનું પણ અક્રિય એવા જ્ઞાનનું પણ, આકાશની જેમ કાર્યજનકપણું અસંગત છે, એ પ્રમાણે ન કહેવું. તેમાં હેતુ કહે છે
ક્રિયા:' - ક્રિયાનું સંયોગ-વિભાગાદિમાં જ હેતુપણું હોવાથી, તેના વિના=ક્રિયા વિના, આકાશાદિમાં પણ અન્ય કાર્યોનો અભ્યાગમ છે; એ પ્રમાણે જ્ઞાનવાદી કહે છે. તેને ગ્રંથકાર કહે છે કે, તારી વાત સાચી છે.
१. ततस्तत्कुतो? भण्यते तत्समयनिबद्धदेवतोपाहतम् । क्रियाफलमेव यतो न ज्ञानमात्रोपयोगस्य ।।
