________________
૨૮૦. . . .
..... અધ્યાત્મમત પરીક્ષા
ગાથા-૫૮ અહીં વિશેષ એ છે કે, નિશ્ચયનયને કેવલજ્ઞાનનું કારણ ભાવલિંગ અભિમત છે, જે જ્ઞાન-ક્રિયા ઉભય સ્વરૂપ છે. અને તે ભાવલિંગમાં કાર્યતાવચ્છેદક ભાવલિંગત્વ છે અને તેનું વ્યાખ્યકાર્ય જ્ઞાન છે અને તે જ્ઞાનમાં વ્યાપ્યકાર્યતા છે અને તે વ્યાપ્યકાર્યતાનો અવચ્છેદક જ્ઞાનત્વ છે અને તે વ્યાપ્યકાર્યતાનો અવચ્છેદકક = વ્યાખકાર્યતાનો અવચ્છેદક છે જેને તેવો જ્ઞાનનિષ્ઠ યત્ન છે, તે જ અંતર્ભાવ પદાર્થ છે. માટે ભાવલિંગરૂપ નિશ્ચયમાં શુદ્ધવ્યવહારનો અંતર્ભાવ થાય છે, અને અસભૂતવ્યવહારનયનો અંતર્ભાવ થતો નથી.
(૪) સ્વસ્વરૂપભેદમાત્ર-અતિરોહિત-એકત્વશાલિત્વઅંતર્ભાવ છે. તેનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે- સ્વ=જ્ઞાન, તેનું સ્વરૂપ જ્ઞાનત્વ છે. તે રૂપે ભાવલિંગની સાથે જ્ઞાનનો ભેદમાત્ર અતિરોહિત છે તેવું જ્ઞાન ભાવલિંગની સાથે જે એકત્વશાલિ છે, તેમાં રહેલું એકત્વશાલિત્વ તે અંતર્ભાવ છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે, સ્વસ્વરૂપનો ભેદમાત્ર અતિરોહિત છે જેમાં, એવું ભાવલિંગની સાથે એકપણું જ્ઞાનમાં છે, તેથી જ્ઞાન એકત્વશાલ છે. તે જ્ઞાનમાં રહેલું સ્વસ્વરૂપભેદમાત્ર-અતિરોહિત-એકતશાલિત્વ, અંતર્ભાવ પદાર્થ છે.
કહેવાનો આશય એ છે કે, ભાવલિંગ એ જ્ઞાનક્રિયાની સમ્યમ્ આચરણારૂપ છે. આમ છતાં જ્ઞાનનું પોતાનું સ્વરૂપ જ્ઞાનત્વેન ભાવલિંગથી પૃથફરૂપ છે. તેથી જ્ઞાનનો પોતાના સ્વરૂપનો ભેદમાત્ર=સંપૂર્ણ ભેદ, તિરોધાન નથી અને જ્ઞાન એ ભાવલિંગ સ્વરૂપ જ છે, એ અપેક્ષાએ જ્ઞાનનો ભેદ ભાવલિંગમાં તિરોધાન પણ છે. આ રીતે જ્ઞાનના સ્વરૂપનો ભેદમાત્ર અતિરોધાન હોય એવું જ્ઞાનનું એકત્વ ભાવલિંગમાં છે, અને શુદ્ધવ્યવહારને કેવલજ્ઞાનના કારણ તરીકે જ્ઞાન અભિમત છે, તેથી શુદ્ધવ્યવહારનો અંતર્ભાવ નિશ્ચયમાં થાય છે; પરંતુ અસભૂતવ્યવહારનો અંતર્ભાવ નિશ્ચયમાં થતો નથી, કેમ કે બાહ્ય આચરણાનું ઉપરમાં બતાવેલ તેવું એ–શાલિત્વ ભાવલિંગમાં નથી.
-: ચાર વિકલ્પોમાં વિશેષતા :અહીં અંતર્ભાવ પદાર્થને બતાવવા ચાર વિકલ્પો પાડ્યા, તે ચાર વિકલ્પોમાં વિશેષતા આ રીતે છે(૧) પ્રથમ વિકલ્પમાં વ્યાપકકાર્યમાં વ્યાપ્યકાર્યનો અંતર્ભાવ છે. (૨) બીજા વિકલ્પમાં વ્યાપકવિષયમાં વ્યાપ્યવિષયનો અંતર્ભાવ છે. (૩) ત્રીજા વિકલ્પમાં ભાવલિંગમાં યત્નરૂપ વ્યાપકકારણમાં, જ્ઞાનમાં યત્નરૂપ વ્યાપ્યકારણનો અંતર્ભાવ છે. ભાવલિંગ અને જ્ઞાન કાર્ય છે અને તે બંનેમાં વર્તતો યત્ન કારણ છે. (૪) ચોથા વિકલ્પમાં કથંચિત્ સ્વરૂપ અભેદરૂપ અંતર્ભાવ છે.
આ ચાર વિકલ્પો સિવાય અંતર્ભાવ નામનો પદાર્થ સંભવતો નથી. તેથી ચાર વિકલ્પો જ પાડ્યા છે.
ઉત્થાન -મૂળ ગાથાના ઉત્તરાર્ધમાં કહેલ કે જ્ઞાન-ક્રિયાથી મોક્ષ થાય છે, એ સ્થાનમાં જ્ઞાન-ક્રિયાનો સમાન ઉપયોગ છે તે બતાવવા માટે જ્ઞાનનયત્રવ્યવહારનય, અને ક્રિયાનય=નિશ્ચયનયનો પરસ્પર આક્ષેપ પરિવાર ‘તથાદિથી બતાવે છે.
