________________
૩૧૨ અધ્યાત્મમત પરીક્ષા
ગાથા - ૬૪ અતિક્રિયાય' – ગતિક્રિયામાં નયન અને ચરણની જેમ ભિન્ન સ્વભાવપણાથી જ તે બેનું=જ્ઞાન અને ક્રિયાનું, સહકારીપણું છે.
જ્ઞાન અને ક્રિયા ભિન્ન સ્વભાવથી હેતુ કેમ છે? તેમાં હેતુ કહે છે
પ્રવેશ' – પ્રકાશની વિશુદ્ધિ અને ગુપ્તિની વિશુદ્ધિનું સ્વભાવવૈચિત્રમાં અનુપ્રવેશ છે. સ્વભાવવૈચિત્રમાં અનુપ્રવેશ કેમ છે? તેમાં હેતુ કહે છે
વવામ:' - જે કારણથી વિશેષાવશ્યકભાષ્યની ગાથા-૧૧૬૧ રૂપ આગમ છે. વિશેષાવશ્યક ગાથા-૧૧૬૧નો અર્થ આ પ્રમાણે છે
“ના.' - જ્ઞાન પ્રકાશક છે, તપ શોધક છે અને સંયમ ગુપ્તિકર છે. ત્રણેનો પણ સમાયોગ થયે છતે જિનશાસનમાં મોક્ષ કહેલ છે
ભાવાર્થ - તાત્પર્ય એ છે કે, શિબિકાવાહકો જેમ શિબિકાના સ્થાનાંતર વહનરૂપ કાર્યને એક સ્વભાવથી જ કરવાના સ્વભાવવાળા છે, તે રીતે જો જ્ઞાન અને ક્રિયા એક સ્વભાવથી કાર્ય કરતા હોય તો, મોક્ષરૂપ કાર્ય પ્રતિ જ્ઞાન અને ક્રિયાને પૃથફ માનવાની જરૂર રહે નહિ; કેમ કે આત્માને મોક્ષ તરફ ગમનક્રિયા કરવાના સ્વભાવરૂપે તે બંને એક છે તેમ કહેવું પડે. તે રીતે તો ક્રિયા જ મોક્ષજનક છે અને ક્રિયામાં જ્ઞાન અંતર્ભાવ પામે છે તેમ માનવું પડે. પરંતુ ગતિક્રિયામાં જેમ ચક્ષુ માર્ગને દેખાડવાના સ્વભાવથી હેતુ છે અને ચરણ જેમ સ્થાનાંતર કરણથી હેતુ છે, તે રીતે જ્ઞાન મોક્ષમાર્ગને દેખાડવામાં હેતુ છે અને ચારિત્ર મોક્ષમાર્ગને અનુકૂળ યત્ન કરવારૂપે હેતુ છે. તેથી મોક્ષરૂપ કાર્યના ભિન્ન ભિન્ન ઘટકપણા વડે તેઓ હેતુ હોવાથી, જ્ઞાન અને ક્રિયા બંનેથી જ મોક્ષરૂપ કાર્ય થાય છે તેમ માનવું પડે.
અહીં ભિન્ન સ્વભાવપણાથી જ્ઞાન અને ક્રિયાનું હેતુપણું છે, કેમ કે જ્ઞાન એ મોક્ષને અનુકૂળ પ્રકાશરૂપ વિશુદ્ધિસ્વરૂપ છે અને ચારિત્ર એ ગુણિરૂપ વિશુદ્ધિસ્વરૂપ છે. તે બંને વૈચિત્ર્યનો સ્વભાવવૈચિત્ર્યમાં જ અનુપ્રવેશ છે અર્થાત્ તે બંને પ્રકારની વિશુદ્ધિ ભિન્ન સ્વભાવવાળી હોતે છતે મોક્ષરૂપ કાર્યમાં વિશ્રાંત પામે છે.
ઉત્થાન :- વિશેષાવશ્યક ગાથા-૧૧૬૧નો ભાવ ટીકામાં બતાવતાં કહે છે
ટીકાર્ય - “યથાદિ – જે પ્રમાણે કચરાથી ભરાયેલા ઘરની વિશુદ્ધિ માટે પ્રદીપનું પ્રજવલન રેણુ આદિના પ્રકાશન વ્યાપારથી ઉપયોગી છે, સંમાર્જક પુરુષનું વ્યાપારણ એ અત્યંતર રેણુના સંશોધનથી ઉપયોગી છે અને વાતાયન-જાલકાદિનું સ્થગન, બાહ્ય રેણુ આદિના પ્રવેશના નિષેધ વ્યાપારથી ઉપયોગી છે; તે પ્રમાણે જીવગૃહની વિશુદ્ધિમાં પણ (૧) પ્રકાશવ્યાપારપણાથી જ્ઞાન, (૨) વ્યવદાનવ્યાપારપણાથી તપ અને (૩) અનાશ્રવવ્યાપારપણાથી સંયમ ઉપયોગી છે.
ટીકાર્થ:- “અતીત્વ' આનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે - સર્વથા જરહિતપણું તે ગૃહવિશુદ્ધિ છે. ત્યાં=ગૃહવિશુદ્ધિમાં પૂર્વજના અપનયનમાં=દૂર કરવામાં, સંમાર્જની દ્વારા (સાવરણી દ્વારા) માર્જન કરવું તે આવશ્યક છે. ત્યાર પછી નિઃશેષ રજના અપનયનમાં પ્રદીપનો પ્રકાશ આવશ્યક છે અને અનાગત એવા રજના અભાવમાં, રજના
