________________
ગાથા - ૫૮
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા . . . . . . . . “તી:' - તેનાથી અર્થાત્ દેશોપકારિતાથી તલાન તે વખતે, તૈ=આચાર્ય વડે, ઉત્પાદપણા વડે (કાર્યનો) અસ્વીકાર હોવાથી મૃત્પિડ, દંડ, કુલાલાદિ સામગ્રી દ્વારા ઘટની જેમ, એ પ્રમાણે દષ્ટાંત કાર્યમાત્રમાં જાણવું, પરંતુ પ્રત્યેક અજનક છે કારણ જેને, એવી કાર્યતામાં દષ્ટાંત ન સમજવું. કેમ કે ઉક્ત ભાષાના વિરોધનો પ્રસંગ
ભાવાર્થ:- તાત્પર્ય એ છે કે, વિશેષાવશ્યકભાષ્યમાં આચાર્ય વડે, (આ દેશોપકારિતા) જ્યારે સામગ્રી એકઠી ન હોય અને સહકારીનું વૈકલ્ય હોય ત્યારે, તે દેશોપકારિતાથી કાર્ય ઉત્પન્ન થતું નથી, માટે કાર્યના ઉત્પાદપણા વડે તે દેશોપકારિતાને સ્વીકારેલ નથી. યદ્યપિ તે વખતે સૂક્ષ્મતદુપધાનરૂપ કાર્ય કે અવયવજનકરૂપ કાર્ય કોઈ ઠેકાણે દેખાય છે, છતાં ત્યાં મહત્ત્વસ્વરૂપ કે સમુદાયસ્વરૂપ કાર્ય વિરક્ષિત છે, તે કાર્ય નહીં હોવાના કારણે, કાર્યના ઉત્પાઘપણા વડે તે દેશોપકારિતાને સ્વીકારતા નથી. તેથી દંડ, મૃત્પિડ, કુલાલાદિ સામગ્રી વડે ઘટની જેમ, એ દષ્ટાંત વિશેષાવશ્યકમાં આપેલ છે, તે કાર્યસામાન્યમાં જાણવું. અર્થાત્ સૂક્ષ્મતદુપધાનરૂપ કાર્યમાં કે અવયવજનકરૂપ કાર્યમાં ન જાણવું, પરંતુ અપેક્ષિત મુખ્ય કાર્ય જે છે, તે કાર્યસામાન્યમાં જાણવું; પણ નહીં કે પ્રત્યેક અજનક છે કારણ જેને, એવી કાર્યતામાં. અર્થાત્ દંડાદિ પ્રત્યેક, ઘટરૂપ કાર્યને પેદા કરતાં નથી, પરંતુ સામગ્રી એકઠી થાય છે ત્યારે કાર્યને પેદા કરે છે; તેથી પ્રત્યેક અજનક છે કારણ જેને એવી કાર્યતામાં, દૃષ્ટાંતને સ્વીકારીએ તો ઉપરમાં જે પરિભાષા કરી તેનો વિરોધ આવે છે. તે વિરોધ આ રીતે છે
ઉપરમાં જે પરિભાષા કરી તે પરિભાષા એ છે કે, સહકારીવૈકલ્યયુક્ત-કાર્યાભાવવસ્વરૂપ દેશોપકારિતા ત્રણ રીતે બતાવી. (૧) સર્વથાકાર્યાભાવવત્ત્વરૂપ (૨) સૂક્ષ્મતદુપધાનરૂપ (૩)તદવયવજનકરૂપ . હવે અહીં ‘ત્પિાદંડનાનાવિસામય વટવ' એ દૃષ્ટાંત પ્રત્યેક અજનક-કારણકાર્યતામાં લઇએ તો, દંડાદિમાં દેશોપકારિતા ઘટે, બાકી તલાદિમાં કે મદના અંગોમાં દેશોપકારિતા ન ઘટે; કેમ કે તે પ્રત્યેક સૂક્ષ્મતદુપધાનરૂપ કાર્ય કે તદવયવજનકરૂપ કાર્ય કરે છે. તેથી વિવક્ષિત કાર્યમાત્રતામાં આ દૃષ્ટાંત લેવાથી, દિંડાદિમાં સર્વથા-કાર્યાભાવવસ્વરૂપ દેશોપકારિતા, તેલાદિમાં વિવક્ષિત મહત્ત્વસ્વરૂપ-કાર્યાભાવવસ્વરૂપ દેશોપકારિતા અને મદના અંગોમાં વિવક્ષિત સમુદાયસ્વરૂપ-કાર્યાભાવવત્ત્વરૂપ દેશોપકારિતા ઘટે છે. આ રીતે વિશેષાવશ્યકમાં કહેલ દષ્ટાંત, કાર્યમાત્રતામાં ઘટાવવાથી પૂ.ઉપાધ્યાયજી મહારાજે કરેલ ઉક્ત પરિભાષાનો વિરોધ આવતો નથી.
टीst :- ज्ञानचारित्रयोश्च कृत्स्नकर्मक्षयलक्षणं मोक्षरूपकार्यं प्रति निर्जरारूपदेशकर्मक्षयजनकत्वं देशोपकारित्वं प्रत्येकमविशिष्टमिति प्रतिभाति॥५८॥
ટીકાર્ય - જ્ઞાન અને જ્ઞાન-ચારિત્રના કૃત્નકર્મક્ષયલક્ષણ મોક્ષરૂપ કાર્ય પ્રતિ, નિર્જરારૂપ દશકર્મક્ષયજનકત્વરૂપ દેશોપકારીપણું, પ્રત્યેક એવા જ્ઞાન અને ક્રિયામાં અવિશિષ્ટ છે; એ પ્રમાણે પ્રતિભાસે છે.
ભાવાર્થ :- પ્રસ્તુતમાં જ્ઞાન અને ચારિત્રમાં તદવયવજનકરૂપ દેશોપકારિતા ઘટે છે. જેમ મદના પ્રત્યેક અંગો
