Adhyatmamatpariksha Shabdasha Vivechan Part 01

Author(s): Pravinchandra K Mota
Publisher: Gitarth Ganga

Page 339

૩૧૦
અધ્યાત્મમત પરીક્ષા .. - અહીં વિશેષ એ છે કે જીવને મોક્ષરૂપ ફળ પ્રાપ્ત કરાવવામાં ચારિત્ર ઉપકારક છે, તેમ જ્ઞાન પણ ચારિત્રને
• • • • • • • • • . . .ગાથા - ૬૪ કાર્ય કરવામાં સહકાર આપે છે, તેથી તે પણ સમાન જ ઉપકારક છે.
ઉત્થાન - સ્થિતપક્ષનું અવલંબન કરીને ગ્રંથકાર ક્રિયાનય અને જ્ઞાનનયના કથનના વિવાદનું સમાધાન કરતાં કહે છે
ટીકા :- હિનાનત્યવિમા મુiતિશયશાનિવાર્યવંતતિપર્યવિમા વાનાવૃત્ય સામાન્યતો द्वयोस्तुल्यवत् कारणत्वमेव जिज्ञासितं, तदा तथैव तत्परिच्छेत्तुं प्रमाणमुत्सहते। यदि तु तयोः कारणत्वं प्रतिसन्धायापि मुख्यत्वाऽमुख्यत्वजिज्ञासैव प्रवर्त्तते तदा मुख्यत्वमपि तयोरविशेषेणैव दर्शयन् प्रमाणतां पूरयितुमुत्सहेत,आपेक्षिकयोर्मुख्यत्वगौणत्वयोर्हस्वत्वदीर्घत्वयोरिवाविरोधात्।
ટીકાર્ય :- “વિ દિ' જો અંત્ય-અનંત્ય વિભાગનો અનાદર કરીને, અથવા ગાથા-૬૨માં વ્યવહાર કરેલ પારિભાષિક જ વિશેષરૂપે ઉક્ત અતિશયશાલિકાયકત્વ અને તદ્વિપર્યય વિભાગનો અનાદર કરીને, સામાન્યથી બંનેનું તુલ્યવત્ કારણપણું છે કે નહીં એવી જિજ્ઞાસા હોય તો, તે જ પ્રકારે સામાન્યથી તુલ્યવત્ કારણપણું છે તે જ પ્રકારે, તેના પરિચ્છેદ માટે=કારણપણાના પરિચ્છેદ માટે, પ્રમાણ ઉત્સાહિત થાય છે.
તુ' - અને જયારે વળી તે બંનેના કારણપણાનું પ્રતિસંધાન કરીને પણ, મુખ્યત્વ-અમુખ્યત્વવિષયક પોતાની જિજ્ઞાસા જ પ્રવર્તે છે ત્યારે, મુખ્યત્વ પણ તે બંનેનું અવિશેષથી જ દેખાડતો પ્રમાણ, પોતાની પ્રમાણિતાને પૂરવા માટે ઉત્સાહિત થાય છે.
ઉત્થાન :- પૂર્વમાં કહ્યું કે સ્થિતપક્ષ જ્ઞાન અને ક્રિયાને સમાન કારણ સ્વીકારે છે, તો પણ તે બેમાં મુખ્ય કોણ છે? એવી જિજ્ઞાસા થાય તો સ્થિતપક્ષ જ્ઞાન-ક્રિયાની અવિશેષથી જ મુખ્યતા બતાવે છે. ત્યાં પ્રશ્ન થાય કે જો સ્થિતપક્ષને જ્ઞાન-ક્રિયાની મુખ્યતા સમાન જ માન્ય હોય તો ગાથા-૫૯૬૦માં જ્ઞાન કરતાં ચારિત્રની વિશેષતા કેમ બતાવી? તેથી કહે છે
‘માપેક્ષિયોઃ' - આપલિક એવા મુખ્યત્વ અને ગૌહત્વનો, સ્વત્વ અને દીર્ઘત્વની જેમ અવિરોધ છે.
ભાવાર્થ - વિદિ'થી કહ્યું તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, અંત્ય-અનંત્ય વિભાગને આશ્રયીને જો વિચારણા કરવામાં આવે, કે અંત્ય કારણ ચારિત્ર છે અને અનંત્ય કારણ જ્ઞાન છે, તેથી પ્રમાણ પણ તેનો આદર કરીને બંનેને ન્યાય આપે, તો અંત્ય કારણરૂપે ચારિત્રને જ મુખ્યરૂપે સ્વીકારી શકે. અને તે જ રીતે ગાથા-૬૨માં કહેલ ઉક્ત અતિશયશાલિકાયકત્વ જ્ઞાનમાં છે અને તદ્વિપર્યય ક્રિયામાં છે, તેનો આદર કરીને પ્રમાણ મુખ્યની વિચારણા કરે, તો જ્ઞાનને મુખ્ય અને ક્રિયાને ગૌણ તરીકે કહી શકે. પરંતુ તે બંનેનો અનાદર કરીને, સામાન્યથી મોક્ષરૂપ કાર્યને કરવારૂપે કારણપણું જ્ઞાન અને ક્રિયા બંનેમાં સમાન છે કે નહિ, એવી જ્યારે જિજ્ઞાસા થાય છે ત્યારે, પ્રમાણ તે બંનેમાં સમાન કારણપણું છે, તે પ્રમાણે કહે છે