________________
ગાથા - ૬૪
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા . . . . . . . . . . . . . . . ૩૦૯ તપુરું' તે વાત વિશેષાવશ્યકમાં કહેલ છે. વલ્થ' – તેથી કરીને જ્ઞાન વસ્તુપરિચ્છેદફલવાળું અને ક્રિયાફલવાળું થાય, પણ નહીં કે શુદ્ધ જ તે અર્થાત્ જ્ઞાન નિર્વર્તક ઇષ્ટ છે. જે કારણથી કહેવાયું છે.
ક તતઃ' નો અન્વયે વિશેષાવશ્ય ના પૂર્વ શ્લોક સાથે છે. (વિશેષાવશ્યક ગાથા-૧૧૪૨માં કહેલ તત્' શબ્દ ના તતઃ' અર્થમાં છે.) હૃતતોહિત' નો અન્વયે વિશેષાવશ્યકના પાછળના શ્લોક સાથે છે. દર તિ' છે તે સાક્ષીપાઠની સમાપ્તિ સૂચક છે.
‘ગત અવ' આથી કરીને જ અર્થાત્ પૂર્વનું કથન નિશ્ચયનયાનુસારે છે, અને તેમાં જે હેતુ કહ્યો કે વ્યવહારથી સહકારનું પણ ઉપકારપણું છે, એથી કરીને જ, ત્યાં જ અર્થાત્ વિશેષાવશ્યકભાષ્યમાં જ, કહેવાયું છે - ના' (જો) જ્ઞાન પરંપરાએ અને અનંતર ક્રિયા હોય (તો) ક્રિયા પ્રધાનતર કારણ યુક્ત કહેવાય, દવા૩થ વ ખરેખર બંને સાથે છે, અર્થાત્ જ્ઞાન અને ક્રિયા મોક્ષરૂપ કાર્ય કરવામાં સાથે છે. તેથી કરીને મોક્ષરૂપ કાર્ય પેદા કરવામાં બંને યુક્ત અર્થાત્ સાથે છે. ભાવાર્થ:- જ્ઞાનનો વસ્તુપરિચ્છેદ મુખ્ય વ્યાપાર છે અને વસ્તુનો પરિચ્છેદ કરવાથી ચારિત્રની ક્રિયા પેદા કરવામાં જ્ઞાન સહકારી બને છે. તેથી મોક્ષ પ્રત્યે મુખ્ય કારણ ચારિત્ર છે અને જ્ઞાન ગૌણ કારણ છે, એ પ્રકારનો ધ્વનિ વિશેષાવશ્યકભાષ્ય ગાથા-૧૧૪૨માંથી નીકળે છે, અને તે જ સ્વીકારીએ તો ચારિત્ર જ મુખ્ય કારણ તરીકે સિદ્ધ થઈ જાય; જ્યારે સ્થિતપક્ષને ચારિત્ર અને જ્ઞાન બંનેને મોક્ષ પ્રત્યે સમાન કારણ તરીકે સ્થાપન કરવાં છે, તેથી કહે છે કે, આ પ્રકારનું વિશેષાવશ્યકભાષ્યનું કથન પણ નિશ્ચયનયના અનુસાર જાણવું, પરંતુ સ્થિતપક્ષની અપેક્ષાએ નહિ. અને પોતાની વાતની પુષ્ટિ કરવા માટે સ્થિતપક્ષ કહે છે કે, ચારિત્રને મોક્ષરૂપ કાર્ય કરવામાં જ્ઞાન સહકાર આપે છે, તે સહકાર પણ મોક્ષરૂપ કાર્યની નિષ્પત્તિ કરવામાં ઉપકાર કરનાર છે. તેથી મોક્ષરૂપ કાર્ય પ્રત્યે જેમ ચારિત્ર કારણ છે, તેમ જ્ઞાન પણ કારણ છે. અને ચારિત્ર અને જ્ઞાન બંને સમાન કારણ છે, તે બતાવવા માટે વિશેષાવશ્યકભાષ્ય-૧૧૩૭મી ગાથાની સાક્ષી આપી અને સ્થાપન કર્યું કે, સ્થિતપક્ષ પ્રમાણે જ્ઞાન અને ક્રિયા મોક્ષ પ્રતિ સમાન કારણ છે.
' વિશેષાવશ્યકભાષ્ય ગાથા-૧૧૪રમાં “વત્થપરિચ્છન્ન' કહ્યું તેનો ભાવ એ છે કે, જ્ઞાન વસ્તુના પરિચ્છેદફળવાળું છે અને તેથી ક્રિયાફળવાળું છે, પરંતુ શુદ્ધ જ તે જ્ઞાન મોક્ષનું નિર્વર્તક ઇષ્ટ નથી. આનાથી એ પ્રાપ્ત થયું કે, મોક્ષનું શુદ્ધ નિર્વર્તક ક્રિયા છે તેને નિષ્પન્ન કરીને જ્ઞાન ગૌણરૂપે મોક્ષનું નિર્વર્તક છે.
- વ્યવહારતઃ સફળlરથાણુપરત્વી' એમ કહ્યું તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, ચારિત્રક્રિયા જે મોક્ષરૂપ કાર્ય કરી રહી છે, તેમાં જ્ઞાન સહકારી છે. તેથી જ્ઞાનમાં મોક્ષરૂપ કાર્ય પ્રત્યે સહકાર છે અને તે સહકાર છે તે જ ઉપકાર છે = મોક્ષરૂપ કાર્યને જે ચારિત્ર પેદા કરે છે, તે ચારિત્રનો ઉપકાર છે; પરંતુ જ્ઞાન જે સહકાર આપે છે, તે પણ ઉપકાર છે. તેથી ચારિત્રમાં અને જ્ઞાનમાં ઉપકારત્વ સમાન હોવાને કારણે, જ્ઞાન ગૌણપણા વડે કરીને કારણ કહી શકાય નહિ.
