________________
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
ગાથા - ૬૨-૬૩
૩૦૬
વિચારક જીવ જાણે છે કે યથાતથા પ્રવૃત્તિથી મોક્ષ થઇ શકે નહિ, માટે મોક્ષના અર્થીએ સમ્યજ્ઞાનમાં જ યત્ન કરવો જોઇએ; અને તે જ્ઞાન જ સમ્યક્ ક્રિયા કરાવીને મોક્ષનું કારણ બને છે. તેથી મોક્ષ પ્રત્યે મુખ્ય કારણ જ્ઞાન છે, એ પ્રકારનો વ્યવહારનયનો આશય છે.
ઉત્થાન :- પૂર્વમાં વ્યવહારવાદીએ, સર્વસંવરરૂપ ક્રિયા પેદા કરવા દ્વારા મોક્ષ પ્રતિ પોતે અર્થાત્ જ્ઞાન મુખ્ય કારણ છે તે સિદ્ધ કર્યું, અને હવે ‘પિ ’... થી ક્રિયાનિરપેક્ષ જ્ઞાનથી જ મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે, તે બતાવે છે
टी$1 :- अपि च यथा मन्त्रानुस्मरणात् केवलादेव फलं दृश्यते तथा मोक्षोऽपि ज्ञानादेवेति तस्य मुख्यत्वम्
યાદ્દા
ટીકાર્ય :- ‘પિ ચ’ અને વળી મંત્રના અનુસ્મરણમાત્રથી જ ફલ દેખાય છે ત્યાં જેમ ક્રિયાની આવશ્યકતા નથી, તેમ મોક્ષ પણ જ્ઞાનથી જ પ્રાપ્ત થઇ શકે છે; એથી કરીને તેનું અર્થાત્ જ્ઞાનનું મુખ્યપણું છે.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, સામાન્ય રીતે સર્વત્ર ફલની પ્રાપ્તિ યથાર્થબોધ અને તદ્ નિયંત્રિત પ્રવૃત્તિથી દેખાય છે અને તે અપેક્ષાએ મોક્ષરૂપ ફલ પણ જ્ઞાન અને ક્રિયા ઉભયની અપેક્ષા રાખે છે, પરંતુ મંત્રના અનુસ્મરણથી વિષનો અપહાર થતો દેખાય છે ત્યાં વિષના અપહારને અનુકૂલ કોઇ ક્રિયા દેખાતી નથી, પરંતુ જ્ઞાનની પરિણતિરૂપ જે મંત્રનું અનુસ્મરણ છે તે જ ફલને પ્રાપ્ત કરાવે છે; તેમ કેવલ જીવની જ્ઞાનપરિણતિથી જ મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે; એમ જ્ઞાનનયનું કહેવું છે.૬૨ા
અવતરણિકા :- દ્વિતીયહેતુપ દૂષતિ
અવતરણિકાર્ય :- બીજા હેતુને પણ દૂષિત કરે છે
ગાથા નં.-૬૫માં સ્થિતપક્ષે કહેલ કે, વિષયના બલવાનપણાથી જ વ્યવહાર કરતાં નિશ્ચય અધિક છે. તેમાં વિષયના બલવાનપણારૂપ પ્રથમ હેતુનું નિરાકરણ ગાથા-૬૨માં વ્યવહારનયે કર્યું અને ‘zથવા’થી ગાથા૬૧માં નિશ્ચયનયના સ્વરૂપની અધિકતામાં સ્થિતપક્ષે કહેલ કે નિશ્ચય સર્વનયમત છે, તેથી વ્યવહાર કરતાં અધિક છે, તે રૂપ બીજા હેતુને દૂષિત કરતાં કહે છે
अह जइ सव्वणयमयं विणिच्छओ इगमयं च ववहारो । तो सो सयलादेसो विगलादेसो कहं होउ ॥ ६३ ॥
(अथ यदि सर्वनयमतं विनिश्चय एकमतं च व्यवहारः। तत् स सकलादेशो विकलादेशः कथं भवतु ? ||६३ || )
ગાયા :
ગાથાર્થ :- વ્યવહારવાદી ‘અથ’ થી કહે છે - જો સર્વનયમત નિશ્ચય અને એકમત વ્યવહાર છે, તો તે નિશ્ચય, સકલાદેશ (પ્રમાણ) બની જશે. તેથી વિકલાદેશ (નય) કેવી રીતે થાય?
