________________
GOO
. .
. . .
• • •
• • •
•
અધ્યાત્મમત પરીક્ષા
ગાથા - ૫૯ ૬૦ ટીકાર્ય - યદ્યપિ' જો કે મોક્ષરૂપ કાર્યમાં જ્ઞાન અને ક્રિયાનો તુલ્યવદ્ વ્યાપાર છે, તો પણ કાલથી અને દેશથી સ્વતરસકલકારણસમવધાનવ્યાપ્યસમવધાનત્વ લક્ષણ ઉત્કર્ષ ચારિત્રક્રિયાનું ચારિત્રાત્મક ક્રિયાનું) જ છે. તેમાં હેતુ કહે છે“પણું' - છઠ્ઠા ગુણસ્થાનકભાવી પરિણામરૂપ ચારિત્ર ચતુર્થ ગુણસ્થાનકભાવી પરિણામરૂપ જ્ઞાન વગર આવતું નથી, અથવા ચૌદમાં ગુણસ્થાનકના ચરમસમયભાવી પરમચારિત્ર તેરમાં ગુણસ્થાનકભાવી કેવલજ્ઞાન વગર સંભવતું નથી.
હવે તે જ વાતની પુષ્ટિ કરતાં કહે છે
‘રૂસ્થ' આ રીતે અર્થાત્ સ્વૈતરસકલકારણસમવધાનવ્યાપ્યસમવધાનકત્વ લક્ષણ ઉત્કર્ષ ચારિત્રાત્મક ક્રિયામાં છે, એ રીતે, ઘટના કારણભૂત પણ દંડાદિમાં ચરમકપાલસંયોગ જ અતિશયિત છે.
ભાવાર્થ - તાત્પર્ય એ છે કે, સ્થિતપક્ષને જ્ઞાન કરતાં ચારિત્રની વિશેષતા શું છે તે બતાવવી છે, અને તે વિશેષતા એ છે કે, ચારિત્ર હોય ત્યાં નિયમા જ્ઞાન-દર્શન હોય છે, અને જ્ઞાન-દર્શન હોય ત્યાં ચારિત્ર ન પણ હોય, એ પ્રકારની વ્યાપ્તિ છે. તેથી ચારિત્રકાળમાં જ્ઞાન-દર્શનરૂપ અન્ય કારણ અવશ્ય હોય છે, તે જ ચારિત્રનો ઉત્કર્ષ છે; તે બતાવતાં કહે છે કે, જો કે મોક્ષરૂપ કાર્ય પ્રત્યે જ્ઞાન-ક્રિયા સમાન કારણ છે, તો પણ કાળને આશ્રયીને અને રત્નત્રયીના આશ્રયભૂત વ્યક્તિરૂપ દેશને આશ્રયીને, સ્વચારિત્ર, તેનાથી ઇતર જ્ઞાન અને દર્શન એ રૂપ સકલ કારણના સમવધાનની સાથે વ્યાપ્ય સમવધાનત્વ ચારિત્રમાં છે, એ જ ચારિત્રનો ઉત્કર્ષ છે. કેમ કે ચારિત્ર છઠ્ઠા ગુણસ્થાનકમાં હોય છે અને જ્ઞાન ચોથા ગુણસ્થાનકમાં હોય છે, તેથી ચારિત્ર હોય ત્યાં ચોથા ગુણસ્થાનકવર્તી જ્ઞાન અવશ્ય હોય છે, માટે ચારિત્રનો ઉત્કર્ષ છે. તેવી જ રીતે ક્ષાયિકભાવને આશ્રયીને પણ ચૌદમાં ગુણસ્થાનકમાં ચરમસમયભાવી પરમચારિત્ર હોય ત્યારે, તેરમા ગુણસ્થાનકભાવી કેવળજ્ઞાન અવશ્ય હોય છે; માટે ચારિત્ર સાથે જ્ઞાન નિયત છે, તેથી ચારિત્રનો ઉત્કર્ષ છે. અને એ જ વાત દષ્ટાંત દ્વારા સ્પષ્ટ કરે છે કે, ચરમકપાલનો સંયોગ હોય ત્યારે દંડાદિ સર્વ કારણો અવશ્ય હોય છે. માટે બધા કારણોમાં ચરમકપાલસંયોગ વિશેષ કહેવાય છે. તે જ રીતે પ્રસ્તુતમાં ચારિત્રની વિશેષતા છે.
ઉત્થાન - સ્થિતપણે ચારિત્રનો ઉત્કર્ષ બતાવ્યો, ત્યાં વ્યવહારનય જ્ઞાનનો પણ ઉત્કર્ષ બતાવવા માટે અથ થી કહે છે
ટીકાઃ-મથ સ્વપ્રથોવિજ્ઞાતીયસંથાસમ્બન્ધના સ્વપ્રોગ્રાતિશયિતવારિત્રસંવંધેન જ્ઞાના स्वेतरसकलकारणसमवधानव्याप्यसमवधानकत्वं निर्बाधमिति चेत्? न, स्वतस्तथात्वस्य विशेषार्थत्वात्, स्वतस्त्वं च समवधाने कारणान्तराघटितत्वमित्याहनीयम् ॥५९-६० ॥
ટીકાર્ય - “અથ' સ્વપ્રયોજયવિજાતીયસંયોગસંબંધથી દંડાદિનું અને સ્વપ્રયોજ્યઅતિશયિતચારિત્રસંબંધથી જ્ઞાનાદિનું સ્વતરસકલકારણસમવધાનવ્યાપ્યસમવધાનકત્વ નિબંધ છે; એ પ્રમાણે જ્ઞાનનયવાદી કહે, તો તેને
