________________
૩૧૧
ગાથા - ૬૪
અધ્યાત્મમત પરીક્ષા પવિતથી કહ્યું તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, જ્ઞાન અને ક્રિયામાં કારણત્વનું પ્રતિસંધાન થયું ન હોય, પરંતુ તેમાં નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિથી ક્રિયાનું કારણરૂપે પ્રતિસંધાન થાય અને જ્ઞાનનું પ્રયોજકરૂપે પ્રતિસંધાન થાય ત્યારે, તે બેમાં કોણ મુખ્ય છે અને કોણ અમુખ્ય છે એવી જિજ્ઞાસા પ્રવર્તતી નથી; પરંતુ જયારે સ્થિતપક્ષની દૃષ્ટિથી જ્ઞાનક્રિયા કારણરૂપે બંને સમાન હોવાને કારણે, બંનેમાં કારણત્વનું પ્રતિસંધાન થઈ જાય છે ત્યારે, તે બેમાં કોણ મુખ્ય કારણ છે એવી જિજ્ઞાસા પ્રવર્તે છે, તેથી કોઈક અપેક્ષાએ જ્ઞાન મુખ્ય છે, તો અન્ય કોઈક અપેક્ષાએ ક્રિયા પણ મુખ્ય છે, છતાં તેની વિવક્ષા કર્યા વગર મુખ્યતા બંનેમાં અવિશેષથી જ છે; તેમ પ્રમાણ દેખાડે છે. પ્રતિસાયાપિ' – અહીં “મપિ'થી એ કહેવું છે કે, જયારે સ્થિતપક્ષનું અવલંબન ન લેવામાં આવ્યું હોય ત્યારે મોક્ષ પ્રત્યે જ્ઞાન-ક્રિયાનું કારણ પણું ન જણાય, પરંતુ સ્થિતપક્ષનું અવલંબન લઈને જ્ઞાન અને ક્રિયાનું મોક્ષ પ્રત્યે કારણરૂપે પ્રતિસંધાન કર્યા પછી પણ, મુખ્યામુખ્યત્વની જિજ્ઞાસા પ્રવર્તે છે ત્યારે, તે બંનેનું અવિશેષથી જ મુખ્યપણું દેખાડતો પ્રમાણ, પ્રમાણતાને પૂરે છે. માપક્ષયોઃ 'થી કહ્યું તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, કોઈક અપેક્ષાએ કોઇક વસ્તુને હ્રસ્વ કહ્યા પછી, તે જ વસ્તુને કોઇ અન્ય અપેક્ષાએ દીર્ઘ કહીએ, તો તેમાં જેમ વિરોધ નથી; તેમ ક્રિયાને કે જ્ઞાનને કોઈક અપેક્ષાએ ગૌણ કહ્યા પછી કોઈ અન્ય અપેક્ષાએ મુખ્ય કહીએ, તો વિરોધ આવતો નથી. તે રીતે જ સ્થિતપક્ષે કોઈ અપેક્ષાએ જ્ઞાન કરતાં ચારિત્રની વિશેષતા ગાથા-૫૯/૬૦માં બતાવેલ છે, તેમાં દોષ નથી.
ટીકા - ચત-જ્ઞાન પર છે પોપક્ષી સન્ન મોક્ષનનતિ, , શિવિવિહેપુરુષયોરિવ ज्ञानक्रिययोरेकस्वभावेनाऽसहकारित्वात्, गतिक्रियायां नयनचरणयोरिव भिन्नस्वभावतयैव तयोः सहकारित्वात्, प्रकाशगुप्तिविशुद्ध्योः स्वभाववैचित्र्य एवानुप्रवेशाद् यदागम:
“ના પાસ સોદો તવો સંગમો ય શુત્તિકરો !
तिण्हंपि समाओगे मुक्खो जिणसासणे भणिओ । त्ति' [वि. भा. ११६१] यथा हि कचवरपूरितगृहविशुद्धये प्रदीपप्रज्वालनसंमार्जकपुरुषव्यापारणवातायनजालकादिस्थगनानि रेण्वादिप्रकाशबाह्यरेण्वादिप्रवेशनिषेधाभ्यन्तररेणुसंशोधनव्यापारतयोपयुज्यन्ते तथा जीवगृहविशुद्धयेऽपि ज्ञानतपःसंयमा अपि प्रकाशव्यवदानाऽनाश्रवव्यापारतयेति। एतत्तात्पर्यं-सर्वथा विरजस्कत्वं हि गृहविशुद्धिः, तत्र पूर्वरजोऽपनयने संमार्जनीमार्जनं, निःशेषतदपनयने च प्रदीपप्रकाशोऽनागततदभावे चस्वकारणविघटनद्वारा जालकस्थगनं निबन्धनमिति त्रयोपनिपातादार्थसमाजसिद्धा सा, तथा पूर्वकर्मा. पनयने तपः, कात्स्येन तदपनयने ज्ञानमनागतकर्माभावे च स्वकारणविघटनद्वारा संयमो हेतुः, इत्येतत्त्रयोपनिपाते सर्वथा निष्कर्मत्वलक्षणो मोक्षोऽप्यार्थसमाजसिद्ध एवेति मन्तव्यम्।
ટીકાર્ય - “ચાતત્ જ્ઞાન, પરિચ્છેદમાં જ ઉપક્ષીણ થતું મોક્ષજનક નથી એ પ્રમાણે ક્રિયાનય કહે, તેને સ્થિતપ કહે છે કે એમ ન કહેવું; કેમ કે શિબિકાવાહક પુરુષની જેમ જ્ઞાન-ક્રિયાનું એક સ્વભાવથી અસહકારીપણું છે. જ્ઞાન-ક્રિયાનું એક સ્વભાવથી અસહકારીપણું કેમ છે? તેમાં હેતુ કહે છે - १. ज्ञानं प्रकाशकं शोधकं तपः संयमश्च गुप्तिकरः । त्रयाणामपि समायोगे मोक्षो जिनशासने भणितः ।।
